| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๓. วนวจฺฉเตฺถรคาถาวณฺณนา
3. Vanavacchattheragāthāvaṇṇanā
นีลพฺภวณฺณาติ อายสฺมโต วนวจฺฉเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อตฺถทสฺสิโน ภควโต กาเล กจฺฉปโยนิยํ นิพฺพโตฺต วินตาย นาม นทิยา วสติฯ ตสฺส ขุทฺทกนาวปฺปมาโณ อตฺตภาโว อโหสิฯ โส กิร เอกทิวสํ ภควนฺตํ นทิยา ตีเร ฐิตํ ทิสฺวา, ‘‘ปารํ คนฺตุกาโม มเญฺญ ภควา’’ติ อตฺตโน ปิฎฺฐิยํ อาโรเปตฺวา เนตุกาโม ปาทมูเล นิปชฺชิฯ ภควา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ตํ อนุกมฺปโนฺต อารุหิฯ โส ปีติโสมนสฺสชาโต โสตํ ฉินฺทโนฺต ชิยาย เวเคน ขิตฺตสโร วิย ตาวเทว ปรตีรํ ปาเปสิฯ ภควา ตสฺส ปุญฺญสฺส ผลํ เอตรหิ นิพฺพตฺตนกสมฺปตฺติญฺจ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อเนกสตกฺขตฺตุํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญวาสีเยว อโหสิฯ ปุน กสฺสปพุทฺธกาเล กโปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรเญฺญ วิหรนฺตํ เมตฺตาวิหาริํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทสิฯ
Nīlabbhavaṇṇāti āyasmato vanavacchattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira atthadassino bhagavato kāle kacchapayoniyaṃ nibbatto vinatāya nāma nadiyā vasati. Tassa khuddakanāvappamāṇo attabhāvo ahosi. So kira ekadivasaṃ bhagavantaṃ nadiyā tīre ṭhitaṃ disvā, ‘‘pāraṃ gantukāmo maññe bhagavā’’ti attano piṭṭhiyaṃ āropetvā netukāmo pādamūle nipajji. Bhagavā tassa ajjhāsayaṃ ñatvā taṃ anukampanto āruhi. So pītisomanassajāto sotaṃ chindanto jiyāya vegena khittasaro viya tāvadeva paratīraṃ pāpesi. Bhagavā tassa puññassa phalaṃ etarahi nibbattanakasampattiñca byākaritvā pakkāmi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto anekasatakkhattuṃ tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā araññavāsīyeva ahosi. Puna kassapabuddhakāle kapotayoniyaṃ nibbattitvā araññe viharantaṃ mettāvihāriṃ ekaṃ bhikkhuṃ disvā cittaṃ pasādesi.
ตโต ปน จุโต พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปโตฺต สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ พหุํ ปุญฺญกมฺมํ อุปจินิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ เทวมนุเสฺสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร วจฺฉโคตฺตสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส เคเห ปฎิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตา ปริปกฺกคพฺภา อรญฺญํ ทสฺสนตฺถาย สญฺชาตโทหฬา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิจรติ, ตาวเทวสฺสา กมฺมชวาตา จลิํสุ, ติโรกรณิํ ปริกฺขิปิตฺวา อทํสุฯ สา ธญฺญปุญฺญลกฺขณํ ปุตฺตํ วิชายิฯ โส โพธิสเตฺตน สห ปํสุกีฬิกสหาโย อโหสิฯ ‘‘วโจฺฉ’’ติสฺส นามญฺจ อโหสิฯ วนาภิรติยา วเสน วนวโจฺฉติ ปญฺญายิตฺถฯ อปรภาเค มหาสเตฺต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา มหาปธานํ ปทหเนฺต, ‘‘อหมฺปิ สิทฺธตฺถกุมาเรน สห อรเญฺญ วิหริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวเนฺต วสโนฺต อภิสมฺพุทฺธภาวํ สุตฺวา ภควโต สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา กมฺมฎฺฐานํ คเหตฺวา อรเญฺญ วสมาโน นจิรเสฺสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙-๑๔๘-๑๖๓) –
Tato pana cuto bārāṇasiyaṃ kulagehe nibbattitvā vayappatto saṃvegajāto pabbajitvā vivaṭṭūpanissayaṃ bahuṃ puññakammaṃ upacini. Evaṃ tattha tattha devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthunagare vacchagottassa nāma brāhmaṇassa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa mātā paripakkagabbhā araññaṃ dassanatthāya sañjātadohaḷā araññaṃ pavisitvā vicarati, tāvadevassā kammajavātā caliṃsu, tirokaraṇiṃ parikkhipitvā adaṃsu. Sā dhaññapuññalakkhaṇaṃ puttaṃ vijāyi. So bodhisattena saha paṃsukīḷikasahāyo ahosi. ‘‘Vaccho’’tissa nāmañca ahosi. Vanābhiratiyā vasena vanavacchoti paññāyittha. Aparabhāge mahāsatte mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā mahāpadhānaṃ padahante, ‘‘ahampi siddhatthakumārena saha araññe viharissāmī’’ti nikkhamitvā tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā himavante vasanto abhisambuddhabhāvaṃ sutvā bhagavato santikaṃ upagantvā pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññe vasamāno nacirasseva vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49-148-163) –
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;
‘‘Atthadassī tu bhagavā, sayambhū lokanāyako;
วินตานทิยา ตีรํ, อุปคจฺฉิ ตถาคโตฯ
Vinatānadiyā tīraṃ, upagacchi tathāgato.
