Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / థేరగాథా-అట్ఠకథా • Theragāthā-aṭṭhakathā |
౨౧. మహానిపాతో
21. Mahānipāto
౧. వఙ్గీసత్థేరగాథావణ్ణనా
1. Vaṅgīsattheragāthāvaṇṇanā
సత్తతినిపాతే నిక్ఖన్తం వత మం సన్తన్తిఆదికా ఆయస్మతో వఙ్గీసత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే మహాభోగకులే నిబ్బత్తో, పురిమనయేనేవ విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం పటిభానవన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా సత్థు అధికారకమ్మం కత్వా – ‘‘అహమ్పి అనాగతే పటిభానవన్తానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా, సత్థారా బ్యాకతో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా వఙ్గీసోతి లద్ధనామో తయో బేదే ఉగ్గణ్హన్తో ఆచరియం ఆరాధేత్వా, ఛవసీసమన్తం నామ సిక్ఖిత్వా ఛవసీసం నఖేన ఆకోటేత్వా ‘‘అయం సత్తో అసుకయోనియం నిబ్బత్తో’’తి జానాతి.
Sattatinipāte nikkhantaṃ vata maṃ santantiādikā āyasmato vaṅgīsattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule nibbatto, purimanayeneva vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ paṭibhānavantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā satthu adhikārakammaṃ katvā – ‘‘ahampi anāgate paṭibhānavantānaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ katvā, satthārā byākato yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbattitvā vaṅgīsoti laddhanāmo tayo bede uggaṇhanto ācariyaṃ ārādhetvā, chavasīsamantaṃ nāma sikkhitvā chavasīsaṃ nakhena ākoṭetvā ‘‘ayaṃ satto asukayoniyaṃ nibbatto’’ti jānāti.
బ్రాహ్మణా ‘‘అయం అమ్హాకం జీవితమగ్గో’’తి ఞత్వా వఙ్గీసం గహేత్వా పటిచ్ఛన్నయానే నిసీదాపేత్వా గామనిగమరాజధానియో విచరన్తి. వఙ్గీసోపి తివస్సమత్థకే మతానమ్పి సీసం ఆహరాపేత్వా నఖేన ఆకోటేత్వా ‘‘అయం సత్తో అసుకయోనియం నిబ్బత్తో’’తి వత్వా మహాజనస్స కఙ్ఖచ్ఛేదనత్థం తే తే జనే ఆవాహేత్వా అత్తనో అత్తనో గతిం కథాపేతి. తేన తస్మిం మహాజనో అభిప్పసీదతి. సో తం నిస్సాయ మహాజనస్స హత్థతో సతమ్పి సహస్సమ్పి లభతీతి. బ్రాహ్మణా వఙ్గీసమాదాయ యథారుచిం విచరిత్వా పున సావత్థిం అగమంసు. వఙ్గీసో సత్థు గుణే సుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమితుకామో అహోసి. బ్రాహ్మణా ‘‘సమణో గోతమో మాయాయ తం ఆవట్టేస్సతీ’’తి పటిక్ఖిపింసు. వఙ్గీసో తేసం వచనం అనాదియిత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా మధురపటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం నిసీది.
Brāhmaṇā ‘‘ayaṃ amhākaṃ jīvitamaggo’’ti ñatvā vaṅgīsaṃ gahetvā paṭicchannayāne nisīdāpetvā gāmanigamarājadhāniyo vicaranti. Vaṅgīsopi tivassamatthake matānampi sīsaṃ āharāpetvā nakhena ākoṭetvā ‘‘ayaṃ satto asukayoniyaṃ nibbatto’’ti vatvā mahājanassa kaṅkhacchedanatthaṃ te te jane āvāhetvā attano attano gatiṃ kathāpeti. Tena tasmiṃ mahājano abhippasīdati. So taṃ nissāya mahājanassa hatthato satampi sahassampi labhatīti. Brāhmaṇā vaṅgīsamādāya yathāruciṃ vicaritvā puna sāvatthiṃ agamaṃsu. Vaṅgīso satthu guṇe sutvā satthāraṃ upasaṅkamitukāmo ahosi. Brāhmaṇā ‘‘samaṇo gotamo māyāya taṃ āvaṭṭessatī’’ti paṭikkhipiṃsu. Vaṅgīso tesaṃ vacanaṃ anādiyitvā satthu santikaṃ gantvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi.
తం సత్థా పుచ్ఛి – ‘‘వఙ్గీస, కిఞ్చి సిప్పం జానాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భో గోతమ, ఛవసీసమన్తం నామ జానామి. తేన తివస్సమత్థకే మతానమ్పి సీసం నఖేన ఆకోటేత్వా నిబ్బత్తట్ఠానం జానామీ’’తి. సత్థా తస్స ఏకం నిరయే నిబ్బత్తస్స సీసం దస్సేసి, ఏకం మనుస్సేసు , ఏకం దేవేసు, ఏకం పరినిబ్బుతస్స సీసం దస్సేసి. సో పఠమం సీసం ఆకోటేత్వా, ‘‘భో గోతమ, అయం సత్తో నిరయే నిబ్బత్తో’’తి ఆహ. ‘‘సాధు, వఙ్గీస, సుట్ఠు తయా దిట్ఠం. అయం సత్తో కుహిం నిబ్బత్తో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మనుస్సలోకే’’తి. ‘‘అయం కుహి’’న్తి? ‘‘దేవలోకే’’తి తిణ్ణన్నమ్పి నిబ్బత్తట్ఠానం కథేసి. పరినిబ్బుతస్స పన సీసం నఖేన ఆకోటేన్తో నేవ అన్తం న కోటిం పస్సి. అథ నం సత్థా ‘‘న సక్కోసి వఙ్గీసా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఉపపరిక్ఖామి తావా’’తి పునప్పునం పరివత్తేత్వా ఆకోటేన్తోపి బాహిరకమన్తేన ఖీణాసవస్స గతిం కథం జానిస్సతి, అథస్స మత్థకతో సేదో ముచ్చి. సో లజ్జిత్వా తుణ్హీభూతో అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా – ‘‘కిలమసి, వఙ్గీసా’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, భో గోతమ, ఇమస్స ఉప్పన్నట్ఠానం జానితుం న సక్కోమి, సచే తుమ్హే జానాథ, కథేథా’’తి. ‘‘వఙ్గీస, అహం ఏతమ్పి జానామి, ఇతో ఉత్తరితరమ్పి జానామీ’’తి వత్వా –
Taṃ satthā pucchi – ‘‘vaṅgīsa, kiñci sippaṃ jānāsī’’ti? ‘‘Āma, bho gotama, chavasīsamantaṃ nāma jānāmi. Tena tivassamatthake matānampi sīsaṃ nakhena ākoṭetvā nibbattaṭṭhānaṃ jānāmī’’ti. Satthā tassa ekaṃ niraye nibbattassa sīsaṃ dassesi, ekaṃ manussesu , ekaṃ devesu, ekaṃ parinibbutassa sīsaṃ dassesi. So paṭhamaṃ sīsaṃ ākoṭetvā, ‘‘bho gotama, ayaṃ satto niraye nibbatto’’ti āha. ‘‘Sādhu, vaṅgīsa, suṭṭhu tayā diṭṭhaṃ. Ayaṃ satto kuhiṃ nibbatto’’ti pucchi. ‘‘Manussaloke’’ti. ‘‘Ayaṃ kuhi’’nti? ‘‘Devaloke’’ti tiṇṇannampi nibbattaṭṭhānaṃ kathesi. Parinibbutassa pana sīsaṃ nakhena ākoṭento neva antaṃ na koṭiṃ passi. Atha naṃ satthā ‘‘na sakkosi vaṅgīsā’’ti pucchi. ‘‘Upaparikkhāmi tāvā’’ti punappunaṃ parivattetvā ākoṭentopi bāhirakamantena khīṇāsavassa gatiṃ kathaṃ jānissati, athassa matthakato sedo mucci. So lajjitvā tuṇhībhūto aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā – ‘‘kilamasi, vaṅgīsā’’ti āha. ‘‘Āma, bho gotama, imassa uppannaṭṭhānaṃ jānituṃ na sakkomi, sace tumhe jānātha, kathethā’’ti. ‘‘Vaṅgīsa, ahaṃ etampi jānāmi, ito uttaritarampi jānāmī’’ti vatvā –
‘‘చుతిం యో వేది సత్తానం, ఉపపత్తిఞ్చ సబ్బసో;
‘‘Cutiṃ yo vedi sattānaṃ, upapattiñca sabbaso;
అసత్తం సుగతం బుద్ధం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణం.
Asattaṃ sugataṃ buddhaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇaṃ.
‘‘యస్స గతిం న జానన్తి, దేవా గన్ధబ్బమానుసా;
‘‘Yassa gatiṃ na jānanti, devā gandhabbamānusā;
ఖీణాసవం అరహన్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౪౧౯-౪౨౦; సు॰ ని॰ ౬౪౮-౬౪౯) –
Khīṇāsavaṃ arahantaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti. (dha. pa. 419-420; su. ni. 648-649) –
ఇమా ద్వే గాథా అభాసి. వఙ్గీసో ‘‘తేన హి, భో గోతమ, తం విజ్జం మే దేథా’’తి అపచితిం దస్సేత్వా సత్థు సన్తికే నిసీది. సత్థా ‘‘అమ్హేహి సమానలిఙ్గస్స దేమా’’తి ఆహ. వఙ్గీసో ‘‘యంకిఞ్చి కత్వా మయా ఇమం మన్తం గహేతుం వట్టతీ’’తి బ్రాహ్మణే ఆహ – ‘‘తుమ్హే మయి పబ్బజన్తే మా చిన్తయిత్థ, అహం మన్తం ఉగ్గణ్హిత్వా సకలజమ్బుదీపే జేట్ఠకో భవిస్సామి, తుమ్హాకమ్పి తేన భద్దకమేవ భవిస్సతీ’’తి మన్తత్థాయ సత్థుసన్తికం ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. తదా చ థేరో నిగ్రోధకప్పో భగవతో సన్తికే ఠితో హోతి, తం భగవా ఆణాపేసి – ‘‘నిగ్రోధకప్ప, ఇమం పబ్బాజేహీ’’తి. సో సత్థు ఆణాయ తం పబ్బాజేసి. అథస్స సత్థా ‘‘మన్తపరివారం తావ ఉగ్గణ్హాహీ’’తి ద్వత్తింసాకారకమ్మట్ఠానం విపస్సనాకమ్మట్ఠానఞ్చ ఆచిక్ఖి. సో ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయన్తోవ విపస్సనం పట్ఠపేసి. బ్రాహ్మణా వఙ్గీసం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం, భో వఙ్గీస, సమణస్మ గోతమస్స సన్తికే సిప్పం సిక్ఖిత’’న్తి పుచ్ఛింసు. ‘‘కిం సిప్పసిక్ఖనేన, గచ్ఛథ తుమ్హే, న మయ్హం తుమ్హేహి కత్తబ్బకిచ్చ’’న్తి. బ్రాహ్మణా ‘‘త్వమ్పి దాని సమణస్స గోతమస్స వసం ఆపన్నో, మాయాయ ఆవట్టితో, కిం మయం తవ సన్తికే కరిస్సామా’’తి ఆగతమగ్గేనేవ పక్కమింసు. వఙ్గీసత్థేరో విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప॰ థేర ౨.౫౫.౯౬-౧౪౨) –
Imā dve gāthā abhāsi. Vaṅgīso ‘‘tena hi, bho gotama, taṃ vijjaṃ me dethā’’ti apacitiṃ dassetvā satthu santike nisīdi. Satthā ‘‘amhehi samānaliṅgassa demā’’ti āha. Vaṅgīso ‘‘yaṃkiñci katvā mayā imaṃ mantaṃ gahetuṃ vaṭṭatī’’ti brāhmaṇe āha – ‘‘tumhe mayi pabbajante mā cintayittha, ahaṃ mantaṃ uggaṇhitvā sakalajambudīpe jeṭṭhako bhavissāmi, tumhākampi tena bhaddakameva bhavissatī’’ti mantatthāya satthusantikaṃ upasaṅkamitvā pabbajjaṃ yāci. Tadā ca thero nigrodhakappo bhagavato santike ṭhito hoti, taṃ bhagavā āṇāpesi – ‘‘nigrodhakappa, imaṃ pabbājehī’’ti. So satthu āṇāya taṃ pabbājesi. Athassa satthā ‘‘mantaparivāraṃ tāva uggaṇhāhī’’ti dvattiṃsākārakammaṭṭhānaṃ vipassanākammaṭṭhānañca ācikkhi. So dvattiṃsākāraṃ sajjhāyantova vipassanaṃ paṭṭhapesi. Brāhmaṇā vaṅgīsaṃ upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ, bho vaṅgīsa, samaṇasma gotamassa santike sippaṃ sikkhita’’nti pucchiṃsu. ‘‘Kiṃ sippasikkhanena, gacchatha tumhe, na mayhaṃ tumhehi kattabbakicca’’nti. Brāhmaṇā ‘‘tvampi dāni samaṇassa gotamassa vasaṃ āpanno, māyāya āvaṭṭito, kiṃ mayaṃ tava santike karissāmā’’ti āgatamaggeneva pakkamiṃsu. Vaṅgīsatthero vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.55.96-142) –
‘‘పదుముత్తరో నామ జినో, సబ్బధమ్మేసు చక్ఖుమా;
‘‘Padumuttaro nāma jino, sabbadhammesu cakkhumā;
ఇతో సతసహస్సమ్హి, కప్పే ఉప్పజ్జి నాయకో.
Ito satasahassamhi, kappe uppajji nāyako.
‘‘యథాపి సాగరే ఊమి, గగనే వియ తారకా;
‘‘Yathāpi sāgare ūmi, gagane viya tārakā;
ఏవం పావచనం తస్స, అరహన్తేహి చిత్తితం.
Evaṃ pāvacanaṃ tassa, arahantehi cittitaṃ.
‘‘సదేవాసురనాగేహి, మనుజేహి పురక్ఖతో;
‘‘Sadevāsuranāgehi, manujehi purakkhato;
సమణబ్రాహ్మణాకిణ్ణే, జనమజ్ఝే జినుత్తమో.
Samaṇabrāhmaṇākiṇṇe, janamajjhe jinuttamo.
‘‘పభాహి అనురఞ్జన్తో, లోకే లోకన్తగూ జినో;
‘‘Pabhāhi anurañjanto, loke lokantagū jino;
వచనేన విబోధేన్తో, వేనేయ్యపదుమాని సో.
Vacanena vibodhento, veneyyapadumāni so.
‘‘వేసారజ్జేహి సమ్పన్నో, చతూహి పురిసుత్తమో;
‘‘Vesārajjehi sampanno, catūhi purisuttamo;
పహీనభయసారజ్జో, ఖేమప్పత్తో విసారదో.
Pahīnabhayasārajjo, khemappatto visārado.
‘‘ఆసభం పవరం ఠానం, బుద్ధభూమిఞ్చ కేవలం;
‘‘Āsabhaṃ pavaraṃ ṭhānaṃ, buddhabhūmiñca kevalaṃ;
పటిజానాతి లోకగ్గో, నత్థి సఞ్చోదకో క్వచి.
Paṭijānāti lokaggo, natthi sañcodako kvaci.
‘‘సీహనాదమసమ్భీతం, నదతో తస్స తాదినో;
‘‘Sīhanādamasambhītaṃ, nadato tassa tādino;
దేవా నరో వా బ్రహ్మా వా, పటివత్తా న విజ్జతి.
Devā naro vā brahmā vā, paṭivattā na vijjati.
‘‘దేసేన్తో పవరం ధమ్మం, సన్తారేన్తో సదేవకం;
‘‘Desento pavaraṃ dhammaṃ, santārento sadevakaṃ;
ధమ్మచక్కం పవత్తేతి, పరిసాసు విసారదో.
Dhammacakkaṃ pavatteti, parisāsu visārado.
‘‘పటిభానవతం అగ్గం, సావకం సాధుసమ్మతం;
‘‘Paṭibhānavataṃ aggaṃ, sāvakaṃ sādhusammataṃ;
గుణం బహుం పకిత్తేత్వా, ఏతదగ్గే ఠపేసి తం.
Guṇaṃ bahuṃ pakittetvā, etadagge ṭhapesi taṃ.
‘‘తదాహం హంసవతియం, బ్రాహ్మణో సాధుసమ్మతో;
‘‘Tadāhaṃ haṃsavatiyaṃ, brāhmaṇo sādhusammato;
సబ్బవేదవిదూ జాతో, వాగీసో వాదిసూదనో.
Sabbavedavidū jāto, vāgīso vādisūdano.
‘‘ఉపేచ్చ తం మహావీరం, సుత్వాహం ధమ్మదేసనం;
‘‘Upecca taṃ mahāvīraṃ, sutvāhaṃ dhammadesanaṃ;
పీతివరం పటిలభిం, సావకస్స గుణే రతో.
Pītivaraṃ paṭilabhiṃ, sāvakassa guṇe rato.
‘‘నిమన్తేత్వావ సుగతం, ససఙ్ఘం లోకనన్దనం;
‘‘Nimantetvāva sugataṃ, sasaṅghaṃ lokanandanaṃ;
సత్తాహం భోజయిత్వాహం, దుస్సేహచ్ఛాదయిం తదా.
Sattāhaṃ bhojayitvāhaṃ, dussehacchādayiṃ tadā.
‘‘నిపచ్చ సిరసా పాదే, కతోకాసో కతఞ్జలీ;
‘‘Nipacca sirasā pāde, katokāso katañjalī;
ఏకమన్తం ఠితో హట్ఠో, సన్థవిం జినముత్తమం.
Ekamantaṃ ṭhito haṭṭho, santhaviṃ jinamuttamaṃ.
‘‘నమో తే వాదిమద్దన, నమో తే ఇసిసత్తమ;
‘‘Namo te vādimaddana, namo te isisattama;
నమో తే సబ్బలోకగ్గ, నమో తే అభయం కర.
Namo te sabbalokagga, namo te abhayaṃ kara.
‘‘నమో తే మారమథన, నమో తే దిట్ఠిసూదన;
‘‘Namo te māramathana, namo te diṭṭhisūdana;
నమో తే సన్తిసుఖద, నమో తే సరణం కర.
Namo te santisukhada, namo te saraṇaṃ kara.
‘‘అనాథానం భవం నాథో, భీతానం అభయప్పదో;
‘‘Anāthānaṃ bhavaṃ nātho, bhītānaṃ abhayappado;
విస్సామభూమి సన్తానం, సరణం సరణేసినం.
Vissāmabhūmi santānaṃ, saraṇaṃ saraṇesinaṃ.
‘‘ఏవమాదీహి సమ్బుద్ధం, సన్థవిత్వా మహాగుణం;
‘‘Evamādīhi sambuddhaṃ, santhavitvā mahāguṇaṃ;
అవోచం వాదిసూదస్స, గతిం పప్పోమి భిక్ఖునో.
Avocaṃ vādisūdassa, gatiṃ pappomi bhikkhuno.
‘‘తదా అవోచ భగవా, అనన్తపటిభానవా;
‘‘Tadā avoca bhagavā, anantapaṭibhānavā;
యో సో బుద్ధం అభోజేసి, సత్తాహం సహసావకం.
Yo so buddhaṃ abhojesi, sattāhaṃ sahasāvakaṃ.
‘‘గుణఞ్చ మే పకిత్తేసి, పసన్నో సేహి పాణిభి;
‘‘Guṇañca me pakittesi, pasanno sehi pāṇibhi;
ఏసో పత్థయతే ఠానం, వాదిసూదస్స భిక్ఖునో.
Eso patthayate ṭhānaṃ, vādisūdassa bhikkhuno.
‘‘అనాగతమ్హి అద్ధానే, లచ్ఛసే తం మనోరథం;
‘‘Anāgatamhi addhāne, lacchase taṃ manorathaṃ;
దేవమానుససమ్పత్తిం, అనుభోత్వా అనప్పకం.
Devamānusasampattiṃ, anubhotvā anappakaṃ.
‘‘సతసహస్సితో కప్పే, ఓక్కాకకులసమ్భవో;
‘‘Satasahassito kappe, okkākakulasambhavo;
గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘తస్స ధమ్మేసు దాయాదో, ఓరసో ధమ్మనిమ్మితో;
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
వఙ్గీసో నామ నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.
Vaṅgīso nāma nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘తం సుత్వా ముదితో హుత్వా, యావజీవం తదా జినం;
‘‘Taṃ sutvā mudito hutvā, yāvajīvaṃ tadā jinaṃ;
పచ్చయేహి ఉపట్ఠాసిం, మేత్తచిత్తో తథాగతం.
Paccayehi upaṭṭhāsiṃ, mettacitto tathāgataṃ.
‘‘తేన కమ్మేన సుకతేన, చేతనాపణిధీహి చ;
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
జహిత్వా మానుసం దేహం, తుసితం అగమాసహం.
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tusitaṃ agamāsahaṃ.
‘‘పచ్ఛిమే చ భవే దాని, జాతో విప్పకులే అహం;
‘‘Pacchime ca bhave dāni, jāto vippakule ahaṃ;
పచ్చాజాతో యదా ఆసిం, జాతియా సత్తవస్సికో.
Paccājāto yadā āsiṃ, jātiyā sattavassiko.
‘‘సబ్బవేదవిదూ జాతో, వాదసత్థవిసారదో;
‘‘Sabbavedavidū jāto, vādasatthavisārado;
వాదిస్సరో చిత్తకథీ, పరవాదప్పమద్దనో.
Vādissaro cittakathī, paravādappamaddano.
‘‘వఙ్గే జాతోతి వఙ్గీసో, వచనే ఇస్సరోతి వా;
‘‘Vaṅge jātoti vaṅgīso, vacane issaroti vā;
వఙ్గీసో ఇతి మే నామం, అభవీ లోకసమ్మతం.
Vaṅgīso iti me nāmaṃ, abhavī lokasammataṃ.
‘‘యదాహం విఞ్ఞుతం పత్తో, ఠితో పఠమయోబ్బనే;
‘‘Yadāhaṃ viññutaṃ patto, ṭhito paṭhamayobbane;
తదా రాజగహే రమ్మే, సారిపుత్తమహద్దసం.
Tadā rājagahe ramme, sāriputtamahaddasaṃ.
‘‘పిణ్డాయ విచరన్తం తం, పత్తపాణిం సుసంవుతం;
‘‘Piṇḍāya vicarantaṃ taṃ, pattapāṇiṃ susaṃvutaṃ;
అలోలక్ఖిం మితభాణిం, యుగమత్తం నిదక్ఖితం.
Alolakkhiṃ mitabhāṇiṃ, yugamattaṃ nidakkhitaṃ.
‘‘తం దిస్వా విమ్హితో హుత్వా, అవోచం మమనుచ్ఛవం;
‘‘Taṃ disvā vimhito hutvā, avocaṃ mamanucchavaṃ;
కణికారంవ నిచితం, చిత్తం గాథాపదం అహం.
Kaṇikāraṃva nicitaṃ, cittaṃ gāthāpadaṃ ahaṃ.
‘‘ఆచిక్ఖి సో మే సత్థారం, సమ్బుద్ధం లోకనాయకం;
‘‘Ācikkhi so me satthāraṃ, sambuddhaṃ lokanāyakaṃ;
తదా సో పణ్డితో వీరో, ఉత్తరిం సమవోచ మే.
Tadā so paṇḍito vīro, uttariṃ samavoca me.
‘‘విరాగసంహితం వాక్యం, కత్వా దుద్దసముత్తమం;
‘‘Virāgasaṃhitaṃ vākyaṃ, katvā duddasamuttamaṃ;
విచిత్తపటిభానేహి, తోసితో తేన తాదినా.
Vicittapaṭibhānehi, tosito tena tādinā.
‘‘నిపచ్చ సిరసా పాదే, పబ్బాజేహీతి మం బ్రవి;
‘‘Nipacca sirasā pāde, pabbājehīti maṃ bravi;
తతో మం స మహాపఞ్ఞో, బుద్ధసేట్ఠముపానయి.
Tato maṃ sa mahāpañño, buddhaseṭṭhamupānayi.
‘‘నిపచ్చ సిరసా పాదే, నిసీదిం సత్థు సన్తికే;
‘‘Nipacca sirasā pāde, nisīdiṃ satthu santike;
మమాహ వదతం సేట్ఠో, కచ్చి వఙ్గీస జానాసి.
Mamāha vadataṃ seṭṭho, kacci vaṅgīsa jānāsi.
‘‘కిఞ్చి సిప్పన్తి తస్సాహం, జానామీతి చ అబ్రవిం;
‘‘Kiñci sippanti tassāhaṃ, jānāmīti ca abraviṃ;
మతసీసం వనచ్ఛుద్ధం, అపి బారసవస్సికం;
Matasīsaṃ vanacchuddhaṃ, api bārasavassikaṃ;
తవ విజ్జావిసేసేన, సచే సక్కోసి వాచయ.
Tava vijjāvisesena, sace sakkosi vācaya.
‘‘ఆమోతి మే పటిఞ్ఞాతే, తీణి సీసాని దస్సయి;
‘‘Āmoti me paṭiññāte, tīṇi sīsāni dassayi;
నిరయనరదేవేసు, ఉపపన్నే అవాచయిం.
Nirayanaradevesu, upapanne avācayiṃ.
‘‘తదా ఖీణాసవస్సేవ, సీసం దస్సేసి నాయకో;
‘‘Tadā khīṇāsavasseva, sīsaṃ dassesi nāyako;
తతోహం విహతారబ్భో, పబ్బజ్జం సమయాచిసం.
Tatohaṃ vihatārabbho, pabbajjaṃ samayācisaṃ.
‘‘పబ్బజిత్వాన సుగతం, సన్థవామి తహిం తహిం;
‘‘Pabbajitvāna sugataṃ, santhavāmi tahiṃ tahiṃ;
తతో మం కబ్బవిత్తోసి, ఉజ్ఝాయన్తిహ భిక్ఖవో.
Tato maṃ kabbavittosi, ujjhāyantiha bhikkhavo.
‘‘తతో వీమంసనత్థం మే, ఆహ బుద్ధో వినాయకో;
‘‘Tato vīmaṃsanatthaṃ me, āha buddho vināyako;
తక్కికా పనిమా గాథా, ఠానసో పటిభన్తి తం.
Takkikā panimā gāthā, ṭhānaso paṭibhanti taṃ.
‘‘న కబ్బవిత్తోహం వీర, ఠానసో పటిభన్తి మం;
‘‘Na kabbavittohaṃ vīra, ṭhānaso paṭibhanti maṃ;
తేన హి దాని వఙ్గీస, ఠానసో సన్థవాహి మం.
Tena hi dāni vaṅgīsa, ṭhānaso santhavāhi maṃ.
‘‘తదాహం సన్థవిం వీరం, గాథాహి ఇసిసత్తమం;
‘‘Tadāhaṃ santhaviṃ vīraṃ, gāthāhi isisattamaṃ;
ఠానసో మే తదా తుట్ఠో, జినో అగ్గే ఠపేసి మం.
Ṭhānaso me tadā tuṭṭho, jino agge ṭhapesi maṃ.
‘‘పటిభానేన చిత్తేన, అఞ్ఞేసమతిమఞ్ఞహం;
‘‘Paṭibhānena cittena, aññesamatimaññahaṃ;
పేసలే తేన సంవిగ్గో, అరహత్తమపాపుణిం.
