| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๓. วนวจฺฉเตฺถรคาถาวณฺณนา
3. Vanavacchattheragāthāvaṇṇanā
อโจฺฉทิกา ปุถุสิลาติ อายสฺมโต วนวจฺฉเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ กุสลพีชํ โรเปโนฺต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต ปรสฺส กมฺมํ กตฺวา ชีวโนฺต กสฺสจิ อปราธํ กตฺวา มรณภเยน ตชฺชิโต ปลายโนฺต อนฺตรามเคฺค โพธิรุกฺขํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตสฺส มูลํ สมฺมชฺชิตฺวา ปิณฺฑิพเนฺธหิ อโสกปุเปฺผหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา โพธิํ อภิมุโข นมสฺสมาโน ปลฺลเงฺกน นิสิโนฺน มาเรตุํ อาคเต ปจฺจตฺถิเก ทิสฺวา เตสุ จิตฺตํ อโกเปตฺวา โพธิํ เอว อาวเชฺชโนฺต สตโปริเส ปปาเต ปปติฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุโตฺต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘วโจฺฉ’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปโตฺต พิมฺพิสารสมาคเม ปฎิลทฺธสโทฺธ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑๖.๗-๑๔) –
Acchodikā puthusilāti āyasmato vanavacchattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalabījaṃ ropento vipassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto parassa kammaṃ katvā jīvanto kassaci aparādhaṃ katvā maraṇabhayena tajjito palāyanto antarāmagge bodhirukkhaṃ disvā pasannamānaso tassa mūlaṃ sammajjitvā piṇḍibandhehi asokapupphehi pūjaṃ katvā vanditvā bodhiṃ abhimukho namassamāno pallaṅkena nisinno māretuṃ āgate paccatthike disvā tesu cittaṃ akopetvā bodhiṃ eva āvajjento sataporise papāte papati. So tena puññakammena devaloke nibbattitvā aparāparaṃ puññāni katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe vibhavasampannassa brāhmaṇassa putto hutvā nibbatti, ‘‘vaccho’’tissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto bimbisārasamāgame paṭiladdhasaddho pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.16.7-14) –
‘‘ปรกมฺมายเน ยุโตฺต, อปราธํ อกาสหํ;
‘‘Parakammāyane yutto, aparādhaṃ akāsahaṃ;
วนนฺตํ อภิธาวิสฺสํ, ภยเวรสมปฺปิโตฯ
Vanantaṃ abhidhāvissaṃ, bhayaverasamappito.
‘‘ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวา, ปิณฺฑิพนฺธํ สุนิมฺมิตํ;
‘‘Pupphitaṃ pādapaṃ disvā, piṇḍibandhaṃ sunimmitaṃ;
ตมฺพปุปฺผํ คเหตฺวาน, โพธิยํ โอกิริํ อหํฯ
Tambapupphaṃ gahetvāna, bodhiyaṃ okiriṃ ahaṃ.
‘‘สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ โพธิํ, ปาฎลิํ ปาทปุตฺตมํ;
‘‘Sammajjitvāna taṃ bodhiṃ, pāṭaliṃ pādaputtamaṃ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, โพธิมูเล อุปาวิสิํฯ
Pallaṅkaṃ ābhujitvāna, bodhimūle upāvisiṃ.
‘‘คตมคฺคํ คเวสนฺตา, อาคจฺฉุํ มม สนฺติกํ;
‘‘Gatamaggaṃ gavesantā, āgacchuṃ mama santikaṃ;
เต จ ทิสฺวานหํ ตตฺถ, อาวชฺชิํ โพธิมุตฺตมํฯ
Te ca disvānahaṃ tattha, āvajjiṃ bodhimuttamaṃ.
‘‘วนฺทิตฺวาน อหํ โพธิํ, วิปฺปสเนฺนน เจตสา;
‘‘Vanditvāna ahaṃ bodhiṃ, vippasannena cetasā;
อเนกตาเล ปปติํ, คิริทุเคฺค ภยานเกฯ
Anekatāle papatiṃ, giridugge bhayānake.
