Upanishads |
Varaha Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
वराहोपनिषत्
varāhopaniṣat
श्रीमद्वाराहोपनिषद्वेद्याखण्डसुखाकृति ।
त्रिपान्नारायणाख्यं तद्रामचन्द्रपदं भजे ॥
śrīmadvārāhopaniṣadvedyākhaṇḍasukhākṛti ।
tripānnārāyaṇākhyaṃ tadrāmacandrapadaṃ bhaje ॥
ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्विनावधी तमस्तु मा विद्विषावहै ।
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ saha nāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṃ karavāvahai ।
tejasvināvadhī tamastu mā vidviṣāvahai ।
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ ॥ अथ ऋभुर्वै महामुनिर्देवमानेन द्वादशवत्सरं
तपश्चचार । तदवसाने वराहरूपी भगवान्प्रादुरभूत् ।
स होवाचोत्तिष्ठोत्तिष्ठ वरं वृणीश्वेति । सोदतिष्ठत् ।
तस्मै नमस्कृत्योवाच भगवन्कामिभिर्यद्यत्कामितं
तत्तत्त्वत्सकाशात्स्वप्नेऽपि न याचे । समस्तवेदशास्त्रेतिहासपुराणानि
समस्तविद्याजालानि ब्रह्मादयः सुराः सर्वे त्वद्रूपज्ञानान्मुक्तिमाहुः ।
अतस्त्वद्रूपप्रतिपादिकां ब्रह्मविद्यां ब्रूहीति होवाच । तथेति स होवाच
वराहरूपी भगवान् । चतुर्विंशतितत्त्वानि केचिदिच्छन्ति वादिनः ।
केचित्षट्त्रिंशत्तत्त्वानि केचित्षण्णवतीनि च ॥ १॥
hariḥ oṃ ॥ atha ṛbhurvai mahāmunirdevamānena dvādaśavatsaraṃ
tapaścacāra । tadavasāne varāharūpī bhagavānprādurabhūt ।
sa hovācottiṣṭhottiṣṭha varaṃ vṛṇīśveti । sodatiṣṭhat ।
tasmai namaskṛtyovāca bhagavankāmibhiryadyatkāmitaṃ
tattattvatsakāśātsvapne'pi na yāce । samastavedaśāstretihāsapurāṇāni
samastavidyājālāni brahmādayaḥ surāḥ sarve tvadrūpajñānānmuktimāhuḥ ।
atastvadrūpapratipādikāṃ brahmavidyāṃ brūhīti hovāca । tatheti sa hovāca
varāharūpī bhagavān । caturviṃśatitattvāni kecidicchanti vādinaḥ ।
kecitṣaṭtriṃśattattvāni kecitṣaṇṇavatīni ca ॥ 1॥
तेषां क्रमं प्रवक्ष्यामि सावधानमनाः शृणु ।
ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्चैव श्रोत्रत्वग्लोचनादयः ॥ २॥
teṣāṃ kramaṃ pravakṣyāmi sāvadhānamanāḥ śṛṇu ।
jñānendriyāṇi pañcaiva śrotratvaglocanādayaḥ ॥ 2॥
कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैव वाक्पाण्यङ्घ्र्यादयः क्रमात् ।
प्राणादतस्तु पञ्चैव पञ्च शब्दादयस्तथा ॥ ३॥
karmendriyāṇi pañcaiva vākpāṇyaṅghryādayaḥ kramāt ।
prāṇādatastu pañcaiva pañca śabdādayastathā ॥ 3॥
मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तं चेति चतुष्टयम् ।
चतुर्विंशतितत्त्वानि तानि ब्रह्मविदो विदुः ॥ ४॥
manobuddhirahaṅkāraścittaṃ ceti catuṣṭayam ।
caturviṃśatitattvāni tāni brahmavido viduḥ ॥ 4॥
एतैस्तत्त्वैः समं पञ्चीकृतभूतानि पञ्च च ।
पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च ॥ ५॥
etaistattvaiḥ samaṃ pañcīkṛtabhūtāni pañca ca ।
pṛthivyāpastathā tejo vāyurākāśameva ca ॥ 5॥
देहत्रयं स्थूलसूक्ष्मकारणानि विदुर्बुधाः ।
अवस्थात्रितयं चैव जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयः ॥ ६॥
dehatrayaṃ sthūlasūkṣmakāraṇāni vidurbudhāḥ ।
avasthātritayaṃ caiva jāgratsvapnasuṣuptayaḥ ॥ 6॥
आहत्य तत्त्वजातानां षट्त्रिंशन्मुनयो विदुः ।
पूर्वोक्तैस्तत्त्वजातैस्तु समं तत्त्वानि योजयेत् ॥ ७॥
āhatya tattvajātānāṃ ṣaṭtriṃśanmunayo viduḥ ।
pūrvoktaistattvajātaistu samaṃ tattvāni yojayet ॥ 7॥
षड्भावविकृतिश्चास्ति जायते वर्धतेऽपि च ।
परिणामं क्षयं नाशं षड्भावविकृतिं विदुः ॥ ८॥
ṣaḍbhāvavikṛtiścāsti jāyate vardhate'pi ca ।
pariṇāmaṃ kṣayaṃ nāśaṃ ṣaḍbhāvavikṛtiṃ viduḥ ॥ 8॥
अशना च पिपासा च शोकमोहौ जरा मृतिः ।
एते षडूर्मयः प्रोक्ताः षट्कोशानथ वच्मि ते ॥ ९॥
aśanā ca pipāsā ca śokamohau jarā mṛtiḥ ।
ete ṣaḍūrmayaḥ proktāḥ ṣaṭkośānatha vacmi te ॥ 9॥
त्वक्च रक्तं मांसमेदोमज्जास्थीनि निबोधत ।
कामक्रोधौ लोभमोहौ मदो मात्सर्यमेव च ॥ १०॥
tvakca raktaṃ māṃsamedomajjāsthīni nibodhata ।
kāmakrodhau lobhamohau mado mātsaryameva ca ॥ 10॥
एतेऽरिषड्वा विश्वश्च तैजसः प्राज्ञ एव च ।
जीवत्रयं सत्त्वरजस्तमांसि च गुणत्रयम् ॥ ११॥
ete'riṣaḍvā viśvaśca taijasaḥ prājña eva ca ।
jīvatrayaṃ sattvarajastamāṃsi ca guṇatrayam ॥ 11॥
प्रारब्धागाम्यर्जितानि कर्मत्रयमितीरितम् ।
वचनादानगमनविसर्गानन्दपञ्चकम् ॥ १२॥
prārabdhāgāmyarjitāni karmatrayamitīritam ।
vacanādānagamanavisargānandapañcakam ॥ 12॥
सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च अभिमानोऽवधारणा ।
मुदिता करुणा मैत्री उपेक्षा च चतुष्टयम् ॥ १३॥
saṅkalpo'dhyavasāyaśca abhimāno'vadhāraṇā ।
muditā karuṇā maitrī upekṣā ca catuṣṭayam ॥ 13॥
दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्विवह्नीन्द्रोपेन्द्रमृत्युकाः ।
तथा चन्द्रश्चतुर्वक्त्रो रुद्रः क्षेत्रज्ञ ईश्वरः ॥ १४॥
digvātārkapraceto'śvivahnīndropendramṛtyukāḥ ।
tathā candraścaturvaktro rudraḥ kṣetrajña īśvaraḥ ॥ 14॥
आहत्य तत्त्वजातानां षण्णवत्यस्तु कीर्तिताः ।
पूर्वोक्ततत्त्वजातानां वैलक्षण्यमनामयम् ॥ १५॥
āhatya tattvajātānāṃ ṣaṇṇavatyastu kīrtitāḥ ।
pūrvoktatattvajātānāṃ vailakṣaṇyamanāmayam ॥ 15॥
वराहरूपिणं मां ये भजन्ति मयि भक्तितः ।
विमुक्ताज्ञानतत्कार्या जीवन्मुक्ता भवन्ति ते ॥ १६॥
varāharūpiṇaṃ māṃ ye bhajanti mayi bhaktitaḥ ।
vimuktājñānatatkāryā jīvanmuktā bhavanti te ॥ 16॥
ये षण्णवतितत्त्वज्ञा यत्र कुत्राश्रमे रताः ।
जटी मुण्डी शिखी वापि मुच्यते नात्र संशयः ॥ १७॥ इति॥
ye ṣaṇṇavatitattvajñā yatra kutrāśrame ratāḥ ।
jaṭī muṇḍī śikhī vāpi mucyate nātra saṃśayaḥ ॥ 17॥ iti॥
इति प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥
iti prathamo'dhyāyaḥ ॥ 1॥
ऋभुर्नाम महायोगी क्रोडरूपं रमापतिम् ।
वरिष्ठां ब्रह्मविद्यां त्वमधीहि भगवन्मम ।
एवं स स्पृष्टो भगवान्प्राह भक्तार्तिभञ्जनः ॥ १॥
ṛbhurnāma mahāyogī kroḍarūpaṃ ramāpatim ।
variṣṭhāṃ brahmavidyāṃ tvamadhīhi bhagavanmama ।
evaṃ sa spṛṣṭo bhagavānprāha bhaktārtibhañjanaḥ ॥ 1॥
स्ववर्णाश्रमधर्मेण तपसा गुरुतोषणात् ।
साधनं प्रभवेत्पुंसां वैराग्यादिचतुष्टयम् ॥ २॥
svavarṇāśramadharmeṇa tapasā gurutoṣaṇāt ।