‘‘อุทกา อภินิกฺขมฺม, กจฺฉโป วาริโคจโร;
‘‘Udakā abhinikkhamma, kacchapo vārigocaro;
พุทฺธํ ตาเรตุกาโมหํ, อุเปสิํ โลกนายกํฯ
Buddhaṃ tāretukāmohaṃ, upesiṃ lokanāyakaṃ.
‘‘อภิรูหตุ มํ พุโทฺธ, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;
‘‘Abhirūhatu maṃ buddho, atthadassī mahāmuni;
อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํฯ
Ahaṃ taṃ tārayissāmi, dukkhassantakaro tuvaṃ.
‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญาย, อตฺถทสฺสี มหายโส;
‘‘Mama saṅkappamaññāya, atthadassī mahāyaso;
อภิรูหิตฺวา เม ปิฎฺฐิํ, อฎฺฐาสิ โลกนายโกฯ
Abhirūhitvā me piṭṭhiṃ, aṭṭhāsi lokanāyako.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปโตฺตสฺมิ วิญฺญุตํ;
‘‘Yato sarāmi attānaṃ, yato pattosmi viññutaṃ;
สุขํ เม ตาทิสํ นตฺถิ, ผุเฎฺฐ ปาทตเล ยถาฯ
Sukhaṃ me tādisaṃ natthi, phuṭṭhe pādatale yathā.
‘‘อุตฺตริตฺวาน สมฺพุโทฺธ, อตฺถทสฺสี มหายโส;
‘‘Uttaritvāna sambuddho, atthadassī mahāyaso;
นทิตีรมฺหิ ฐตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถฯ
Naditīramhi ṭhatvāna, imā gāthā abhāsatha.
‘‘ยาวตา วตฺตเต จิตฺตํ, คงฺคาโสตํ ตรามหํ;
‘‘Yāvatā vattate cittaṃ, gaṅgāsotaṃ tarāmahaṃ;
อยญฺจ กจฺฉโป ราชา, ตาเรสิ มม ปญฺญวาฯ
Ayañca kacchapo rājā, tāresi mama paññavā.
‘‘อิมินา พุทฺธตรเณน, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;
‘‘Iminā buddhataraṇena, mettacittavatāya ca;
อฎฺฐารเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติฯ
Aṭṭhārase kappasate, devaloke ramissati.
‘‘เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
‘‘Devalokā idhāgantvā, sukkamūlena codito;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, กงฺขาโสตํ ตริสฺสติฯ
Ekāsane nisīditvā, kaṅkhāsotaṃ tarissati.
‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขเตฺต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
‘‘Yathāpi bhaddake khette, bījaṃ appampi ropitaṃ;
สมฺมาธาเร ปเวจฺฉเนฺต, ผลํ โตเสติ กสฺสกํฯ
Sammādhāre pavecchante, phalaṃ toseti kassakaṃ.
‘‘ตเถวิทํ พุทฺธเขตฺตํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
‘‘Tathevidaṃ buddhakhettaṃ, sammāsambuddhadesitaṃ;
สมฺมาธาเร ปเวจฺฉเนฺต, ผลํ มํ โตสยิสฺสติฯ
Sammādhāre pavecchante, phalaṃ maṃ tosayissati.