Pesale tena saṃviggo, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘పటిభానవతం అగ్గో, అఞ్ఞో కోచి న విజ్జతి;
‘‘Paṭibhānavataṃ aggo, añño koci na vijjati;
యథాయం భిక్ఖు వఙ్గీసో, ఏవం ధారేథ భిక్ఖవో.
Yathāyaṃ bhikkhu vaṅgīso, evaṃ dhāretha bhikkhavo.
‘‘సతసహస్సే కతం కమ్మం, ఫలం దస్సేసి మే ఇధ;
‘‘Satasahasse kataṃ kammaṃ, phalaṃ dassesi me idha;
సుముత్తో సరవేగోవ, కిలేసే ఝాపయిం మమ.
Sumutto saravegova, kilese jhāpayiṃ mama.
‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం, భవా సబ్బే సమూహతా;
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;
నాగోవ బన్ధనం ఛేత్వా, విహరామి అనాసవో.
Nāgova bandhanaṃ chetvā, viharāmi anāsavo.
‘‘స్వాగతం వత మే ఆసి, బుద్ధసేట్ఠస్స సన్తికే;
‘‘Svāgataṃ vata me āsi, buddhaseṭṭhassa santike;
తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసనం.
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో, విమోక్ఖాపి చ అట్ఠిమే;
‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;
ఛళభిఞ్ఞా సచ్ఛికతా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.
Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
అరహా పన హుత్వా థేరో సత్థు సన్తికం గచ్ఛన్తో చక్ఖుపథతో పట్ఠాయ చన్దేన, సూరియేన, ఆకాసేన, మహాసముద్దేన, సినేరునా పబ్బతరాజేన, సీహేన మిగరఞ్ఞా, హత్థినాగేనాతి తేన తేన సద్ధిం ఉపమేన్తో అనేకేహి పదసతేహి సత్థారం వణ్ణేన్తోవ ఉపగచ్ఛతి. తేన తం సత్థా సఙ్ఘమజ్ఝే నిసిన్నో పటిభానవన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. అథ థేరేన అరహత్తప్పత్తితో పుబ్బే చ పచ్ఛా చ తం తం చిత్తం ఆగమ్మ భాసితా. థేరం ఉద్దిస్స ఆనన్దత్థేరాదీహి భాసితా చ –
Arahā pana hutvā thero satthu santikaṃ gacchanto cakkhupathato paṭṭhāya candena, sūriyena, ākāsena, mahāsamuddena, sinerunā pabbatarājena, sīhena migaraññā, hatthināgenāti tena tena saddhiṃ upamento anekehi padasatehi satthāraṃ vaṇṇentova upagacchati. Tena taṃ satthā saṅghamajjhe nisinno paṭibhānavantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Atha therena arahattappattito pubbe ca pacchā ca taṃ taṃ cittaṃ āgamma bhāsitā. Theraṃ uddissa ānandattherādīhi bhāsitā ca –
౧౨౧౮.
1218.
‘‘నిక్ఖన్తం వత మం సన్తం, అగారస్మానగారియం;
‘‘Nikkhantaṃ vata maṃ santaṃ, agārasmānagāriyaṃ;
వితక్కా ఉపధావన్తి, పగబ్భా కణ్హతో ఇమే.
Vitakkā upadhāvanti, pagabbhā kaṇhato ime.
౧౨౧౯.
1219.
‘‘ఉగ్గపుత్తా మహిస్సాసా, సిక్ఖితా దళ్హధమ్మినో;
‘‘Uggaputtā mahissāsā, sikkhitā daḷhadhammino;
సమన్తా పరికిరేయ్యుం, సహస్సం అపలాయినం.
Samantā parikireyyuṃ, sahassaṃ apalāyinaṃ.
౧౨౨౦.
1220.
‘‘సచేపి ఏత్తకా భియ్యో, ఆగమిస్సన్తి ఇత్థియో;
‘‘Sacepi ettakā bhiyyo, āgamissanti itthiyo;
నేవ మం బ్యాధయిస్సన్తి, ధమ్మే సమ్హి పతిట్ఠితో.
Neva maṃ byādhayissanti, dhamme samhi patiṭṭhito.
౧౨౨౧.
1221.
‘‘సక్ఖీ హి మే సుతం ఏతం, బుద్ధస్సాదిచ్చబన్ధునో;
‘‘Sakkhī hi me sutaṃ etaṃ, buddhassādiccabandhuno;
నిబ్బానగమనం మగ్గం, తత్థ మే నిరతో మనో.
Nibbānagamanaṃ maggaṃ, tattha me nirato mano.
౧౨౨౨.
1222.
‘‘ఏవఞ్చే మం విహరన్తం, పాపిమ ఉపగచ్ఛసి;
‘‘Evañce maṃ viharantaṃ, pāpima upagacchasi;
తథా మచ్చు కరిస్సామి, న మే మగ్గమ్పి దక్ఖసి.
Tathā maccu karissāmi, na me maggampi dakkhasi.
౧౨౨౩.
1223.
‘‘అరతిఞ్చ రతిఞ్చ పహాయ, సబ్బసో గేహసితఞ్చ వితక్కం;
‘‘Aratiñca ratiñca pahāya, sabbaso gehasitañca vitakkaṃ;
వనథం న కరేయ్య కుహిఞ్చి, నిబ్బనథో అవనథో స భిక్ఖు.
Vanathaṃ na kareyya kuhiñci, nibbanatho avanatho sa bhikkhu.
౧౨౨౪.
1224.
‘‘యమిధ పథవిఞ్చ వేహాసం, రూపగతం జగతోగధం కిఞ్చి;
‘‘Yamidha pathaviñca vehāsaṃ, rūpagataṃ jagatogadhaṃ kiñci;
పరిజీయతి సబ్బమనిచ్చం, ఏవం సమేచ్చ చరన్తి ముతత్తా.
Parijīyati sabbamaniccaṃ, evaṃ samecca caranti mutattā.
౧౨౨౫.
1225.
‘‘ఉపధీసు జనా గధితాసే, దిట్ఠసుతే పటిఘే చ ముతే చ;
‘‘Upadhīsu janā gadhitāse, diṭṭhasute paṭighe ca mute ca;
ఏత్థ వినోదయ ఛన్దమనేజో, యో హేత్థ న లిమ్పతి ముని తమాహు.
Ettha vinodaya chandamanejo, yo hettha na limpati muni tamāhu.
౧౨౨౬.
1226.
‘‘అథ సట్ఠిసితా సవితక్కా, పుథుజ్జనతాయ అధమ్మా నివిట్ఠా;
‘‘Atha saṭṭhisitā savitakkā, puthujjanatāya adhammā niviṭṭhā;
న చ వగ్గగతస్స కుహిఞ్చి, నో పన దుట్ఠుల్లగాహీ స భిక్ఖు.
Na ca vaggagatassa kuhiñci, no pana duṭṭhullagāhī sa bhikkhu.
౧౨౨౭.
1227.
‘‘దబ్బో చిరరత్తసమాహితో, అకుహకో నిపకో అపిహాలు;
‘‘Dabbo cirarattasamāhito, akuhako nipako apihālu;
సన్తం పదం అజ్ఝగమా ముని, పటిచ్చ పరినిబ్బుతో కఙ్ఖతి కాలం.
Santaṃ padaṃ ajjhagamā muni, paṭicca parinibbuto kaṅkhati kālaṃ.
౧౨౨౮.
1228.
‘‘మానం పజహస్సు గోతమ, మానపథఞ్చ జహస్సు అసేసం;
‘‘Mānaṃ pajahassu gotama, mānapathañca jahassu asesaṃ;
మానపథమ్హి స ముచ్ఛితో, విప్పటిసారీహువా చిరరత్తం.
Mānapathamhi sa mucchito, vippaṭisārīhuvā cirarattaṃ.
౧౨౨౯.
1229.
‘‘మక్ఖేన మక్ఖితా పజా, మానహతా నిరయం పపతన్తి;
‘‘Makkhena makkhitā pajā, mānahatā nirayaṃ papatanti;
సోచన్తి జనా చిరరత్తం, మానహతా నిరయం ఉపపన్నా.
Socanti janā cirarattaṃ, mānahatā nirayaṃ upapannā.
౧౨౩౦.
1230.
‘‘న హి సోచతి భిక్ఖు కదాచి, మగ్గజినో సమ్మా పటిపన్నో;
‘‘Na hi socati bhikkhu kadāci, maggajino sammā paṭipanno;
కిత్తిఞ్చ సుఖఞ్చానుభోతి, ధమ్మదసోతి తమాహు తథత్తం.
Kittiñca sukhañcānubhoti, dhammadasoti tamāhu tathattaṃ.
౧౨౩౧.
1231.
‘‘తస్మా అఖిలో ఇధ పధానవా, నీవరణాని పహాయ విసుద్ధో;
‘‘Tasmā akhilo idha padhānavā, nīvaraṇāni pahāya visuddho;
మానఞ్చ పహాయ అసేసం, విజ్జాయన్తకరో సమితావీ.
Mānañca pahāya asesaṃ, vijjāyantakaro samitāvī.
౧౨౩౨.
1232.
‘‘కామరాగేన డయ్హామి, చిత్తం మే పరిడయ్హతి;
‘‘Kāmarāgena ḍayhāmi, cittaṃ me pariḍayhati;
సాధు నిబ్బాపనం బ్రూహి, అనుకమ్పాయ గోతమ.
Sādhu nibbāpanaṃ brūhi, anukampāya gotama.
౧౨౩౩.
1233.
‘‘సఞ్ఞాయ విపరియేసా, చిత్తం తే పరిడయ్హతి;
‘‘Saññāya vipariyesā, cittaṃ te pariḍayhati;
నిమిత్తం పరివజ్జేహి, సుభం రాగూపసంహితం.
Nimittaṃ parivajjehi, subhaṃ rāgūpasaṃhitaṃ.
౧౨౩౪.
1234.
‘‘అసుభాయ చిత్తం భావేహి, ఏకగ్గం సుసమాహితం;
‘‘Asubhāya cittaṃ bhāvehi, ekaggaṃ susamāhitaṃ;
సతి కాయగతా త్యత్థు, నిబ్బిదాబహులో భవ.
Sati kāyagatā tyatthu, nibbidābahulo bhava.
౧౨౩౫.
1235.
‘‘అనిమిత్తఞ్చ భావేహి, మానానుసయముజ్జహ;
‘‘Animittañca bhāvehi, mānānusayamujjaha;
తతో మానాభిసమయా, ఉపసన్తో చరిస్ససి.
Tato mānābhisamayā, upasanto carissasi.
౧౨౩౬.
1236.
‘‘తమేవ వాచం భాసేయ్య, యాయత్తానం న తాపయే;
‘‘Tameva vācaṃ bhāseyya, yāyattānaṃ na tāpaye;
పరే చ న విహింసేయ్య, సా వే వాచా సుభాసితా.
Pare ca na vihiṃseyya, sā ve vācā subhāsitā.
౧౨౩౭.
1237.
‘‘పియవాచమేవ భాసేయ్య, యా వాచా పటినన్దితా;
‘‘Piyavācameva bhāseyya, yā vācā paṭinanditā;
యం అనాదాయ పాపాని, పరేసం భాసతే పియం.
Yaṃ anādāya pāpāni, paresaṃ bhāsate piyaṃ.
౧౨౩౮.
1238.
‘‘సచ్చం వే అమతా వాచా, ఏస ధమ్మో సనన్తనో;
‘‘Saccaṃ ve amatā vācā, esa dhammo sanantano;
సచ్చే అత్థే చ ధమ్మే చ, ఆహు సన్తో పతిట్ఠితా.
Sacce atthe ca dhamme ca, āhu santo patiṭṭhitā.
౧౨౩౯.
1239.
‘‘యం బుద్ధో భాసతి వాచం, ఖేమం నిబ్బానపత్తియా;
‘‘Yaṃ buddho bhāsati vācaṃ, khemaṃ nibbānapattiyā;
దుక్ఖస్సన్తకిరియాయ, సా వే వాచానముత్తమా.
Dukkhassantakiriyāya, sā ve vācānamuttamā.
౧౨౪౦.
1240.
‘‘గమ్భీరపఞ్ఞో మేధావీ, మగ్గామగ్గస్స కోవిదో;
‘‘Gambhīrapañño medhāvī, maggāmaggassa kovido;
సారిపుత్తో మహాపఞ్ఞో, ధమ్మం దేసేతి భిక్ఖునం.
Sāriputto mahāpañño, dhammaṃ deseti bhikkhunaṃ.
౧౨౪౧.
1241.
‘‘సంఖిత్తేనపి దేసేతి, విత్థారేనపి భాసతి;
‘‘Saṃkhittenapi deseti, vitthārenapi bhāsati;
సాలికాయివ నిగ్ఘోసో, పటిభానం ఉదియ్యతి.
Sālikāyiva nigghoso, paṭibhānaṃ udiyyati.
౧౨౪౨.
1242.
‘‘తస్స తం దేసయన్తస్స, సుణన్తి మధురం గిరం;
‘‘Tassa taṃ desayantassa, suṇanti madhuraṃ giraṃ;
సరేన రజనీయేన, సవనీయేన వగ్గునా;
Sarena rajanīyena, savanīyena vaggunā;
ఉదగ్గచిత్తా ముదితా, సోతం ఓధేన్తి భిక్ఖవో.
Udaggacittā muditā, sotaṃ odhenti bhikkhavo.
౧౨౪౩.
1243.
‘‘అజ్జ పన్నరసే విసుద్ధియా, భిక్ఖూ పఞ్చసతా సమాగతా;
‘‘Ajja pannarase visuddhiyā, bhikkhū pañcasatā samāgatā;
సంయోజనబన్ధనచ్ఛిదా, అనీఘా ఖీణపునబ్భవా ఇసీ.
Saṃyojanabandhanacchidā, anīghā khīṇapunabbhavā isī.
౧౨౪౪.
1244.
‘‘చక్కవత్తీ యథా రాజా, అమచ్చపరివారితో;
‘‘Cakkavattī yathā rājā, amaccaparivārito;
సమన్తా అనుపరియేతి, సాగరన్తం మహిం ఇమం.
Samantā anupariyeti, sāgarantaṃ mahiṃ imaṃ.
౧౨౪౫.
1245.
‘‘ఏవం విజితసఙ్గామం, సత్థవాహం అనుత్తరం;
‘‘Evaṃ vijitasaṅgāmaṃ, satthavāhaṃ anuttaraṃ;
సావకా పయిరుపాసన్తి, తేవిజ్జా మచ్చుహాయినో.
Sāvakā payirupāsanti, tevijjā maccuhāyino.
౧౨౪౬.
1246.
‘‘సబ్బే భగవతో పుత్తా, పలాపేత్థ న విజ్జతి;
‘‘Sabbe bhagavato puttā, palāpettha na vijjati;
తణ్హాసల్లస్స హన్తారం, వన్దే ఆదిచ్చబన్ధునం.
Taṇhāsallassa hantāraṃ, vande ādiccabandhunaṃ.
౧౨౪౭.
1247.
‘‘పరోసహస్సం భిక్ఖూనం, సుగతం పయిరుపాసతి;
‘‘Parosahassaṃ bhikkhūnaṃ, sugataṃ payirupāsati;
దేసేన్తం విరజం ధమ్మం, నిబ్బానం అకుతోభయం.
Desentaṃ virajaṃ dhammaṃ, nibbānaṃ akutobhayaṃ.
౧౨౪౮.
1248.
‘‘సుణన్తి ధమ్మం విమలం, సమ్మాసమ్బుద్ధదేసితం;
‘‘Suṇanti dhammaṃ vimalaṃ, sammāsambuddhadesitaṃ;
సోభతి వత సమ్బుద్ధో, భిక్ఖుసఙ్ఘపురక్ఖతో.
Sobhati vata sambuddho, bhikkhusaṅghapurakkhato.
౧౨౪౯.
1249.
‘‘నాగనామోసి భగవా, ఇసీనం ఇసిసత్తమో;
‘‘Nāganāmosi bhagavā, isīnaṃ isisattamo;
మహామేఘోవ హుత్వాన, సావకే అభివస్ససి.
Mahāmeghova hutvāna, sāvake abhivassasi.
౧౨౫౦.
1250.
‘‘దివా విహారా నిక్ఖమ్మ, సత్థుదస్సనకమ్యతా;
‘‘Divā vihārā nikkhamma, satthudassanakamyatā;
సావకో తే మహావీర, పాదే వన్దతి వఙ్గిసో.
Sāvako te mahāvīra, pāde vandati vaṅgiso.
౧౨౫౧.
1251.
‘‘ఉమ్మగ్గపథం మారస్స, అభిభుయ్య చరతి పభిజ్జ ఖీలాని;
‘‘Ummaggapathaṃ mārassa, abhibhuyya carati pabhijja khīlāni;
తం పస్సథ బన్ధపముఞ్చ కరం, అసితంవ భాగసో పవిభజ్జ.
Taṃ passatha bandhapamuñca karaṃ, asitaṃva bhāgaso pavibhajja.
౧౨౫౨.
1252.
‘‘ఓఘస్స హి నితరణత్థం, అనేకవిహితం మగ్గం అక్ఖాసి;
‘‘Oghassa hi nitaraṇatthaṃ, anekavihitaṃ maggaṃ akkhāsi;
తస్మిఞ్చ అమతే అక్ఖాతే, ధమ్మదసా ఠితా అసంహీరా.
Tasmiñca amate akkhāte, dhammadasā ṭhitā asaṃhīrā.
౧౨౫౩.
1253.
‘‘పజ్జోతకరో అతివిజ్ఝ, సబ్బఠితీనం అతిక్కమమద్దస;
‘‘Pajjotakaro ativijjha, sabbaṭhitīnaṃ atikkamamaddasa;
ఞత్వా చ సచ్ఛికత్వా చ, అగ్గం సో దేసయి దసద్ధానం.
Ñatvā ca sacchikatvā ca, aggaṃ so desayi dasaddhānaṃ.
౧౨౫౪.
1254.
‘‘ఏవం సుదేసితే ధమ్మే, కో పమాదో విజానతం ధమ్మం;
‘‘Evaṃ sudesite dhamme, ko pamādo vijānataṃ dhammaṃ;
తస్మా హి తస్స భగవతో సాసనే, అప్పమత్తో సదా నమస్సమనుసిక్ఖే.
Tasmā hi tassa bhagavato sāsane, appamatto sadā namassamanusikkhe.
౧౨౫౫.
1255.
‘‘బుద్ధానుబుద్ధో యో థేరో, కోణ్డఞ్ఞో తిబ్బనిక్కమో;
‘‘Buddhānubuddho yo thero, koṇḍañño tibbanikkamo;
లాభీ సుఖవిహారానం, వివేకానం అభిణ్హసో.
Lābhī sukhavihārānaṃ, vivekānaṃ abhiṇhaso.
౧౨౫౬.
1256.
‘‘యం సావకేన పత్తబ్బం, సత్థు సాసనకారినా;
‘‘Yaṃ sāvakena pattabbaṃ, satthu sāsanakārinā;
సబ్బస్స తం అనుప్పత్తం, అప్పమత్తస్స సిక్ఖతో.
Sabbassa taṃ anuppattaṃ, appamattassa sikkhato.
౧౨౫౭.
1257.
‘‘మహానుభావో తేవిజ్జో, చేతోపరియకోవిదో;
‘‘Mahānubhāvo tevijjo, cetopariyakovido;
కోణ్డఞ్ఞో బుద్ధదాయాదో, పాదే వన్దతి సత్థునో.
Koṇḍañño buddhadāyādo, pāde vandati satthuno.
౧౨౫౮.
1258.
‘‘నగస్స పస్సే ఆసీనం, మునిం దుక్ఖస్స పారగుం;
‘‘Nagassa passe āsīnaṃ, muniṃ dukkhassa pāraguṃ;
సావకా పయిరుపాసన్తి, తేవిజ్జా మచ్చుహాయినో.
Sāvakā payirupāsanti, tevijjā maccuhāyino.
౧౨౫౯.
1259.
‘‘చేతసా అనుపరియేతి, మోగ్గల్లానో మహిద్ధికో;
‘‘Cetasā anupariyeti, moggallāno mahiddhiko;
చిత్తం నేసం సమన్వేసం, విప్పముత్తం నిరూపధిం.
Cittaṃ nesaṃ samanvesaṃ, vippamuttaṃ nirūpadhiṃ.
౧౨౬౦.
1260.
‘‘ఏవం సబ్బఙ్గసమ్పన్నం, మునిం దుక్ఖస్స పారగుం;
‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ, muniṃ dukkhassa pāraguṃ;
అనేకాకారసమ్పన్నం, పయిరుపాసన్తి గోతమం.
Anekākārasampannaṃ, payirupāsanti gotamaṃ.
౧౨౬౧.
1261.
‘‘చన్దో యథా విగతవలాహకే నభే, విరోచతి వీతమలోవ భాణుమా;
‘‘Cando yathā vigatavalāhake nabhe, virocati vītamalova bhāṇumā;
ఏవమ్పి అఙ్గీరస త్వం మహాముని, అతిరోచసి యససా సబ్బలోకం.
Evampi aṅgīrasa tvaṃ mahāmuni, atirocasi yasasā sabbalokaṃ.
౧౨౬౨.
1262.
‘‘కావేయ్యమత్తా విచరిమ్హ పుబ్బే, గామా గామం పురా పురం;
‘‘Kāveyyamattā vicarimha pubbe, gāmā gāmaṃ purā puraṃ;
అథద్దసామ సమ్బుద్ధం, సబ్బధమ్మాన పారగుం.
Athaddasāma sambuddhaṃ, sabbadhammāna pāraguṃ.
౧౨౬౩.
1263.
‘‘సో మే ధమ్మమదేసేసి, ముని దుక్ఖస్స పారగూ;
‘‘So me dhammamadesesi, muni dukkhassa pāragū;
ధమ్మం సుత్వా పసీదిమ్హ, సద్ధా నో ఉదపజ్జథ.
Dhammaṃ sutvā pasīdimha, saddhā no udapajjatha.
౧౨౬౪.
1264.
‘‘తస్సాహం వచనం సుత్వా, ఖన్ధే ఆయతనాని చ;
‘‘Tassāhaṃ vacanaṃ sutvā, khandhe āyatanāni ca;
ధాతుయో చ విదిత్వాన, పబ్బజిం అనగారియం.
Dhātuyo ca viditvāna, pabbajiṃ anagāriyaṃ.
౧౨౬౫.
1265.
‘‘బహూనం వత అత్థాయ, ఉప్పజ్జన్తి తథాగతా;
‘‘Bahūnaṃ vata atthāya, uppajjanti tathāgatā;
ఇత్థీనం పురిసానఞ్చ, యే తే సాసనకారకా.
Itthīnaṃ purisānañca, ye te sāsanakārakā.
౧౨౬౬.
1266.
‘‘తేసం ఖో వత అత్థాయ, బోధిమజ్ఝగమా ముని;
‘‘Tesaṃ kho vata atthāya, bodhimajjhagamā muni;
భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనఞ్చ, యే నియామగతద్దసా.
Bhikkhūnaṃ bhikkhunīnañca, ye niyāmagataddasā.
౧౨౬౭.
1267.
‘‘సుదేసితా చక్ఖుమతా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;
‘‘Sudesitā cakkhumatā, buddhenādiccabandhunā;
చత్తారి అరియసచ్చాని, అనుకమ్పాయ పాణినం.
Cattāri ariyasaccāni, anukampāya pāṇinaṃ.
౧౨౬౮.
1268.
‘‘దుక్ఖం దుక్ఖసముప్పాదం, దుక్ఖస్స చ అతిక్కమం;
‘‘Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ, dukkhassa ca atikkamaṃ;
అరియం చట్ఠఙ్గికం మగ్గం, దుక్ఖూపసమగామినం.
Ariyaṃ caṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, dukkhūpasamagāminaṃ.
౧౨౬౯.
1269.
‘‘ఏవమేతే తథా వుత్తా, దిట్ఠా మే తే యథా తథా;
‘‘Evamete tathā vuttā, diṭṭhā me te yathā tathā;
సదత్థో మే అనుప్పత్తో, కతం బుద్ధస్స సాసనం.
Sadattho me anuppatto, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
౧౨౭౦.
1270.
‘‘స్వాగతం వత మే ఆసి, మమ బుద్ధస్స సన్తికే;
‘‘Svāgataṃ vata me āsi, mama buddhassa santike;
సువిభత్తేసు ధమ్మేసు, యం సేట్ఠం తదుపాగమిం.
Suvibhattesu dhammesu, yaṃ seṭṭhaṃ tadupāgamiṃ.
౧౨౭౧.
1271.
‘‘అభిఞ్ఞాపారమిప్పత్తో, సోతధాతు విసోధితా;
‘‘Abhiññāpāramippatto, sotadhātu visodhitā;
తేవిజ్జో ఇద్ధిపత్తోమ్హి, చేతోపరియకోవిదో.
Tevijjo iddhipattomhi, cetopariyakovido.
౧౨౭౨.
1272.
‘‘పుచ్ఛామి సత్థారమనోమపఞ్ఞం, దిట్ఠేవ ధమ్మే యో విచికిచ్ఛానం ఛేత్తా;
‘‘Pucchāmi satthāramanomapaññaṃ, diṭṭheva dhamme yo vicikicchānaṃ chettā;
అగ్గాళవే కాలమకాసి భిక్ఖు, ఞాతో యసస్సీ అభినిబ్బుతత్తో.
Aggāḷave kālamakāsi bhikkhu, ñāto yasassī abhinibbutatto.
౧౨౭౩.
1273.
‘‘నిగ్రోధకప్పో ఇతి తస్స నామం, తయా కతం భగవా బ్రాహ్మణస్స;
‘‘Nigrodhakappo iti tassa nāmaṃ, tayā kataṃ bhagavā brāhmaṇassa;
సో తం నమస్సం అచరి ముత్యపేఖో, ఆరద్ధవీరియో దళ్హధమ్మదస్సీ.
So taṃ namassaṃ acari mutyapekho, āraddhavīriyo daḷhadhammadassī.
౧౨౭౪.
1274.
‘‘తం సావకం సక్క మయమ్పి సబ్బే, అఞ్ఞాతుమిచ్ఛామ సమన్తచక్ఖు;
‘‘Taṃ sāvakaṃ sakka mayampi sabbe, aññātumicchāma samantacakkhu;
సమవట్ఠితా నో సవనాయ సోతా, తువం నో సత్థా త్వమనుత్తరోసి.
Samavaṭṭhitā no savanāya sotā, tuvaṃ no satthā tvamanuttarosi.
౧౨౭౫.
1275.
‘‘ఛిన్ద నో విచికిచ్ఛం బ్రూహి మేతం, పరినిబ్బుతం వేదయ భూరిపఞ్ఞ;
‘‘Chinda no vicikicchaṃ brūhi metaṃ, parinibbutaṃ vedaya bhūripañña;
మజ్ఝేవ నో భాస సమన్తచక్ఖు, సక్కోవ దేవాన సహస్సనేత్తో.
Majjheva no bhāsa samantacakkhu, sakkova devāna sahassanetto.
౧౨౭౬.
1276.
‘‘యే కేచి గన్థా ఇధ మోహమగ్గా, అఞ్ఞాణపక్ఖా విచికిచ్ఛఠానా;
‘‘Ye keci ganthā idha mohamaggā, aññāṇapakkhā vicikicchaṭhānā;
తథాగతం పత్వా న తే భవన్తి, చక్ఖుఞ్హి ఏతం పరమం నరానం.