sādhanaṃ prabhavetpuṃsāṃ vairāgyādicatuṣṭayam ॥ 2॥
नित्यानित्यविवेकश्च इहामुत्र विरागता ।
शमादिषट्कसम्पत्तिर्मुमुक्षा तां समभ्यसेत् ॥ ३॥
nityānityavivekaśca ihāmutra virāgatā ।
śamādiṣaṭkasampattirmumukṣā tāṃ samabhyaset ॥ 3॥
एवं जितेन्द्रियो भूत्वा सर्वत्र ममतामतिम् ।
विहाय साक्षिचैतन्ये मयि कुर्यादहंमतिम् ॥ ४॥
evaṃ jitendriyo bhūtvā sarvatra mamatāmatim ।
vihāya sākṣicaitanye mayi kuryādahaṃmatim ॥ 4॥
दुर्लभं प्राप्य मानुष्यं तत्रापि नरविग्रहम् ।
ब्राह्मण्यं च महाविष्णोर्वेदान्तश्रवणादिना ॥ ५॥
durlabhaṃ prāpya mānuṣyaṃ tatrāpi naravigraham ।
brāhmaṇyaṃ ca mahāviṣṇorvedāntaśravaṇādinā ॥ 5॥
अतिवर्णाश्रमं रूपं सच्चिदानन्दलक्षणम् ।
यो न जानाति सोऽविद्वान्कदा मुक्तो भविष्यति ॥ ६॥
ativarṇāśramaṃ rūpaṃ saccidānandalakṣaṇam ।
yo na jānāti so'vidvānkadā mukto bhaviṣyati ॥ 6॥
अहमेव सुखं नान्यदन्यच्चेन्नैव तत्सुखम् ।
अमदर्थं न हि प्रेयो मदर्थं न स्वतःप्रियम् ॥ ७॥
ahameva sukhaṃ nānyadanyaccennaiva tatsukham ।
amadarthaṃ na hi preyo madarthaṃ na svataḥpriyam ॥ 7॥
परप्रेमास्पदतया मा न भूवमहं सदा ।
भूयासमिति यो द्रष्टा सोऽहं विष्णुर्मुनीश्वर ॥ ८॥
parapremāspadatayā mā na bhūvamahaṃ sadā ।
bhūyāsamiti yo draṣṭā so'haṃ viṣṇurmunīśvara ॥ 8॥
न प्रकाशोऽहमित्युक्तिर्यत्प्रकाशैकबन्धना ।
स्वप्रकाशं तमात्मानमप्रकाशः कथं स्पृशेत् ॥ ९॥
na prakāśo'hamityuktiryatprakāśaikabandhanā ।
svaprakāśaṃ tamātmānamaprakāśaḥ kathaṃ spṛśet ॥ 9॥
स्वयं भातं निराधारं ये जानन्ति सुनिश्चितम् ।
ते हि विज्ञानसम्पन्ना इति मे निश्चिता मतिः ॥ १०॥
svayaṃ bhātaṃ nirādhāraṃ ye jānanti suniścitam ।
te hi vijñānasampannā iti me niścitā matiḥ ॥ 10॥
स्वपूर्णात्मातिरेकेण जगज्जीवेश्वरादयः ।
न सन्ति नास्ति माया च तेभ्यश्चाहं विलक्षणः ॥ ११॥
svapūrṇātmātirekeṇa jagajjīveśvarādayaḥ ।
na santi nāsti māyā ca tebhyaścāhaṃ vilakṣaṇaḥ ॥ 11॥
अज्ञानान्धतमोरूपं कर्मधर्मादिलक्षणम् ।
स्वयंप्रकाशमात्मानं नैव मां स्प्रष्टुमार्हति ॥ १२॥
ajñānāndhatamorūpaṃ karmadharmādilakṣaṇam ।
svayaṃprakāśamātmānaṃ naiva māṃ spraṣṭumārhati ॥ 12॥
सर्वसाक्षिणमात्मानं वर्णाश्रमविवर्जितम् ।
ब्रह्मरूपतया पश्यन्ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ १३॥
sarvasākṣiṇamātmānaṃ varṇāśramavivarjitam ।
brahmarūpatayā paśyanbrahmaiva bhavati svayam ॥ 13॥
भासमानमिदं सर्वं मानरूपं परं पदम् ।
पश्यन्वेदान्तमानेन सद्य एव विमुच्यते ॥ १४॥
bhāsamānamidaṃ sarvaṃ mānarūpaṃ paraṃ padam ।
paśyanvedāntamānena sadya eva vimucyate ॥ 14॥
देहात्मज्ञानवज्ज्ञानं देहात्मज्ञानबाधकम् ।
आत्मन्येव भवेद्यस्य स नेच्छन्नपि मुच्यते ॥ १५॥
dehātmajñānavajjñānaṃ dehātmajñānabādhakam ।
ātmanyeva bhavedyasya sa necchannapi mucyate ॥ 15॥
सत्यज्ञानानन्दपूर्णलक्षणं तमसः परम् ।
ब्रह्मानन्दं सदा पश्यन्कथं बध्येत कर्मणा ॥ १६॥
satyajñānānandapūrṇalakṣaṇaṃ tamasaḥ param ।
brahmānandaṃ sadā paśyankathaṃ badhyeta karmaṇā ॥ 16॥
त्रिधामसाक्षिणं सत्यज्ञानानन्दादिलक्षणम् ।
त्वमहंशब्दलक्ष्यार्थमसक्तं सर्वदोषतः ॥ १७॥
tridhāmasākṣiṇaṃ satyajñānānandādilakṣaṇam ।
tvamahaṃśabdalakṣyārthamasaktaṃ sarvadoṣataḥ ॥ 17॥
सर्वगं सच्चिदात्मानं ज्ञानचक्षुर्निरीक्षते ।
अज्ञानचक्षुर्नेक्षेत भास्वन्तं भानुमन्धवत् ॥ १८॥
sarvagaṃ saccidātmānaṃ jñānacakṣurnirīkṣate ।
ajñānacakṣurnekṣeta bhāsvantaṃ bhānumandhavat ॥ 18॥
प्रज्ञानमेव तद्ब्रह्म सत्यप्रज्ञालक्षणम् ।
एवं ब्रह्मपरिज्ञानादेव मर्त्योऽमृतो भवेत् ॥ १९॥
prajñānameva tadbrahma satyaprajñālakṣaṇam ।
evaṃ brahmaparijñānādeva martyo'mṛto bhavet ॥ 19॥
तद्ब्रह्मानन्दमद्वन्द्वं निर्गुणं सत्यचिद्घनम् ।
विदित्वा स्वात्मनो रूपं न बिभेति कुतश्चन ॥ २०॥
tadbrahmānandamadvandvaṃ nirguṇaṃ satyacidghanam ।
viditvā svātmano rūpaṃ na bibheti kutaścana ॥ 20॥
चिन्मात्रं सर्वगं नित्यं सम्पूर्णं सुखमद्वयम् ।
साक्षाद्ब्रह्मैव नान्योऽस्तीत्येवं ब्रह्मविदां स्थितिः ॥ २१॥
cinmātraṃ sarvagaṃ nityaṃ sampūrṇaṃ sukhamadvayam ।
sākṣādbrahmaiva nānyo'stītyevaṃ brahmavidāṃ sthitiḥ ॥ 21॥
अज्ञस्य दुःखौघमयं ज्ञस्यानन्दमयं जगत् ।
अन्धं भुवनमन्धस्य प्रकाशं तु सुचक्षुषाम् ॥ २२॥
ajñasya duḥkhaughamayaṃ jñasyānandamayaṃ jagat ।
andhaṃ bhuvanamandhasya prakāśaṃ tu sucakṣuṣām ॥ 22॥
अनन्ते सच्चिदानन्दे मयि वाराहरूपिणी ।
स्थितेऽद्वितीयभावः स्यात्को बन्धः कश्च मुच्यते ॥ २३॥
anante saccidānande mayi vārāharūpiṇī ।
sthite'dvitīyabhāvaḥ syātko bandhaḥ kaśca mucyate ॥ 23॥
स्वस्वरूपं तु चिन्मात्रं सर्वदा सर्वदेहिनाम् ।
नैव देहादिसङ्घातो घटवद्दृशिगोचरः ॥ २४॥
svasvarūpaṃ tu cinmātraṃ sarvadā sarvadehinām ।
naiva dehādisaṅghāto ghaṭavaddṛśigocaraḥ ॥ 24॥
स्वात्मनोऽन्यदिवाभातं चराचरमिदं जगत् ।
स्वात्ममात्रतया बुद्ध्वा तदस्मीति विभावय ॥ २५॥
svātmano'nyadivābhātaṃ carācaramidaṃ jagat ।
svātmamātratayā buddhvā tadasmīti vibhāvaya ॥ 25॥
स्वस्वरूपं स्वयं भुङ्क्ते नास्ति भोज्यं पृथक् स्वतः ।
अस्ति चेदस्तितारूपं ब्रह्मैवास्तित्वलक्षणम् ॥ २६॥
svasvarūpaṃ svayaṃ bhuṅkte nāsti bhojyaṃ pṛthak svataḥ ।
asti cedastitārūpaṃ brahmaivāstitvalakṣaṇam ॥ 26॥
ब्रह्मविज्ञानसम्पन्नः प्रतीतमखिलं जगत् ।
पश्यन्नपि सदा नैव पश्यति स्वात्मनः पृथक् ॥ २७॥
brahmavijñānasampannaḥ pratītamakhilaṃ jagat ।
paśyannapi sadā naiva paśyati svātmanaḥ pṛthak ॥ 27॥
मत्स्वरूपपरिज्ञानात्कर्मभिर्न स बध्यते ॥ २८॥
matsvarūpaparijñānātkarmabhirna sa badhyate ॥ 28॥
यः शरीरेन्द्रियादिभ्यो विहीनं सर्वसाक्षिणम् ।
परमार्थैकविज्ञानं सुखात्मानं स्वयंप्रभम् ॥ २९॥
yaḥ śarīrendriyādibhyo vihīnaṃ sarvasākṣiṇam ।
paramārthaikavijñānaṃ sukhātmānaṃ svayaṃprabham ॥ 29॥
स्वस्वरूपतया सर्वं वेद स्वानुभवेन यः ।
स धीरः स तु विज्ञेयः सोऽहं तत्त्वं ऋभो भव ॥ ३०॥
svasvarūpatayā sarvaṃ veda svānubhavena yaḥ ।
sa dhīraḥ sa tu vijñeyaḥ so'haṃ tattvaṃ ṛbho bhava ॥ 30॥
अतः प्रपञ्चानुभवः सदा न हि
स्वरूपबोधानुभवः सदा खलु ।
इति प्रपश्यन्परिपूर्णवेदनो
न बन्धमुक्तो न च बद्ध एव तु ॥ ३१॥