‘‘เอกนวุติโต กเปฺป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โพธิปูชายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, bodhipūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘อิโต จ ตติเย กเปฺป, ราชา สุสญฺญโต อหํ;
‘‘Ito ca tatiye kappe, rājā susaññato ahaṃ;
สตฺตรตนสมฺปโนฺน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิเวกาภิรติยา วเนเยว วสิ, เตน วนวโจฺฉติ สมญฺญา อุทปาทิฯ อถ กทาจิ เถโร ญาติชนานุคฺคหตฺถํ ราชคหํ คโต ตตฺถ ญาตเกหิ อุปฎฺฐิยมาโน กติปาหํ วสิตฺวา คมนาการํ สนฺทเสฺสติฯ ตํ ญาตกา, ‘‘ภเนฺต, อมฺหากํ อนุคฺคหตฺถํ ธุรวิหาเร วสถ, มยํ อุปฎฺฐหิสฺสามา’’ติ ยาจิํสุฯ เถโร เตสํ ปพฺพตรามเณยฺยกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรติํ นิเวเทโนฺต –
Arahattaṃ pana patvā vivekābhiratiyā vaneyeva vasi, tena vanavacchoti samaññā udapādi. Atha kadāci thero ñātijanānuggahatthaṃ rājagahaṃ gato tattha ñātakehi upaṭṭhiyamāno katipāhaṃ vasitvā gamanākāraṃ sandasseti. Taṃ ñātakā, ‘‘bhante, amhākaṃ anuggahatthaṃ dhuravihāre vasatha, mayaṃ upaṭṭhahissāmā’’ti yāciṃsu. Thero tesaṃ pabbatarāmaṇeyyakittanāpadesena vivekābhiratiṃ nivedento –
๑๑๓.
113.
‘‘อโจฺฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคุลมิคายุตา;
‘‘Acchodikā puthusilā, gonaṅgulamigāyutā;
อมฺพุเสวาลสญฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ ม’’นฺติฯ – คาถํ อภาสิ;
Ambusevālasañchannā, te selā ramayanti ma’’nti. – gāthaṃ abhāsi;
ตตฺถ อโจฺฉทิกาติ อจฺฉํ อพหลํ สุขุมํ อุทกํ เอเตสูติ ‘‘อโจฺฉทกา’’ติ วตฺตเพฺพ ลิงฺควิปลฺลาเสน อโจฺฉทิกา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน เตสํ อุทกสมฺปตฺติํ ทเสฺสติฯ ปุถุสิลาติ ปุถุลา วิตฺถตา มุทุสุขสมฺผสฺสา สิลา เอเตสูติ ปุถุสิลาฯ เอเตน นิสชฺชนฎฺฐานสมฺปตฺติํ ทเสฺสติฯ คุนฺนํ วิย นงฺคุลํ นงฺคุฎฺฐํ เอเตสนฺติ โคนงฺคุลา, กาฬมกฺกฎา, ‘‘ปกติมกฺกฎา’’ติปิ วทนฺติเยว ฯ โคนงฺคุเลหิ จ ปสทาทิเกหิ มิเคหิ จ ตหํ ตหํ วิจรเนฺตหิ อายุตา มิสฺสิตาติ โคนงฺคุลมิคายุตา ฯ เอเตน เตสํ อมนุสฺสูปจาริตาย อรญฺญลกฺขณูเปตตํ ทเสฺสติฯ อมฺพุเสวาลสญฺฉนฺนาติ ปสวนโต สตตํ ปคฺฆรมานสลิลตาย ตหํ ตหํ อุทกเสวาลสญฺฉาทิตาฯ เต เสลา รมยนฺติ มนฺติ ยตฺถาหํ วสามิ; เต เอทิสา เสลา ปพฺพตา วิเวกาภิรติยา มํ รมยนฺติ, ตสฺมา ตเตฺถวาหํ คจฺฉามีติ อธิปฺปาโยฯ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ
Tattha acchodikāti acchaṃ abahalaṃ sukhumaṃ udakaṃ etesūti ‘‘acchodakā’’ti vattabbe liṅgavipallāsena acchodikā’’ti vuttaṃ. Etena tesaṃ udakasampattiṃ dasseti. Puthusilāti puthulā vitthatā mudusukhasamphassā silā etesūti puthusilā. Etena nisajjanaṭṭhānasampattiṃ dasseti. Gunnaṃ viya naṅgulaṃ naṅguṭṭhaṃ etesanti gonaṅgulā, kāḷamakkaṭā, ‘‘pakatimakkaṭā’’tipi vadantiyeva . Gonaṅgulehi ca pasadādikehi migehi ca tahaṃ tahaṃ vicarantehi āyutā missitāti gonaṅgulamigāyutā. Etena tesaṃ amanussūpacāritāya araññalakkhaṇūpetataṃ dasseti. Ambusevālasañchannāti pasavanato satataṃ paggharamānasalilatāya tahaṃ tahaṃ udakasevālasañchāditā. Te selā ramayanti manti yatthāhaṃ vasāmi; te edisā selā pabbatā vivekābhiratiyā maṃ ramayanti, tasmā tatthevāhaṃ gacchāmīti adhippāyo. Idameva ca therassa aññābyākaraṇaṃ ahosi.
วนวจฺฉเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Vanavacchattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๓. วนวจฺฉเตฺถรคาถา • 3. Vanavacchattheragāthā
