| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
३. वनवच्छत्थेरगाथावण्णना
3. Vanavacchattheragāthāvaṇṇanā
नीलब्भवण्णाति आयस्मतो वनवच्छत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? सो किर अत्थदस्सिनो भगवतो काले कच्छपयोनियं निब्बत्तो विनताय नाम नदिया वसति। तस्स खुद्दकनावप्पमाणो अत्तभावो अहोसि। सो किर एकदिवसं भगवन्तं नदिया तीरे ठितं दिस्वा, ‘‘पारं गन्तुकामो मञ्ञे भगवा’’ति अत्तनो पिट्ठियं आरोपेत्वा नेतुकामो पादमूले निपज्जि। भगवा तस्स अज्झासयं ञत्वा तं अनुकम्पन्तो आरुहि। सो पीतिसोमनस्सजातो सोतं छिन्दन्तो जियाय वेगेन खित्तसरो विय तावदेव परतीरं पापेसि। भगवा तस्स पुञ्ञस्स फलं एतरहि निब्बत्तनकसम्पत्तिञ्च ब्याकरित्वा पक्कामि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो अनेकसतक्खत्तुं तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा अरञ्ञवासीयेव अहोसि। पुन कस्सपबुद्धकाले कपोतयोनियं निब्बत्तित्वा अरञ्ञे विहरन्तं मेत्ताविहारिं एकं भिक्खुं दिस्वा चित्तं पसादेसि।
Nīlabbhavaṇṇāti āyasmato vanavacchattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira atthadassino bhagavato kāle kacchapayoniyaṃ nibbatto vinatāya nāma nadiyā vasati. Tassa khuddakanāvappamāṇo attabhāvo ahosi. So kira ekadivasaṃ bhagavantaṃ nadiyā tīre ṭhitaṃ disvā, ‘‘pāraṃ gantukāmo maññe bhagavā’’ti attano piṭṭhiyaṃ āropetvā netukāmo pādamūle nipajji. Bhagavā tassa ajjhāsayaṃ ñatvā taṃ anukampanto āruhi. So pītisomanassajāto sotaṃ chindanto jiyāya vegena khittasaro viya tāvadeva paratīraṃ pāpesi. Bhagavā tassa puññassa phalaṃ etarahi nibbattanakasampattiñca byākaritvā pakkāmi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto anekasatakkhattuṃ tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā araññavāsīyeva ahosi. Puna kassapabuddhakāle kapotayoniyaṃ nibbattitvā araññe viharantaṃ mettāvihāriṃ ekaṃ bhikkhuṃ disvā cittaṃ pasādesi.
ततो पन चुतो बाराणसियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो संवेगजातो पब्बजित्वा विवट्टूपनिस्सयं बहुं पुञ्ञकम्मं उपचिनि। एवं तत्थ तत्थ देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे कपिलवत्थुनगरे वच्छगोत्तस्स नाम ब्राह्मणस्स गेहे पटिसन्धिं गण्हि। तस्स माता परिपक्कगब्भा अरञ्ञं दस्सनत्थाय सञ्जातदोहळा अरञ्ञं पविसित्वा विचरति, तावदेवस्सा कम्मजवाता चलिंसु, तिरोकरणिं परिक्खिपित्वा अदंसु। सा धञ्ञपुञ्ञलक्खणं पुत्तं विजायि। सो बोधिसत्तेन सह पंसुकीळिकसहायो अहोसि। ‘‘वच्छो’’तिस्स नामञ्च अहोसि। वनाभिरतिया वसेन वनवच्छोति पञ्ञायित्थ। अपरभागे महासत्ते महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा महापधानं पदहन्ते, ‘‘अहम्पि सिद्धत्थकुमारेन सह अरञ्ञे विहरिस्सामी’’ति निक्खमित्वा तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा हिमवन्ते वसन्तो अभिसम्बुद्धभावं सुत्वा भगवतो सन्तिकं उपगन्त्वा पब्बजित्वा कम्मट्ठानं गहेत्वा अरञ्ञे वसमानो नचिरस्सेव विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्तं सच्छाकासि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४९-१४८-१६३) –
Tato pana cuto bārāṇasiyaṃ kulagehe nibbattitvā vayappatto saṃvegajāto pabbajitvā vivaṭṭūpanissayaṃ bahuṃ puññakammaṃ upacini. Evaṃ tattha tattha devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthunagare vacchagottassa nāma brāhmaṇassa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa mātā paripakkagabbhā araññaṃ dassanatthāya sañjātadohaḷā araññaṃ pavisitvā vicarati, tāvadevassā kammajavātā caliṃsu, tirokaraṇiṃ parikkhipitvā adaṃsu. Sā dhaññapuññalakkhaṇaṃ puttaṃ vijāyi. So bodhisattena saha paṃsukīḷikasahāyo ahosi. ‘‘Vaccho’’tissa nāmañca ahosi. Vanābhiratiyā vasena vanavacchoti paññāyittha. Aparabhāge mahāsatte mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā mahāpadhānaṃ padahante, ‘‘ahampi siddhatthakumārena saha araññe viharissāmī’’ti nikkhamitvā tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā himavante vasanto abhisambuddhabhāvaṃ sutvā bhagavato santikaṃ upagantvā pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññe vasamāno nacirasseva vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49-148-163) –
‘‘अत्थदस्सी तु भगवा, सयम्भू लोकनायको।
‘‘Atthadassī tu bhagavā, sayambhū lokanāyako;
विनतानदिया तीरं, उपगच्छि तथागतो॥
Vinatānadiyā tīraṃ, upagacchi tathāgato.