ataḥ prapañcānubhavaḥ sadā na hi
svarūpabodhānubhavaḥ sadā khalu ।
iti prapaśyanparipūrṇavedano
na bandhamukto na ca baddha eva tu ॥ 31॥
स्वस्वरूपानुसन्धानान्नृत्यन्तं सर्वसाक्षिणम् ।
मुहूर्तं चिन्तयेन्मां यः सर्वबन्धैः प्रमुच्यते ॥ ३२॥
svasvarūpānusandhānānnṛtyantaṃ sarvasākṣiṇam ।
muhūrtaṃ cintayenmāṃ yaḥ sarvabandhaiḥ pramucyate ॥ 32॥
सर्वभूतान्तरस्थाय नित्यमुक्तचिदात्मने ।
प्रत्यक्चैतन्यरूपाय मह्यमेव नमोनमः ॥ ३३॥
sarvabhūtāntarasthāya nityamuktacidātmane ।
pratyakcaitanyarūpāya mahyameva namonamaḥ ॥ 33॥
त्वं वहमस्मि भगवो देवतेऽहं वै त्वमसि ।
तुभ्यं मह्यमनन्ताय मह्यं तुभ्यं चिदात्मने ॥ ३४॥
tvaṃ vahamasmi bhagavo devate'haṃ vai tvamasi ।
tubhyaṃ mahyamanantāya mahyaṃ tubhyaṃ cidātmane ॥ 34॥
नमो मह्यं परेशाय नमस्तुभ्यं शिवाय च ।
किं करोमि क्व गच्छामि किं गृह्णामि त्यजामि किम् ॥ ३५॥
namo mahyaṃ pareśāya namastubhyaṃ śivāya ca ।
kiṃ karomi kva gacchāmi kiṃ gṛhṇāmi tyajāmi kim ॥ 35॥
यन्मया पूरितं विश्वं महाकल्पांबुना यथा ।
अन्तःसङ्गं बहिःसङ्गमात्मसङ्गं च यस्त्यजेत् ।
सर्वसङ्गनिवृत्तात्मा स मामेति न संशयः ॥ ३६॥
yanmayā pūritaṃ viśvaṃ mahākalpāṃbunā yathā ।
antaḥsaṅgaṃ bahiḥsaṅgamātmasaṅgaṃ ca yastyajet ।
sarvasaṅganivṛttātmā sa māmeti na saṃśayaḥ ॥ 36॥
अहिरिव जनयोगं सर्वदा वर्जयेद्यः
कुणपमिव सुनारीं त्यक्तुकामो विरागी ।
विषमिव विषयादीन्मन्यमानो दुरन्ता-
ञ्जगति परमहंसो वासुदेवोऽहमेव ॥ ३७॥
ahiriva janayogaṃ sarvadā varjayedyaḥ
kuṇapamiva sunārīṃ tyaktukāmo virāgī ।
viṣamiva viṣayādīnmanyamāno durantā-
ñjagati paramahaṃso vāsudevo'hameva ॥ 37॥
इदं सत्यमिदं सत्यं सत्यमेतदिहोच्यते ।
अहं सत्यं परं ब्रह्म मत्तः किञ्चिन्न विद्यते ॥ ३८॥
idaṃ satyamidaṃ satyaṃ satyametadihocyate ।
ahaṃ satyaṃ paraṃ brahma mattaḥ kiñcinna vidyate ॥ 38॥
उप समीपे यो वासो जीवात्मपरमात्मनोः ।
उपवासः स विज्ञेयो न तु कायस्य शोषणम् ॥ ३९॥
upa samīpe yo vāso jīvātmaparamātmanoḥ ।
upavāsaḥ sa vijñeyo na tu kāyasya śoṣaṇam ॥ 39॥
कायशोषणमात्रेण का तत्र ह्यविवेकिनाम् ।
वल्मीकताडनादेव मृतः किं नु महोरगः ॥ ४०॥
kāyaśoṣaṇamātreṇa kā tatra hyavivekinām ।
valmīkatāḍanādeva mṛtaḥ kiṃ nu mahoragaḥ ॥ 40॥
अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद परोक्षज्ञानमेव तत् ।
अहं ब्रह्मेति चेद्वेद साक्षात्कारः स उच्यते ॥ ४१॥
asti brahmeti cedveda parokṣajñānameva tat ।
ahaṃ brahmeti cedveda sākṣātkāraḥ sa ucyate ॥ 41॥
यस्मिन्काले स्वमात्मानं योगी जानाति केवलम् ।
तस्मात्कालात्समारभ्य जीवन्मुक्तो भयेदसौ ॥ ४२॥
yasminkāle svamātmānaṃ yogī jānāti kevalam ।
tasmātkālātsamārabhya jīvanmukto bhayedasau ॥ 42॥
अहं ब्रह्मेति नियतं मोक्षहेतुर्महात्मनाम् ।
द्वे पदे बन्धमोक्षाय निर्ममेति ममेति च ॥ ४३॥
ahaṃ brahmeti niyataṃ mokṣaheturmahātmanām ।
dve pade bandhamokṣāya nirmameti mameti ca ॥ 43॥
ममेति बध्यते जन्तुर्निर्ममेति विमुच्यते ।
बाह्यचिन्ता न कर्तव्या तथैवान्तरचिन्तिका ।
सर्वचिन्तां समुत्सृज्य स्वस्थो भव सदा ऋभो ॥ ४४॥
mameti badhyate janturnirmameti vimucyate ।
bāhyacintā na kartavyā tathaivāntaracintikā ।
sarvacintāṃ samutsṛjya svastho bhava sadā ṛbho ॥ 44॥
सङ्कल्पमात्रकलनेन जगत्समग्रं
सङ्कल्पमात्रकलने हि जगद्विलासः ।
सङ्कल्पमात्रमिदमुत्सृज निर्विकल्प-
माश्रित्य मामकपदं हृदि भावयस्व ॥ ४५॥
saṅkalpamātrakalanena jagatsamagraṃ
saṅkalpamātrakalane hi jagadvilāsaḥ ।
saṅkalpamātramidamutsṛja nirvikalpa-
māśritya māmakapadaṃ hṛdi bhāvayasva ॥ 45॥
मच्चिन्तनं मत्कथनमन्योन्यं मत्प्रभाषणम् ।
मदेकपरमो भूत्वा कालं नय महामते ॥ ४६॥
maccintanaṃ matkathanamanyonyaṃ matprabhāṣaṇam ।
madekaparamo bhūtvā kālaṃ naya mahāmate ॥ 46॥
चिदिहास्तीति चिन्मात्रमिदं चिन्मयमेव च ।
चित्त्वं चिदहमेते च लोकाश्चिदिति भावय ॥ ४७॥
cidihāstīti cinmātramidaṃ cinmayameva ca ।
cittvaṃ cidahamete ca lokāściditi bhāvaya ॥ 47॥
रागं नीरागतां नीत्वा निर्लेपो भव सर्वदा ।
अज्ञानजन्यकर्त्रादिकारकोत्पन्नकर्मणा ॥ ४८॥
rāgaṃ nīrāgatāṃ nītvā nirlepo bhava sarvadā ।
ajñānajanyakartrādikārakotpannakarmaṇā ॥ 48॥
श्रुत्युत्पन्नात्मविज्ञानप्रदीपो बाध्यते कथम् ।
अनात्मनां परित्यज्य निर्विकारो जगत्स्थितौ ॥ ४९॥
śrutyutpannātmavijñānapradīpo bādhyate katham ।
anātmanāṃ parityajya nirvikāro jagatsthitau ॥ 49॥
एकनिष्ठतयान्तस्थसंविन्मात्रपरो भव ।
घटाकाशमठाकाशौ महाकाशे प्रतिष्ठितौ ॥ ५०॥
ekaniṣṭhatayāntasthasaṃvinmātraparo bhava ।
ghaṭākāśamaṭhākāśau mahākāśe pratiṣṭhitau ॥ 50॥
एवं मयि चिदाकाशे जीवेशौ परिकल्पितौ ।
या च प्रागात्मनो माया तथान्ते च तिरस्कृता ॥ ५१॥
evaṃ mayi cidākāśe jīveśau parikalpitau ।
yā ca prāgātmano māyā tathānte ca tiraskṛtā ॥ 51॥
ब्रह्मवादिभिरुद्गीता सा मायेति विवेकतः ।
मायातत्कार्यविलये नेश्वरत्वं न जीवता ॥ ५२॥
brahmavādibhirudgītā sā māyeti vivekataḥ ।
māyātatkāryavilaye neśvaratvaṃ na jīvatā ॥ 52॥
ततः शुद्धश्चिदेवाहं व्योमवन्निरुपाधिकः ।
जीवेश्वरादिरूपेण चेतनाचेतनात्मकम् ॥ ५३॥
tataḥ śuddhaścidevāhaṃ vyomavannirupādhikaḥ ।
jīveśvarādirūpeṇa cetanācetanātmakam ॥ 53॥
ईक्षणादिप्रवेशान्ता सृष्टिरीशेन कल्पिता ।
जाग्रदादिविमोक्षान्तः संसारो जीवकल्पितः ॥ ५४॥
īkṣaṇādipraveśāntā sṛṣṭirīśena kalpitā ।
jāgradādivimokṣāntaḥ saṃsāro jīvakalpitaḥ ॥ 54॥
त्रिणाचिकादियोगान्ता ईश्वरभ्रान्तिमाश्रिताः ।
लोकायतादिसाङ्ख्यान्ता जीवविश्रान्तिमाश्रिताः ॥ ५५॥
triṇācikādiyogāntā īśvarabhrāntimāśritāḥ ।
lokāyatādisāṅkhyāntā jīvaviśrāntimāśritāḥ ॥ 55॥
तस्मान्मुमुक्षिभिर्नैव मतिर्जीवेशवादयोः ।
कार्या किन्तु ब्रह्मतत्त्वं निश्चलेन विचार्यताम् ॥ ५६।
अद्वितीयब्रह्मतत्त्वं न जानन्ति यथा तथा ।
भ्रान्ता एवाखिलास्तेषां क्व मुक्तिः क्वेह वा सुखम् ॥ ५७॥
tasmānmumukṣibhirnaiva matirjīveśavādayoḥ ।
kāryā kintu brahmatattvaṃ niścalena vicāryatām ॥ 56।
advitīyabrahmatattvaṃ na jānanti yathā tathā ।
bhrāntā evākhilāsteṣāṃ kva muktiḥ kveha vā sukham ॥ 57॥
उत्तमाधमभावश्चेत्तेषां स्यादस्ति तेन किम् ।