Tathāgataṃ patvā na te bhavanti, cakkhuñhi etaṃ paramaṃ narānaṃ.
౧౨౭౭.
1277.
‘‘నో చే హి జాతు పురిసో కిలేసే, వాతో యథా అబ్భఘనం విహానే;
‘‘No ce hi jātu puriso kilese, vāto yathā abbhaghanaṃ vihāne;
తమోవస్స నివుతో సబ్బలోకో, జోతిమన్తోపి న పభాసేయ్యుం.
Tamovassa nivuto sabbaloko, jotimantopi na pabhāseyyuṃ.
౧౨౭౮.
1278.
‘‘ధీరా చ పజ్జోతకరా భవన్తి, తం తం అహం వీర తథేవ మఞ్ఞే;
‘‘Dhīrā ca pajjotakarā bhavanti, taṃ taṃ ahaṃ vīra tatheva maññe;
విపస్సినం జానముపాగమిమ్హ, పరిసాసు నో ఆవికరోహి కప్పం.
Vipassinaṃ jānamupāgamimha, parisāsu no āvikarohi kappaṃ.
౧౨౭౯.
1279.
‘‘ఖిప్పం గిరం ఏరయ వగ్గు వగ్గుం, హంసోవ పగ్గయ్హ సణికం నికూజ;
‘‘Khippaṃ giraṃ eraya vaggu vagguṃ, haṃsova paggayha saṇikaṃ nikūja;
బిన్దుస్సరేన సువికప్పితేన, సబ్బేవ తే ఉజ్జుగతా సుణోమ.
Bindussarena suvikappitena, sabbeva te ujjugatā suṇoma.
౧౨౮౦.
1280.
‘‘పహీనజాతిమరణం అసేసం, నిగ్గయ్హ ధోనం వదేస్సామి ధమ్మం;
‘‘Pahīnajātimaraṇaṃ asesaṃ, niggayha dhonaṃ vadessāmi dhammaṃ;
న కామకారో హి పుథుజ్జనానం, సఙ్ఖేయ్యకారో చ తథాగతానం.
Na kāmakāro hi puthujjanānaṃ, saṅkheyyakāro ca tathāgatānaṃ.
౧౨౮౧.
1281.
‘‘సమ్పన్నవేయ్యాకరణం తవేదం, సముజ్జుపఞ్ఞస్స సముగ్గహీతం;
‘‘Sampannaveyyākaraṇaṃ tavedaṃ, samujjupaññassa samuggahītaṃ;
అయమఞ్జలి పచ్ఛిమో సుప్పణామితో, మా మోహయీ జానమనోమపఞ్ఞ.
Ayamañjali pacchimo suppaṇāmito, mā mohayī jānamanomapañña.
౧౨౮౨.
1282.
‘‘పరోపరం అరియధమ్మం విదిత్వా, మా మోహయీ జానమనోమవీరియ;
‘‘Paroparaṃ ariyadhammaṃ viditvā, mā mohayī jānamanomavīriya;
వారిం యథా ఘమ్మని ఘమ్మతత్తో, వాచాభికఙ్ఖామి సుతం పవస్స.
Vāriṃ yathā ghammani ghammatatto, vācābhikaṅkhāmi sutaṃ pavassa.
౧౨౮౩.
1283.
‘‘యదత్థికం బ్రహ్మచరియం అచరీ, కప్పాయనో కచ్చిస్సతం అమోఘం;
‘‘Yadatthikaṃ brahmacariyaṃ acarī, kappāyano kaccissataṃ amoghaṃ;
నిబ్బాయి సో ఆదు సఉపాదిసేసో, యథా విముత్తో అహు తం సుణోమ.
Nibbāyi so ādu saupādiseso, yathā vimutto ahu taṃ suṇoma.
౧౨౮౪.
1284.
‘‘అచ్ఛేచ్ఛి తణ్హం ఇధ నామరూపే, (ఇతి భగవా,)
‘‘Acchecchi taṇhaṃ idha nāmarūpe, (iti bhagavā,)
కణ్హస్స సోతం దీఘరత్తానుసయితం;
Kaṇhassa sotaṃ dīgharattānusayitaṃ;
అతారి జాతిం మరణం అసేసం, ఇచ్చబ్రవి భగవా పఞ్చసేట్ఠో.
Atāri jātiṃ maraṇaṃ asesaṃ, iccabravi bhagavā pañcaseṭṭho.
౧౨౮౫.
1285.
‘‘ఏస సుత్వా పసీదామి, వచో తే ఇసిసత్తమ;
‘‘Esa sutvā pasīdāmi, vaco te isisattama;
అమోఘం కిర మే పుట్ఠం, న మం వఞ్చేసి బ్రాహ్మణో.
Amoghaṃ kira me puṭṭhaṃ, na maṃ vañcesi brāhmaṇo.
౧౨౮౬.
1286.
‘‘యథా వాదీ తథా కారీ, అహు బుద్ధస్స సావకో;
‘‘Yathā vādī tathā kārī, ahu buddhassa sāvako;
అచ్ఛేచ్ఛి మచ్చునో జాలం, తతం మాయావినో దళ్హం.
Acchecchi maccuno jālaṃ, tataṃ māyāvino daḷhaṃ.
౧౨౮౭.
1287.
‘‘అద్దస భగవా ఆదిం, ఉపాదానస్స కప్పియో;
‘‘Addasa bhagavā ādiṃ, upādānassa kappiyo;
అచ్చగా వత కప్పానో, మచ్చుధేయ్యం సుదుత్తరం.
Accagā vata kappāno, maccudheyyaṃ suduttaraṃ.
౧౨౮౮.
1288.
‘‘తం దేవదేవం వన్దామి, పుత్తం తే ద్విపదుత్తమ;
‘‘Taṃ devadevaṃ vandāmi, puttaṃ te dvipaduttama;
అనుజాతం మహావీరం, నాగం నాగస్స ఓరస’’న్తి. –
Anujātaṃ mahāvīraṃ, nāgaṃ nāgassa orasa’’nti. –
ఇమా గాథా సఙ్గీతికాలే ఏకజ్ఝం కత్వా సఙ్గహం ఆరోపితా. తత్థ ‘‘నిక్ఖన్తం వత మం సన్త’’న్తిఆదయో పఞ్చ గాథా ఆయస్మా వఙ్గీసో నవో అచిరపబ్బజితో హుత్వా విహారం ఉపగతా అలఙ్కతపటియత్తా సమ్బహులా ఇత్థియో దిస్వా ఉప్పన్నరాగో తం వినోదేన్తో అభాసి.
Imā gāthā saṅgītikāle ekajjhaṃ katvā saṅgahaṃ āropitā. Tattha ‘‘nikkhantaṃ vata maṃ santa’’ntiādayo pañca gāthā āyasmā vaṅgīso navo acirapabbajito hutvā vihāraṃ upagatā alaṅkatapaṭiyattā sambahulā itthiyo disvā uppannarāgo taṃ vinodento abhāsi.
తత్థ నిక్ఖన్తం వత మం సన్తం, అగారస్మానగారియన్తి అగారతో నిక్ఖన్తం అనగారియం పబ్బజితం మం సమానం. వితక్కాతి కామవితక్కాదయో పాపవితక్కా. ఉపధావన్తీతి మమ చిత్తం ఉపగచ్ఛన్తి. పగబ్భాతి పాగబ్భియయుత్తా వసినో. ‘‘అయం గేహతో నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో, నయిమం అనుద్ధంసితుం యుత్త’’న్తి ఏవం అపరిహారతో నిల్లజ్జా. కణ్హతోతి కాళతో, లామకభావతోతి అత్థో. ఇమేతి తేసం అత్తనో పచ్చక్ఖతా వుత్తా.
Tattha nikkhantaṃ vata maṃ santaṃ, agārasmānagāriyanti agārato nikkhantaṃ anagāriyaṃ pabbajitaṃ maṃ samānaṃ. Vitakkāti kāmavitakkādayo pāpavitakkā. Upadhāvantīti mama cittaṃ upagacchanti. Pagabbhāti pāgabbhiyayuttā vasino. ‘‘Ayaṃ gehato nikkhamitvā pabbajito, nayimaṃ anuddhaṃsituṃ yutta’’nti evaṃ aparihārato nillajjā. Kaṇhatoti kāḷato, lāmakabhāvatoti attho. Imeti tesaṃ attano paccakkhatā vuttā.
అసుద్ధజీవినో పరివారయుత్తా మనుస్సా ఉగ్గకిచ్చతాయ ‘‘ఉగ్గా’’తి వుచ్చన్తి, తేసం పుత్తా ఉగ్గపుత్తా. మహిస్సాసాతి మహాఇస్సాసా. సిక్ఖితాతి ద్వాదస వస్సాని ఆచరియకులే ఉగ్గహితసిప్పా. దళ్హధమ్మినోతి, దళ్హధనునో . దళ్హధను నామ ద్విసహస్సథామం వుచ్చతి. ద్విసహస్సథామన్తి, చ యస్స ఆరోపితస్స జియాయ బన్ధో లోహసీసాదీనం భారో దణ్డే గహేత్వా యావ కణ్డపమాణా నభం ఉక్ఖిత్తస్స పథవితో ముచ్చతి. సమన్తా పరికిరేయ్యున్తి సమన్తతో కణ్డే ఖిపేయ్యుం. కిత్తకాతి చే ఆహ ‘‘సహస్సం అపలాయిన’’న్తి. యుద్ధే అపరం ముఖానం సహస్సమత్తానం. ఇదం వుత్తం హోతి – సిక్ఖితా కతహత్థా ఉగ్గా దళ్హధనునో మహిస్సాసా ఉగ్గపుత్తా సహస్సమత్తా కదాచిపి యుద్ధే పరాజయం అపత్తా అప్పమత్తా సమన్తతో ఠత్వా థమ్భం ఉపనిస్సాయ సచేపి వస్సేయ్యుం. తాదిసేహిపి ఇస్సాససహస్సేహి సమన్తా సరే పరికిరీయన్తే సుసిక్ఖితో పురిసో దణ్డం గహేత్వా సబ్బే సరే అత్తనో సరీరే అపతమానే కత్వా పాదమూలే పాతేయ్య. తత్థ ఏకోపి ఇస్సాసో ద్వే సరే ఏకతో ఖిపన్తో నామ నత్థి. ఇత్థియో పన రూపారమ్మణాదివసేన పఞ్చ పఞ్చ సరే ఏకతో ఖిపన్తి, ఏవం ఖిపన్తియో. ఏత్తకా భియ్యోతి ఇమాహి ఇత్థీహి భియ్యోపి బహూ ఇత్థియో అత్తనో ఇత్థికుత్తహాసభావాదితో విధంసేన్తి.
Asuddhajīvino parivārayuttā manussā uggakiccatāya ‘‘uggā’’ti vuccanti, tesaṃ puttā uggaputtā. Mahissāsāti mahāissāsā. Sikkhitāti dvādasa vassāni ācariyakule uggahitasippā. Daḷhadhamminoti, daḷhadhanuno . Daḷhadhanu nāma dvisahassathāmaṃ vuccati. Dvisahassathāmanti, ca yassa āropitassa jiyāya bandho lohasīsādīnaṃ bhāro daṇḍe gahetvā yāva kaṇḍapamāṇā nabhaṃ ukkhittassa pathavito muccati. Samantā parikireyyunti samantato kaṇḍe khipeyyuṃ. Kittakāti ce āha ‘‘sahassaṃ apalāyina’’nti. Yuddhe aparaṃ mukhānaṃ sahassamattānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – sikkhitā katahatthā uggā daḷhadhanuno mahissāsā uggaputtā sahassamattā kadācipi yuddhe parājayaṃ apattā appamattā samantato ṭhatvā thambhaṃ upanissāya sacepi vasseyyuṃ. Tādisehipi issāsasahassehi samantā sare parikirīyante susikkhito puriso daṇḍaṃ gahetvā sabbe sare attano sarīre apatamāne katvā pādamūle pāteyya. Tattha ekopi issāso dve sare ekato khipanto nāma natthi. Itthiyo pana rūpārammaṇādivasena pañca pañca sare ekato khipanti, evaṃ khipantiyo. Ettakā bhiyyoti imāhi itthīhi bhiyyopi bahū itthiyo attano itthikuttahāsabhāvādito vidhaṃsenti.
సక్ఖీ హి మే సుతం ఏతన్తి సమ్ముఖా మయా ఏతం సుతం. నిబ్బానగమనం మగ్గన్తి లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తం, నిబ్బానగామిమగ్గోతి అత్థో, విపస్సనం సన్ధాయాహ. తత్థ మే నిరతో మనోతి తస్మిం విపస్సనామగ్గే మయ్హం చిత్తం నిరతం.
Sakkhī hi me sutaṃ etanti sammukhā mayā etaṃ sutaṃ. Nibbānagamanaṃ magganti liṅgavipallāsena vuttaṃ, nibbānagāmimaggoti attho, vipassanaṃ sandhāyāha. Tattha me nirato manoti tasmiṃ vipassanāmagge mayhaṃ cittaṃ nirataṃ.
ఏవఞ్చే మం విహరన్తన్తి ఏవం అనిచ్చఅసుభజ్ఝానభావనాయ చ విపస్సనాభావనాయ చ విహరన్తం మం. పాపిమాతి కిలేసమారం ఆలపతి. తథా మచ్చు కరిస్సామి, న మే మగ్గమ్పి దక్ఖసీతి మయా కతం మగ్గమ్పి యథా న పస్ససి, తథా మచ్చు అన్తం కరిస్సామీతి యోజనా.
Evañcemaṃ viharantanti evaṃ aniccaasubhajjhānabhāvanāya ca vipassanābhāvanāya ca viharantaṃ maṃ. Pāpimāti kilesamāraṃ ālapati. Tathā maccu karissāmi, na me maggampi dakkhasīti mayā kataṃ maggampi yathā na passasi, tathā maccu antaṃ karissāmīti yojanā.
అరతిఞ్చాతిఆదికా పఞ్చ గాథా అత్తనో సన్తానే ఉప్పన్నే అరతిఆదికే వినోదేన్తేన వుత్తా. తత్థ అరతిన్తి అధికుసలేసు ధమ్మేసు పన్తసేనాసనేసు చ ఉక్కణ్ఠనం. రతిన్తి పఞ్చకామగుణరతిం. పహాయాతి పజహిత్వా. సబ్బసో గేహసితఞ్చ వితక్కన్తి, గేహనిస్సితం పుత్తదారాదిపటిసంయుత్తం ఞాతివితక్కాదిఞ్చ మిచ్ఛావితక్కం అనవసేసతో పహాయ. వనథం న కరేయ్య కుహిఞ్చీతి అజ్ఝత్తికబాహిరప్పభేదే సబ్బస్మిం వత్థుస్మిం తణ్హం న కరేయ్యం. నిబ్బనథో అవనథో స భిక్ఖూతి యో హి సబ్బేన సబ్బం నిత్తణ్హో , తతో ఏవ కత్థచిపి నన్దియా అభావతో అవనథో, సో భిక్ఖు నామ సంసారే భయస్స సమ్మదేవ ఇక్ఖణతాయ భిన్నకిలేసతాయ చాతి అత్థో.
Aratiñcātiādikā pañca gāthā attano santāne uppanne aratiādike vinodentena vuttā. Tattha aratinti adhikusalesu dhammesu pantasenāsanesu ca ukkaṇṭhanaṃ. Ratinti pañcakāmaguṇaratiṃ. Pahāyāti pajahitvā. Sabbaso gehasitañca vitakkanti, gehanissitaṃ puttadārādipaṭisaṃyuttaṃ ñātivitakkādiñca micchāvitakkaṃ anavasesato pahāya. Vanathaṃ na kareyya kuhiñcīti ajjhattikabāhirappabhede sabbasmiṃ vatthusmiṃ taṇhaṃ na kareyyaṃ. Nibbanatho avanatho sa bhikkhūti yo hi sabbena sabbaṃ nittaṇho , tato eva katthacipi nandiyā abhāvato avanatho, so bhikkhu nāma saṃsāre bhayassa sammadeva ikkhaṇatāya bhinnakilesatāya cāti attho.
యమిధ పథవిఞ్చ వేహాసం, రూపగతం జగతోగధం కిఞ్చీతి యంకిఞ్చి ఇధ పథవీగతం భూమినిస్సితం వేహాసం వేహాసట్ఠం దేవలోకనిస్సితం రూపగతం రూపజాతం రుప్పనసభావం జగతోగధం లోకికం భవత్తయపరియాపన్నం సఙ్ఖతం. పరిజీయతి సబ్బమనిచ్చన్తి సబ్బం తం జరాభిభూతం, తతో ఏవ అనిచ్చం తతో ఏవ దుక్ఖం అనత్తాతి ఏవం తిలక్ఖణారోపనం ఆహ. అయం థేరస్స మహావిపస్సనాతి వదన్తి. ఏవం సమేచ్చ చరన్తి ముతత్తాతి ఏవం సమేచ్చ అభిసమేచ్చ విపస్సనాపఞ్ఞాసహితాయ మగ్గపఞ్ఞాయ పటివిజ్ఝిత్వా ముతత్తా పరిఞ్ఞాతత్తభావా పణ్డితా చరన్తి విహరన్తి.
Yamidha pathaviñca vehāsaṃ, rūpagataṃ jagatogadhaṃ kiñcīti yaṃkiñci idha pathavīgataṃ bhūminissitaṃ vehāsaṃ vehāsaṭṭhaṃ devalokanissitaṃ rūpagataṃ rūpajātaṃ ruppanasabhāvaṃ jagatogadhaṃ lokikaṃ bhavattayapariyāpannaṃ saṅkhataṃ. Parijīyati sabbamaniccanti sabbaṃ taṃ jarābhibhūtaṃ, tato eva aniccaṃ tato eva dukkhaṃ anattāti evaṃ tilakkhaṇāropanaṃ āha. Ayaṃ therassa mahāvipassanāti vadanti. Evaṃ samecca caranti mutattāti evaṃ samecca abhisamecca vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya paṭivijjhitvā mutattā pariññātattabhāvā paṇḍitā caranti viharanti.
ఉపధీసూతి ఖన్ధూపధిఆదీసు. జనాతి అన్ధపుథుజ్జనా. గధితాసేతి పటిబద్ధచిత్తా. ఏత్థ హి విసేసతో కామగుణూపధీసు ఛన్దో అపనేతబ్బోతి దస్సేన్తో ఆహ దిట్ఠసుతే పటిఘే చ ముతే చాతి. దిట్ఠసుతేతి దిట్ఠే చేవ సుతే చ, రూపసద్దేసూతి అత్థో. పటిఘేతి ఘట్టనీయే ఫోట్ఠబ్బే. ముతేతి వుత్తావసేసే ముతే, గన్ధరసేసూతి వుత్తం హోతి. సారత్థపకాసనియం (సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౧౦) ‘‘పటిఘపదేన గన్ధరసా గహితా, ముతపదేన ఫోట్ఠబ్బారమ్మణ’’న్తి వుత్తం. ఏత్థ వినోదయ ఛన్దమనేజోతి ఏతస్మిం దిట్ఠాదిభేదే పఞ్చకామగుణే కామచ్ఛన్దం వినోదేహి, తథా సతి సబ్బత్థ అనేజో అవికప్పో భవసి. యో హేత్థ న లిమ్పతి ముని తమాహూతి యో హి ఏత్థ కామగుణే తణ్హాలేపేన న లిమ్పతి, తం మోనేయ్యధమ్మట్ఠతో ‘‘మునీ’’తి పణ్డితా వదన్తి. ‘‘అథ సట్ఠిసితా’’తి పాళీతి అధిప్పాయేన కేచి ‘‘సట్ఠిధమ్మారమ్మణనిస్సితా’’తి అత్థం వదన్తి. ‘‘అట్ఠసట్ఠిసితా సవితక్కా’’తి పన పాళి, అప్పకఞ్హి ఊనం అధికం వా న గణనూపగం హోతీతి. అట్ఠసట్ఠిసితాతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతసన్నిస్సితా మిచ్ఛావితక్కాతి అత్థోతి కేచి వదన్తి. దిట్ఠిగతికా చ సత్తావాసాభావలద్ధిం అజ్ఝూపగతాతి అధిచ్చసముప్పన్నవాదం ఠపేత్వా ఇతరేసం వసేన ‘‘అథ సట్ఠిసితా సవితక్కా’’తి వుత్తం. యథా హి తణ్హాలేపాభావేన భిక్ఖూతి వుచ్చతి, ఏవం దిట్ఠిలేపాభావేనపీతి దస్సేతుం ‘‘అథ సట్ఠిసితా’’తిఆది వుత్తం. పుథుజ్జనతాయ అధమ్మా నివిట్ఠాతి తే పన మిచ్ఛావితక్కా నిచ్చాదిగాహవసేన అధమ్మా ధమ్మతో అపేతా పుథుజ్జనతాయం అన్ధబాలే నివిట్ఠా అభినివిట్ఠా. న చ వగ్గగతస్స కుహిఞ్చీతి యత్థ కత్థచి వత్థుస్మిం సస్సతవాదాదిమిచ్ఛాదిట్ఠివగ్గగతో, తంలద్ధికో న చ అస్స భవేయ్య. అట్ఠకథాయం (సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౧౦) పన ‘‘అథ సట్ఠిసితా సవితక్కా, పుథూ జనతాయ అధమ్మా నివిట్ఠా’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా అథ ఛ ఆరమ్మణనిస్సితా పుథూ అధమ్మవితక్కా జనతాయ నివిట్ఠాతి వుత్తం. తథా న చ వగ్గగతస్స కుహిఞ్చీతి తేసం వసేన న కత్థచి కిలేసవగ్గగతో భవేయ్యాతి చ వుత్తం. నో పన దుట్ఠుల్లగాహీ స భిక్ఖూతి యో కిలేసేహి దూసితత్తా అతివియ దుట్ఠుల్లతా చ దుట్ఠుల్లానం మిచ్ఛావాదానం గణ్హనసీలో చ నో అస్స నో భవేయ్య, సో భిక్ఖు నామ హోతీతి.
Upadhīsūti khandhūpadhiādīsu. Janāti andhaputhujjanā. Gadhitāseti paṭibaddhacittā. Ettha hi visesato kāmaguṇūpadhīsu chando apanetabboti dassento āha diṭṭhasute paṭighe ca mute cāti. Diṭṭhasuteti diṭṭhe ceva sute ca, rūpasaddesūti attho. Paṭigheti ghaṭṭanīye phoṭṭhabbe. Muteti vuttāvasese mute, gandharasesūti vuttaṃ hoti. Sāratthapakāsaniyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.210) ‘‘paṭighapadena gandharasā gahitā, mutapadena phoṭṭhabbārammaṇa’’nti vuttaṃ. Ettha vinodaya chandamanejoti etasmiṃ diṭṭhādibhede pañcakāmaguṇe kāmacchandaṃ vinodehi, tathā sati sabbattha anejo avikappo bhavasi. Yo hettha na limpati muni tamāhūti yo hi ettha kāmaguṇe taṇhālepena na limpati, taṃ moneyyadhammaṭṭhato ‘‘munī’’ti paṇḍitā vadanti. ‘‘Atha saṭṭhisitā’’ti pāḷīti adhippāyena keci ‘‘saṭṭhidhammārammaṇanissitā’’ti atthaṃ vadanti. ‘‘Aṭṭhasaṭṭhisitā savitakkā’’ti pana pāḷi, appakañhi ūnaṃ adhikaṃ vā na gaṇanūpagaṃ hotīti. Aṭṭhasaṭṭhisitāti dvāsaṭṭhidiṭṭhigatasannissitā micchāvitakkāti atthoti keci vadanti. Diṭṭhigatikā ca sattāvāsābhāvaladdhiṃ ajjhūpagatāti adhiccasamuppannavādaṃ ṭhapetvā itaresaṃ vasena ‘‘atha saṭṭhisitā savitakkā’’ti vuttaṃ. Yathā hi taṇhālepābhāvena bhikkhūti vuccati, evaṃ diṭṭhilepābhāvenapīti dassetuṃ ‘‘atha saṭṭhisitā’’tiādi vuttaṃ. Puthujjanatāya adhammāniviṭṭhāti te pana micchāvitakkā niccādigāhavasena adhammā dhammato apetā puthujjanatāyaṃ andhabāle niviṭṭhā abhiniviṭṭhā. Na ca vaggagatassa kuhiñcīti yattha katthaci vatthusmiṃ sassatavādādimicchādiṭṭhivaggagato, taṃladdhiko na ca assa bhaveyya. Aṭṭhakathāyaṃ (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.210) pana ‘‘atha saṭṭhisitā savitakkā, puthū janatāya adhammā niviṭṭhā’’ti padaṃ uddharitvā atha cha ārammaṇanissitā puthū adhammavitakkā janatāya niviṭṭhāti vuttaṃ. Tathā na ca vaggagatassa kuhiñcīti tesaṃ vasena na katthaci kilesavaggagato bhaveyyāti ca vuttaṃ. No pana duṭṭhullagāhī sa bhikkhūti yo kilesehi dūsitattā ativiya duṭṭhullatā ca duṭṭhullānaṃ micchāvādānaṃ gaṇhanasīlo ca no assa no bhaveyya, so bhikkhu nāma hotīti.
దబ్బోతి దబ్బజాతికో పణ్డితో. చిరరత్తసమాహితోతి చిరకాలతో పట్ఠాయ సమాహితో. అకుహకోతి కోహఞ్ఞరహితో అసఠో అమాయావీ. నిపకోతి నిపుణో ఛేకో. అపిహాలూతి నిత్తణ్హో. సన్తం పదం అజ్ఝగమాతి, నిబ్బానం అధిగతో. మోనేయ్యధమ్మసమన్నాగతతో ముని. పరినిబ్బుతోతి ఆరమ్మణకరణవసేన నిబ్బానం పటిచ్చ సఉపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బుతో. కఙ్ఖతి కాలన్తి ఇదాని అనుపాదిసేసనిబ్బానత్థాయ కాలం ఆగమేతి. న తస్స కిఞ్చి కరణీయం అత్థి, యథా ఏదిసో భవిస్సతి, తథా అత్తానం సమ్పాదేతీతి అధిప్పాయో.
Dabboti dabbajātiko paṇḍito. Cirarattasamāhitoti cirakālato paṭṭhāya samāhito. Akuhakoti kohaññarahito asaṭho amāyāvī. Nipakoti nipuṇo cheko. Apihālūti nittaṇho. Santaṃ padaṃ ajjhagamāti, nibbānaṃ adhigato. Moneyyadhammasamannāgatato muni. Parinibbutoti ārammaṇakaraṇavasena nibbānaṃ paṭicca saupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbuto. Kaṅkhati kālanti idāni anupādisesanibbānatthāya kālaṃ āgameti. Na tassa kiñci karaṇīyaṃ atthi, yathā ediso bhavissati, tathā attānaṃ sampādetīti adhippāyo.