‘‘उदका अभिनिक्खम्म, कच्छपो वारिगोचरो।
‘‘Udakā abhinikkhamma, kacchapo vārigocaro;
बुद्धं तारेतुकामोहं, उपेसिं लोकनायकं॥
Buddhaṃ tāretukāmohaṃ, upesiṃ lokanāyakaṃ.
‘‘अभिरूहतु मं बुद्धो, अत्थदस्सी महामुनि।
‘‘Abhirūhatu maṃ buddho, atthadassī mahāmuni;
अहं तं तारयिस्सामि, दुक्खस्सन्तकरो तुवं॥
Ahaṃ taṃ tārayissāmi, dukkhassantakaro tuvaṃ.
‘‘मम सङ्कप्पमञ्ञाय, अत्थदस्सी महायसो।
‘‘Mama saṅkappamaññāya, atthadassī mahāyaso;
अभिरूहित्वा मे पिट्ठिं, अट्ठासि लोकनायको॥
Abhirūhitvā me piṭṭhiṃ, aṭṭhāsi lokanāyako.
‘‘यतो सरामि अत्तानं, यतो पत्तोस्मि विञ्ञुतं।
‘‘Yato sarāmi attānaṃ, yato pattosmi viññutaṃ;
सुखं मे तादिसं नत्थि, फुट्ठे पादतले यथा॥
Sukhaṃ me tādisaṃ natthi, phuṭṭhe pādatale yathā.
‘‘उत्तरित्वान सम्बुद्धो, अत्थदस्सी महायसो।
‘‘Uttaritvāna sambuddho, atthadassī mahāyaso;
नदितीरम्हि ठत्वान, इमा गाथा अभासथ॥
Naditīramhi ṭhatvāna, imā gāthā abhāsatha.
‘‘यावता वत्तते चित्तं, गङ्गासोतं तरामहं।
‘‘Yāvatā vattate cittaṃ, gaṅgāsotaṃ tarāmahaṃ;
अयञ्च कच्छपो राजा, तारेसि मम पञ्ञवा॥
Ayañca kacchapo rājā, tāresi mama paññavā.
‘‘इमिना बुद्धतरणेन, मेत्तचित्तवताय च।
‘‘Iminā buddhataraṇena, mettacittavatāya ca;
अट्ठारसे कप्पसते, देवलोके रमिस्सति॥
Aṭṭhārase kappasate, devaloke ramissati.
‘‘देवलोका इधागन्त्वा, सुक्कमूलेन चोदितो।
‘‘Devalokā idhāgantvā, sukkamūlena codito;
एकासने निसीदित्वा, कङ्खासोतं तरिस्सति॥
Ekāsane nisīditvā, kaṅkhāsotaṃ tarissati.
‘‘यथापि भद्दके खेत्ते, बीजं अप्पम्पि रोपितं।
‘‘Yathāpi bhaddake khette, bījaṃ appampi ropitaṃ;
सम्माधारे पवेच्छन्ते, फलं तोसेति कस्सकं॥
Sammādhāre pavecchante, phalaṃ toseti kassakaṃ.
‘‘तथेविदं बुद्धखेत्तं, सम्मासम्बुद्धदेसितं।
‘‘Tathevidaṃ buddhakhettaṃ, sammāsambuddhadesitaṃ;
सम्माधारे पवेच्छन्ते, फलं मं तोसयिस्सति॥
Sammādhāre pavecchante, phalaṃ maṃ tosayissati.