स्वप्नस्थराज्यभिक्षाभ्यां प्रबुद्धः स्पृशते खलु ॥ ५८॥
uttamādhamabhāvaścetteṣāṃ syādasti tena kim ।
svapnastharājyabhikṣābhyāṃ prabuddhaḥ spṛśate khalu ॥ 58॥
अज्ञाने बुद्धिविलये निद्रा सा भण्यते बुधैः ।
विलीनाज्ञानतत्कार्ये मयि निद्रा कथं भवेत् ॥ ५९॥
ajñāne buddhivilaye nidrā sā bhaṇyate budhaiḥ ।
vilīnājñānatatkārye mayi nidrā kathaṃ bhavet ॥ 59॥
बुद्धेः पूर्णविकासोऽयं जागरः परिकीर्त्यते ।
विकारादिविहीनत्वाज्जागरो मे न विद्यते ॥ ६०॥
buddheḥ pūrṇavikāso'yaṃ jāgaraḥ parikīrtyate ।
vikārādivihīnatvājjāgaro me na vidyate ॥ 60॥
सूक्ष्मनाडिषु सञ्चारो बुद्धेः स्वप्नः प्रजायते ।
सञ्चारधर्मरहिते मयि स्वप्नो न विद्यते ॥ ६१॥
sūkṣmanāḍiṣu sañcāro buddheḥ svapnaḥ prajāyate ।
sañcāradharmarahite mayi svapno na vidyate ॥ 61॥
सुषुप्तिकाले सकले विलीने तमसावृते ।
स्वरूपं महदानन्दं भुङ्क्ते विश्वविवर्जितः ॥ ६२॥
suṣuptikāle sakale vilīne tamasāvṛte ।
svarūpaṃ mahadānandaṃ bhuṅkte viśvavivarjitaḥ ॥ 62॥
अविशेषेण सर्वं तु यः पश्यति चिदन्वयात् ।
स एव साक्षाद्विज्ञानी स शिवः स हरिर्विधिः ॥ ६३॥
aviśeṣeṇa sarvaṃ tu yaḥ paśyati cidanvayāt ।
sa eva sākṣādvijñānī sa śivaḥ sa harirvidhiḥ ॥ 63॥
दीर्घस्वप्नमिदं यत्तद्दीर्घं वा चित्तविभ्रमम् ।
दीर्घं वापि मनोराज्यं संसारं दुःखसागरम् ।
सुप्तेरुत्थाय सुप्त्यन्तं ब्रह्मैकं प्रविचिन्त्यताम् ॥ ६४॥
dīrghasvapnamidaṃ yattaddīrghaṃ vā cittavibhramam ।
dīrghaṃ vāpi manorājyaṃ saṃsāraṃ duḥkhasāgaram ।
supterutthāya suptyantaṃ brahmaikaṃ pravicintyatām ॥ 64॥
आरोपितस्य जगतः प्रविलापनेन
चित्तं मदात्मकतया परिकल्पितं नः ।
शत्रून्निहत्य गुरुषट्कगणान्निपाता-
द्गन्धद्विपो भवति केवलमद्वितीयः ॥ ६५॥
āropitasya jagataḥ pravilāpanena
cittaṃ madātmakatayā parikalpitaṃ naḥ ।
śatrūnnihatya guruṣaṭkagaṇānnipātā-
dgandhadvipo bhavati kevalamadvitīyaḥ ॥ 65॥
अद्यास्तमेतु वपुराशशितारमास्तां
कस्तावतापि मम चिद्वपुषो विशेषः ।
कुम्भे विनश्यति चिरं समवस्थिते वा
कुम्भाम्बरस्य नहि कोऽपि विशेषलेशः ॥ ६६॥
adyāstametu vapurāśaśitāramāstāṃ
kastāvatāpi mama cidvapuṣo viśeṣaḥ ।
kumbhe vinaśyati ciraṃ samavasthite vā
kumbhāmbarasya nahi ko'pi viśeṣaleśaḥ ॥ 66॥
अहिनिर्ल्वयनी सर्पनिर्मोको जीववर्जितः ।
वल्मीके पतितस्तिष्ठेत्तं सर्पो नाभिमन्यते ॥ ६७॥
ahinirlvayanī sarpanirmoko jīvavarjitaḥ ।
valmīke patitastiṣṭhettaṃ sarpo nābhimanyate ॥ 67॥
एवं स्थूलं च सूक्ष्मं च शरीरं नाभिमन्यते ।
प्रत्यग्ज्ञानशिखिध्वस्ते मिथ्याज्ञाने सहेतुके ।
नेति नेतीति रूपत्वादशरीरो भवत्ययम् ॥ ६८॥
evaṃ sthūlaṃ ca sūkṣmaṃ ca śarīraṃ nābhimanyate ।
pratyagjñānaśikhidhvaste mithyājñāne sahetuke ।
neti netīti rūpatvādaśarīro bhavatyayam ॥ 68॥
शास्त्रेण न स्यात्परमार्थदृष्टिः
कार्यक्षमं पश्यति चापरोक्षम् ।
प्रारब्धनाशात्प्रतिभाननाश
एवं त्रिधा नश्यति चात्ममाया ॥ ६९॥
śāstreṇa na syātparamārthadṛṣṭiḥ
kāryakṣamaṃ paśyati cāparokṣam ।
prārabdhanāśātpratibhānanāśa
evaṃ tridhā naśyati cātmamāyā ॥ 69॥
ब्रह्मत्वे योजिते स्वामिञ्जीवभावो न गच्छति ।
अद्वैते बोधिते तत्त्वे वासना विनिवर्तते ॥ ७०॥
brahmatve yojite svāmiñjīvabhāvo na gacchati ।
advaite bodhite tattve vāsanā vinivartate ॥ 70॥
प्रारब्धान्ते देहहानिर्मायेति क्षीयतेऽखिला ।
अस्तीत्युक्ते जगत्सर्वं सद्रसं ब्रह्म तद्भवेत् ॥ ७१॥
prārabdhānte dehahānirmāyeti kṣīyate'khilā ।
astītyukte jagatsarvaṃ sadrasaṃ brahma tadbhavet ॥ 71॥
भातीत्युक्ते जगत्सर्वं भानं ब्रह्मैव केवलम् ।
मरुभूमौ जलं सर्वं मरुभूमात्रमेव तत् ।
जगत्त्रयमिदं सर्वं चिन्मात्रं स्वविचारतः ॥ ७२॥
bhātītyukte jagatsarvaṃ bhānaṃ brahmaiva kevalam ।
marubhūmau jalaṃ sarvaṃ marubhūmātrameva tat ।
jagattrayamidaṃ sarvaṃ cinmātraṃ svavicārataḥ ॥ 72॥
अज्ञानमेव न कुतो जगतः प्रसङ्गो
जीवेशदेशिकविकल्पकथातिदूरे ।
एकान्तकेवलचिदेकरसस्वभावे
ब्रह्मैव केवलमहं परिपूर्णमस्मि ॥ ७३॥
ajñānameva na kuto jagataḥ prasaṅgo
jīveśadeśikavikalpakathātidūre ।
ekāntakevalacidekarasasvabhāve
brahmaiva kevalamahaṃ paripūrṇamasmi ॥ 73॥
बोधचन्द्रमसि पूर्णविग्रहे
मोहराहुमुषितात्मतेजसि ।
स्नानदानयजनादिकाः
क्रिया मोचनावधि वृथैव तिष्ठते ॥ ७४॥
bodhacandramasi pūrṇavigrahe
moharāhumuṣitātmatejasi ।
snānadānayajanādikāḥ
kriyā mocanāvadhi vṛthaiva tiṣṭhate ॥ 74॥
सलिले सैन्धवं यद्वत्साम्यं भवति योगतः ।
तथात्ममनसोरैक्यं समाधिरिति कथ्यते ॥ ७५॥
salile saindhavaṃ yadvatsāmyaṃ bhavati yogataḥ ।
tathātmamanasoraikyaṃ samādhiriti kathyate ॥ 75॥
दुर्लभो विषयत्यागो दुर्लभं तत्त्वदर्शनम् ।
दुर्लभा सहजावस्था सद्गुरोः करुणां विना ॥ ७६॥
durlabho viṣayatyāgo durlabhaṃ tattvadarśanam ।
durlabhā sahajāvasthā sadguroḥ karuṇāṃ vinā ॥ 76॥
उत्पन्नशक्तिबोधस्य त्यक्तनिःशेषकर्मणः ।
योगिनः सहजावस्था स्वयमेव प्रकाशते ॥ ७७॥
utpannaśaktibodhasya tyaktaniḥśeṣakarmaṇaḥ ।
yoginaḥ sahajāvasthā svayameva prakāśate ॥ 77॥
रसस्य मनसश्चैव चञ्चलत्वं स्वभावतः ।
रसो बद्धो मनो बद्धं किं न सिद्ध्यति भूतले ॥ ७८॥
rasasya manasaścaiva cañcalatvaṃ svabhāvataḥ ।
raso baddho mano baddhaṃ kiṃ na siddhyati bhūtale ॥ 78॥
मूर्च्छितो हरति व्याधिं मृतो जीवयति स्वयम् ।
बद्धः खेचरतां धत्ते ब्रह्मत्वं रसचेतसि ॥ ७९॥
mūrcchito harati vyādhiṃ mṛto jīvayati svayam ।
baddhaḥ khecaratāṃ dhatte brahmatvaṃ rasacetasi ॥ 79॥
इन्द्रियाणां मनो नाथो मनोनाथस्तु मारुतः ।
मारुतस्य लयो नाथस्तन्नाथं लयमाश्रय ॥ ८०॥
indriyāṇāṃ mano nātho manonāthastu mārutaḥ ।
mārutasya layo nāthastannāthaṃ layamāśraya ॥ 80॥
निश्चेष्टो निर्विकारश्च लयो जीवति योगिनाम् ।
उच्छिन्नसर्वसङ्कल्पो निःशेषाशेषचेष्टितः ।
स्वावगम्यो लयः कोऽपि मनसां वागगोचरः ॥ ८१॥
niśceṣṭo nirvikāraśca layo jīvati yoginām ।
ucchinnasarvasaṅkalpo niḥśeṣāśeṣaceṣṭitaḥ ।
svāvagamyo layaḥ ko'pi manasāṃ vāgagocaraḥ ॥ 81॥
पुङ्खानुपुङ्खविषयेक्षणतत्परोऽपि
ब्रह्मावलोकनधियं न जहाति योगी ।
सङ्गीतताललयवाद्यवशं गतापि
मौलिस्थकुम्भपरिरक्षणधीर्नटीव ॥ ८२॥