మానం పజహస్సూతిఆదయో చతస్సో గాథా పటిభానసమ్పత్తిం నిస్సాయ అత్తనో పవత్తమానం మానం వినోదేన్తేన వుత్తా. తత్థ మానం పజహస్సూతి సేయ్యమానాదినవవిధం మానం పరిచ్చజ. గోతమాతి గోతమగోత్తస్స భగవతో సావకత్తా అత్తానం గోతమగోత్తం కత్వా ఆలపతి. మానపథన్తి మానస్స పవత్తిట్ఠానభూతం అయోనిసోమనసికారపరిక్ఖిత్తం జాతిఆదిం తప్పటిబద్ధకిలేసప్పహానేన జహస్సు పజహ. అసేసన్తి సబ్బమేవ. మానపథమ్హి స ముచ్ఛితోతి మానవత్థునిమిత్తం ముచ్ఛం ఆపన్నో. విప్పటిసారీహువా చిరరత్తన్తి ఇమస్మిం మానపథానుయోగక్ఖణే వీతివత్తే పుబ్బేవ అరహత్తం పాపుణిస్స, ‘‘నట్ఠోహమస్మీ’’తి విప్పటిసారీ అహువా అహోసి.
Mānaṃ pajahassūtiādayo catasso gāthā paṭibhānasampattiṃ nissāya attano pavattamānaṃ mānaṃ vinodentena vuttā. Tattha mānaṃ pajahassūti seyyamānādinavavidhaṃ mānaṃ pariccaja. Gotamāti gotamagottassa bhagavato sāvakattā attānaṃ gotamagottaṃ katvā ālapati. Mānapathanti mānassa pavattiṭṭhānabhūtaṃ ayonisomanasikāraparikkhittaṃ jātiādiṃ tappaṭibaddhakilesappahānena jahassu pajaha. Asesanti sabbameva. Mānapathamhi sa mucchitoti mānavatthunimittaṃ mucchaṃ āpanno. Vippaṭisārīhuvā cirarattanti imasmiṃ mānapathānuyogakkhaṇe vītivatte pubbeva arahattaṃ pāpuṇissa, ‘‘naṭṭhohamasmī’’ti vippaṭisārī ahuvā ahosi.
మక్ఖేన మక్ఖితా పజాతి సూరాదినా అత్తానం ఉక్కంసేత్వా పరే వమ్భేత్వా పరగుణమక్ఖనలక్ఖణేన మక్ఖేన పిసితత్తా మక్ఖీ. పుగ్గలో హి యథా యథా పరేసం గుణే మక్ఖేతి, తథా తథా అత్తనో గుణే పుఞ్జతి నిరాకరోతి నామ. మానహతాతి మానేన హతగుణా. నిరయం పపతన్తీతి నిరయం ఉపపజ్జన్తి.
Makkhenamakkhitā pajāti sūrādinā attānaṃ ukkaṃsetvā pare vambhetvā paraguṇamakkhanalakkhaṇena makkhena pisitattā makkhī. Puggalo hi yathā yathā paresaṃ guṇe makkheti, tathā tathā attano guṇe puñjati nirākaroti nāma. Mānahatāti mānena hataguṇā. Nirayaṃ papatantīti nirayaṃ upapajjanti.
మగ్గజినోతి మగ్గేన విజితకిలేసో. కిత్తిఞ్చ సుఖఞ్చాతి విఞ్ఞూహి పసంసితఞ్చ కాయికచేతసికసుఖఞ్చ అనుభోతీతి పటిలభతి. ధమ్మదసోతి తమాహు తథత్తన్తి తం తథభావం సమ్మాపటిపన్నం యాథావతో ధమ్మదస్సీతి పణ్డితా ఆహు.
Maggajinoti maggena vijitakileso. Kittiñca sukhañcāti viññūhi pasaṃsitañca kāyikacetasikasukhañca anubhotīti paṭilabhati. Dhammadasoti tamāhu tathattanti taṃ tathabhāvaṃ sammāpaṭipannaṃ yāthāvato dhammadassīti paṇḍitā āhu.
అఖిలోతి పఞ్చచేతోఖిలరహితో. పధానవాతి సమ్మప్పధానవీరియసమ్పన్నో. విసుద్ధోతి నీవరణసఙ్ఖాతవలాహకాపగమేన విసుద్ధమానసో . అసేసన్తి నవవిధమ్పి మానం అగ్గమగ్గేన పజహిత్వా. విజ్జాయన్తకరో సమితావీతి సబ్బసో సమితకిలేసో తివిధాయ విజ్జాయ పరియోసానప్పత్తో హోతీతి అత్తానం ఓవదతి.
Akhiloti pañcacetokhilarahito. Padhānavāti sammappadhānavīriyasampanno. Visuddhoti nīvaraṇasaṅkhātavalāhakāpagamena visuddhamānaso . Asesanti navavidhampi mānaṃ aggamaggena pajahitvā. Vijjāyantakaro samitāvīti sabbaso samitakileso tividhāya vijjāya pariyosānappatto hotīti attānaṃ ovadati.
అథేకదివసం ఆయస్మా ఆనన్దో అఞ్ఞతరేన రాజమహామత్తేన నిమన్తితో పుబ్బణ్హసమయం తస్స గేహం గన్త్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది ఆయస్మతా వఙ్గీసేన పచ్ఛాసమణేన. అథ తస్మిం గేహే ఇత్థియో సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా, వన్దిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, ధమ్మం సుణన్తి. అథాయస్మతో వఙ్గీసస్స నవపబ్బజితస్స ఆరమ్మణం పరిగ్గహేతుం అసక్కోన్తస్స విసభాగారమ్మణే రాగో ఉప్పజ్జి. సో సద్ధో ఉజుజాతికో కులపుత్తో ‘‘అయం మే రాగో వడ్ఢిత్వా దిట్ఠధమ్మికం సమ్పరాయికమ్పి అత్థం నాసేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా యథానిసిన్నోవ థేరస్స అత్తనో పవత్తిం ఆవికరోన్తో ‘‘కామరాగేనా’’తి గాథమాహ. తత్థ యదిపి కిలేసరజ్జనపరిళాహో కాయమ్పి బాధతి, చిత్తం పన బాధేన్తో చిరతరం బాధేతీతి దస్సేతుం ‘‘కామరాగేన డయ్హామీ’’తి వత్వా ‘‘చిత్తం మే పరిడయ్హతీ’’తి వుత్తం. నిబ్బాపనన్తి రాగనిబ్బాపనకారణం రాగపరిళాహస్స నిబ్బాపనసమత్థం ఓవాదం కరోహీతి అత్థో.
Athekadivasaṃ āyasmā ānando aññatarena rājamahāmattena nimantito pubbaṇhasamayaṃ tassa gehaṃ gantvā paññatte āsane nisīdi āyasmatā vaṅgīsena pacchāsamaṇena. Atha tasmiṃ gehe itthiyo sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā theraṃ upasaṅkamitvā, vanditvā pañhaṃ pucchanti, dhammaṃ suṇanti. Athāyasmato vaṅgīsassa navapabbajitassa ārammaṇaṃ pariggahetuṃ asakkontassa visabhāgārammaṇe rāgo uppajji. So saddho ujujātiko kulaputto ‘‘ayaṃ me rāgo vaḍḍhitvā diṭṭhadhammikaṃ samparāyikampi atthaṃ nāseyyā’’ti cintetvā yathānisinnova therassa attano pavattiṃ āvikaronto ‘‘kāmarāgenā’’ti gāthamāha. Tattha yadipi kilesarajjanapariḷāho kāyampi bādhati, cittaṃ pana bādhento cirataraṃ bādhetīti dassetuṃ ‘‘kāmarāgena ḍayhāmī’’ti vatvā ‘‘cittaṃ me pariḍayhatī’’ti vuttaṃ. Nibbāpananti rāganibbāpanakāraṇaṃ rāgapariḷāhassa nibbāpanasamatthaṃ ovādaṃ karohīti attho.
సఞ్ఞాయ విపరియేసాతిఆదికా గాథా తేన యాచితేన ఆయస్మతా ఆనన్దేన వుత్తా. విపరియేసాతి విపల్లాసేన అసుభే సుభన్తి పవత్తేన విపరీతగ్గాహేన. నిమిత్తన్తి కిలేసజనకనిమిత్తం. పరివజ్జేహీతి పరిబ్బజ. సుభం రాగూపసంహితన్తి రాగవడ్ఢనారమ్మణం సుభం పరివజ్జేన్తో అసుభసఞ్ఞాయ పరివజ్జేయ్య, సబ్బత్థ అనభిరతిసఞ్ఞాయ. తస్మా తదుభయమ్పి దస్సేన్తో ‘‘అసుభాయా’’తిఆదిమాహ.
Saññāya vipariyesātiādikā gāthā tena yācitena āyasmatā ānandena vuttā. Vipariyesāti vipallāsena asubhe subhanti pavattena viparītaggāhena. Nimittanti kilesajanakanimittaṃ. Parivajjehīti paribbaja. Subhaṃ rāgūpasaṃhitanti rāgavaḍḍhanārammaṇaṃ subhaṃ parivajjento asubhasaññāya parivajjeyya, sabbattha anabhiratisaññāya. Tasmā tadubhayampi dassento ‘‘asubhāyā’’tiādimāha.
తత్థ అసుభాయాతి అసుభానుపస్సనాయ. చిత్తం భావేహి ఏకగ్గం సుసమాహితన్తి అత్తనో చిత్తవిక్ఖేపాభావేన ఏకగ్గం ఆరమ్మణేసు సుసమాహితం అప్పితం కత్వా భావేహి తవ అసుభానుపస్సనం సుకరం అక్ఖామీతి. సతి కాయగతా త్యత్థూతి వుత్తకాయగతాసతిభావనా తయా భావితా బహులీకతా హోతూతి అత్థో. నిబ్బిదాబహులో భవాతి అత్తభావే సబ్బస్మిఞ్చ నిబ్బేదబహులో హోహి.
Tattha asubhāyāti asubhānupassanāya. Cittaṃ bhāvehi ekaggaṃ susamāhitanti attano cittavikkhepābhāvena ekaggaṃ ārammaṇesu susamāhitaṃ appitaṃ katvā bhāvehi tava asubhānupassanaṃ sukaraṃ akkhāmīti. Sati kāyagatā tyatthūti vuttakāyagatāsatibhāvanā tayā bhāvitā bahulīkatā hotūti attho. Nibbidābahulo bhavāti attabhāve sabbasmiñca nibbedabahulo hohi.
అనిమిత్తఞ్చ భావేహీతి నిచ్చనిమిత్తాదీనం ఉగ్ఘాటనేన విసేసతో అనిచ్చానుపస్సనా అనిమిత్తా నామ, తతో మానానుసయముజ్జహాతి తం భావేన్తో మగ్గపటిపాటియా అగ్గమగ్గాధిగమేన మానానుసయం సముచ్ఛిన్ద. మానాభిసమయాతి మానస్స దస్సనాభిసమయా చేవ పహానాభిసమయా చ. ఉపసన్తోతి సబ్బసో రాగాదీనం సన్తతాయ ఉపసన్తో చరిస్ససి విహరిస్ససీతి అత్థో.
Animittañca bhāvehīti niccanimittādīnaṃ ugghāṭanena visesato aniccānupassanā animittā nāma, tato mānānusayamujjahāti taṃ bhāvento maggapaṭipāṭiyā aggamaggādhigamena mānānusayaṃ samucchinda. Mānābhisamayāti mānassa dassanābhisamayā ceva pahānābhisamayā ca. Upasantoti sabbaso rāgādīnaṃ santatāya upasanto carissasi viharissasīti attho.
తమేవ వాచన్తిఆదికా చతస్సో గాథా భగవతా సుభాసితసుత్తే (సం॰ ని॰ ౧.౨౧౩) దేసితే సోమనస్సజాతేన థేరేన భగవన్తం సమ్ముఖా అభిత్థవన్తేన వుత్తా. యాయత్తానం న తాపయేతి యాయ వాచాయ హేతుభూతాయ అత్తానం విప్పటిసారేన న తాపేయ్య న విహేఠేయ్య. పరే చ న విహింసేయ్యాతి పరే చ పరేహి భిన్దన్తో న బాధేయ్య. సా వే వాచా సుభాసితాతి సా వాచా ఏకంసేన సుభాసితా నామ, తస్మా తమేవ వాచం భాసేయ్యాతి యోజనా. ఇమాయ గాథాయ అపిసుణవాచావసేన భగవన్తం థోమేతి.
Tameva vācantiādikā catasso gāthā bhagavatā subhāsitasutte (saṃ. ni. 1.213) desite somanassajātena therena bhagavantaṃ sammukhā abhitthavantena vuttā. Yāyattānaṃ na tāpayeti yāya vācāya hetubhūtāya attānaṃ vippaṭisārena na tāpeyya na viheṭheyya. Pare ca na vihiṃseyyāti pare ca parehi bhindanto na bādheyya. Sā ve vācā subhāsitāti sā vācā ekaṃsena subhāsitā nāma, tasmā tameva vācaṃ bhāseyyāti yojanā. Imāya gāthāya apisuṇavācāvasena bhagavantaṃ thometi.
పటినన్దితాతి పటిముఖభావేన నన్దితా పియాయితా సమ్పతి ఆయతిఞ్చ సుణన్తేహి సమ్పటిచ్ఛితా. యం అనాదాయాతి యం వాచం భాసన్తో పాపాని పరేసం అప్పియాని అనిట్ఠాని ఫరుసవచనాని అనాదాయ అగ్గహేత్వా అత్థబ్యఞ్జనమధురం పియమేవ దీపేతి. తమేవ పియవాచం భాసేయ్యాతి పియవాచావసేన అభిత్థవి.
Paṭinanditāti paṭimukhabhāvena nanditā piyāyitā sampati āyatiñca suṇantehi sampaṭicchitā. Yaṃ anādāyāti yaṃ vācaṃ bhāsanto pāpāni paresaṃ appiyāni aniṭṭhāni pharusavacanāni anādāya aggahetvā atthabyañjanamadhuraṃ piyameva dīpeti. Tameva piyavācaṃ bhāseyyāti piyavācāvasena abhitthavi.
అమతాతి సాధుభావేన అమతసదిసా. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘సచ్చం హవే సాధుతరం రసాన’’న్తి (సం॰ ని॰ ౧.౭౩). నిబ్బానామతపచ్చయత్తా వా అమతా. ఏస ధమ్మో సనన్తనోతి యా అయం సచ్చవాచా నామ, ఏస పోరాణో ధమ్మో చరియా పవేణి. ఇదమేవ హి పోరాణానం ఆచిణ్ణం యం తే న అలికం భాసింసు. తేనాహ – ‘‘సచ్చే అత్థే చ ధమ్మే చ, ఆహు సన్తో పతిట్ఠితా’’తి. తత్థ సచ్చే పతిట్ఠితత్తా ఏవ అత్తనో చ పరేసఞ్చ అత్థే పతిట్ఠితా, అత్థే పతిట్ఠితత్తా ఏవ ధమ్మే పతిట్ఠితా హోన్తీతి వేదితబ్బా. సచ్చవిసేసనమేవ వా ఏతం. ఇదఞ్హి వుత్తం హోతి – సచ్చే పతిట్ఠితా. కీదిసే? అత్థే చ ధమ్మే చ, యం పరేసం అత్థతో అనపేతత్తా అత్థం అనుపరోధకరం, ధమ్మతో అనపేతత్తా ధమ్మం ధమ్మికమేవ అత్థం సాధేతీతి. ఇమాయ గాథాయ సచ్చవాచావసేన అభిత్థవి. ఖేమన్తి అభయం నిరుపద్దవం. కేన కారణేనాతి చే? నిబ్బానపత్తియా దుక్ఖస్సన్తకిరియాయ, యస్మా కిలేసనిబ్బానం పాపేతి, వట్టదుక్ఖస్స చ అన్తకిరియాయ సంవట్టతి, తస్మా ఖేమన్తి అత్థో. అథ వా యం బుద్ధో నిబ్బానపత్తియా వా దుక్ఖస్సన్తకిరియాయ వాతి ద్విన్నం నిబ్బానధాతూనం అత్థాయ ఖేమమగ్గప్పకాసనతో ఖేమం వాచం భాసతి. సా వే వాచానముత్తమాతి సా వాచా సబ్బవాచానం సేట్ఠాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇమాయ గాథాయ మన్తావచనవసేన భగవన్తం అభిత్థవన్తో అరహత్తనికూటేన థోమనం పరియోసాపేతి.
Amatāti sādhubhāvena amatasadisā. Vuttañhetaṃ – ‘‘saccaṃ have sādhutaraṃ rasāna’’nti (saṃ. ni. 1.73). Nibbānāmatapaccayattā vā amatā. Esa dhammo sanantanoti yā ayaṃ saccavācā nāma, esa porāṇo dhammo cariyā paveṇi. Idameva hi porāṇānaṃ āciṇṇaṃ yaṃ te na alikaṃ bhāsiṃsu. Tenāha – ‘‘sacce atthe ca dhamme ca, āhu santo patiṭṭhitā’’ti. Tattha sacce patiṭṭhitattā eva attano ca paresañca atthe patiṭṭhitā, atthe patiṭṭhitattā eva dhamme patiṭṭhitā hontīti veditabbā. Saccavisesanameva vā etaṃ. Idañhi vuttaṃ hoti – sacce patiṭṭhitā. Kīdise? Atthe ca dhamme ca, yaṃ paresaṃ atthato anapetattā atthaṃ anuparodhakaraṃ, dhammato anapetattā dhammaṃ dhammikameva atthaṃ sādhetīti. Imāya gāthāya saccavācāvasena abhitthavi. Khemanti abhayaṃ nirupaddavaṃ. Kena kāraṇenāti ce? Nibbānapattiyā dukkhassantakiriyāya, yasmā kilesanibbānaṃ pāpeti, vaṭṭadukkhassa ca antakiriyāya saṃvaṭṭati, tasmā khemanti attho. Atha vā yaṃ buddho nibbānapattiyā vā dukkhassantakiriyāya vāti dvinnaṃ nibbānadhātūnaṃ atthāya khemamaggappakāsanato khemaṃ vācaṃ bhāsati. Sā ve vācānamuttamāti sā vācā sabbavācānaṃ seṭṭhāti evamettha attho daṭṭhabbo. Imāya gāthāya mantāvacanavasena bhagavantaṃ abhitthavanto arahattanikūṭena thomanaṃ pariyosāpeti.
గమ్భీరపఞ్ఞోతి తిస్సో గాథా ఆయస్మతో సారిపుత్తత్థేరస్స పసంసనవసేన వుత్తా. తత్థ గమ్భీరపఞ్ఞోతి గమ్భీరేసు ఖన్ధాయతనాదీసు పవత్తాయ నిపుణాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా గమ్భీరపఞ్ఞో. మేధాసఙ్ఖాతాయ ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా మేధావీ. ‘‘అయం దుగ్గతియా మగ్గో, అయం సుగతియా మగ్గో, అయం నిబ్బానస్స మగ్గో’’తి ఏవం మగ్గే చ అమగ్గే చ కోవిదతాయ మగ్గామగ్గస్స కోవిదో. మహతియా సావకపారమీఞాణస్స మత్థకం పత్తాయ పఞ్ఞాయ వసేన మహాపఞ్ఞో. ధమ్మం దేసేతి భిక్ఖునన్తి సమ్మదేవ పవత్తిం నివత్తిం విభావేన్తో భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేతి. తస్సా పన దేసనాయ పవత్తిఆకారం దస్సేతుం ‘‘సంఖిత్తేనపీ’’తిఆది వుత్తం.
Gambhīrapaññoti tisso gāthā āyasmato sāriputtattherassa pasaṃsanavasena vuttā. Tattha gambhīrapaññoti gambhīresu khandhāyatanādīsu pavattāya nipuṇāya paññāya samannāgatattā gambhīrapañño. Medhāsaṅkhātāya dhammojapaññāya samannāgatattā medhāvī. ‘‘Ayaṃ duggatiyā maggo, ayaṃ sugatiyā maggo, ayaṃ nibbānassa maggo’’ti evaṃ magge ca amagge ca kovidatāya maggāmaggassa kovido. Mahatiyā sāvakapāramīñāṇassa matthakaṃ pattāya paññāya vasena mahāpañño. Dhammaṃ deseti bhikkhunanti sammadeva pavattiṃ nivattiṃ vibhāvento bhikkhūnaṃ dhammaṃ deseti. Tassā pana desanāya pavattiākāraṃ dassetuṃ ‘‘saṃkhittenapī’’tiādi vuttaṃ.
తత్థ సంఖిత్తేనపీతి ‘‘చత్తారిమాని, ఆవుసో, అరియసచ్చాని. కతమాని చత్తారి? దుక్ఖం అరియసచ్చం…పే॰… ఇమాని ఖో, ఆవుసో, చత్తారి అరియసచ్చాని, తస్మా తిహావుసో, ఇదం దుక్ఖన్తి యోగో కరణీయో’’తి ఏవం సంఖిత్తేనపి దేసేతి. ‘‘కతమఞ్చావుసో, దుక్ఖం అరియసచ్చం? జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదినా (మ॰ ని॰ ౩.౩౭౨-౩౭౩) నయేన తానేవ విభజన్తో విత్థారేనపి భాసతి. ఖన్ధాదిదేసనాసుపి ఏసేవ నయో. సాలికాయివ నిగ్ఘోసోతి యథా మధురం అమ్బపక్కం సాయిత్వా పక్ఖేహి వాతం దత్వా మధురరవం నిచ్ఛారేన్తియా సాలికాయ నిగ్ఘోసో, ఏవం థేరస్స ధమ్మం కథేన్తస్స మధురో నిగ్ఘోసో హోతి. ధమ్మసేనాపతిస్స హి పిత్తాదీనం వసేన అపలిబుద్ధవచనం హోతి, అయదణ్డేన పహటకంసథాలకో వియ సద్దో నిచ్ఛరతి. పటిభానం ఉదియ్యతీతి కథేతుకమ్యతాయ సతి సముద్దతో వీచియో వియ ఉపరూపరి అనన్తం పటిభానం ఉట్ఠహతి.
Tattha saṃkhittenapīti ‘‘cattārimāni, āvuso, ariyasaccāni. Katamāni cattāri? Dukkhaṃ ariyasaccaṃ…pe… imāni kho, āvuso, cattāri ariyasaccāni, tasmā tihāvuso, idaṃ dukkhanti yogo karaṇīyo’’ti evaṃ saṃkhittenapi deseti. ‘‘Katamañcāvuso, dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā’’tiādinā (ma. ni. 3.372-373) nayena tāneva vibhajanto vitthārenapi bhāsati. Khandhādidesanāsupi eseva nayo. Sālikāyiva nigghosoti yathā madhuraṃ ambapakkaṃ sāyitvā pakkhehi vātaṃ datvā madhuraravaṃ nicchārentiyā sālikāya nigghoso, evaṃ therassa dhammaṃ kathentassa madhuro nigghoso hoti. Dhammasenāpatissa hi pittādīnaṃ vasena apalibuddhavacanaṃ hoti, ayadaṇḍena pahaṭakaṃsathālako viya saddo niccharati. Paṭibhānaṃ udiyyatīti kathetukamyatāya sati samuddato vīciyo viya uparūpari anantaṃ paṭibhānaṃ uṭṭhahati.
తస్సాతి ధమ్మసేనాపతిస్స. తన్తి ధమ్మం దేసేన్తస్స. సుణన్తీతి యం నో థేరో కథేతి, తం నో సోస్సామాతి ఆదరజాతా సుణన్తి. మధురన్తి ఇట్ఠం. రజనీయేనాతి కన్తేన. సవనీయేనాతి కణ్ణసుఖేన. వగ్గునాతి మట్ఠేన మనోహరేన. ఉదగ్గచిత్తాతి ఓదగ్యపీతియా వసేన ఉదగ్గచిత్తా అలీనచిత్తా. ముదితాతి ఆమోదితా పామోజ్జేన సమన్నాగతా. ఓధేన్తీతి అవదహన్తి అఞ్ఞాయ చిత్తం ఉపట్ఠపేన్తా సోతం ఉపనేన్తి.
Tassāti dhammasenāpatissa. Tanti dhammaṃ desentassa. Suṇantīti yaṃ no thero katheti, taṃ no sossāmāti ādarajātā suṇanti. Madhuranti iṭṭhaṃ. Rajanīyenāti kantena. Savanīyenāti kaṇṇasukhena. Vaggunāti maṭṭhena manoharena. Udaggacittāti odagyapītiyā vasena udaggacittā alīnacittā. Muditāti āmoditā pāmojjena samannāgatā. Odhentīti avadahanti aññāya cittaṃ upaṭṭhapentā sotaṃ upanenti.
అజ్జ పన్నరసేతిఆదికా చతస్సో గాథా పవారణాసుత్తన్తదేసనాయ (సం॰ ని॰ ౧.౨౧౫) సత్థారం మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతం నిసిన్నం దిస్వా థోమేన్తేన వుత్తా. తత్థ పన్నరసేతి యస్మిఞ్హి సమయే భగవా పుబ్బారామే నిసీదన్తో సాయన్హసమయే సమ్పత్తపరిసాయ కాలయుత్తం సమయయుత్తం ధమ్మం దేసేత్వా, ఉదకకోట్ఠకే గత్తాని పరిసిఞ్చిత్వా, వత్థనివసనో ఏకంసం సుగతమహాచీవరం కత్వా, మిగారమాతుపాసాదే మజ్ఝిమథమ్భం నిస్సాయ పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీదిత్వా, సమన్తతో నిసిన్నం భిక్ఖుసఙ్ఘం అనువిలోకేత్వా తదహుపోసథే పవారణాదివసే నిసిన్నో హోతి, ఇమస్మిం పన్నరసీఉపోసథేతి అత్థో. విసుద్ధియాతి విసుద్ధత్థాయ విసుద్ధిపవారణాయ. భిక్ఖూ పఞ్చసతా సమాగతాతి , పఞ్చసతమత్తా భిక్ఖూ సత్థారం పరివారేత్వా నిసజ్జవసేన చేవ అజ్ఝాసయవసేన చ సమాగతా. తే చ సంయోజనబన్ధనచ్ఛిదాతి సంయోజనసఙ్ఖాతే సన్తానస్స బన్ధనభూతే కిలేసే ఛిన్దిత్వా ఠితా. తతో ఏవ అనీఘా ఖీణపునబ్భవా ఇసీతి కిలేసదుక్ఖాభావేన నిదుక్ఖా ఖీణపునబ్భవా, అసేక్ఖానం సీలక్ఖన్ధాదీనం ఏసితభావేన ఇసీతి.
Ajjapannarasetiādikā catasso gāthā pavāraṇāsuttantadesanāya (saṃ. ni. 1.215) satthāraṃ mahābhikkhusaṅghaparivutaṃ nisinnaṃ disvā thomentena vuttā. Tattha pannaraseti yasmiñhi samaye bhagavā pubbārāme nisīdanto sāyanhasamaye sampattaparisāya kālayuttaṃ samayayuttaṃ dhammaṃ desetvā, udakakoṭṭhake gattāni parisiñcitvā, vatthanivasano ekaṃsaṃ sugatamahācīvaraṃ katvā, migāramātupāsāde majjhimathambhaṃ nissāya paññattavarabuddhāsane nisīditvā, samantato nisinnaṃ bhikkhusaṅghaṃ anuviloketvā tadahuposathe pavāraṇādivase nisinno hoti, imasmiṃ pannarasīuposatheti attho. Visuddhiyāti visuddhatthāya visuddhipavāraṇāya. Bhikkhū pañcasatā samāgatāti , pañcasatamattā bhikkhū satthāraṃ parivāretvā nisajjavasena ceva ajjhāsayavasena ca samāgatā. Te ca saṃyojanabandhanacchidāti saṃyojanasaṅkhāte santānassa bandhanabhūte kilese chinditvā ṭhitā. Tato eva anīghā khīṇapunabbhavā isīti kilesadukkhābhāvena nidukkhā khīṇapunabbhavā, asekkhānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ esitabhāvena isīti.