‘‘ปธานปหิตโตฺตมฺหิ, อุปสโนฺต นิรูปธิ;
‘‘Padhānapahitattomhi, upasanto nirūpadhi;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘อฎฺฐารเส กปฺปสเต, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ kammamakariṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, taraṇāya idaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
เอวํ ปน อรหตฺตํ ปตฺวา ภควติ กปิลวตฺถุสฺมิํ วิหรเนฺต ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ภิกฺขูหิ สมาคโต ปฎิสนฺถารวเสน ‘‘กิํ, อาวุโส, อรเญฺญ ผาสุวิหาโร ลโทฺธ’’ติ ปุโฎฺฐ ‘‘รมณียา, อาวุโส, อรเญฺญ ปพฺพตา’’ติ อตฺตนา วุฎฺฐปพฺพเต วเณฺณโนฺต ‘‘นีลพฺภวณฺณา’’ติ คาถํ อภาสิฯ
Evaṃ pana arahattaṃ patvā bhagavati kapilavatthusmiṃ viharante tattha gantvā satthāraṃ vanditvā bhikkhūhi samāgato paṭisanthāravasena ‘‘kiṃ, āvuso, araññe phāsuvihāro laddho’’ti puṭṭho ‘‘ramaṇīyā, āvuso, araññe pabbatā’’ti attanā vuṭṭhapabbate vaṇṇento ‘‘nīlabbhavaṇṇā’’ti gāthaṃ abhāsi.
๑๓. ตตฺถ นีลพฺภวณฺณาติ นีลวลาหกนิภา นีลวลาหกสณฺฐานา จฯ รุจิราติ รุจิยา สกิรณา ปภสฺสรา จฯ สีตวารีติ สีตลสลิลาฯ สุจินฺธราติ สุจิสุทฺธภูมิภาคตาย สุทฺธจิตฺตานํ วา อริยานํ นิวาสนฎฺฐานตาย สุจินฺธราฯ คาถาสุขตฺถญฺหิ สานุนาสิกํ กตฺวา นิเทฺทโสฯ ‘‘สีตวาริสุจินฺธรา’’ติปิ ปาโฐ, สีตสุจิวาริธรา สีตลวิมลสลิลาสยวโนฺตติ อโตฺถฯ อินฺทโคปกสญฺฉนฺนาติ อินฺทโคปกนามเกหิ ปวาฬวเณฺณหิ รตฺตกิมีหิ สญฺฉาทิตา ปาวุสฺสกาลวเสน เอวมาหฯ เกจิ ปน ‘‘อินฺทโคปกนามานิ รตฺตติณานี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ‘‘กณิการรุกฺขา’’ติฯ เสลาติ สิลามยา ปพฺพตา, น ปํสุปพฺพตาติ อโตฺถฯ เตนาห – ‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล’’ติ (อุทา. ๒๔)ฯ รมยนฺติ มนฺติ มํ รมาเปนฺติ, มยฺหํ วิเวกาภิรตฺติํ ปริพฺรูเหนฺติฯ เอวํ เถโร อตฺตโน จิรกาลปริภาวิตํ อรญฺญาภิรติํ ปเวเทโนฺต ติวิธํ วิเวกาภิรติเมว ทีเปติฯ ตตฺถ อุปธิวิเวเกน อญฺญาพฺยากรณํ ทีปิตเมว โหตีติฯ
13. Tattha nīlabbhavaṇṇāti nīlavalāhakanibhā nīlavalāhakasaṇṭhānā ca. Rucirāti ruciyā sakiraṇā pabhassarā ca. Sītavārīti sītalasalilā. Sucindharāti sucisuddhabhūmibhāgatāya suddhacittānaṃ vā ariyānaṃ nivāsanaṭṭhānatāya sucindharā. Gāthāsukhatthañhi sānunāsikaṃ katvā niddeso. ‘‘Sītavārisucindharā’’tipi pāṭho, sītasucivāridharā sītalavimalasalilāsayavantoti attho. Indagopakasañchannāti indagopakanāmakehi pavāḷavaṇṇehi rattakimīhi sañchāditā pāvussakālavasena evamāha. Keci pana ‘‘indagopakanāmāni rattatiṇānī’’ti vadanti. Apare ‘‘kaṇikārarukkhā’’ti. Selāti silāmayā pabbatā, na paṃsupabbatāti attho. Tenāha – ‘‘yathāpi pabbato selo’’ti (udā. 24). Ramayanti manti maṃ ramāpenti, mayhaṃ vivekābhirattiṃ paribrūhenti. Evaṃ thero attano cirakālaparibhāvitaṃ araññābhiratiṃ pavedento tividhaṃ vivekābhiratimeva dīpeti. Tattha upadhivivekena aññābyākaraṇaṃ dīpitameva hotīti.
วนวจฺฉเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Vanavacchattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๓. วนวจฺฉเตฺถรคาถา • 3. Vanavacchattheragāthā