puṅkhānupuṅkhaviṣayekṣaṇatatparo'pi
brahmāvalokanadhiyaṃ na jahāti yogī ।
saṅgītatālalayavādyavaśaṃ gatāpi
maulisthakumbhaparirakṣaṇadhīrnaṭīva ॥ 82॥
सर्वचिन्तां परित्यज्य सावधानेन चेतसा ।
नाद एवानुसन्धेयो योगसाम्राज्यमिच्छता ॥ ८३॥
sarvacintāṃ parityajya sāvadhānena cetasā ।
nāda evānusandheyo yogasāmrājyamicchatā ॥ 83॥
इति द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥
iti dvitīyo'dhyāyaḥ ॥ 2॥
नहि नानास्वरूपं स्यादेकं वस्तु कदाचन ।
तस्मादखण्ड एवास्मि यन्मदन्यन्न किञ्चन ॥ १॥
nahi nānāsvarūpaṃ syādekaṃ vastu kadācana ।
tasmādakhaṇḍa evāsmi yanmadanyanna kiñcana ॥ 1॥
दृश्यते श्रूयते यद्यद्ब्रह्मणोऽन्यन्न तद्भवेत् ।
नित्यशुद्ध विमुक्तैकमखण्डानन्दमद्वयम् ।
सत्यं ज्ञानमनन्तं यत्परं ब्रह्माहमेव तत् ॥ २॥
dṛśyate śrūyate yadyadbrahmaṇo'nyanna tadbhavet ।
nityaśuddha vimuktaikamakhaṇḍānandamadvayam ।
satyaṃ jñānamanantaṃ yatparaṃ brahmāhameva tat ॥ 2॥
आनन्दरूपोऽहमखण्डबोधः
परात्परोऽहं घनचित्प्रकाशः ।
मेघा यथा व्योम न च स्पृशन्ति
संसारदुःखानि न मां स्पृशन्ति ॥ ३॥
ānandarūpo'hamakhaṇḍabodhaḥ
parātparo'haṃ ghanacitprakāśaḥ ।
meghā yathā vyoma na ca spṛśanti
saṃsāraduḥkhāni na māṃ spṛśanti ॥ 3॥
सर्वं सुखं विद्धि सुदुःखनाशा-
त्सर्वं च सद्रूपमसत्यनाशात् ।
चिद्रूपमेव प्रतिभानयुक्तं
तस्मादखण्डं मम रूपमेतत् ॥ ४॥
sarvaṃ sukhaṃ viddhi suduḥkhanāśā-
tsarvaṃ ca sadrūpamasatyanāśāt ।
cidrūpameva pratibhānayuktaṃ
tasmādakhaṇḍaṃ mama rūpametat ॥ 4॥
न हि जनिर्मरणं गमनागमौ
न च मलं विमलं न च वेदनम् ।
चिन्मयं हि सकलं विराजते
स्फुटतरं परमस्य तु योगिनः ॥ ५॥
na hi janirmaraṇaṃ gamanāgamau
na ca malaṃ vimalaṃ na ca vedanam ।
cinmayaṃ hi sakalaṃ virājate
sphuṭataraṃ paramasya tu yoginaḥ ॥ 5॥
सत्यचिद्घनमखण्डमद्वयं
सर्वदृश्यरहितं निरामयम् ।
यत्पदं विमलमद्वयं शिवं
तत्सदाहमिति मौनमाश्रय ॥ ६॥
satyacidghanamakhaṇḍamadvayaṃ
sarvadṛśyarahitaṃ nirāmayam ।
yatpadaṃ vimalamadvayaṃ śivaṃ
tatsadāhamiti maunamāśraya ॥ 6॥
जन्ममृत्युसुखदुःखवर्जितं
जातिनीतिकुलगोत्रदूरगम् ।
चिद्विवर्तजगतोऽस्य कारणं
तत्सदाहमिति मौनमाश्रय ॥ ७॥
janmamṛtyusukhaduḥkhavarjitaṃ
jātinītikulagotradūragam ।
cidvivartajagato'sya kāraṇaṃ
tatsadāhamiti maunamāśraya ॥ 7॥
पूर्णमद्वयमखण्डचेतनं
विश्वभेदकलनादिवर्जितम् ।
अद्वितीयपरसंविदंशकं
तत्सदाहमिति मौनमाश्रय ॥ ८॥
pūrṇamadvayamakhaṇḍacetanaṃ
viśvabhedakalanādivarjitam ।
advitīyaparasaṃvidaṃśakaṃ
tatsadāhamiti maunamāśraya ॥ 8॥
केनाप्यबाधितत्वेन त्रिकालेऽप्येकरूपतः ।
विद्यमानत्वमस्त्येतत्सद्रूपत्वं सदा मम ॥ ९॥
kenāpyabādhitatvena trikāle'pyekarūpataḥ ।
vidyamānatvamastyetatsadrūpatvaṃ sadā mama ॥ 9॥
निरुपाधिकनित्यं यत्सुप्तौ सर्वसुखात्परम् ।
सुखरूपत्वमस्त्येतदानन्दत्वं सदा मम ॥ १०॥
nirupādhikanityaṃ yatsuptau sarvasukhātparam ।
sukharūpatvamastyetadānandatvaṃ sadā mama ॥ 10॥
दिनकरकिरणैर्हि शार्वरं तमो
निबिडतरं झटिति प्रणाशमेति ।
घनतरभवकारणं तमो यद्द-्
हरिदिनकृत्प्रभया न चान्तरेण ॥ ११॥
dinakarakiraṇairhi śārvaraṃ tamo
nibiḍataraṃ jhaṭiti praṇāśameti ।
ghanatarabhavakāraṇaṃ tamo yadd-
haridinakṛtprabhayā na cāntareṇa ॥ 11॥
मम चरणस्मरणेन पूजया च
स्वकतमसः परिमुच्यते हि जन्तुः ।
न हि मरणप्रभवप्रणाशहेतु-
र्मम चरणस्मरणादृतेऽस्ति किञ्चित् ॥ १२॥
mama caraṇasmaraṇena pūjayā ca
svakatamasaḥ parimucyate hi jantuḥ ।
na hi maraṇaprabhavapraṇāśahetu-
rmama caraṇasmaraṇādṛte'sti kiñcit ॥ 12॥
आदरेण यथा स्तौति धनवन्तं धनेच्छया ।
तथा चेद्विश्वकर्तारं को न मुच्येत बन्धनात् ॥ १३॥
ādareṇa yathā stauti dhanavantaṃ dhanecchayā ।
tathā cedviśvakartāraṃ ko na mucyeta bandhanāt ॥ 13॥
आदित्यसन्निधौ लोकश्चेष्टते स्वयमेव तु ।
तथा मत्सन्निधावेव समस्तं चेष्टते जगत् ॥ १४॥
ādityasannidhau lokaśceṣṭate svayameva tu ।
tathā matsannidhāveva samastaṃ ceṣṭate jagat ॥ 14॥
शुक्तिकाया यथा तारं कल्पितं मायया तथा ।
महदादि जगन्मायामयं मय्येव केवलम् ॥ १५॥
śuktikāyā yathā tāraṃ kalpitaṃ māyayā tathā ।
mahadādi jaganmāyāmayaṃ mayyeva kevalam ॥ 15॥
चण्डालदेहे पश्वादिस्थावरे ब्रह्मविग्रहे ।
अन्येषु तारतम्येन स्थितेषु न तथा ह्यहम् ॥ १६॥
caṇḍāladehe paśvādisthāvare brahmavigrahe ।
anyeṣu tāratamyena sthiteṣu na tathā hyaham ॥ 16॥
विनष्टदिग्भ्रमस्यापि यथापूर्वं विभाति दिक् ।
तथा विज्ञानविध्वस्तं जगन्मे भाति तन्न हि ॥ १७॥
vinaṣṭadigbhramasyāpi yathāpūrvaṃ vibhāti dik ।
tathā vijñānavidhvastaṃ jaganme bhāti tanna hi ॥ 17॥
न देहो नेन्द्रियप्राणो न मनोबुद्ध्यहंकृति ।
न चित्तं नैव माया च न च व्योमादिकं जगत् ॥ १८॥
na deho nendriyaprāṇo na manobuddhyahaṃkṛti ।
na cittaṃ naiva māyā ca na ca vyomādikaṃ jagat ॥ 18॥
न कर्ता नैव भोक्ता च न च भोजयिता तथा ।
केवलं चित्सदानन्दब्रह्मैवाहं जनार्दनः ॥ १९॥
na kartā naiva bhoktā ca na ca bhojayitā tathā ।
kevalaṃ citsadānandabrahmaivāhaṃ janārdanaḥ ॥ 19॥
जलस्य चलनादेव चञ्चलत्वं यथा रवेः ।
तथाहङ्कारसम्बधादेव संसार आत्मनः ॥ २०॥
jalasya calanādeva cañcalatvaṃ yathā raveḥ ।
tathāhaṅkārasambadhādeva saṃsāra ātmanaḥ ॥ 20॥
चित्तमूलं हि संसारस्तत्प्रयत्नेन शोधयेत् ।
हन्त चित्तमहत्तायां कैषा विश्वासता तव ॥ २१॥
cittamūlaṃ hi saṃsārastatprayatnena śodhayet ।
hanta cittamahattāyāṃ kaiṣā viśvāsatā tava ॥ 21॥
क्व धनानि महीपानां ब्रह्मणः क्व जगन्ति वा ।
प्राक्तनानि प्रयातानि गताः सर्गपरम्परः ।
कोटयो ब्रह्मणां याता भूपा नष्टाः परागवत् ॥ २२॥
kva dhanāni mahīpānāṃ brahmaṇaḥ kva jaganti vā ।
prāktanāni prayātāni gatāḥ sargaparamparaḥ ।
koṭayo brahmaṇāṃ yātā bhūpā naṣṭāḥ parāgavat ॥ 22॥
स चाध्यात्माभिमानोऽपि विदुषोऽयासुरत्वतः ।
विदुषोऽप्यासुरश्चेत्स्यान्निष्फलं तत्त्वदर्शनम् ॥ २३॥
sa cādhyātmābhimāno'pi viduṣo'yāsuratvataḥ ।
viduṣo'pyāsuraścetsyānniṣphalaṃ tattvadarśanam ॥ 23॥
उत्पाद्यमाना रागाद्या विवेकज्ञानवह्निना ।
यदा तदैव दह्यन्ते कुतस्तेषां प्ररोहणम् ॥ २४॥
utpādyamānā rāgādyā vivekajñānavahninā ।