విజితసఙ్గామన్తి విజితకిలేససఙ్గామత్తా విజితమారబలత్తా విజితసఙ్గామం. సత్థవాహన్తి అట్ఠఙ్గికే అరియమగ్గరథే ఆరోపేత్వా వేనేయ్యసత్తే వాహేతి సంసారకన్తారతో ఉత్తారేతీతి భగవా సత్థవాహో. తేనాహ బ్రహ్మా సహమ్పతి ‘‘ఉట్ఠేహి, వీర, విజితసఙ్గామ, సత్థవాహా’’తి (మహావ॰ ౮; మ॰ ని॰ ౧.౨౮౨), తం సత్థవాహం అనుత్తరం సత్థారం సావకా పయిరుపాసన్తి. తేవిజ్జా మచ్చుహాయినోతి ఏవరూపేహి సావకేహి పరివారితో చక్కవత్తి వియ రాజా అమచ్చపరివారితో జనపదచారికవసేన సమన్తా అనుపరియేతీతి యోజనా.
Vijitasaṅgāmanti vijitakilesasaṅgāmattā vijitamārabalattā vijitasaṅgāmaṃ. Satthavāhanti aṭṭhaṅgike ariyamaggarathe āropetvā veneyyasatte vāheti saṃsārakantārato uttāretīti bhagavā satthavāho. Tenāha brahmā sahampati ‘‘uṭṭhehi, vīra, vijitasaṅgāma, satthavāhā’’ti (mahāva. 8; ma. ni. 1.282), taṃ satthavāhaṃ anuttaraṃ satthāraṃ sāvakā payirupāsanti. Tevijjā maccuhāyinoti evarūpehi sāvakehi parivārito cakkavatti viya rājā amaccaparivārito janapadacārikavasena samantā anupariyetīti yojanā.
పలాపోతి తుచ్ఛో అన్తోసారరహితో, సీలరహితోతి అత్థో. వన్దే ఆదిచ్చబన్ధునన్తి ఆదిచ్చబన్ధుం సత్థారం దసబలం వన్దామీతి వదతి.
Palāpoti tuccho antosārarahito, sīlarahitoti attho. Vande ādiccabandhunanti ādiccabandhuṃ satthāraṃ dasabalaṃ vandāmīti vadati.
పరోసహస్సన్తిఆదికా చతస్సో గాథా నిబ్బానపటిసంయుత్తాయ ధమ్మియా కథాయ భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేన్తం భగవన్తం థోమేన్తేన వుత్తా. తత్థ పరోసహస్సన్తి అతిరేకసహస్సం, అడ్ఢతేళసాని భిక్ఖుసహస్సాని సన్ధాయ వుత్తం. అకుతోభయన్తి నిబ్బానే కుతోచిపి భయం నత్థి. నిబ్బానం పత్తస్స చ కుతోచిపి భయం నత్థీతి నిబ్బానం అకుతోభయం నామ.
Parosahassantiādikā catasso gāthā nibbānapaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya bhikkhūnaṃ dhammaṃ desentaṃ bhagavantaṃ thomentena vuttā. Tattha parosahassanti atirekasahassaṃ, aḍḍhateḷasāni bhikkhusahassāni sandhāya vuttaṃ. Akutobhayanti nibbāne kutocipi bhayaṃ natthi. Nibbānaṃ pattassa ca kutocipi bhayaṃ natthīti nibbānaṃ akutobhayaṃ nāma.
‘‘ఆగుం న కరోతీ’’తిఆదినా (సు॰ ని॰ ౫౨౭) వుత్తకారణేహి భగవా నాగోతి వుచ్చతీతి నాగనామోసి భగవాతి. ఇసీనం ఇసిసత్తమోతి సావకపచ్చేకబుద్ధఇసీనం ఉత్తమో ఇసి, విపస్సీసమ్మాసమ్బుద్ధతో పట్ఠాయ ఇసీనం వా సత్తమకో ఇసి. మహామేఘోవాతి చాతుద్దీపికమహామేఘో వియ హుత్వా.
‘‘Āguṃ na karotī’’tiādinā (su. ni. 527) vuttakāraṇehi bhagavā nāgoti vuccatīti nāganāmosi bhagavāti. Isīnaṃ isisattamoti sāvakapaccekabuddhaisīnaṃ uttamo isi, vipassīsammāsambuddhato paṭṭhāya isīnaṃ vā sattamako isi. Mahāmeghovāti cātuddīpikamahāmegho viya hutvā.
దివా విహారాతి పటిసల్లానట్ఠానతో. సావకో తే, మహావీర, పాదే వన్దతి వఙ్గీసోతి ఇదం థేరో అరహత్తం పత్వా అత్తనో విసేసాధిగమం పకాసేన్తో వదతి.
Divā vihārāti paṭisallānaṭṭhānato. Sāvako te, mahāvīra, pāde vandati vaṅgīsoti idaṃ thero arahattaṃ patvā attano visesādhigamaṃ pakāsento vadati.
ఉమ్మగ్గపథన్తిఆదికా చతస్సో గాథా భగవతా ‘‘కిం ను తే, వఙ్గీస, ఇమా గాథాయో పుబ్బే పరివితక్కితా, ఉదాహు ఠానసో చేతా పటిభన్తీ’’తి పుచ్ఛితేన ఠానసో పటిభన్తీతి దస్సేన్తేన వుత్తా. కస్మా పనేవం తం భగవా అవోచ? సఙ్ఘమజ్ఝే కిర కథా ఉదపాది – ‘‘వఙ్గీసత్థేరో విస్సట్ఠగన్థో నేవ ఉద్దేసేన, న పరిపుచ్ఛాయ, న యోనిసోమనసికారేన కమ్మం కరోతి. గాథం బన్ధన్తో వణ్ణపదాని కరోన్తో విచరతీ’’తి. అథ భగవా ‘‘ఇమే భిక్ఖూ వఙ్గీసస్స పటిభానసమ్పత్తిం న జానన్తి, అహమస్స పటిభానసమ్పత్తిం జానాపేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కిం ను ఖో, వఙ్గీసా’’తిఆదినా పుచ్ఛతి. ఉమ్మగ్గపథన్తి అనేకాని కిలేసుప్పజ్జనపథాని. వట్టప్పసుతపథతాయ హి పథన్తి వుత్తం. పభిజ్జ ఖీలానీతి రాగాదిఖీలాని పఞ్చ భిన్దిత్వా చరసి. తం పస్సథాతి ఏవం అభిభుయ్య చ ఛిన్దిత్వా చ చరన్తం బుద్ధం పస్సథ. బన్ధపముఞ్చకరన్తి బన్ధనమోచనకరం. అసితన్తి అనిస్సితం. భాగసో పటిభజ్జాతి సతిపట్ఠానాదికోట్ఠాసతో ధమ్మం పటిభజ్జనీయం కత్వా. పవిభజ్జాతిపి పాఠో. ఉద్దేసాదికోట్ఠాసతో పకారేన విభజిత్వా విభజిత్వా ధమ్మం దేసేతీతి అత్థో.
Ummaggapathantiādikā catasso gāthā bhagavatā ‘‘kiṃ nu te, vaṅgīsa, imā gāthāyo pubbe parivitakkitā, udāhu ṭhānaso cetā paṭibhantī’’ti pucchitena ṭhānaso paṭibhantīti dassentena vuttā. Kasmā panevaṃ taṃ bhagavā avoca? Saṅghamajjhe kira kathā udapādi – ‘‘vaṅgīsatthero vissaṭṭhagantho neva uddesena, na paripucchāya, na yonisomanasikārena kammaṃ karoti. Gāthaṃ bandhanto vaṇṇapadāni karonto vicaratī’’ti. Atha bhagavā ‘‘ime bhikkhū vaṅgīsassa paṭibhānasampattiṃ na jānanti, ahamassa paṭibhānasampattiṃ jānāpessāmī’’ti cintetvā ‘‘kiṃ nu kho, vaṅgīsā’’tiādinā pucchati. Ummaggapathanti anekāni kilesuppajjanapathāni. Vaṭṭappasutapathatāya hi pathanti vuttaṃ. Pabhijja khīlānīti rāgādikhīlāni pañca bhinditvā carasi. Taṃ passathāti evaṃ abhibhuyya ca chinditvā ca carantaṃ buddhaṃ passatha. Bandhapamuñcakaranti bandhanamocanakaraṃ. Asitanti anissitaṃ. Bhāgaso paṭibhajjāti satipaṭṭhānādikoṭṭhāsato dhammaṃ paṭibhajjanīyaṃ katvā. Pavibhajjātipi pāṭho. Uddesādikoṭṭhāsato pakārena vibhajitvā vibhajitvā dhammaṃ desetīti attho.
ఓఘస్సాతి కామాదిచతురోఘస్స. అనేకవిహితన్తి సతిపట్ఠానాదివసేన అనేకవిధం అట్ఠతింసాయ వా కమ్మట్ఠానానం వసేన అనేకప్పకారం అమతావహం మగ్గం అక్ఖాసి అభాసి. తస్మిఞ్చ అమతే అక్ఖాతేతి తస్మిం తేన అక్ఖాతే అమతే అమతావహే. ధమ్మదసాతి ధమ్మస్స పస్సితారో. ఠితా అసంహీరాతి కేనచి అసంహారియా హుత్వా పతిట్ఠితా. అతివిజ్ఝాతి అతివిజ్ఝిత్వా. సబ్బట్ఠితీనన్తి సబ్బేసం దిట్ఠిట్ఠానానం విఞ్ఞాణట్ఠితీనం వా. అతిక్కమమద్దసాతి అతిక్కమభూతం నిబ్బానం అద్దస. అగ్గన్తి ఉత్తమం ధమ్మం. అగ్గేతి వా పాఠో, పఠమతరన్తి అత్థో. దసద్ధానన్తి పఞ్చవగ్గియానం అగ్గం ధమ్మం, అగ్గే వా ఆదితో దేసయీతి అత్థో.
Oghassāti kāmādicaturoghassa. Anekavihitanti satipaṭṭhānādivasena anekavidhaṃ aṭṭhatiṃsāya vā kammaṭṭhānānaṃ vasena anekappakāraṃ amatāvahaṃ maggaṃ akkhāsi abhāsi. Tasmiñca amate akkhāteti tasmiṃ tena akkhāte amate amatāvahe. Dhammadasāti dhammassa passitāro. Ṭhitā asaṃhīrāti kenaci asaṃhāriyā hutvā patiṭṭhitā. Ativijjhāti ativijjhitvā. Sabbaṭṭhitīnanti sabbesaṃ diṭṭhiṭṭhānānaṃ viññāṇaṭṭhitīnaṃ vā. Atikkamamaddasāti atikkamabhūtaṃ nibbānaṃ addasa. Agganti uttamaṃ dhammaṃ. Aggeti vā pāṭho, paṭhamataranti attho. Dasaddhānanti pañcavaggiyānaṃ aggaṃ dhammaṃ, agge vā ādito desayīti attho.
తస్మాతి యస్మా ‘‘ఏస ధమ్మో సుదేసితో’’తి జానన్తేన పమాదో న కాతబ్బో, తస్మా అనుసిక్ఖేతి తిస్సో సిక్ఖా విపస్సనాపటిపాటియా మగ్గపటిపాటియా చ సిక్ఖేయ్య.
Tasmāti yasmā ‘‘esa dhammo sudesito’’ti jānantena pamādo na kātabbo, tasmā anusikkheti tisso sikkhā vipassanāpaṭipāṭiyā maggapaṭipāṭiyā ca sikkheyya.
బుద్ధానుబుద్ధోతిఆదికా తిస్సో గాథా ఆయస్మతో అఞ్ఞాతకోణ్డఞ్ఞత్థేరస్స థోమనవసేన వుత్తా. తత్థ బుద్ధానుబుద్ధోతి బుద్ధానం అనుబుద్ధో . బుద్ధా హి పఠమం చత్తారి సచ్చాని బుజ్ఝింసు, పచ్ఛా థేరో సబ్బపఠమం, తస్మా బుద్ధానుబుద్ధోతి. థిరేహి సీలక్ఖన్ధాదీహి సమన్నాగతత్తా థేరో, అకుప్పధమ్మోతి అత్థో. తిబ్బనిక్కమోతి దళ్హవీరియో. సుఖవిహారానన్తి దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానం. వివేకానన్తి తిణ్ణమ్పి వివేకానం. సబ్బస్స తన్తి యం సబ్బసావకేన పత్తబ్బం, అస్స అనేన తం అనుప్పత్తం. అప్పమత్తస్స సిక్ఖతోతి అప్పమత్తేన హుత్వా సిక్ఖన్తేన.
Buddhānubuddhotiādikā tisso gāthā āyasmato aññātakoṇḍaññattherassa thomanavasena vuttā. Tattha buddhānubuddhoti buddhānaṃ anubuddho . Buddhā hi paṭhamaṃ cattāri saccāni bujjhiṃsu, pacchā thero sabbapaṭhamaṃ, tasmā buddhānubuddhoti. Thirehi sīlakkhandhādīhi samannāgatattā thero, akuppadhammoti attho. Tibbanikkamoti daḷhavīriyo. Sukhavihārānanti diṭṭhadhammasukhavihārānaṃ. Vivekānanti tiṇṇampi vivekānaṃ. Sabbassa tanti yaṃ sabbasāvakena pattabbaṃ, assa anena taṃ anuppattaṃ. Appamattassa sikkhatoti appamattena hutvā sikkhantena.
తేవిజ్జో చేతోపరియకోవిదోతి ఛసు అభిఞ్ఞాసు చతస్సో వదతి, ఇతరా ద్వే యదిపి న వుత్తా, థేరో పన ఛళభిఞ్ఞోవ. యస్మా థేరం హిమవన్తే ఛద్దన్తదహతో ఆగన్త్వా భగవతి పరమనిపచ్చకారం దస్సేత్వా, వన్దన్తం దిస్వా పసన్నమానసేన భగవతో సమ్ముఖా థేరం అభిత్థవన్తేన ఇమా గాథా వుత్తా, తస్మా ‘‘కోణ్డఞ్ఞో బుద్ధదాయాదో, పాదే వన్దతి సత్థునో’’తి వుత్తం.
Tevijjocetopariyakovidoti chasu abhiññāsu catasso vadati, itarā dve yadipi na vuttā, thero pana chaḷabhiññova. Yasmā theraṃ himavante chaddantadahato āgantvā bhagavati paramanipaccakāraṃ dassetvā, vandantaṃ disvā pasannamānasena bhagavato sammukhā theraṃ abhitthavantena imā gāthā vuttā, tasmā ‘‘koṇḍañño buddhadāyādo, pāde vandati satthuno’’ti vuttaṃ.
నగస్స పస్సేతిఆదికా తిస్సో గాథా పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం సబ్బేహేవ అరహన్తేహి భగవతి కాళసిలాయం విహరన్తే ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో తేసం భిక్ఖూనం చిత్తం సమన్వేసన్తో అరహత్తఫలవిముత్తిం పస్సిత్థ. తం దిస్వా ఆయస్మా వఙ్గీసో భగవన్తం థేరే చ అభిత్థవన్తో అభాసి. తత్థ నగస్స పస్సేతి ఇసిగిలిపబ్బతస్స పస్సే కాళసిలాయం. ఆసీనన్తి నిసిన్నం.
Nagassa passetiādikā tisso gāthā pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ sabbeheva arahantehi bhagavati kāḷasilāyaṃ viharante āyasmā mahāmoggallāno tesaṃ bhikkhūnaṃ cittaṃ samanvesanto arahattaphalavimuttiṃ passittha. Taṃ disvā āyasmā vaṅgīso bhagavantaṃ there ca abhitthavanto abhāsi. Tattha nagassa passeti isigilipabbatassa passe kāḷasilāyaṃ. Āsīnanti nisinnaṃ.
చేతసాతి అత్తనో చేతోపరియఞాణేన. చిత్తం నేసం సమన్వేసన్తి తేసం ఖీణాసవభిక్ఖూనం చిత్తం సమన్వేసన్తో. అనుపరియేతీతి అనుక్కమేన పరిచ్ఛిన్దతి.
Cetasāti attano cetopariyañāṇena. Cittaṃ nesaṃ samanvesanti tesaṃ khīṇāsavabhikkhūnaṃ cittaṃ samanvesanto. Anupariyetīti anukkamena paricchindati.
ఏవం సబ్బఙ్గసమ్పన్నం ‘‘మునిం దుక్ఖస్స పారగు’’న్తి వుత్తాయ సత్థుసమ్పత్తియా చేవ ‘‘తేవిజ్జా మచ్చుహాయినో’’తి వుత్తాయ సావకసమ్పత్తియా చాతి సబ్బేహి అఙ్గేహి సమ్పన్నం సమన్నాగతం. మునిన్తి హి ఇమినా పదేన మోనసఙ్ఖాతేన ఞాణేన సత్థు అనవసేసఞేయ్యావబోధో వుత్తోతి అనావరణఞాణేన దసబలఞాణాదీనం సఙ్గహో కతో హోతి, తేనస్స ఞాణసమ్పదం దస్సేతి. దుక్ఖస్స పారగున్తి ఇమినా పహానసమ్పదం. తదుభయేన చ సత్థు ఆనుభావసమ్పదాదయో దస్సితా హోన్తి. తేవిజ్జా మచ్చుహాయినోతి ఇమినా సావకానం ఞాణసమ్పత్తిదీపనేన చ నిబ్బానధాతుయా అధిగమదీపనేన చ పదద్వయేన సత్థుసావకసమ్పత్తి దస్సితా హోతి. తథా హి యథావుత్తమత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘మునిం దుక్ఖస్స పారగుం. అనేకాకారసమ్పన్నం, పయిరుపాసన్తి గోతమ’’న్తి వుత్తం. తత్థ అనేకాకారసమ్పన్నన్తి అనేకేహి ఆకారేహి సమ్పన్నం, అనేకాకారగుణసమన్నాగతన్తి అత్థో.
Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ ‘‘muniṃ dukkhassa pāragu’’nti vuttāya satthusampattiyā ceva ‘‘tevijjā maccuhāyino’’ti vuttāya sāvakasampattiyā cāti sabbehi aṅgehi sampannaṃ samannāgataṃ. Muninti hi iminā padena monasaṅkhātena ñāṇena satthu anavasesañeyyāvabodho vuttoti anāvaraṇañāṇena dasabalañāṇādīnaṃ saṅgaho kato hoti, tenassa ñāṇasampadaṃ dasseti. Dukkhassa pāragunti iminā pahānasampadaṃ. Tadubhayena ca satthu ānubhāvasampadādayo dassitā honti. Tevijjā maccuhāyinoti iminā sāvakānaṃ ñāṇasampattidīpanena ca nibbānadhātuyā adhigamadīpanena ca padadvayena satthusāvakasampatti dassitā hoti. Tathā hi yathāvuttamatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘muniṃ dukkhassa pāraguṃ. Anekākārasampannaṃ, payirupāsanti gotama’’nti vuttaṃ. Tattha anekākārasampannanti anekehi ākārehi sampannaṃ, anekākāraguṇasamannāgatanti attho.
చన్దో యథాతి గాథా భగవన్తం చమ్పానగరే గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరే మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన అనేకేహి చ దేవనాగసహస్సేహి పరివుతం అత్తనో వణ్ణేన చ యససా చ విరోచమానం దిస్వా సోమనస్సజాతేన అభిత్థవన్తేన వుత్తా. తత్థ చన్దో యథా విగతవలాహకే నభేతి యథా సరదసమయే అపగతవలాహకే వలాహకసదిసేన అఞ్ఞేన చ మహికాదినా ఉపక్కిలేసేన విముత్తే ఆకాసే పుణ్ణచన్దో విరోచతి, వీతమలోవ భాణుమాతి తేనేవ వలాహకాదిఉపక్కిలేసవిగమేన విగతమలో భాణుమా సూరియో యథా విరోచతి. ఏవమ్పి, అఙ్గీరస, త్వన్తి ఏవం అఙ్గేహి నిచ్ఛరణజుతీహి జుతిమన్త త్వమ్పి మహాముని భగవా, అతిరోచసి అత్తనో యససా సదేవకం లోకం అతిక్కమిత్వా విరోచసీతి.
Candoyathāti gāthā bhagavantaṃ campānagare gaggarāya pokkharaṇiyā tīre mahatā bhikkhusaṅghena anekehi ca devanāgasahassehi parivutaṃ attano vaṇṇena ca yasasā ca virocamānaṃ disvā somanassajātena abhitthavantena vuttā. Tattha cando yathā vigatavalāhake nabheti yathā saradasamaye apagatavalāhake valāhakasadisena aññena ca mahikādinā upakkilesena vimutte ākāse puṇṇacando virocati, vītamalova bhāṇumāti teneva valāhakādiupakkilesavigamena vigatamalo bhāṇumā sūriyo yathā virocati. Evampi, aṅgīrasa, tvanti evaṃ aṅgehi niccharaṇajutīhi jutimanta tvampi mahāmuni bhagavā, atirocasi attano yasasā sadevakaṃ lokaṃ atikkamitvā virocasīti.
కావేయ్యమత్తాతిఆదికా దస గాథా అరహత్తం పత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా సత్థు అత్తనో చ గుణే విభావేన్తేన వుత్తా. తత్థ కావేయ్యమత్తాతి కావేయ్యేన కబ్బకరణేన మత్తా మానితా సమ్భావితా గుణోదయం ఆపన్నా. అద్దసామాతి అద్దసిమ్హా.
Kāveyyamattātiādikā dasa gāthā arahattaṃ patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā satthu attano ca guṇe vibhāventena vuttā. Tattha kāveyyamattāti kāveyyena kabbakaraṇena mattā mānitā sambhāvitā guṇodayaṃ āpannā. Addasāmāti addasimhā.
అద్ధా నో ఉదపజ్జథాతి రతనత్తయం అద్ధా అమ్హాకం ఉపకారత్థాయ ఉప్పజ్జి.
Addhā no udapajjathāti ratanattayaṃ addhā amhākaṃ upakāratthāya uppajji.
వచనన్తి సచ్చపటిసంయుత్తం ధమ్మకథం. ఖన్ధే ఆయతనాని చ ధాతుయో చాతి పఞ్చక్ఖన్ధే ద్వాదసాయతనాని, అట్ఠారస ధాతుయో చ. ఇమస్మిం ఠానే ఖన్ధాదికథా వత్తబ్బా. సా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౨.౪౨౧ ఆదయో) విత్థారితా ఏవాతి తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. విదిత్వానాతి రూపాదివిభాగాదితో అనిచ్చతాదితో చ పుబ్బభాగఞాణేన జానిత్వా.
Vacananti saccapaṭisaṃyuttaṃ dhammakathaṃ. Khandhe āyatanāni ca dhātuyo cāti pañcakkhandhe dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo ca. Imasmiṃ ṭhāne khandhādikathā vattabbā. Sā visuddhimagge (visuddhi. 2.421 ādayo) vitthāritā evāti tattha vuttanayeneva veditabbā. Viditvānāti rūpādivibhāgādito aniccatādito ca pubbabhāgañāṇena jānitvā.
యే తే సాసనకారకాతి యే తే సత్తా తథాగతానం సాసనకారకా, తేసం బహూనం అత్థాయ వత ఉప్పజ్జన్తి తథాగతా.
Ye te sāsanakārakāti ye te sattā tathāgatānaṃ sāsanakārakā, tesaṃ bahūnaṃ atthāya vata uppajjanti tathāgatā.
యే నియామగతద్దసాతి నియామో ఏవ నియామగతం, యే భిక్ఖూ భిక్ఖునియో చ సమ్మత్తనియామం అద్దసంసు అధిగచ్ఛింసు. తేసం అత్థాయ వత బోధిం సమ్మాసమ్బోధిం అజ్ఝగమా, ముని భగవాతి యోజనా.
Yeniyāmagataddasāti niyāmo eva niyāmagataṃ, ye bhikkhū bhikkhuniyo ca sammattaniyāmaṃ addasaṃsu adhigacchiṃsu. Tesaṃ atthāya vata bodhiṃ sammāsambodhiṃ ajjhagamā, muni bhagavāti yojanā.
సుదేసితాతి వేనేయ్యజ్ఝాసయానురూపం సఙ్ఖేపతో విత్థారతో చ సుట్ఠు దేసితా. చక్ఖుమతాతి పఞ్చహి చక్ఖూహి చక్ఖుమతా. అత్తహితకామేహి అరణీయాని కరణీయాని అరియభావకరాని, అరియస్స వా భగవతో సచ్చానీతి అరియసచ్చాని. దుక్ఖన్తిఆది తేసం అరియసచ్చానం సరూపదస్సనం . ఇమస్మిం ఠానే అరియసచ్చకథా వత్తబ్బా, సా సబ్బాకారతో విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౨.౫౨౯ ఆదయో) విత్థారితాతి తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. ఏవమేతే తథాతి ఏతే దుక్ఖాదయో అరియసచ్చధమ్మా ఏవం దుక్ఖాదిప్పకారేన తథా అవితథా అనఞ్ఞథా. వుత్తా దిట్ఠా మే తే యథా తథాతి యథా సత్థారా వుత్తా, తథా మయా దిట్ఠా, అరియమగ్గఞాణేన పటివిద్ధత్తా ఏవం తేసం. సదత్థో మే అనుప్పత్తో అరహత్తం మయా సచ్ఛికతం. తతో చ కతం బుద్ధస్స భగవతో సాసనం ఓవాదానుసిట్ఠియం అనుపతిట్ఠో.
Sudesitāti veneyyajjhāsayānurūpaṃ saṅkhepato vitthārato ca suṭṭhu desitā. Cakkhumatāti pañcahi cakkhūhi cakkhumatā. Attahitakāmehi araṇīyāni karaṇīyāni ariyabhāvakarāni, ariyassa vā bhagavato saccānīti ariyasaccāni. Dukkhantiādi tesaṃ ariyasaccānaṃ sarūpadassanaṃ . Imasmiṃ ṭhāne ariyasaccakathā vattabbā, sā sabbākārato visuddhimagge (visuddhi. 2.529 ādayo) vitthāritāti tattha vuttanayeneva veditabbā. Evamete tathāti ete dukkhādayo ariyasaccadhammā evaṃ dukkhādippakārena tathā avitathā anaññathā. Vuttā diṭṭhā me te yathā tathāti yathā satthārā vuttā, tathā mayā diṭṭhā, ariyamaggañāṇena paṭividdhattā evaṃ tesaṃ. Sadattho me anuppatto arahattaṃ mayā sacchikataṃ. Tato ca kataṃ buddhassa bhagavato sāsanaṃ ovādānusiṭṭhiyaṃ anupatiṭṭho.
స్వాగతం వత మే ఆసీతి సుఆగమనం వత మే అహోసి. మమ బుద్ధస్స సన్తికేతి మమ సమ్బుద్ధస్స భగవతో సన్తికే సమీపే.
Svāgataṃ vata me āsīti suāgamanaṃ vata me ahosi. Mama buddhassa santiketi mama sambuddhassa bhagavato santike samīpe.
అభిఞ్ఞాపారమిప్పత్తోతి ఛన్నమ్పి అభిఞ్ఞానం పారమిం, ఉక్కంసం అధిగతో. ఇమినా హి పదేన వుత్తమేవత్థం వివరితుం ‘‘సోతధాతు విసోధితా’’తిఆది వుత్తం.