‘‘पधानपहितत्तोम्हि, उपसन्तो निरूपधि।
‘‘Padhānapahitattomhi, upasanto nirūpadhi;
सब्बासवे परिञ्ञाय, विहरामि अनासवो॥
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘अट्ठारसे कप्पसते, यं कम्ममकरिं तदा।
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ kammamakariṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, तरणाय इदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, taraṇāya idaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
एवं पन अरहत्तं पत्वा भगवति कपिलवत्थुस्मिं विहरन्ते तत्थ गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा भिक्खूहि समागतो पटिसन्थारवसेन ‘‘किं, आवुसो, अरञ्ञे फासुविहारो लद्धो’’ति पुट्ठो ‘‘रमणीया, आवुसो, अरञ्ञे पब्बता’’ति अत्तना वुट्ठपब्बते वण्णेन्तो ‘‘नीलब्भवण्णा’’ति गाथं अभासि।
Evaṃ pana arahattaṃ patvā bhagavati kapilavatthusmiṃ viharante tattha gantvā satthāraṃ vanditvā bhikkhūhi samāgato paṭisanthāravasena ‘‘kiṃ, āvuso, araññe phāsuvihāro laddho’’ti puṭṭho ‘‘ramaṇīyā, āvuso, araññe pabbatā’’ti attanā vuṭṭhapabbate vaṇṇento ‘‘nīlabbhavaṇṇā’’ti gāthaṃ abhāsi.
१३. तत्थ नीलब्भवण्णाति नीलवलाहकनिभा नीलवलाहकसण्ठाना च। रुचिराति रुचिया सकिरणा पभस्सरा च। सीतवारीति सीतलसलिला। सुचिन्धराति सुचिसुद्धभूमिभागताय सुद्धचित्तानं वा अरियानं निवासनट्ठानताय सुचिन्धरा। गाथासुखत्थञ्हि सानुनासिकं कत्वा निद्देसो। ‘‘सीतवारिसुचिन्धरा’’तिपि पाठो, सीतसुचिवारिधरा सीतलविमलसलिलासयवन्तोति अत्थो। इन्दगोपकसञ्छन्नाति इन्दगोपकनामकेहि पवाळवण्णेहि रत्तकिमीहि सञ्छादिता पावुस्सकालवसेन एवमाह। केचि पन ‘‘इन्दगोपकनामानि रत्ततिणानी’’ति वदन्ति। अपरे ‘‘कणिकाररुक्खा’’ति। सेलाति सिलामया पब्बता, न पंसुपब्बताति अत्थो। तेनाह – ‘‘यथापि पब्बतो सेलो’’ति (उदा॰ २४)। रमयन्ति मन्ति मं रमापेन्ति, मय्हं विवेकाभिरत्तिं परिब्रूहेन्ति। एवं थेरो अत्तनो चिरकालपरिभावितं अरञ्ञाभिरतिं पवेदेन्तो तिविधं विवेकाभिरतिमेव दीपेति। तत्थ उपधिविवेकेन अञ्ञाब्याकरणं दीपितमेव होतीति।
13. Tattha nīlabbhavaṇṇāti nīlavalāhakanibhā nīlavalāhakasaṇṭhānā ca. Rucirāti ruciyā sakiraṇā pabhassarā ca. Sītavārīti sītalasalilā. Sucindharāti sucisuddhabhūmibhāgatāya suddhacittānaṃ vā ariyānaṃ nivāsanaṭṭhānatāya sucindharā. Gāthāsukhatthañhi sānunāsikaṃ katvā niddeso. ‘‘Sītavārisucindharā’’tipi pāṭho, sītasucivāridharā sītalavimalasalilāsayavantoti attho. Indagopakasañchannāti indagopakanāmakehi pavāḷavaṇṇehi rattakimīhi sañchāditā pāvussakālavasena evamāha. Keci pana ‘‘indagopakanāmāni rattatiṇānī’’ti vadanti. Apare ‘‘kaṇikārarukkhā’’ti. Selāti silāmayā pabbatā, na paṃsupabbatāti attho. Tenāha – ‘‘yathāpi pabbato selo’’ti (udā. 24). Ramayanti manti maṃ ramāpenti, mayhaṃ vivekābhirattiṃ paribrūhenti. Evaṃ thero attano cirakālaparibhāvitaṃ araññābhiratiṃ pavedento tividhaṃ vivekābhiratimeva dīpeti. Tattha upadhivivekena aññābyākaraṇaṃ dīpitameva hotīti.
वनवच्छत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Vanavacchattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ३. वनवच्छत्थेरगाथा • 3. Vanavacchattheragāthā