yadā tadaiva dahyante kutasteṣāṃ prarohaṇam ॥ 24॥
यथा सुनिपुणः सम्यक् परदोषेक्षणे रतः ।
तथा चेन्निपुणः स्वेषु को न मुच्येत बन्धनात् ॥ २५॥
yathā sunipuṇaḥ samyak paradoṣekṣaṇe rataḥ ।
tathā cennipuṇaḥ sveṣu ko na mucyeta bandhanāt ॥ 25॥
अनात्मविदमुक्तोऽपि सिद्धिजालानि वाञ्छति ।
द्रव्यमन्त्रक्रियाकालयुक्त्याप्नोति मुनीश्वर ॥ २६॥
anātmavidamukto'pi siddhijālāni vāñchati ।
dravyamantrakriyākālayuktyāpnoti munīśvara ॥ 26॥
नात्मज्ञस्यैष विषय आत्मज्ञो ह्यात्ममात्रदृक् ।
आत्मनात्मनि सन्तृप्तो नाविद्यामनुधावति ॥ २७॥
nātmajñasyaiṣa viṣaya ātmajño hyātmamātradṛk ।
ātmanātmani santṛpto nāvidyāmanudhāvati ॥ 27॥
ये केचन जगद्भावास्तानविद्यामयान्विदुः ।
कथं तेषु किलात्मज्ञस्त्यक्ताविद्यो निमज्जति ॥ २८॥
ye kecana jagadbhāvāstānavidyāmayānviduḥ ।
kathaṃ teṣu kilātmajñastyaktāvidyo nimajjati ॥ 28॥
द्रव्यमन्त्रक्रियाकालयुक्तयः साधुसिद्धिदाः ।
परमात्मपदप्राप्तौ नोपकुर्वन्ति काश्चन ॥ २९॥
dravyamantrakriyākālayuktayaḥ sādhusiddhidāḥ ।
paramātmapadaprāptau nopakurvanti kāścana ॥ 29॥
सर्वेच्छाकलनाशान्तावात्मलाभोदयाभिधः ।
स पुनः सिद्धिवाञ्छायां कथमर्हत्यचित्ततः ॥ ३०॥ इति॥
sarvecchākalanāśāntāvātmalābhodayābhidhaḥ ।
sa punaḥ siddhivāñchāyāṃ kathamarhatyacittataḥ ॥ 30॥ iti॥
इति तृतीयोध्यायः ॥ ३॥
iti tṛtīyodhyāyaḥ ॥ 3॥
अथ ह ऋभुं भगवन्तं निदाघः पप्रच्छ जीवन्मुक्तिलक्षणमनुब्रूहीति ।
तथेति स होवाच । सप्तभूमिषु जीवन्मुक्ताश्चत्वारः ।
शुभेच्छा प्रथमा भूमिका भवति । विचारणा द्वितीया । तनुमानसी तृतीया ।
सत्त्वापत्तिस्तुरीया । असंसक्तिः पञ्चमी । पदार्थभावना षष्ठी । तुरीयगा सप्तमी ।
प्रणवात्मिका भूमिका अकारोकारमकारार्धमात्रात्मिका । स्थूलसूक्ष्मबीजसाक्षिभेदेनाकारादयश्चतुर्विधाः ।
तदवस्था जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीयाः ।
अकारस्थूलांशे जाग्रद्विश्वः ।
सूक्ष्मांशे तत्तैजसः । बीजांशे तत्प्राज्ञः । साक्ष्यंशे तत्तुरीयः ।
उकारस्थूलांशे स्वप्नविश्वः ।
सूक्ष्मांशे तत्तैजसः । बीजांशे तत्प्राज्ञः । साक्ष्यंशे तत्तुरीयः ।
मकारस्थूलांशे सुषुप्तविश्वः ।
सूक्ष्मांशे तत्तैजसः । बीजांशे तत्प्राज्ञः । साक्ष्यंशे तत्तुरीयः ।
अर्धमात्रास्थूलांशे तुरीयविश्वः ।
सूक्ष्मांशे तत्तैजसः । बीजांशे तत्प्राज्ञः । साक्ष्यंशे तुरीयतुरीयः ।
अकारतुरीयांशाः प्रथमद्वितीयतृतीयभूमिकाः ।
उकारतुरीयांशा चतुर्थी भूमिका ।
मकारतुरीयांशा पञ्चमी ।
अर्धमात्रातुरीयांशा षष्ठी ।
तदतीता सप्तमी ।
भूमित्रयेषु विहरन्मुमुक्षुर्भवति ।
तुरीयभूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्भवति ।
पञ्चमभूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्वरो भवति ।
षष्ठभूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्वरीयान्भवति ।
सप्तमभूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्वरिष्ठो भवति ।
तत्रैते श्लोका भवन्ति ।
ज्ञानभूमिः शुभेच्छा स्यात्प्रथमा समुदीरिता ।
विचारणा द्वितीया तु तृतीया तनुमानसा ॥ १॥
atha ha ṛbhuṃ bhagavantaṃ nidāghaḥ papraccha jīvanmuktilakṣaṇamanubrūhīti ।
tatheti sa hovāca । saptabhūmiṣu jīvanmuktāścatvāraḥ ।
śubhecchā prathamā bhūmikā bhavati । vicāraṇā dvitīyā । tanumānasī tṛtīyā ।
sattvāpattisturīyā । asaṃsaktiḥ pañcamī । padārthabhāvanā ṣaṣṭhī । turīyagā saptamī ।
praṇavātmikā bhūmikā akārokāramakārārdhamātrātmikā । sthūlasūkṣmabījasākṣibhedenākārādayaścaturvidhāḥ ।
tadavasthā jāgratsvapnasuṣuptiturīyāḥ ।
akārasthūlāṃśe jāgradviśvaḥ ।
sūkṣmāṃśe tattaijasaḥ । bījāṃśe tatprājñaḥ । sākṣyaṃśe tatturīyaḥ ।
ukārasthūlāṃśe svapnaviśvaḥ ।
sūkṣmāṃśe tattaijasaḥ । bījāṃśe tatprājñaḥ । sākṣyaṃśe tatturīyaḥ ।
makārasthūlāṃśe suṣuptaviśvaḥ ।
sūkṣmāṃśe tattaijasaḥ । bījāṃśe tatprājñaḥ । sākṣyaṃśe tatturīyaḥ ।
ardhamātrāsthūlāṃśe turīyaviśvaḥ ।
sūkṣmāṃśe tattaijasaḥ । bījāṃśe tatprājñaḥ । sākṣyaṃśe turīyaturīyaḥ ।
akāraturīyāṃśāḥ prathamadvitīyatṛtīyabhūmikāḥ ।
ukāraturīyāṃśā caturthī bhūmikā ।
makāraturīyāṃśā pañcamī ।
ardhamātrāturīyāṃśā ṣaṣṭhī ।
tadatītā saptamī ।
bhūmitrayeṣu viharanmumukṣurbhavati ।
turīyabhūmyāṃ viharanbrahmavidbhavati ।
pañcamabhūmyāṃ viharanbrahmavidvaro bhavati ।
ṣaṣṭhabhūmyāṃ viharanbrahmavidvarīyānbhavati ।
saptamabhūmyāṃ viharanbrahmavidvariṣṭho bhavati ।
tatraite ślokā bhavanti ।
jñānabhūmiḥ śubhecchā syātprathamā samudīritā ।
vicāraṇā dvitīyā tu tṛtīyā tanumānasā ॥ 1॥
सत्त्वापत्तिश्चतुर्थी स्यात्ततोऽसंसक्तिनामिका ।
पदार्थभावना षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता ॥ २॥
sattvāpattiścaturthī syāttato'saṃsaktināmikā ।
padārthabhāvanā ṣaṣṭhī saptamī turyagā smṛtā ॥ 2॥
स्थितः किं मूढ एवास्मि प्रेक्ष्योऽहं शास्त्रसज्जनैः ।
वैराग्यपूर्णमिच्छेति शुभेच्छेत्युच्यते बुधैः ॥ ३॥
sthitaḥ kiṃ mūḍha evāsmi prekṣyo'haṃ śāstrasajjanaiḥ ।
vairāgyapūrṇamiccheti śubhecchetyucyate budhaiḥ ॥ 3॥
शास्त्रसज्जनसम्पर्कवैराग्याभ्यासपूर्वकम् ।
सदाचारप्रवृत्तिर्या प्रोच्यते सा विचारणा ॥ ४॥
śāstrasajjanasamparkavairāgyābhyāsapūrvakam ।
sadācārapravṛttiryā procyate sā vicāraṇā ॥ 4॥
विचारणाशुभेच्छाभ्यामिन्द्रियार्थेषु रक्तता ।
यत्र सा तनुतामेति प्रोच्यते तनुमानसी ॥ ५॥
vicāraṇāśubhecchābhyāmindriyārtheṣu raktatā ।
yatra sā tanutāmeti procyate tanumānasī ॥ 5॥
भूमिकात्रितयाभ्यासाचित्तेऽर्थविरतेर्वशात् ।
सत्वात्मनि स्थिते शुद्धे सत्त्वापत्तिरुदाहृता ॥ ६॥
bhūmikātritayābhyāsācitte'rthaviratervaśāt ।
satvātmani sthite śuddhe sattvāpattirudāhṛtā ॥ 6॥
दशाचतुष्टयाभ्यासादसंसर्गफला तु या ।
रूढसत्त्वचमत्कारा प्रोक्ता संसक्तिनामिका ॥ ७॥
daśācatuṣṭayābhyāsādasaṃsargaphalā tu yā ।
rūḍhasattvacamatkārā proktā saṃsaktināmikā ॥ 7॥
भूमिकापञ्चकाभ्यासात्स्वात्मारामतया भृशम् ।
आभ्यन्तराणां बाह्यानां पदार्थानामभावनात् ॥ ८॥
bhūmikāpañcakābhyāsātsvātmārāmatayā bhṛśam ।
ābhyantarāṇāṃ bāhyānāṃ padārthānāmabhāvanāt ॥ 8॥
परप्रयुक्तेन चिरं प्रत्ययेनावबोधनम् ।
पदार्थभावनानाम षष्ठी भवति भूमिका ॥ ९॥