Abhiññāpāramippattoti channampi abhiññānaṃ pāramiṃ, ukkaṃsaṃ adhigato. Iminā hi padena vuttamevatthaṃ vivarituṃ ‘‘sotadhātu visodhitā’’tiādi vuttaṃ.
పుచ్ఛామి సత్థారన్తిఆదికా ద్వాదస గాథా అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స పరినిబ్బుతభావం పుచ్ఛన్తేన వుత్తా. ఆయస్మతో నిగ్రోధకప్పత్థేరస్స హి పరినిబ్బానకాలే ఆయస్మా వఙ్గీసో అసమ్ముఖా అహోసి. దిట్ఠపుబ్బఞ్చ తేన తస్స హత్థకుక్కుచ్చాది, పుబ్బవాసనావసేన హి తాదిసఞ్చ ఆయస్మతో పిలిన్దవచ్ఛస్స వసలవాదేన సముదాచారో వియ ఖీణాసవానమ్పి హోతియేవ. తేన ‘‘పరినిబ్బుతో ను ఖో మే ఉపజ్ఝాయో, ఉదాహు నో’’తి ఉప్పన్నపరివితక్కో సత్థారం పుచ్ఛి. తేన వుత్తం – ‘‘ఉపజ్ఝాయస్స పరినిబ్బుతభావం పుచ్ఛన్తేన వుత్తా’’తి. తత్థ సత్థారన్తి దిట్ఠధమ్మికాదీహి వేనేయ్యానం అనుసాసకం. అనోమపఞ్ఞన్తి ఓమం వుచ్చతి పరిత్తం లామకం. న ఓమపఞ్ఞం అనోమపఞ్ఞం, మహాపఞ్ఞన్తి అత్థో. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి పచ్చక్ఖమేవ, ఇమస్మింయేవ అత్తభావేతి అత్థో. విచికిచ్ఛానన్తి సంసయానం ఏవరూపానం వా పరివితక్కానం ఛేత్తా. అగ్గాళవేతి అగ్గాళవచేతియసఙ్ఖాతే విహారే. ఞాతోతి పాకటో. యసస్సీతి లాభసక్కారసమ్పన్నో. అభినిబ్బుతత్తోతి ఉపసన్తసభావో అపరిడయ్హమానచిత్తో.
Pucchāmi satthārantiādikā dvādasa gāthā attano upajjhāyassa parinibbutabhāvaṃ pucchantena vuttā. Āyasmato nigrodhakappattherassa hi parinibbānakāle āyasmā vaṅgīso asammukhā ahosi. Diṭṭhapubbañca tena tassa hatthakukkuccādi, pubbavāsanāvasena hi tādisañca āyasmato pilindavacchassa vasalavādena samudācāro viya khīṇāsavānampi hotiyeva. Tena ‘‘parinibbuto nu kho me upajjhāyo, udāhu no’’ti uppannaparivitakko satthāraṃ pucchi. Tena vuttaṃ – ‘‘upajjhāyassa parinibbutabhāvaṃ pucchantena vuttā’’ti. Tattha satthāranti diṭṭhadhammikādīhi veneyyānaṃ anusāsakaṃ. Anomapaññanti omaṃ vuccati parittaṃ lāmakaṃ. Na omapaññaṃ anomapaññaṃ, mahāpaññanti attho. Diṭṭheva dhammeti paccakkhameva, imasmiṃyeva attabhāveti attho. Vicikicchānanti saṃsayānaṃ evarūpānaṃ vā parivitakkānaṃ chettā. Aggāḷaveti aggāḷavacetiyasaṅkhāte vihāre. Ñātoti pākaṭo. Yasassīti lābhasakkārasampanno. Abhinibbutattoti upasantasabhāvo apariḍayhamānacitto.
తయా కతన్తి తాదిసే ఛాయాసమ్పన్నే నిగ్రోధరుక్ఖమూలే నిసిన్నత్తా ‘‘నిగ్రోధకప్పో’’తి తయా కతం నామం. ఇతి సో యథా అత్తనా ఉపలక్ఖితం తథా వదతి. భగవా పన న నిసిన్నత్తా ఏవ తం తథా ఆలపతి, అపి చ ఖో తత్థ అరహత్తం పత్తత్తాపి. బ్రాహ్మణస్సాతి జాతిం సన్ధాయ వదతి. సో కిర బ్రాహ్మణమహాసాలకులా పబ్బజితో. నమస్సం అచరిన్తి నమస్సమానో విహాసిం. ముత్యపేఖోతి నిబ్బానే పతిట్ఠితో.
Tayā katanti tādise chāyāsampanne nigrodharukkhamūle nisinnattā ‘‘nigrodhakappo’’ti tayā kataṃ nāmaṃ. Iti so yathā attanā upalakkhitaṃ tathā vadati. Bhagavā pana na nisinnattā eva taṃ tathā ālapati, api ca kho tattha arahattaṃ pattattāpi. Brāhmaṇassāti jātiṃ sandhāya vadati. So kira brāhmaṇamahāsālakulā pabbajito. Namassaṃ acarinti namassamāno vihāsiṃ. Mutyapekhoti nibbāne patiṭṭhito.
దళ్హధమ్మదస్సీతి భగవన్తం ఆలపతి. దళ్హధమ్మఞ్హి నిబ్బానం అభిజ్జనట్ఠేన, తఞ్చ భగవా పస్సి దస్సేసి చ.
Daḷhadhammadassīti bhagavantaṃ ālapati. Daḷhadhammañhi nibbānaṃ abhijjanaṭṭhena, tañca bhagavā passi dassesi ca.
సక్కాతిపి భగవన్తమేవ కులనామేన ఆలపతి. మయమ్పి సబ్బేతి, నిరవసేసపరిసం సఙ్గణ్హిత్వా అత్తానం దస్సేన్తో వదతి. సమన్తచక్ఖూతిపి భగవన్తమేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఆలపతి. సమవట్ఠితాతి సమ్మా అవట్ఠితా, ఆభోగం కత్వా ఠితా. నోతి అమ్హాకం. సవనాయాతి ఇమస్స పఞ్హస్స వేయ్యాకరణం సవనత్థాయ. సోతాతి సోతధాతుయా. తువం నో సత్థా త్వమనుత్తరోసీతి థుతివచనవసేన వదతి.
Sakkātipi bhagavantameva kulanāmena ālapati. Mayampi sabbeti, niravasesaparisaṃ saṅgaṇhitvā attānaṃ dassento vadati. Samantacakkhūtipi bhagavantameva sabbaññutaññāṇena ālapati. Samavaṭṭhitāti sammā avaṭṭhitā, ābhogaṃ katvā ṭhitā. Noti amhākaṃ. Savanāyāti imassa pañhassa veyyākaraṇaṃ savanatthāya. Sotāti sotadhātuyā. Tuvaṃ no satthā tvamanuttarosīti thutivacanavasena vadati.
ఛిన్ద నో విచికిచ్ఛన్తి విచికిచ్ఛాపటిరూపకం తం పరివితక్కం సన్ధాయాహ. అకుసలవిచికిచ్ఛాయ పన థేరో నిబ్బిచికిచ్ఛోవ. బ్రూహి మేతన్తి బ్రూహి మే ఏతం. యం మయా యాచితోసి ‘‘తం సావకం, సక్క, మయమ్పి సబ్బే అఞ్ఞాతుమిచ్ఛామా’’తి యాచితోవ, తం బ్రాహ్మణం పరినిబ్బుతం వేదయ భూరిపఞ్ఞ. మజ్ఝేవ నో భాసా’’తి పరినిబ్బుతం జానిత్వా మహాపఞ్ఞ భగవా మజ్ఝేవ అమ్హాకం సబ్బేసం భాస, యథా సబ్బే మయం జానేయ్యామ. సక్కోవ దేవాన సహస్సనేత్తోతి , ఇదం పన థుతివచనమేవ. అపిచేత్థ అయమధిప్పాయో – యథా సక్కో సహస్సనేత్తో దేవానం మజ్ఝే తేహి సక్కచ్చం సమ్పటిచ్ఛితవచనం భాసతి, ఏవం అమ్హాకం మజ్ఝే అమ్హేహి సమ్పటిచ్ఛితవచనం భాసాతి.
Chinda no vicikicchanti vicikicchāpaṭirūpakaṃ taṃ parivitakkaṃ sandhāyāha. Akusalavicikicchāya pana thero nibbicikicchova. Brūhi metanti brūhi me etaṃ. Yaṃ mayā yācitosi ‘‘taṃ sāvakaṃ, sakka, mayampi sabbe aññātumicchāmā’’ti yācitova, taṃ brāhmaṇaṃ parinibbutaṃ vedaya bhūripañña. Majjheva no bhāsā’’ti parinibbutaṃ jānitvā mahāpañña bhagavā majjheva amhākaṃ sabbesaṃ bhāsa, yathā sabbe mayaṃ jāneyyāma. Sakkova devāna sahassanettoti , idaṃ pana thutivacanameva. Apicettha ayamadhippāyo – yathā sakko sahassanetto devānaṃ majjhe tehi sakkaccaṃ sampaṭicchitavacanaṃ bhāsati, evaṃ amhākaṃ majjhe amhehi sampaṭicchitavacanaṃ bhāsāti.
యే కేచీతి ఇమమ్పి గాథం భగవన్తం థునన్తో వత్తుకామతం జనేతుం భణతి. తస్సత్థో – యే కేచి అభిజ్ఝాదయో గన్థా, తేసం అప్పహానే సతి మోహవిచికిచ్ఛానం పహానాభావతో మోహమగ్గాతి చ, అఞ్ఞాణపక్ఖాతి చ, విచికిచ్ఛఠానాతి చ వుచ్చన్తి. సబ్బే తే తథాగతం పత్వా తథాగతస్స దేసనాబలేన విద్ధంసితా భవన్తి, నస్సన్తి. కింకారణన్తి? చక్ఖుఞ్హి ఏతం పరమం నరానం, యస్మా తథాగతో సబ్బగన్థవిధమనేన పఞ్ఞాచక్ఖుజననతో నరానం పరమం చక్ఖున్తి వుత్తం హోతి.
Ye kecīti imampi gāthaṃ bhagavantaṃ thunanto vattukāmataṃ janetuṃ bhaṇati. Tassattho – ye keci abhijjhādayo ganthā, tesaṃ appahāne sati mohavicikicchānaṃ pahānābhāvato mohamaggāti ca, aññāṇapakkhāti ca, vicikicchaṭhānāti ca vuccanti. Sabbe te tathāgataṃ patvā tathāgatassa desanābalena viddhaṃsitā bhavanti, nassanti. Kiṃkāraṇanti? Cakkhuñhi etaṃ paramaṃ narānaṃ, yasmā tathāgato sabbaganthavidhamanena paññācakkhujananato narānaṃ paramaṃ cakkhunti vuttaṃ hoti.
నో చే హి జాతూతి ఇమమ్పి గాథం థునన్తో ఏవ వత్తుకామతం జనేన్తో భణతి. తత్థ జాతూతి ఏకంసవచనం. పురిసోతి భగవన్తం సన్ధాయాహ. జోతిమన్తోతి పఞ్ఞాజోతిసమ్పన్నా సారిపుత్తాదయో. ఇదం వుత్తం హోతి – యది భగవా పురత్థిమాదిభేదో వాతో వియ అబ్భఘనం దేసనావేగేన కిలేసే విహనేయ్య, తతో యథా అబ్భఘననివుతో లోకో తమోవ హోతి ఏకన్ధకారో, ఏవం సబ్బోపి లోకో అఞ్ఞాణనివుతో తమోవ సియా. యే చాపి ఇమే ఇదాని జోతిమన్తో ఖాయన్తి సారిపుత్తాదయో, తేపి న భాసేయ్యుం, న దీపేయ్యున్తి.
No ce hi jātūti imampi gāthaṃ thunanto eva vattukāmataṃ janento bhaṇati. Tattha jātūti ekaṃsavacanaṃ. Purisoti bhagavantaṃ sandhāyāha. Jotimantoti paññājotisampannā sāriputtādayo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadi bhagavā puratthimādibhedo vāto viya abbhaghanaṃ desanāvegena kilese vihaneyya, tato yathā abbhaghananivuto loko tamova hoti ekandhakāro, evaṃ sabbopi loko aññāṇanivuto tamova siyā. Ye cāpi ime idāni jotimanto khāyanti sāriputtādayo, tepi na bhāseyyuṃ, na dīpeyyunti.
ధీరా చాతి ఇమమ్పి గాథం పురిమనయేనేవాహ. తస్సత్థో – ధీరా చ పణ్డితపురిసా, పజ్జోతకరా భవన్తి పఞ్ఞాపజ్జోతం ఉప్పాదేన్తి. తం తస్మా అహం తం వీర పధానవీరియసమన్నాగత భగవా, తథేవ మఞ్ఞే ధీరో పజ్జోతకరోత్వేవ మఞ్ఞామి. మయమ్పి విపస్సినం సబ్బధమ్మే యథాభూతం పస్సన్తం భగవన్తం జానన్తా ఏవ ఉపాగమిమ్హా. తస్మా ‘‘పరిసాసు నో ఆవికరోహి కప్పం పరినిబ్బుతోవ యథా నిగ్రోధకప్పం ఆవికరోహి పకాసేహీ’’తి.
Dhīrā cāti imampi gāthaṃ purimanayenevāha. Tassattho – dhīrā ca paṇḍitapurisā, pajjotakarā bhavanti paññāpajjotaṃ uppādenti. Taṃ tasmā ahaṃ taṃ vīra padhānavīriyasamannāgata bhagavā, tatheva maññe dhīro pajjotakarotveva maññāmi. Mayampi vipassinaṃ sabbadhamme yathābhūtaṃ passantaṃ bhagavantaṃ jānantā eva upāgamimhā. Tasmā ‘‘parisāsu no āvikarohi kappaṃ parinibbutova yathā nigrodhakappaṃ āvikarohi pakāsehī’’ti.
ఖిప్పన్తి ఇమమ్పి గాథం పురిమనయేనేవ ఆహ. తస్సత్థో – భగవా ఖిప్పం గిరం ఏరయ వగ్గు వగ్గుం అచిరాయమానో వాచం భాస వగ్గు మనోహరం. హంసోవ యథా సువణ్ణహంసో గోచరం పరిగ్గణ్హన్తో జాతస్సరవనసణ్డం దిస్వా గీవం పగ్గయ్హ పక్ఖే ఉద్ధునిత్వా హట్ఠతుట్ఠో సణికం అతరమానో వగ్గుం నికూజతి గిరం నిచ్ఛారేతి, ఏవమేవం త్వం సణికం నికూజ ఇమినా మహాపురిసలక్ఖణఞ్ఞతరేన బిన్దుస్సరేన సుట్ఠు వికప్పితేన అభిసఙ్ఖతేన, ఏతే మయం సబ్బే ఉజుగతా అవిక్ఖిత్తమానసా హుత్వా తవ నికూజం సుణోమాతి.
Khippanti imampi gāthaṃ purimanayeneva āha. Tassattho – bhagavā khippaṃ giraṃ eraya vaggu vagguṃ acirāyamāno vācaṃ bhāsa vaggu manoharaṃ. Haṃsova yathā suvaṇṇahaṃso gocaraṃ pariggaṇhanto jātassaravanasaṇḍaṃ disvā gīvaṃ paggayha pakkhe uddhunitvā haṭṭhatuṭṭho saṇikaṃ ataramāno vagguṃ nikūjati giraṃ nicchāreti, evamevaṃ tvaṃ saṇikaṃ nikūja iminā mahāpurisalakkhaṇaññatarena bindussarena suṭṭhu vikappitena abhisaṅkhatena, ete mayaṃ sabbe ujugatā avikkhittamānasā hutvā tava nikūjaṃ suṇomāti.
పహీనజాతిమరణన్తి , ఇదమ్పి పురిమనయేనేవ ఆహ. తత్థ న సిస్సతీతి అసేసో, తం అసేసం, సోతాపన్నాదయో వియ కిఞ్చి అసేసేత్వా పహీనజాతిమరణన్తి వుత్తం హోతి. నిగ్గయ్హాతి నిబన్ధిత్వా, ధోనన్తి ధుతసబ్బపాపం. వదేస్సామీతి కథాపేస్సామి ధమ్మం. న కామకారో హోహి పుథుజ్జనానన్తి పుథుజ్జనసేక్ఖాదీనం తివిధానం జనానం కామకారో నత్థి, తే యం ఇచ్ఛన్తి ఞాతుం వా వత్తుం వా, తం న సక్కోన్తి. సఙ్ఖేయ్యకారో చ తథాగతానన్తి తథాగతానం పన వీమంసకారో పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమకిరియా, తే యం ఇచ్ఛన్తి ఞాతుం వా వత్తుం వా, తం సక్కోన్తియేవాతి అధిప్పాయో.
Pahīnajātimaraṇanti , idampi purimanayeneva āha. Tattha na sissatīti aseso, taṃ asesaṃ, sotāpannādayo viya kiñci asesetvā pahīnajātimaraṇanti vuttaṃ hoti. Niggayhāti nibandhitvā, dhonanti dhutasabbapāpaṃ. Vadessāmīti kathāpessāmi dhammaṃ. Na kāmakāro hohi puthujjanānanti puthujjanasekkhādīnaṃ tividhānaṃ janānaṃ kāmakāro natthi, te yaṃ icchanti ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ na sakkonti. Saṅkheyyakāro ca tathāgatānanti tathāgatānaṃ pana vīmaṃsakāro paññāpubbaṅgamakiriyā, te yaṃ icchanti ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ sakkontiyevāti adhippāyo.
ఇదాని తం సఙ్ఖేయ్యకారం పకాసేన్తో ‘‘సమ్పన్నవేయ్యాకరణ’’న్తి గాథమాహ. తస్సత్థో – తథా హి తవ భగవా ఇదం సముజ్జుపఞ్ఞస్స సబ్బత్థ అప్పటిహతభావేన ఉజుగతపఞ్ఞస్స సమ్మదేవ వుత్తం పవత్తితం సమ్పన్నవేయ్యాకరణం ‘‘సన్తతిమహామత్తో సత్తతాలమత్తం అబ్భుగ్గన్త్వా పరినిబ్బాయిస్సతి, సుప్పబుద్ధో సక్కో సత్తమే దివసే పథవిం పవిసిస్సతీ’’తి ఏవమాదిం సముగ్గహితం సమ్మదేవ ఉగ్గహితం అవిపరీతం దిట్ఠం, పున సుట్ఠుతరం అఞ్జలిం పణామేత్వా ఆహ. అయమఞ్జలి పచ్ఛిమో సుప్పణామితోతి అయం అపరోపి అఞ్జలి సుట్ఠుతరం పణామితో. మా మోహయీ జానన్తి మా నో అవచనేన మోహయి, జానన్తో తస్స గతిం. అనోమపఞ్ఞాతి భగవన్తం ఆలపతి.
Idāni taṃ saṅkheyyakāraṃ pakāsento ‘‘sampannaveyyākaraṇa’’nti gāthamāha. Tassattho – tathā hi tava bhagavā idaṃ samujjupaññassa sabbattha appaṭihatabhāvena ujugatapaññassa sammadeva vuttaṃ pavattitaṃ sampannaveyyākaraṇaṃ ‘‘santatimahāmatto sattatālamattaṃ abbhuggantvā parinibbāyissati, suppabuddho sakko sattame divase pathaviṃ pavisissatī’’ti evamādiṃ samuggahitaṃ sammadeva uggahitaṃ aviparītaṃ diṭṭhaṃ, puna suṭṭhutaraṃ añjaliṃ paṇāmetvā āha. Ayamañjali pacchimo suppaṇāmitoti ayaṃ aparopi añjali suṭṭhutaraṃ paṇāmito. Mā mohayī jānanti mā no avacanena mohayi, jānanto tassa gatiṃ. Anomapaññāti bhagavantaṃ ālapati.
పరోపరన్తి ఇమం పన గాథం అపరేనపి పరియాయేన అమోహనమేవ యాచన్తో ఆహ. తత్థ పరోపరన్తి లోకుత్తరలోకియవసేన సున్దరాసున్దరం దూరే సన్తికే వా. అరియధమ్మన్తి చతుసచ్చధమ్మం. విదిత్వాతి పటివిజ్ఝిత్వా. జానన్తి సబ్బం ఞేయ్యధమ్మం జానన్తో. వాచాభికఙ్ఖామీతి యథా ఘమ్మని ఘమ్మకాలే ఉణ్హాభితత్తో పురిసో కిలన్తో తసితో వారిం, ఏవం తే వాచం అభికఙ్ఖామి. సుతం పవస్సాతి సుతసఙ్ఖాతం సద్దాయతనం పవస్స పగ్ఘర ముఞ్చ పవత్త. ‘‘సుతస్స వస్సా’’తిపి పాళి. వుత్తపకారస్స సద్దాయతనస్స వుట్ఠిం వస్సాతి అత్థో.
Paroparanti imaṃ pana gāthaṃ aparenapi pariyāyena amohanameva yācanto āha. Tattha paroparanti lokuttaralokiyavasena sundarāsundaraṃ dūre santike vā. Ariyadhammanti catusaccadhammaṃ. Viditvāti paṭivijjhitvā. Jānanti sabbaṃ ñeyyadhammaṃ jānanto. Vācābhikaṅkhāmīti yathā ghammani ghammakāle uṇhābhitatto puriso kilanto tasito vāriṃ, evaṃ te vācaṃ abhikaṅkhāmi. Sutaṃ pavassāti sutasaṅkhātaṃ saddāyatanaṃ pavassa pagghara muñca pavatta. ‘‘Sutassa vassā’’tipi pāḷi. Vuttapakārassa saddāyatanassa vuṭṭhiṃ vassāti attho.
ఇదాని యాదిసం వాచం అభికఙ్ఖతి, తం పకాసేన్తో ‘‘యదత్థిక’’న్తి గాథమాహ. తత్థ కప్పాయనోతి కప్పమేవ పూజావసేన వదతి. యథా విముత్తోతి ‘‘కిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా యథా అసేక్ఖో, ఉదాహు సఉపాదిసేసాయ యథా సేక్ఖో’’తి వా పుచ్ఛతి. సేసమేత్థ పాకటమేవ.
Idāni yādisaṃ vācaṃ abhikaṅkhati, taṃ pakāsento ‘‘yadatthika’’nti gāthamāha. Tattha kappāyanoti kappameva pūjāvasena vadati. Yathā vimuttoti ‘‘kiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā yathā asekkho, udāhu saupādisesāya yathā sekkho’’ti vā pucchati. Sesamettha pākaṭameva.
ఏవం ద్వాదసహి గాథాహి యాచితో భగవా తం వియాకరోన్తో ‘‘అచ్ఛేచ్ఛీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ అచ్ఛేచ్ఛి తణ్హం ఇధ నామరూపే (ఇతి భగవా) కణ్హస్స సోతం దీఘరత్తానుసయితన్తి ఇమస్మిం నామరూపే కామతణ్హాదిభేదా తణ్హా దీఘరత్తం అప్పహీనట్ఠేన అనుసయితా కణ్హనామకస్స మారస్స సోతన్తిపి వుచ్చతి. తం కణ్హస్స సోతముతం దీఘరత్తానుసయితం ఇధ నామరూపే తణ్హం కప్పాయనో ఛిన్ది. ఇతి భగవాతి ఇదం పన సఙ్గీతికారానం వచనం. అతారి జాతిం మరణం అసేసన్తి సో తం తణ్హం ఛేత్వా అసేసం జాతిమరణం అతరి అనుపాదిసేసాయ పరినిబ్బాయీతి దస్సేతి, ఇచ్చబ్రవి భగవా పఞ్చసేట్ఠోతి ఆయస్మతా వఙ్గీసేన పుట్ఠో భగవా ఏవం అవోచ పఞ్చహి సద్ధాదీహి ఇన్ద్రియేహి అనఞ్ఞసాధారణేహి చక్ఖూహి వా సేట్ఠో. అథ వా పఞ్చసేట్ఠోతి పఞ్చహి సీలాదీహి ధమ్మక్ఖన్ధేహి, పఞ్చహి వా హేతుసమ్పదాదీహి సేట్ఠో ఉత్తమో పవరోతి సఙ్గీతికారానమేవిదమ్పి వచనం.
Evaṃ dvādasahi gāthāhi yācito bhagavā taṃ viyākaronto ‘‘acchecchī’’tiādimāha. Tattha acchecchi taṇhaṃ idha nāmarūpe (iti bhagavā) kaṇhassa sotaṃ dīgharattānusayitanti imasmiṃ nāmarūpe kāmataṇhādibhedā taṇhā dīgharattaṃ appahīnaṭṭhena anusayitā kaṇhanāmakassa mārassa sotantipi vuccati. Taṃ kaṇhassa sotamutaṃ dīgharattānusayitaṃ idha nāmarūpe taṇhaṃ kappāyano chindi. Iti bhagavāti idaṃ pana saṅgītikārānaṃ vacanaṃ. Atāri jātiṃ maraṇaṃ asesanti so taṃ taṇhaṃ chetvā asesaṃ jātimaraṇaṃ atari anupādisesāya parinibbāyīti dasseti, iccabravi bhagavā pañcaseṭṭhoti āyasmatā vaṅgīsena puṭṭho bhagavā evaṃ avoca pañcahi saddhādīhi indriyehi anaññasādhāraṇehi cakkhūhi vā seṭṭho. Atha vā pañcaseṭṭhoti pañcahi sīlādīhi dhammakkhandhehi, pañcahi vā hetusampadādīhi seṭṭho uttamo pavaroti saṅgītikārānamevidampi vacanaṃ.
ఏవం వుత్తే భగవతో భాసితం అభినన్దమానసో ఆయస్మా వఙ్గీసో ‘‘ఏస సుత్వా’’తిఆదికా గాథాయో ఆహ. తత్థ పఠమగాథాయం న మం వఞ్చేసీతి యస్మా పరినిబ్బుతో, తస్మా తస్స పరినిబ్బుతభావం ఇచ్ఛన్తం మం న వఞ్చేసి, న విసంవాదేసీతి అత్థో. సేసం పాకటమేవ.
Evaṃ vutte bhagavato bhāsitaṃ abhinandamānaso āyasmā vaṅgīso ‘‘esa sutvā’’tiādikā gāthāyo āha. Tattha paṭhamagāthāyaṃ na maṃ vañcesīti yasmā parinibbuto, tasmā tassa parinibbutabhāvaṃ icchantaṃ maṃ na vañcesi, na visaṃvādesīti attho. Sesaṃ pākaṭameva.
దుతియగాథాయం యస్మా ముత్యపేఖో విహాసి, తస్మా తం సన్ధాయాహ ‘‘యథా వాదీ తథా కారీ, అహు బుద్ధస్స సావకో’’తి. మచ్చునో జాలం తత’’న్తి తేభూమకవట్టే విత్థతం మారస్స తణ్హాజాలం. మాయావినోతి బహుమాయస్స. ‘‘తథా మాయావినో’’తిపి కేచి పఠన్తి, తేసం యో అనేకాహి మాయాహి అనేకక్ఖత్తుం భగవన్తం ఉపసఙ్కమి. తస్స తథా మాయావినోతి అధిప్పాయో.