paraprayuktena ciraṃ pratyayenāvabodhanam ।
padārthabhāvanānāma ṣaṣṭhī bhavati bhūmikā ॥ 9॥
षड्भूमिकाचिराभ्यासद्भेदस्यानुपलम्भनात् ।
यत्स्वभावैकनिष्ठत्वं सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः ॥ १०॥
ṣaḍbhūmikācirābhyāsadbhedasyānupalambhanāt ।
yatsvabhāvaikaniṣṭhatvaṃ sā jñeyā turyagā gatiḥ ॥ 10॥
शुभेच्छादित्रयं भूमिभेदाभेदयुतं स्मृतम् ।
यथावद्वेद बुद्ध्येदं जगज्जाग्रति दृश्यते ॥ ११॥
śubhecchāditrayaṃ bhūmibhedābhedayutaṃ smṛtam ।
yathāvadveda buddhyedaṃ jagajjāgrati dṛśyate ॥ 11॥
अद्वैते स्थैर्यमायाते द्वैते च प्रशमं गते ।
पश्यन्ति स्वप्नवल्लोकं तुर्यभूमि सुयोगतः ॥ १२॥
advaite sthairyamāyāte dvaite ca praśamaṃ gate ।
paśyanti svapnavallokaṃ turyabhūmi suyogataḥ ॥ 12॥
विच्छिन्नशरदभ्रांशविलयं प्रविलीयते ।
सत्वावशेष एवास्ते हि निदाघ दृढीकुरु ॥ १३॥
vicchinnaśaradabhrāṃśavilayaṃ pravilīyate ।
satvāvaśeṣa evāste hi nidāgha dṛḍhīkuru ॥ 13॥
पञ्चभूमिं समारुह्य सुषुप्तिपदनामिकाम् ।
शान्ताशेषविशेषांशस्तिष्ठत्यद्वैतमात्रके ॥ १४॥
pañcabhūmiṃ samāruhya suṣuptipadanāmikām ।
śāntāśeṣaviśeṣāṃśastiṣṭhatyadvaitamātrake ॥ 14॥
अन्तर्मुखतया नित्यं बहिर्वृत्तिपरोऽपि सन् ।
परिश्रान्ततया नित्यं निद्रालुरिव लक्ष्यते ॥ १५॥
antarmukhatayā nityaṃ bahirvṛttiparo'pi san ।
pariśrāntatayā nityaṃ nidrāluriva lakṣyate ॥ 15॥
कुर्वन्नभ्यासमेतस्यां भूम्यां सम्यग्विवासनः ।
सप्तमी गाढसुप्ताख्या क्रमप्राप्ता पुरातनी ॥ १६॥
kurvannabhyāsametasyāṃ bhūmyāṃ samyagvivāsanaḥ ।
saptamī gāḍhasuptākhyā kramaprāptā purātanī ॥ 16॥
यत्र नासन्न सद्रूपो नाहं नाप्यनहंकृतिः ।
केवलं क्षीणमनन आस्तेऽद्वैतेऽतिनिर्भयः ॥ १७॥
yatra nāsanna sadrūpo nāhaṃ nāpyanahaṃkṛtiḥ ।
kevalaṃ kṣīṇamanana āste'dvaite'tinirbhayaḥ ॥ 17॥
अन्तःशून्यो बहिःशून्यः शून्यकुम्भ इवाम्बरे ।
अन्तःपूर्णो बहिःपूर्णः पूर्णकुम्भ इवार्णवे ॥ १८॥
antaḥśūnyo bahiḥśūnyaḥ śūnyakumbha ivāmbare ।
antaḥpūrṇo bahiḥpūrṇaḥ pūrṇakumbha ivārṇave ॥ 18॥
मा भव ग्राह्यभावात्मा ग्राहकात्मा च मा भव ।
भावनामखिलां त्यक्त्वा यच्छिष्टं तन्मयो भव ॥ १९॥
mā bhava grāhyabhāvātmā grāhakātmā ca mā bhava ।
bhāvanāmakhilāṃ tyaktvā yacchiṣṭaṃ tanmayo bhava ॥ 19॥
द्र्ष्टृदर्शनदृश्यानि त्यक्त्वा वासनया सह ।
दर्शनप्रथमाभासमात्मानं केवलं भज ॥ २०॥
drṣṭṛdarśanadṛśyāni tyaktvā vāsanayā saha ।
darśanaprathamābhāsamātmānaṃ kevalaṃ bhaja ॥ 20॥
यथास्थितमिदं यस्य व्यवहारयतोऽपि च ।
अस्तङ्गतं स्थितं व्योम स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २१॥
yathāsthitamidaṃ yasya vyavahārayato'pi ca ।
astaṅgataṃ sthitaṃ vyoma sa jīvanmukta ucyate ॥ 21॥
नोदेति नास्तमायाति सुखे दुःखे मनःप्रभा ।
यथाप्राप्तस्थितिर्यस्य स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २२॥
nodeti nāstamāyāti sukhe duḥkhe manaḥprabhā ।
yathāprāptasthitiryasya sa jīvanmukta ucyate ॥ 22॥
यो जागर्ति सुषुप्तिस्थो यस्य जाग्रन्न विद्यते ।
यस्य निर्वासनो बोधः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २३॥
yo jāgarti suṣuptistho yasya jāgranna vidyate ।
yasya nirvāsano bodhaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 23॥
रागद्वेषभयादीनामनुरूपं चरन्नपि ।
योऽन्तर्व्योमवदच्छन्नः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २४॥
rāgadveṣabhayādīnāmanurūpaṃ carannapi ।
yo'ntarvyomavadacchannaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 24॥
यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
कुर्वतोऽकुर्वतो वापि स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २५॥
yasya nāhaṃkṛto bhāvo buddhiryasya na lipyate ।
kurvato'kurvato vāpi sa jīvanmukta ucyate ॥ 25॥
यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः ।
हर्षामर्षभयोन्मुक्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २६॥
yasmānnodvijate loko lokānnodvijate ca yaḥ ।
harṣāmarṣabhayonmuktaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 26॥
यः समस्तार्थजालेषु व्यवहार्यपि शीतलः ।
परार्थेष्विव पूर्णात्मा स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २७॥
yaḥ samastārthajāleṣu vyavahāryapi śītalaḥ ।
parārtheṣviva pūrṇātmā sa jīvanmukta ucyate ॥ 27॥
प्रजहाति यदा कामान्सर्वांश्चित्तगतान्मुने ।
मयि सर्वात्मके तुष्टः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २८॥
prajahāti yadā kāmānsarvāṃścittagatānmune ।
mayi sarvātmake tuṣṭaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 28॥
चैत्यवर्जितचिन्मात्रे पदे परमपावने ।
अक्षुब्धचित्तो विश्रान्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ २९॥
caityavarjitacinmātre pade paramapāvane ।
akṣubdhacitto viśrāntaḥ sa jīvanmukta ucyate ॥ 29॥
इदं जगदहं सोऽयं दृश्यजातमवास्तवम् ।
यस्य चित्ते न स्फुरति स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ३०॥
idaṃ jagadahaṃ so'yaṃ dṛśyajātamavāstavam ।
yasya citte na sphurati sa jīvanmukta ucyate ॥ 30॥
सद्ब्रह्मणि स्थिरे स्फारे पूर्णे विषयवर्जिते ।
आचार्यशास्त्रमार्गेण प्रविश्याशु स्थिरो भव ॥ ३१॥
sadbrahmaṇi sthire sphāre pūrṇe viṣayavarjite ।
ācāryaśāstramārgeṇa praviśyāśu sthiro bhava ॥ 31॥
शिवो गुरुः शिवो वेदः शिव देवः शिवः प्रभुः ।
शिवोऽस्म्यहं शिवः सर्वं शिवदन्यन्न किञ्चन ॥ ३२॥
śivo guruḥ śivo vedaḥ śiva devaḥ śivaḥ prabhuḥ ।
śivo'smyahaṃ śivaḥ sarvaṃ śivadanyanna kiñcana ॥ 32॥
तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः ।
नानुध्यायाद्बहूञ्छब्दान्वाचो विग्लापनं हि तत् ॥ ३३॥
tameva dhīro vijñāya prajñāṃ kurvīta brāhmaṇaḥ ।
nānudhyāyādbahūñchabdānvāco viglāpanaṃ hi tat ॥ 33॥
शुको मुक्तो वामदेवोऽपि मुक्त-
स्ताभ्यां विना मुक्तिभाजो न सन्ति ।
शुकमार्गं येऽनुसरन्ति धीराः
सद्यो मुक्तास्ते भवन्तीह लोके ॥ ३४॥
śuko mukto vāmadevo'pi mukta-
stābhyāṃ vinā muktibhājo na santi ।
śukamārgaṃ ye'nusaranti dhīrāḥ
sadyo muktāste bhavantīha loke ॥ 34॥
वामदेवं येऽनुसरन्ति नित्यं