Dutiyagāthāyaṃ yasmā mutyapekho vihāsi, tasmā taṃ sandhāyāha ‘‘yathā vādī tathā kārī, ahu buddhassa sāvako’’ti. Maccuno jālaṃ tata’’nti tebhūmakavaṭṭe vitthataṃ mārassa taṇhājālaṃ. Māyāvinoti bahumāyassa. ‘‘Tathā māyāvino’’tipi keci paṭhanti, tesaṃ yo anekāhi māyāhi anekakkhattuṃ bhagavantaṃ upasaṅkami. Tassa tathā māyāvinoti adhippāyo.
తతియగాథాయ ఆదిన్తి మూలకారణం. ఉపాదానస్సాతి వట్టస్స. వట్టం దళ్హేహి కమ్మకిలేసేహి ఉపాదాతబ్బట్ఠేన ‘‘ఉపాదాన’’న్తి వుత్తం. తస్స ఉపాదానస్స ఆదిం అవిజ్జాతణ్హాదిభేదం కారణం ఞాణచక్ఖునా అద్దస. కప్పో కప్పియోతి ఏవం వత్తుం వట్టతి భగవాతి అధిప్పాయేన వదతి. అచ్చగా వతాతి అతిక్కన్తో వత. మచ్చుధేయ్యన్తి మచ్చు ఏత్థ ధియ్యతీతి మచ్చుధేయ్యం, తేభూమకవట్టం సుదుత్తరం అచ్చగా వతాతి వేదజాతో వదతి.
Tatiyagāthāya ādinti mūlakāraṇaṃ. Upādānassāti vaṭṭassa. Vaṭṭaṃ daḷhehi kammakilesehi upādātabbaṭṭhena ‘‘upādāna’’nti vuttaṃ. Tassa upādānassa ādiṃ avijjātaṇhādibhedaṃ kāraṇaṃ ñāṇacakkhunā addasa. Kappo kappiyoti evaṃ vattuṃ vaṭṭati bhagavāti adhippāyena vadati. Accagā vatāti atikkanto vata. Maccudheyyanti maccu ettha dhiyyatīti maccudheyyaṃ, tebhūmakavaṭṭaṃ suduttaraṃ accagā vatāti vedajāto vadati.
ఇదాని సత్థరి అత్తనో ఉపజ్ఝాయే చ పసన్నమానసో పసన్నాకారం విభావేన్తో ‘‘తం దేవదేవ’’న్తి ఓసానగాథమాహ. తత్థ తం దేవదేవం వన్దామీతి సమ్ముతిదేవో, ఉపపత్తిదేవో, విసుద్ధిదేవోతి తేసం సబ్బేసమ్పి దేవానం ఉత్తమదేవతాయ దేవదేవం ద్విపదుత్తమ భగవా తం వన్దామి. న కేవలం తంయేవ, అథ ఖో తవ సచ్చాభిసమ్బోధియా అనుధమ్మజాతత్తా అనుజాతం, మారవిజయేన మహావీరియతాయ మహావీరం, ఆగుఅకరణాదిఅత్థేన నాగం తవ ఉరే వాయామజనితజాతితాయ ఓరసం పుత్తం నిగ్రోధకప్పఞ్చ వన్దామి.
Idāni satthari attano upajjhāye ca pasannamānaso pasannākāraṃ vibhāvento ‘‘taṃ devadeva’’nti osānagāthamāha. Tattha taṃ devadevaṃ vandāmīti sammutidevo, upapattidevo, visuddhidevoti tesaṃ sabbesampi devānaṃ uttamadevatāya devadevaṃ dvipaduttama bhagavā taṃ vandāmi. Na kevalaṃ taṃyeva, atha kho tava saccābhisambodhiyā anudhammajātattā anujātaṃ, māravijayena mahāvīriyatāya mahāvīraṃ, āguakaraṇādiatthena nāgaṃ tava ure vāyāmajanitajātitāya orasaṃ puttaṃ nigrodhakappañca vandāmi.
ఏవమేతే సుభూతిఆదయో వఙ్గీసపరియోసానా ద్విసతం చతుసట్ఠి చ మహాథేరా ఇధ పాళియం ఆరూళ్హా, తే సబ్బే యథా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సావకభావేన ఏకవిధా. తథా అసేక్ఖభావేన, ఉక్ఖిత్తపలిఘతాయ సంకిణ్ణపరిక్ఖతాయ, అబ్బుళ్హేసికతాయ, నిరగ్గళతాయ, పన్నద్ధజతాయ, పన్నభారతాయ, విసంయుత్తతాయ, దససు అరియవాసేసు వుట్ఠవాసతాయ చ. తథా హి తే పఞ్చఙ్గవిప్పహీనా, ఛళఙ్గసమన్నాగతా, ఏకారక్ఖా, చతురాపస్సేనా, పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చా, సమవయసట్ఠేసనా, అనావిలసఙ్కప్పా, పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారా, సువిముత్తచిత్తా, సువిముత్తపఞ్ఞా చ (అ॰ ని॰ ౧౦.౧౯). ఇతి ఏవమాదినా నయేన ఏకవిధా.
Evamete subhūtiādayo vaṅgīsapariyosānā dvisataṃ catusaṭṭhi ca mahātherā idha pāḷiyaṃ ārūḷhā, te sabbe yathā sammāsambuddhassa sāvakabhāvena ekavidhā. Tathā asekkhabhāvena, ukkhittapalighatāya saṃkiṇṇaparikkhatāya, abbuḷhesikatāya, niraggaḷatāya, pannaddhajatāya, pannabhāratāya, visaṃyuttatāya, dasasu ariyavāsesu vuṭṭhavāsatāya ca. Tathā hi te pañcaṅgavippahīnā, chaḷaṅgasamannāgatā, ekārakkhā, caturāpassenā, panuṇṇapaccekasaccā, samavayasaṭṭhesanā, anāvilasaṅkappā, passaddhakāyasaṅkhārā, suvimuttacittā, suvimuttapaññā ca (a. ni. 10.19). Iti evamādinā nayena ekavidhā.
ఏహిభిక్ఖుభావేన ఉపసమ్పన్నా, న ఏహిభిక్ఖుభావేన ఉపసమ్పన్నాతి దువిధా. తత్థ అఞ్ఞాసి కోణ్డఞ్ఞప్పముఖా పఞ్చవగ్గియత్థేరా, యసత్థేరో, తస్స సహాయభూతా విమలో సుబాహు పుణ్ణజి గవమ్పతీతి చత్తారో, అపరేపి తస్స సహాయభూతా పఞ్చపఞ్ఞాస, తింస భద్దవగ్గియా, ఉరువేలకస్సపప్పముఖా సహస్సపురాణజటిలా, ద్వే అగ్గసావకా, తేసం పరివారభూతా అడ్ఢతేరససతా పరిబ్బాజకా, చోరో అఙ్గులిమాలత్థేరోతి సబ్బే సహస్సం పఞ్ఞాసాధికాని తీణి సతాని చ హోన్తి. తేనేతం వుచ్చతి –
Ehibhikkhubhāvena upasampannā, na ehibhikkhubhāvena upasampannāti duvidhā. Tattha aññāsi koṇḍaññappamukhā pañcavaggiyattherā, yasatthero, tassa sahāyabhūtā vimalo subāhu puṇṇaji gavampatīti cattāro, aparepi tassa sahāyabhūtā pañcapaññāsa, tiṃsa bhaddavaggiyā, uruvelakassapappamukhā sahassapurāṇajaṭilā, dve aggasāvakā, tesaṃ parivārabhūtā aḍḍhaterasasatā paribbājakā, coro aṅgulimālattheroti sabbe sahassaṃ paññāsādhikāni tīṇi satāni ca honti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘సతత్తయం సహస్సఞ్చ, పఞ్ఞాసఞ్చ పునాపరే;
‘‘Satattayaṃ sahassañca, paññāsañca punāpare;
ఏతే థేరా మహాపఞ్ఞా, సబ్బేవ ఏహిభిక్ఖుకా’’తి.
Ete therā mahāpaññā, sabbeva ehibhikkhukā’’ti.
న కేవలఞ్చ ఏతే ఏవ, అథ ఖో అఞ్ఞేపి బహూ సన్తి. సేయ్యథిదం – సేలో బ్రాహ్మణో, తస్స అన్తేవాసికభూతా తిసతబ్రాహ్మణా, మహాకప్పినో, తస్స పరివారభూతం పురిససహస్సం, సుద్ధోదనమహారాజేన పేసితా కపిలవత్థువాసినో దససహస్సపురిసా, మహాబావరియబ్రాహ్మణస్స అన్తేవాసికభూతా అజితాదయో సోళస సహస్సపరిమాణాతి. ఏవం వుత్తతో అఞ్ఞే న ఏహిభిక్ఖుభావేన ఉపసమ్పదా, తే పన సరణగమనూపసమ్పదా, ఓవాదపటిగ్గహణూపసమ్పదా, పఞ్హాబ్యాకరణూపసమ్పదా, ఞత్తిచతుత్థకమ్మూపసమ్పదాతి ఇమేహి చతూహి ఆకారేహి లద్ధూపసమ్పదా. ఆదితో హి ఏహిభిక్ఖుభావూపగతా థేరా, తేసం భగవా పబ్బజ్జం వియ తీహి సరణగమనేహేవ ఉపసమ్పదమ్పి అనుఞ్ఞాసి, అయం సరణగమనూపసమ్పదా. యా పన –
Na kevalañca ete eva, atha kho aññepi bahū santi. Seyyathidaṃ – selo brāhmaṇo, tassa antevāsikabhūtā tisatabrāhmaṇā, mahākappino, tassa parivārabhūtaṃ purisasahassaṃ, suddhodanamahārājena pesitā kapilavatthuvāsino dasasahassapurisā, mahābāvariyabrāhmaṇassa antevāsikabhūtā ajitādayo soḷasa sahassaparimāṇāti. Evaṃ vuttato aññe na ehibhikkhubhāvena upasampadā, te pana saraṇagamanūpasampadā, ovādapaṭiggahaṇūpasampadā, pañhābyākaraṇūpasampadā, ñatticatutthakammūpasampadāti imehi catūhi ākārehi laddhūpasampadā. Ādito hi ehibhikkhubhāvūpagatā therā, tesaṃ bhagavā pabbajjaṃ viya tīhi saraṇagamaneheva upasampadampi anuññāsi, ayaṃ saraṇagamanūpasampadā. Yā pana –
‘‘తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం – ‘తిబ్బం మే హిరోత్తప్పం, పచ్చుపట్ఠితం భవిస్సతి థేరేసు నవేసు మజ్ఝిమేసూ’తి, ఏవం హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బం. తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం – ‘యంకిఞ్చి ధమ్మం సుణిస్సామి కుసలూపసంహితం, సబ్బం తం అట్ఠిం కత్వా మనసి కరిత్వా సబ్బచేతసా సమన్నాహరిత్వా ఓహితసోతో ధమ్మం సుణిస్సామీ’తి, ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బం. తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం – ‘సాతసహగతా చ మే కాయగతా సతి న విజహిస్సతీ’తి, ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బ’’న్తి (సం॰ ని॰ ౨.౧౫౪).
‘‘Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘tibbaṃ me hirottappaṃ, paccupaṭṭhitaṃ bhavissati theresu navesu majjhimesū’ti, evaṃ hi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘yaṃkiñci dhammaṃ suṇissāmi kusalūpasaṃhitaṃ, sabbaṃ taṃ aṭṭhiṃ katvā manasi karitvā sabbacetasā samannāharitvā ohitasoto dhammaṃ suṇissāmī’ti, evañhi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ – ‘sātasahagatā ca me kāyagatā sati na vijahissatī’ti, evañhi te, kassapa, sikkhitabba’’nti (saṃ. ni. 2.154).
ఇమస్స ఓవాదస్స పటిగ్గహణేన మహాకస్సపత్థేరస్స అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా, అయం ఓవాదపటిగ్గహణూపసమ్పదా నామ. యా పుబ్బారామే చఙ్కమన్తేన భగవతా ‘‘ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞాతి వా సోపాక ‘రూపసఞ్ఞా’తి వా ఇమే ధమ్మా నానత్థా నానాబ్యఞ్జనా, ఉదాహు ఏకత్థా బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తిఆదినా అసుభనిస్సితేసు పఞ్హేసు పుచ్ఛితేసు భగవన్తం ఉపసఙ్కమన్తేన సత్తవస్సికేన సోపాకసామణేరేన ‘‘ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞాతి వా భగవా ‘రూపసఞ్ఞా’తి వా ఇమే ధమ్మా ఏకత్థా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తిఆదినా విస్సజ్జితేసు ‘‘ఇమినా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా ఇమే పఞ్హా బ్యాకతా’’తి ఆరద్ధచిత్తేన భగవతా అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా. అయం పఞ్హాబ్యాకరణూపసమ్పదా నామ. ఞత్తిచతుత్థకమ్మూపసమ్పదా పాకటావ.
Imassa ovādassa paṭiggahaṇena mahākassapattherassa anuññātaupasampadā, ayaṃ ovādapaṭiggahaṇūpasampadā nāma. Yā pubbārāme caṅkamantena bhagavatā ‘‘uddhumātakasaññāti vā sopāka ‘rūpasaññā’ti vā ime dhammā nānatthā nānābyañjanā, udāhu ekatthā byañjanameva nāna’’ntiādinā asubhanissitesu pañhesu pucchitesu bhagavantaṃ upasaṅkamantena sattavassikena sopākasāmaṇerena ‘‘uddhumātakasaññāti vā bhagavā ‘rūpasaññā’ti vā ime dhammā ekatthā, byañjanameva nāna’’ntiādinā vissajjitesu ‘‘iminā sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsanditvā ime pañhā byākatā’’ti āraddhacittena bhagavatā anuññātaupasampadā. Ayaṃ pañhābyākaraṇūpasampadā nāma. Ñatticatutthakammūpasampadā pākaṭāva.
యథా ఏహిభిక్ఖుభావేన ఉపసమ్పదా, న ఏహిభిక్ఖుభావేన ఉపసమ్పదాతి దువిధా, ఏవం సమ్ముఖాపరమ్ముఖాభేదతోపి దువిధా. యే హి సత్థు ధరమానకాలే అరియాయ జాతియా జాతా, తే అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞాదయో సమ్ముఖసావకా నామ. యే పన భగవతో పరినిబ్బానతో పచ్ఛా అధిగతవిసేసా, తే సతిపి సత్థు ధమ్మసరీరస్స పచ్చక్ఖభావే సత్థు సరీరస్స అపచ్చక్ఖభావతో పరమ్ముఖసావకా నామ.
Yathā ehibhikkhubhāvena upasampadā, na ehibhikkhubhāvena upasampadāti duvidhā, evaṃ sammukhāparammukhābhedatopi duvidhā. Ye hi satthu dharamānakāle ariyāya jātiyā jātā, te aññāsikoṇḍaññādayo sammukhasāvakā nāma. Ye pana bhagavato parinibbānato pacchā adhigatavisesā, te satipi satthu dhammasarīrassa paccakkhabhāve satthu sarīrassa apaccakkhabhāvato parammukhasāvakā nāma.
తథా ఉభతోభాగవిముత్తపఞ్ఞావిముత్తతావసేన, ఇధ పాళియం ఆగతా పన ఉభతోభాగవిముత్తా ఏవాతి వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం అపదానే (అప॰ థేర ౨.౫౫.౧౪౨) –
Tathā ubhatobhāgavimuttapaññāvimuttatāvasena, idha pāḷiyaṃ āgatā pana ubhatobhāgavimuttā evāti veditabbā. Vuttañhetaṃ apadāne (apa. thera 2.55.142) –
‘‘విమోక్ఖాపి చ అట్ఠిమే, ఛళభిఞ్ఞా సచ్ఛికతా’’తి.
‘‘Vimokkhāpi ca aṭṭhime, chaḷabhiññā sacchikatā’’ti.
తథా సాపదానానపదానభేదతో, యేసఞ్హి పురిమేసు సమ్మాసమ్బుద్ధేసు పచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకేసుపి పుఞ్ఞకిరియావసేన పవత్తితం సావకపారమితాసఙ్ఖాతం అత్థి అపదానం, తే సాపదానా, సేయ్యథాపి అపదానపాళియం ఆగతా థేరా. యేసం పన తం నత్థి, తే అనపదానా.
Tathā sāpadānānapadānabhedato, yesañhi purimesu sammāsambuddhesu paccekabuddhabuddhasāvakesupi puññakiriyāvasena pavattitaṃ sāvakapāramitāsaṅkhātaṃ atthi apadānaṃ, te sāpadānā, seyyathāpi apadānapāḷiyaṃ āgatā therā. Yesaṃ pana taṃ natthi, te anapadānā.
కిం పన సబ్బేన సబ్బం పుబ్బహేతుసమ్పత్తియా వినా సచ్చాభిసమ్బోధో సమ్భవతీతి? న సమ్భవతి. న హి ఉపనిస్సయసమ్పత్తిరహితస్స అరియమగ్గాధిగమో అత్థి, తస్స సుదుక్కరదురభిసమ్భవసభావతో. యథాహ ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, కతమం ను ఖో దుక్కరతరం వా దురభిసమ్భవతరం వా’’తిఆది (సం॰ ని॰ ౫.౧౧౧౫). యది ఏవం కస్మా వుత్తం – ‘‘యేసం పన తం నత్థి, తే అనపదానా’’తి? నయిదమేవం దట్ఠబ్బం ‘‘యే సబ్బేన సబ్బం ఉపనిస్సయసమ్పత్తిరహితా, తే అనపదానా’’తి తాదిసానం ఇధ అనధిప్పేతత్తా. యేసం పన అతిఉక్కంసగతం అపదానం నత్థి, తే ఇధ ‘‘అనపదానా’’తి వుత్తా, న సబ్బేన సబ్బం ఉపనిస్సయరహితాయేవ . తథా హి ఇమే సత్తా బుద్ధుప్పాదేసు అచ్ఛరియాచిన్తేయ్యగుణవిభూతివిత్థతం బుద్ధానం ఆనుభావం పస్సన్తా చతుప్పమాణికస్స లోకస్స సబ్బథాపి పసాదావహత్తా సత్థరి సద్ధం పటిలభన్తి. తథా సద్ధమ్మస్సవనేన, సావకానం సమ్మాపటిపత్తిదస్సనేన, కదాచి మహాబోధిసత్తానం సమ్మాసమ్బోధియా చిత్తాభినీహారదస్సనేన, తేసం సన్తికే ఓవాదానుసాసనపటిలాభేన చ సద్ధమ్మే సద్ధం పటిలభన్తి, తే తత్థ పటిలద్ధసద్ధా యదిపి సంసారే నిబ్బానే చ ఆదీనవానిసంసే పస్సన్తి, మహారజక్ఖతాయ పన యోగక్ఖేమం అనభిసమ్భునన్తా అన్తరన్తరా వివట్టూపనిస్సయం కుసలబీజం అత్తనో సన్తానే రోపేన్తియేవ సప్పురిసూపనిస్సయస్స బహూకారభావతో. తేనాహ (బు॰ వం॰ ౨.౭౨-౭౪) –
Kiṃ pana sabbena sabbaṃ pubbahetusampattiyā vinā saccābhisambodho sambhavatīti? Na sambhavati. Na hi upanissayasampattirahitassa ariyamaggādhigamo atthi, tassa sudukkaradurabhisambhavasabhāvato. Yathāha ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā’’tiādi (saṃ. ni. 5.1115). Yadi evaṃ kasmā vuttaṃ – ‘‘yesaṃ pana taṃ natthi, te anapadānā’’ti? Nayidamevaṃ daṭṭhabbaṃ ‘‘ye sabbena sabbaṃ upanissayasampattirahitā, te anapadānā’’ti tādisānaṃ idha anadhippetattā. Yesaṃ pana atiukkaṃsagataṃ apadānaṃ natthi, te idha ‘‘anapadānā’’ti vuttā, na sabbena sabbaṃ upanissayarahitāyeva . Tathā hi ime sattā buddhuppādesu acchariyācinteyyaguṇavibhūtivitthataṃ buddhānaṃ ānubhāvaṃ passantā catuppamāṇikassa lokassa sabbathāpi pasādāvahattā satthari saddhaṃ paṭilabhanti. Tathā saddhammassavanena, sāvakānaṃ sammāpaṭipattidassanena, kadāci mahābodhisattānaṃ sammāsambodhiyā cittābhinīhāradassanena, tesaṃ santike ovādānusāsanapaṭilābhena ca saddhamme saddhaṃ paṭilabhanti, te tattha paṭiladdhasaddhā yadipi saṃsāre nibbāne ca ādīnavānisaṃse passanti, mahārajakkhatāya pana yogakkhemaṃ anabhisambhunantā antarantarā vivaṭṭūpanissayaṃ kusalabījaṃ attano santāne ropentiyeva sappurisūpanissayassa bahūkārabhāvato. Tenāha (bu. vaṃ. 2.72-74) –
‘‘యదిమస్స లోకనాథస్స, విరజ్ఝిస్సామ సాసనం;
‘‘Yadimassa lokanāthassa, virajjhissāma sāsanaṃ;
అనాగతమ్హి అద్ధానే, హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమం.
Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.
‘‘యథా మనుస్సా నదిం తరన్తా, పటితిత్థం విరజ్ఝియ;
‘‘Yathā manussā nadiṃ tarantā, paṭititthaṃ virajjhiya;
హేట్ఠాతిత్థే గహేత్వాన, ఉత్తరన్తి మహానదిం.
Heṭṭhātitthe gahetvāna, uttaranti mahānadiṃ.
‘‘ఏవమేవ మయం సబ్బే, యది ముఞ్చామిమం జినం;
‘‘Evameva mayaṃ sabbe, yadi muñcāmimaṃ jinaṃ;
అనాగతమ్హి అద్ధానే, హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమ’’న్తి.
Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā ima’’nti.
ఏవం వివట్టం ఉద్దిస్స ఉప్పాదితకుసలచిత్తం సతసహస్సాధికచతుఅసఙ్ఖ్యేయ్యకాలన్తరే విమోక్ఖాధిగమస్స ఉపనిస్సయో న హోతీతి న సక్కా వత్తుం. పగేవ పత్థనావసేన అధికారం కత్వా పవత్తితం. ఏవం దువిధాపేతే.
Evaṃ vivaṭṭaṃ uddissa uppāditakusalacittaṃ satasahassādhikacatuasaṅkhyeyyakālantare vimokkhādhigamassa upanissayo na hotīti na sakkā vattuṃ. Pageva patthanāvasena adhikāraṃ katvā pavattitaṃ. Evaṃ duvidhāpete.
అగ్గసావకా, మహాసావకా, పకతిసావకాతి తివిధా. తేసు ఆయస్మా అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞో, వప్పో, భద్దియో, మహానామో, అస్సజి, నాలకో, యసో, విమలో, సుబాహు, పుణ్ణజి, గవమ్పతి, ఉరువేలకస్సపో, నదీకస్సపో, గయాకస్సపో, సారిపుత్తో, మహామోగ్గల్లానో, మహాకస్సపో, మహాకచ్చాయనో, మహాకోట్ఠికో, మహాకప్పినో, మహాచున్దో, అనురుద్ధో, కఙ్ఖారేవతో, ఆనన్దో, నన్దకో, భగు, నన్దో, కిమిలో, భద్దియో, రాహులో, సీవలి, ఉపాలి , దబ్బో, ఉపసేనో, ఖదిరవనియరేవతో, పుణ్ణో మన్తాణిపుత్తో, పుణ్ణో సునాపరన్తకో, సోణో కుటికణ్ణో, సోణో కోళివీసో, రాధో, సుభూతి, అఙ్గులిమాలో, వక్కలి, కాళుదాయీ, మహాఉదాయీ, పిలిన్దవచ్ఛో, సోభితో, కుమారకస్సపో, రట్ఠపాలో , వఙ్గీసో, సభియో, సేలో, ఉపవానో, మేఘియో, సాగతో, నాగితో, లకుణ్డకభద్దియో, పిణ్డోలభారద్వాజో, మహాపన్థకో, చూళపన్థకో, బాకులో, కుణ్డధానో, దారుచీరియో, యసోజో, అజితో, తిస్సమేత్తేయ్యో, పుణ్ణకో, మేత్తగూ, ధోతకో, ఉపసివో, నన్దో, హేమకో, తోదేయ్యో, కప్పో, జతుకణ్ణి, భద్రావుధో, ఉదయో, పోసాలో, మోఘరాజా, పిఙ్గియోతి ఏతే అసీతిమహాసావకా నామ.
Aggasāvakā, mahāsāvakā, pakatisāvakāti tividhā. Tesu āyasmā aññāsikoṇḍañño, vappo, bhaddiyo, mahānāmo, assaji, nālako, yaso, vimalo, subāhu, puṇṇaji, gavampati, uruvelakassapo, nadīkassapo, gayākassapo, sāriputto, mahāmoggallāno, mahākassapo, mahākaccāyano, mahākoṭṭhiko, mahākappino, mahācundo, anuruddho, kaṅkhārevato, ānando, nandako, bhagu, nando, kimilo, bhaddiyo, rāhulo, sīvali, upāli , dabbo, upaseno, khadiravaniyarevato, puṇṇo mantāṇiputto, puṇṇo sunāparantako, soṇo kuṭikaṇṇo, soṇo koḷivīso, rādho, subhūti, aṅgulimālo, vakkali, kāḷudāyī, mahāudāyī, pilindavaccho, sobhito, kumārakassapo, raṭṭhapālo, vaṅgīso, sabhiyo, selo, upavāno, meghiyo, sāgato, nāgito, lakuṇḍakabhaddiyo, piṇḍolabhāradvājo, mahāpanthako, cūḷapanthako, bākulo, kuṇḍadhāno, dārucīriyo, yasojo, ajito, tissametteyyo, puṇṇako, mettagū, dhotako, upasivo, nando, hemako, todeyyo, kappo, jatukaṇṇi, bhadrāvudho, udayo, posālo, mogharājā, piṅgiyoti ete asītimahāsāvakā nāma.
కస్మా పన తే ఏవ థేరా ‘‘మహాసావకా’’తి వుచ్చన్తీతి? అభినీహారస్స మహన్తభావతో. తథా హి ద్వే అగ్గసావకాపి మహాసావకేసు అన్తోగధా. తే హి సావకపారమీఞాణస్స మత్థకప్పత్తియా సావకేసు అగ్గధమ్మాధిగమేన అగ్గట్ఠానే ఠితాపి అభినీహారమహన్తతాసామఞ్ఞేన ‘‘మహాసావకా’’తిపి వుచ్చన్తి. ఇతరే పన పకతిసావకేహి సాతిసయమహాభినీహారా. తథా హి తే పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే కతపణిధానా. తతో ఏవ సాతిసయం అభిఞ్ఞాసమాపత్తీసు వసినో పభిన్నపటిసమ్భిదా చ. కామం సబ్బేపి అరహన్తో సీలవిసుద్ధిఆదికే సమ్పాదేత్వా చతూసు సతిపట్ఠానేసు పతిట్ఠితచిత్తా సత్త బోజ్ఝఙ్గే యథాభూతం భావేత్వా మగ్గపటిపాటియా అనవసేసతో కిలేసే ఖేపేత్వా అగ్గఫలే పతిట్ఠహన్తి, తథాపి యథా సద్ధావిముత్తతో దిట్ఠిప్పత్తస్స, పఞ్ఞావిముత్తతో చ ఉభతోభాగవిముత్తస్స పుబ్బభాగభావనావిసేసో అద్ధా ఇచ్ఛితో విసేసో, ఏవం అభినీహారమహన్తతాపుబ్బయోగమహన్తతాహి అత్తసన్తానే సాతిసయగుణవిసేసస్స నిప్ఫాదితత్తా సీలాదిగుణేహి మహన్తా సావకాతి మహాసావకా. తేసుయేవ పన యే బోధిపక్ఖియధమ్మేసు పామోక్ఖభావేన ధురభూతానం సమ్మాదిట్ఠిసమ్మాసమాధీనం సాతిసయకిచ్చన్తరభావనిప్ఫత్తియా కారణభూతాయ తజ్జాభినీహారాభినిహతాయ సక్కచ్చం నిరన్తరం చిరకాలం సమాహితాయ సమ్మాపటిపత్తియా యథాక్కమం పఞ్ఞాయ సమాధిస్మిఞ్చ ఉక్కంసపారమిప్పత్తియా సవిసేసం సబ్బగుణేహి అగ్గభావే ఠితా. తే సారిపుత్తమోగ్గల్లానా సతిపి మహాసావకత్తే సావకపారమియా మత్థకే సబ్బసావకానం అగ్గభావే ఠితత్తా అభినీహారమహన్తభావతో, పుబ్బయోగమహన్తభావతో చ ‘‘అగ్గసావకా’’ఇచ్చేవ వుచ్చన్తి. యే పన అరియసావకా అగ్గసావకా వియ చ మహాసావకా వియ చ న పరిమితావ, అథ ఖో అనేకసతా అనేకసహస్సా, తే పకతిసావకా. ఇధ పాళియం ఆరూళ్హా పన పరిమితావ గాథావసేన పరిగ్గహితత్తా. తథాపి మహాసావకేసుపి కేచి ఇధ పాళియం నారూళ్హా.
Kasmā pana te eva therā ‘‘mahāsāvakā’’ti vuccantīti? Abhinīhārassa mahantabhāvato. Tathā hi dve aggasāvakāpi mahāsāvakesu antogadhā. Te hi sāvakapāramīñāṇassa matthakappattiyā sāvakesu aggadhammādhigamena aggaṭṭhāne ṭhitāpi abhinīhāramahantatāsāmaññena ‘‘mahāsāvakā’’tipi vuccanti. Itare pana pakatisāvakehi sātisayamahābhinīhārā. Tathā hi te padumuttarassa bhagavato kāle katapaṇidhānā. Tato eva sātisayaṃ abhiññāsamāpattīsu vasino pabhinnapaṭisambhidā ca. Kāmaṃ sabbepi arahanto sīlavisuddhiādike sampādetvā catūsu satipaṭṭhānesu patiṭṭhitacittā satta bojjhaṅge yathābhūtaṃ bhāvetvā maggapaṭipāṭiyā anavasesato kilese khepetvā aggaphale patiṭṭhahanti, tathāpi yathā saddhāvimuttato diṭṭhippattassa, paññāvimuttato ca ubhatobhāgavimuttassa pubbabhāgabhāvanāviseso addhā icchito viseso, evaṃ abhinīhāramahantatāpubbayogamahantatāhi attasantāne sātisayaguṇavisesassa nipphāditattā sīlādiguṇehi mahantā sāvakāti mahāsāvakā. Tesuyeva pana ye bodhipakkhiyadhammesu pāmokkhabhāvena dhurabhūtānaṃ sammādiṭṭhisammāsamādhīnaṃ sātisayakiccantarabhāvanipphattiyā kāraṇabhūtāya tajjābhinīhārābhinihatāya sakkaccaṃ nirantaraṃ cirakālaṃ samāhitāya sammāpaṭipattiyā yathākkamaṃ paññāya samādhismiñca ukkaṃsapāramippattiyā savisesaṃ sabbaguṇehi aggabhāve ṭhitā. Te sāriputtamoggallānā satipi mahāsāvakatte sāvakapāramiyā matthake sabbasāvakānaṃ aggabhāve ṭhitattā abhinīhāramahantabhāvato, pubbayogamahantabhāvato ca ‘‘aggasāvakā’’icceva vuccanti. Ye pana ariyasāvakā aggasāvakā viya ca mahāsāvakā viya ca na parimitāva, atha kho anekasatā anekasahassā, te pakatisāvakā. Idha pāḷiyaṃ ārūḷhā pana parimitāva gāthāvasena pariggahitattā. Tathāpi mahāsāvakesupi keci idha pāḷiyaṃ nārūḷhā.
ఏవం తివిధాపి తే అనిమిత్తవిమోక్ఖాదిభేదతో తివిధా, విమోక్ఖసమధిగమవసేనపి తివిధా. తయో హి ఇమే విమోక్ఖా సుఞ్ఞతో విమోక్ఖో, అనిమిత్తో విమోక్ఖో, అప్పణిహితో విమోక్ఖోతి. తే చ విమోక్ఖా సుఞ్ఞతాదీహి అనిచ్చానుపస్సనాదీహి తీహి అనుపస్సనాహి అధిగన్తబ్బా. ఆదితో హి అనిచ్చాదీసు యేన కేనచి ఆకారేన విపస్సనాభినివేసో హోతి. యదా పన వుట్ఠానగామినియా విపస్సనాయ అనిచ్చాకారతో సఙ్ఖారే సమ్మసన్తియా మగ్గవుట్ఠానం హోతి, తదా విపస్సనా సతిపి రాగనిమిత్తాదీనం సముగ్ఘాటనే సఙ్ఖారనిమిత్తం పన సా న విస్సజ్జేతీతి నిప్పరియాయేన అనిమిత్తనామం అలభమానా అత్తనో మగ్గస్స అనిమిత్తనామం దాతుం న సక్కోతీతి. కిఞ్చాపి అభిధమ్మే అనిమిత్తవిమోక్ఖో న ఉద్ధటో, సుత్తన్తే పన రాగాదినిమిత్తానం సముగ్ఘాటేన లబ్భతీతి.
Evaṃ tividhāpi te animittavimokkhādibhedato tividhā, vimokkhasamadhigamavasenapi tividhā. Tayo hi ime vimokkhā suññato vimokkho, animitto vimokkho, appaṇihito vimokkhoti. Te ca vimokkhā suññatādīhi aniccānupassanādīhi tīhi anupassanāhi adhigantabbā. Ādito hi aniccādīsu yena kenaci ākārena vipassanābhiniveso hoti. Yadā pana vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya aniccākārato saṅkhāre sammasantiyā maggavuṭṭhānaṃ hoti, tadā vipassanā satipi rāganimittādīnaṃ samugghāṭane saṅkhāranimittaṃ pana sā na vissajjetīti nippariyāyena animittanāmaṃ alabhamānā attano maggassa animittanāmaṃ dātuṃ na sakkotīti. Kiñcāpi abhidhamme animittavimokkho na uddhaṭo, suttante pana rāgādinimittānaṃ samugghāṭena labbhatīti.
‘‘అనిమిత్తఞ్చ భావేహి, మానానుసయముజ్జహ;
‘‘Animittañca bhāvehi, mānānusayamujjaha;
తతో మానాభిసమయా, ఉపసన్తో చరిస్ససీ’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౨౧౨) –
Tato mānābhisamayā, upasanto carissasī’’ti. (saṃ. ni. 1.212) –
ఆదినా హి విపస్సనాయ అనిమిత్తవిమోక్ఖభావో అనుత్తరస్స అనిమిత్తవిమోక్ఖభావో చ వుత్తో. యదా వుట్ఠానగామినియా విపస్సనాయ దుక్ఖతో సఙ్ఖారే సమ్మసన్తియా మగ్గవుట్ఠానం హోతి, తదా విపస్సనా రాగపణిధిఆదీనం సముగ్ఘాటనేన అప్పణిహితనామం లభతీతి అప్పణిహితవిమోక్ఖం నామ హోతి. తదనన్తరో చ మగ్గో అప్పణిహితవిమోక్ఖో. యదా పన వుట్ఠానగామినియా విపస్సనాయ అనత్తాకారేన సమ్మసన్తియా మగ్గవుట్ఠానం హోతి, తదా విపస్సనా అత్తదిట్ఠియా సముగ్ఘాటనేన సుఞ్ఞతనామం లభతీతి సుఞ్ఞతవిమోక్ఖం నామ హోతి. తదనన్తరో చ మగ్గో సుఞ్ఞతవిమోక్ఖో నామ హోతి. ఇమేసు అగ్గమగ్గభూతేసు తీసు విమోక్ఖేసు ఇమేసం థేరానం కేచి అనిమిత్తవిమోక్ఖేన ముత్తా, కేచి అప్పణిహితవిమోక్ఖేన, కేచి సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన. తేన వుత్తం – ‘‘అనిమిత్తవిమోక్ఖాదిభేదతో తివిధా, విమోక్ఖసమధిగమేనపి తివిధా’’తి.
Ādinā hi vipassanāya animittavimokkhabhāvo anuttarassa animittavimokkhabhāvo ca vutto. Yadā vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya dukkhato saṅkhāre sammasantiyā maggavuṭṭhānaṃ hoti, tadā vipassanā rāgapaṇidhiādīnaṃ samugghāṭanena appaṇihitanāmaṃ labhatīti appaṇihitavimokkhaṃ nāma hoti. Tadanantaro ca maggo appaṇihitavimokkho. Yadā pana vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya anattākārena sammasantiyā maggavuṭṭhānaṃ hoti, tadā vipassanā attadiṭṭhiyā samugghāṭanena suññatanāmaṃ labhatīti suññatavimokkhaṃ nāma hoti. Tadanantaro ca maggo suññatavimokkho nāma hoti. Imesu aggamaggabhūtesu tīsu vimokkhesu imesaṃ therānaṃ keci animittavimokkhena muttā, keci appaṇihitavimokkhena, keci suññatavimokkhena. Tena vuttaṃ – ‘‘animittavimokkhādibhedato tividhā, vimokkhasamadhigamenapi tividhā’’ti.
పటిపదావిభాగేన చతుబ్బిధా. చతస్సో హి పటిపదా – దుక్ఖపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా, దుక్ఖపటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా, సుఖపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా, సుఖపటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞాతి. తత్థ రూపముఖాదీసు విపస్సనాభినివేసేసు యో రూపముఖేన విపస్సనం అభినివిసిత్వా చత్తారి మహాభూతాని పరిగ్గహేత్వా ఉపాదారూపం పరిగ్గణ్హాతి అరూపం పరిగ్గణ్హాతి, రూపారూపం పన పరిగ్గణ్హన్తో దుక్ఖేన కసిరేన కిలమన్తో పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, తస్స దుక్ఖపటిపదా నామ హోతి, పరిగ్గహితరూపారూపస్స పన విపస్సనాపరివాసే మగ్గపాతుభావదన్ధతాయ దన్ధాభిఞ్ఞా నామ హోతి. యోపి రూపారూపం పరిగ్గహేత్వా నామరూపం వవత్థపేన్తో దుక్ఖేన కసిరేన కిలమన్తో వవత్థపేతి, వవత్థపితే చ నామరూపే విపస్సనాపరివాసం వసన్తో చిరేన మగ్గం ఉప్పాదేతుం సక్కోతి, తస్సపి దుక్ఖపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా నామ హోతి. అపరో నామరూపమ్పి వవత్థపేత్వా పచ్చయే పరిగ్గణ్హన్తో దుక్ఖేన కసిరేన కిలమన్తో పరిగ్గణ్హాతి. పచ్చయే చ పరిగ్గహేత్వా విపస్సనాపరివాసం వసన్తో చిరేన మగ్గం ఉప్పాదేతి, ఏవమ్పి దుక్ఖపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా నామ హోతి. అపరో పచ్చయేపి పరిగ్గహేత్వా లక్ఖణాని పటివిజ్ఝన్తో దుక్ఖేన కసిరేన కిలమన్తో పటివిజ్ఝతి, పటివిద్ధలక్ఖణో చ విపస్సనాపరివాసం వసన్తో చిరేన మగ్గం ఉప్పాదేతి, ఏవమ్పి దుక్ఖపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా నామ హోతి. అపరో లక్ఖణానిపి పటివిజ్ఝిత్వా విపస్సనాఞాణే తిక్ఖే సూరే పసన్నే వహన్తే ఉప్పన్నవిపస్సనానికన్తిం పరియాదియమానో దుక్ఖేన కసిరేన కిలమన్తో పరియాదియతి, నికన్తిఞ్చ పరియాదియిత్వా విపస్సనాపరివాసం వసన్తో చిరేన మగ్గం ఉప్పాదేతి, ఏవమ్పి దుక్ఖపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా నామ హోతి. యథావుత్తాసుయేవ పటిపదాసు మగ్గపాతుభావస్స ఖిప్పతాయ దుక్ఖపటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా, తాసం పన పటిపదానం అకిచ్ఛసిద్ధియం మగ్గపాతుభావస్స దన్ధతాయ ఖిప్పతాయ చ యథాక్కమం సుఖపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా, సుఖపటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా చ వేదితబ్బా. ఇమాసం చతస్సన్నం పటిపదానం వసేన అగ్గమగ్గప్పత్తియా థేరానం చతుబ్బిధతా వేదితబ్బా. న హి పటిపదాహి వినా అరియమగ్గాధిగమో అత్థి. తథా హి అభిధమ్మే ‘‘యస్మిం సమయే లోకుత్తరం ఝానం భావేతి నియ్యానికం అపచయగామిం…పే॰… దుక్ఖపటిపదం దన్ధాభిఞ్ఞ’’న్తిఆదినా (ధ॰ స॰ ౨౭౭) పటిపదాయ సద్ధింయేవ అరియమగ్గో విభత్తో, తేన వుత్తం ‘‘పటిపదావిభాగేన చతుబ్బిధా’’తి.
Paṭipadāvibhāgena catubbidhā. Catasso hi paṭipadā – dukkhapaṭipadā dandhābhiññā, dukkhapaṭipadā khippābhiññā, sukhapaṭipadā dandhābhiññā, sukhapaṭipadā khippābhiññāti. Tattha rūpamukhādīsu vipassanābhinivesesu yo rūpamukhena vipassanaṃ abhinivisitvā cattāri mahābhūtāni pariggahetvā upādārūpaṃ pariggaṇhāti arūpaṃ pariggaṇhāti, rūpārūpaṃ pana pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahetuṃ sakkoti, tassa dukkhapaṭipadā nāma hoti, pariggahitarūpārūpassa pana vipassanāparivāse maggapātubhāvadandhatāya dandhābhiññā nāma hoti. Yopi rūpārūpaṃ pariggahetvā nāmarūpaṃ vavatthapento dukkhena kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthapite ca nāmarūpe vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādetuṃ sakkoti, tassapi dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Aparo nāmarūpampi vavatthapetvā paccaye pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggaṇhāti. Paccaye ca pariggahetvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Aparo paccayepi pariggahetvā lakkhaṇāni paṭivijjhanto dukkhena kasirena kilamanto paṭivijjhati, paṭividdhalakkhaṇo ca vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Aparo lakkhaṇānipi paṭivijjhitvā vipassanāñāṇe tikkhe sūre pasanne vahante uppannavipassanānikantiṃ pariyādiyamāno dukkhena kasirena kilamanto pariyādiyati, nikantiñca pariyādiyitvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti, evampi dukkhapaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Yathāvuttāsuyeva paṭipadāsu maggapātubhāvassa khippatāya dukkhapaṭipadā khippābhiññā, tāsaṃ pana paṭipadānaṃ akicchasiddhiyaṃ maggapātubhāvassa dandhatāya khippatāya ca yathākkamaṃ sukhapaṭipadā dandhābhiññā, sukhapaṭipadā khippābhiññā ca veditabbā. Imāsaṃ catassannaṃ paṭipadānaṃ vasena aggamaggappattiyā therānaṃ catubbidhatā veditabbā. Na hi paṭipadāhi vinā ariyamaggādhigamo atthi. Tathā hi abhidhamme ‘‘yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti niyyānikaṃ apacayagāmiṃ…pe… dukkhapaṭipadaṃ dandhābhiñña’’ntiādinā (dha. sa. 277) paṭipadāya saddhiṃyeva ariyamaggo vibhatto, tena vuttaṃ ‘‘paṭipadāvibhāgena catubbidhā’’ti.
ఇన్ద్రియాధికవిభాగేన పఞ్చవిధా. సతిపి నేసం సచ్చాభిసమ్బోధసామఞ్ఞే ఏకచ్చే థేరా సద్ధుత్తరా, సేయ్యథాపి థేరో వక్కలి; ఏకచ్చే వీరియుత్తరా, సేయ్యథాపి థేరో మహాసోణో, కోళివీసో; ఏకచ్చే సతుత్తరా, సేయ్యథాపి థేరో సోభితో, ఏకచ్చే సమాధుత్తరా, సేయ్యథాపి థేరో చూళపన్థకో, ఏకచ్చే పఞ్ఞుత్తరా, సేయ్యథాపి థేరో ఆనన్దో. తథా హి సో గతిమన్తతాయ అత్థకోసల్లాదివన్తతాయ చ పసంసితో, అయఞ్చ విభాగో పుబ్బభాగే లబ్భమానవిసేసవసేన వుత్తో. అగ్గమగ్గక్ఖణే పన సేసానమ్పి ఇన్ద్రియానం ఏకసభావా ఇచ్ఛితాతి.
Indriyādhikavibhāgena pañcavidhā. Satipi nesaṃ saccābhisambodhasāmaññe ekacce therā saddhuttarā, seyyathāpi thero vakkali; ekacce vīriyuttarā, seyyathāpi thero mahāsoṇo, koḷivīso; ekacce satuttarā, seyyathāpi thero sobhito, ekacce samādhuttarā, seyyathāpi thero cūḷapanthako, ekacce paññuttarā, seyyathāpi thero ānando. Tathā hi so gatimantatāya atthakosallādivantatāya ca pasaṃsito, ayañca vibhāgo pubbabhāge labbhamānavisesavasena vutto. Aggamaggakkhaṇe pana sesānampi indriyānaṃ ekasabhāvā icchitāti.
తథా పారమిప్పత్తా, పటిసమ్భిదాప్పత్తా, ఛళభిఞ్ఞా, తేవిజ్జా, సుక్ఖవిపస్సకాతి పఞ్చవిధా. సావకేసు హి ఏకచ్చే సావకపారమియా మత్థకప్పత్తా, యథా తం ఆయస్మా సారిపుత్తో, ఆయస్మా చ మహామోగ్గల్లానో; ఏకచ్చే అత్థపటిసమ్భిదా ధమ్మపటిసమ్భిదా నిరుత్తిపటిసమ్భిదా పటిభానపటిసమ్భిదాతి ఇమాసం చతున్నం పటిసమ్భిదానం వసేన పటిసమ్భిదాప్పత్తా; ఏకచ్చే ఇద్ధివిధఞాణాదీనం అభిఞ్ఞానం వసేన ఛళభిఞ్ఞా; ఏకచ్చే పుబ్బేనివాసఞాణాదీనం తిస్సన్నం విజ్జానం వసేన తేవిజ్జా. యే పన ఖణికసమాధిమత్తే ఠత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అధిగతఅగ్గమగ్గా, తే ఆదితో అన్తరన్తరా చ సమాధిజేన ఝానఙ్గేన విపస్సనాబ్భన్తరం పటిసన్ధానానం అభావా సుక్ఖా విపస్సనా ఏతేసన్తి సుక్ఖవిపస్సకా నామ. అయఞ్చ విభాగో సావకానం సాధారణభావం ఉపపరిక్ఖిత్వా వుత్తో. ఇధ పాళియం ఆగతా నత్థేవ సుక్ఖవిపస్సకా. తేనేవాహ –
Tathā pāramippattā, paṭisambhidāppattā, chaḷabhiññā, tevijjā, sukkhavipassakāti pañcavidhā. Sāvakesu hi ekacce sāvakapāramiyā matthakappattā, yathā taṃ āyasmā sāriputto, āyasmā ca mahāmoggallāno; ekacce atthapaṭisambhidā dhammapaṭisambhidā niruttipaṭisambhidā paṭibhānapaṭisambhidāti imāsaṃ catunnaṃ paṭisambhidānaṃ vasena paṭisambhidāppattā; ekacce iddhividhañāṇādīnaṃ abhiññānaṃ vasena chaḷabhiññā; ekacce pubbenivāsañāṇādīnaṃ tissannaṃ vijjānaṃ vasena tevijjā. Ye pana khaṇikasamādhimatte ṭhatvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā adhigataaggamaggā, te ādito antarantarā ca samādhijena jhānaṅgena vipassanābbhantaraṃ paṭisandhānānaṃ abhāvā sukkhā vipassanā etesanti sukkhavipassakā nāma. Ayañca vibhāgo sāvakānaṃ sādhāraṇabhāvaṃ upaparikkhitvā vutto. Idha pāḷiyaṃ āgatā nattheva sukkhavipassakā. Tenevāha –
‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో, విమోక్ఖాపి చ అట్ఠిమే;
‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;
ఛళభిఞ్ఞా సచ్ఛికతా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తిఆది. (అప॰ థేర ౧.౧.౩౭౪; ౨.౪౩.౧౪);
Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’ntiādi. (apa. thera 1.1.374; 2.43.14);
ఏవం పారమిప్పత్తాదివసేన పఞ్చవిధా.
Evaṃ pāramippattādivasena pañcavidhā.
అనిమిత్తాదివసేన ఛబ్బిధా అనిమిత్తవిముత్తోతిఆదయో.
Animittādivasena chabbidhā animittavimuttotiādayo.
సద్ధాధురో , పఞ్ఞాధురోతి దువిధా. తథా అప్పణిహితవిముత్తో పఞ్ఞావిముత్తో చాతి. ఏవం అనిమిత్తవిముత్తాదివసేన చ పరియాయవిముత్తభేదేన సత్తవిధా. చతూసు హి అరూపసమాపత్తీసు ఏకమేకం పాదకం కత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్తా చత్తారో, నిరోధతో వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తో చాతి పఞ్చ, ఉభతోభాగవిముత్తా, సద్ధాధురపఞ్ఞాధురవసేన ద్వే పఞ్ఞావిముత్తాతి ఏవం విముత్తిభేదేన సత్తవిధా.
Saddhādhuro , paññādhuroti duvidhā. Tathā appaṇihitavimutto paññāvimutto cāti. Evaṃ animittavimuttādivasena ca pariyāyavimuttabhedena sattavidhā. Catūsu hi arūpasamāpattīsu ekamekaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ ārabhitvā arahattaṃ pattā cattāro, nirodhato vuṭṭhāya arahattaṃ patto cāti pañca, ubhatobhāgavimuttā, saddhādhurapaññādhuravasena dve paññāvimuttāti evaṃ vimuttibhedena sattavidhā.
ధురపటిపదావిభాగేన అట్ఠవిధా. యో హి దుక్ఖపటిపదాయ దన్ధాభిఞ్ఞాయ నియ్యాతి, సో సద్ధాధురపఞ్ఞాధురవసేన దువిధా, తథా సేసపటిపదాసుపీతి ఏవం ధురపటిపదావిభాగేన అట్ఠవిధా.
Dhurapaṭipadāvibhāgena aṭṭhavidhā. Yo hi dukkhapaṭipadāya dandhābhiññāya niyyāti, so saddhādhurapaññādhuravasena duvidhā, tathā sesapaṭipadāsupīti evaṃ dhurapaṭipadāvibhāgena aṭṭhavidhā.
విముత్తిభేదేన నవవిధా. పఞ్చ ఉభతోభాగవిముత్తా, ద్వే పఞ్ఞావిముత్తా, పఞ్ఞావిముత్తియం చేతోవిముత్తియఞ్చ పారమిప్పత్తా ద్వే అగ్గసావకా చాతి ఏవం నవవిధా.
Vimuttibhedena navavidhā. Pañca ubhatobhāgavimuttā, dve paññāvimuttā, paññāvimuttiyaṃ cetovimuttiyañca pāramippattā dve aggasāvakā cāti evaṃ navavidhā.
విముత్తివసేనేవ దసవిధా. చతూసు అరూపావచరజ్ఝానేసు చ ఏకమేకం పాదకం కత్వా అరహత్తం పత్తా చత్తారో, సుక్ఖవిపస్సకోతి పఞ్చ పఞ్ఞావిముత్తా, యథావుత్తా చ ఉభతోభాగవిముత్తా చాతి ఏవం విముత్తిభేదేనేవ దసవిధా. తే యథావుత్తేన ధురభేదేన భిజ్జమానా వీసతి హోన్తి. పటిపదాభేదేన భిజ్జమానా చత్తాలీసం హోన్తి. పున పటిపదాభేదేన ధురభేదేన చ భిజ్జమానా అసీతి హోన్తి. అథ తే సుఞ్ఞతవిముత్తాదివిభాగేన భిజ్జమానా చత్తాలీసాధికా ద్వే సతాని హోన్తి. పున ఇన్ద్రియాధికభావేన భిజ్జమానా ద్విసతుత్తరం సహస్సం హోన్తీతి. ఏవం అత్తనో గుణవసేన అనేకభేదవిభత్తేసు మగ్గట్ఠఫలట్ఠేసు అరియసావకేసు యే అత్తనో పటిపత్తిపవత్తిఆదికే చ విభావేన్తి. యే ‘‘ఛన్నా మే కుటికా’’తిఆదికా (థేరగా॰ ౧) గాథా ఉదానాదివసేన అభాసింసు. తే చ ఇధ గాథాముఖేన సఙ్గహం ఆరూళ్హా. తేనాహ – ‘‘సీహానంవ నదన్తానం…పే॰… ఫుసిత్వా అచ్చుతం పద’’న్తి (థేరగా॰ నిదానగాథా). ఏవమేత్థ పకిణ్ణకకథా వేదితబ్బా.
Vimuttivaseneva dasavidhā. Catūsu arūpāvacarajjhānesu ca ekamekaṃ pādakaṃ katvā arahattaṃ pattā cattāro, sukkhavipassakoti pañca paññāvimuttā, yathāvuttā ca ubhatobhāgavimuttā cāti evaṃ vimuttibhedeneva dasavidhā. Te yathāvuttena dhurabhedena bhijjamānā vīsati honti. Paṭipadābhedena bhijjamānā cattālīsaṃ honti. Puna paṭipadābhedena dhurabhedena ca bhijjamānā asīti honti. Atha te suññatavimuttādivibhāgena bhijjamānā cattālīsādhikā dve satāni honti. Puna indriyādhikabhāvena bhijjamānā dvisatuttaraṃ sahassaṃ hontīti. Evaṃ attano guṇavasena anekabhedavibhattesu maggaṭṭhaphalaṭṭhesu ariyasāvakesu ye attano paṭipattipavattiādike ca vibhāventi. Ye ‘‘channā me kuṭikā’’tiādikā (theragā. 1) gāthā udānādivasena abhāsiṃsu. Te ca idha gāthāmukhena saṅgahaṃ ārūḷhā. Tenāha – ‘‘sīhānaṃva nadantānaṃ…pe… phusitvā accutaṃ pada’’nti (theragā. nidānagāthā). Evamettha pakiṇṇakakathā veditabbā.
వఙ్గీసత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.
Vaṅgīsattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
మహానిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Mahānipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
బదరతిత్థమహావిహారవాసినా ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన కతా
Badaratitthamahāvihāravāsinā ācariyadhammapālattherena katā
థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.
Theragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / సుత్తపిటక • Suttapiṭaka / ఖుద్దకనికాయ • Khuddakanikāya / థేరగాథాపాళి • Theragāthāpāḷi / ౧. వఙ్గీసత్థేరగాథా • 1. Vaṅgīsattheragāthā