मृत्वा जनित्वा च पुनःपुनस्तत् ।
ते वै लोके क्रममुक्ता भवन्ति
योगैः साङ्ख्यैः कर्मभिः सत्त्वयुक्तैः ॥ ३५॥
vāmadevaṃ ye'nusaranti nityaṃ
mṛtvā janitvā ca punaḥpunastat ।
te vai loke kramamuktā bhavanti
yogaiḥ sāṅkhyaiḥ karmabhiḥ sattvayuktaiḥ ॥ 35॥
शुकश्च वामदेवश्च द्वे सृती देवनिर्मिते ।
शुकः विहङ्गमः प्रोक्तो वामदेवः पिपीलिका ॥ ३६॥
śukaśca vāmadevaśca dve sṛtī devanirmite ।
śukaḥ vihaṅgamaḥ prokto vāmadevaḥ pipīlikā ॥ 36॥
अतद्व्यावृत्तिरूपेण साक्षाद्विधिमुखेन वा ।
महावाक्यविचारेण साङ्ख्ययोगसमाधिना ॥ ३७॥
atadvyāvṛttirūpeṇa sākṣādvidhimukhena vā ।
mahāvākyavicāreṇa sāṅkhyayogasamādhinā ॥ 37॥
विदित्वा स्वात्मनो रूपं सम्प्रज्ञातसमाधितः ।
शुकमार्गेण विरजाः प्रयान्ति परमं पदम् ॥ ३८॥
viditvā svātmano rūpaṃ samprajñātasamādhitaḥ ।
śukamārgeṇa virajāḥ prayānti paramaṃ padam ॥ 38॥
यमाद्यासनजायासहठाभ्यासात्पुनःपुनः ।
विघ्नबाहुल्यसञ्जात अणिमादिवशादिह ॥ ३९॥
yamādyāsanajāyāsahaṭhābhyāsātpunaḥpunaḥ ।
vighnabāhulyasañjāta aṇimādivaśādiha ॥ 39॥
अलब्ध्वापि फलं सम्यक्पुनर्भूत्वा महाकुले ।
पुनर्वासनयैवायं योगाभ्यासं पुनश्चरन् ॥ ४०॥
alabdhvāpi phalaṃ samyakpunarbhūtvā mahākule ।
punarvāsanayaivāyaṃ yogābhyāsaṃ punaścaran ॥ 40॥
अनेकजन्माभ्यासेन वामदेवेन वै पथा ।
सोऽपि मुक्तिं समाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ ४१॥
anekajanmābhyāsena vāmadevena vai pathā ।
so'pi muktiṃ samāpnoti tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ॥ 41॥
द्वाविमावपि पन्थानौ ब्रह्मप्राप्तिकरौ शिवौ ।
सद्योमुक्तिप्रदश्चैकः क्रममुक्तिप्रदः परः ।
अत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ॥ ४२॥
dvāvimāvapi panthānau brahmaprāptikarau śivau ।
sadyomuktipradaścaikaḥ kramamuktipradaḥ paraḥ ।
atra ko mohaḥ kaḥ śoka ekatvamanupaśyataḥ ॥ 42॥
यस्यानुभवपर्यन्ता बुद्धिस्तत्त्वे प्रवर्तते ।
तद्दृष्टिगोचराः सर्वे मुच्यन्ते सर्वपातकैः ॥ ४३॥
yasyānubhavaparyantā buddhistattve pravartate ।
taddṛṣṭigocarāḥ sarve mucyante sarvapātakaiḥ ॥ 43॥
खेचरा भूचराः सर्वे ब्रह्मविद्दृष्टिगोचराः ।
सद्य एव विमुच्यन्ते कोटिजन्मार्जितैरघैः ॥ ४४॥ इति॥
khecarā bhūcarāḥ sarve brahmaviddṛṣṭigocarāḥ ।
sadya eva vimucyante koṭijanmārjitairaghaiḥ ॥ 44॥ iti॥
इति चतुर्थोऽद्यायः ॥ ४॥
iti caturtho'dyāyaḥ ॥ 4॥
अथ हैनं ऋभुं भगवन्तं निदाघः पप्रच्छ
योगाभ्यासविधिमनुब्रूहीति । तथेति स होवाच ।
पञ्चभूतात्मको देहः पञ्चमण्डलपूरितः ।
काठिन्यं पृथिवीमेका पानीयं तद्द्रवाकृति ॥ १॥
atha hainaṃ ṛbhuṃ bhagavantaṃ nidāghaḥ papraccha
yogābhyāsavidhimanubrūhīti । tatheti sa hovāca ।
pañcabhūtātmako dehaḥ pañcamaṇḍalapūritaḥ ।
kāṭhinyaṃ pṛthivīmekā pānīyaṃ taddravākṛti ॥ 1॥
दीपनं च भवेत्तेजः प्रचारो वायुलक्षणम् ।
आकाशः सत्त्वतः सर्वं ज्ञातव्यं योगमिच्छता ॥ २॥
dīpanaṃ ca bhavettejaḥ pracāro vāyulakṣaṇam ।
ākāśaḥ sattvataḥ sarvaṃ jñātavyaṃ yogamicchatā ॥ 2॥
षट्शतान्यधिकान्यत्र सहस्राण्येकविंशतिः ।
अहोरात्रवहिः श्वासैर्वायुमण्डलघाततः ॥ ३॥
ṣaṭśatānyadhikānyatra sahasrāṇyekaviṃśatiḥ ।
ahorātravahiḥ śvāsairvāyumaṇḍalaghātataḥ ॥ 3॥
तत्पृथ्वीमण्डले क्षीणे वलिरायाति देहिनाम् ।
तद्वदापो गणापाये केशाः स्युः पाण्डुराः क्रमात् ॥ ४॥
tatpṛthvīmaṇḍale kṣīṇe valirāyāti dehinām ।
tadvadāpo gaṇāpāye keśāḥ syuḥ pāṇḍurāḥ kramāt ॥ 4॥
तेजःक्षये क्षुधा कान्तिर्नश्यते मारुतक्षये ।
वेपथुः संभवेन्नित्यं नाम्भसेनैव जीवति ॥ ५॥
tejaḥkṣaye kṣudhā kāntirnaśyate mārutakṣaye ।
vepathuḥ saṃbhavennityaṃ nāmbhasenaiva jīvati ॥ 5॥
इत्थंभूतं क्षयान्नित्यं जीवितं भूतधारणम् ।
उड्ड्याणं कुरुते यस्मादविश्रान्तं महाखगः ॥ ६॥
itthaṃbhūtaṃ kṣayānnityaṃ jīvitaṃ bhūtadhāraṇam ।
uḍḍyāṇaṃ kurute yasmādaviśrāntaṃ mahākhagaḥ ॥ 6॥
उड्डियाणं तदेव स्यात्तत्र बन्धोऽभिधीयते ।
उड्डियाणो ह्यसौ बन्धो मृत्युमातङ्गकेशरी ॥ ७॥
uḍḍiyāṇaṃ tadeva syāttatra bandho'bhidhīyate ।
uḍḍiyāṇo hyasau bandho mṛtyumātaṅgakeśarī ॥ 7॥
तस्य मुक्तिस्तनोः कायात्तस्य बन्धो हि दुष्करः ।
अग्नौ तु चालिते कुक्षौ वेदना जायते भृशम् ॥ ८॥
tasya muktistanoḥ kāyāttasya bandho hi duṣkaraḥ ।
agnau tu cālite kukṣau vedanā jāyate bhṛśam ॥ 8॥
न कार्या क्षुधि तेनापि नापि विण्मूत्रवेगिना ।
हितं मितं च भोक्तव्यं स्तोकं स्तोकमनेकधा ॥ ९॥
na kāryā kṣudhi tenāpi nāpi viṇmūtraveginā ।
hitaṃ mitaṃ ca bhoktavyaṃ stokaṃ stokamanekadhā ॥ 9॥
मृदुमध्यममन्त्रेषु क्रमान्मन्त्रं लयं हठम् ।
लयमन्त्रहठा योगा योगो ह्यष्टाङ्गसंयुतः ॥ १०॥
mṛdumadhyamamantreṣu kramānmantraṃ layaṃ haṭham ।
layamantrahaṭhā yogā yogo hyaṣṭāṅgasaṃyutaḥ ॥ 10॥
यमश्च नियमश्चैव तथा चासनमेव च ।
प्राणायमस्तथा पश्चात्प्रत्याहारस्तथा परम् ॥ ११॥
yamaśca niyamaścaiva tathā cāsanameva ca ।
prāṇāyamastathā paścātpratyāhārastathā param ॥ 11॥
धारणा च तथा ध्यानं समधिश्चाष्टमो भवेत् ।
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयार्जवम् ॥ १२॥
dhāraṇā ca tathā dhyānaṃ samadhiścāṣṭamo bhavet ।
ahiṃsā satyamasteyaṃ brahmacaryaṃ dayārjavam ॥ 12॥
क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमा दश ।
तपः सन्तोषमास्तिक्यं दानमीश्वरपूजनम् ॥ १३॥
kṣamā dhṛtirmitāhāraḥ śaucaṃ ceti yamā daśa ।
tapaḥ santoṣamāstikyaṃ dānamīśvarapūjanam ॥ 13॥
सिद्धान्तश्रवणं चैव ह्रीर्मतिश्च जपो व्रतम् ।
एते हि नियमाः प्रोक्ता दशधैव महामते ॥ १४॥
siddhāntaśravaṇaṃ caiva hrīrmatiśca japo vratam ।
ete hi niyamāḥ proktā daśadhaiva mahāmate ॥ 14॥
एकादशासनानि स्युश्चक्रादि मुनिसत्तम ।
चक्रं पद्मासनं कूर्मं मयूरं कुक्कुटं तथा ॥ १५॥
ekādaśāsanāni syuścakrādi munisattama ।
cakraṃ padmāsanaṃ kūrmaṃ mayūraṃ kukkuṭaṃ tathā ॥ 15॥
वीरासनं स्वस्तिकं च भद्रं सिंहासनं तथा ।
मुक्तासनं गोमुखं च कीर्तितं योगवित्तमैः ॥ १६॥
vīrāsanaṃ svastikaṃ ca bhadraṃ siṃhāsanaṃ tathā ।
muktāsanaṃ gomukhaṃ ca kīrtitaṃ yogavittamaiḥ ॥ 16॥
सव्योरु दक्षिणे गुल्फे दक्षिणं दक्षिणेतरे ।
निदध्यादृजुकायस्तु चक्रासनमिदं मतम् ॥ १७॥
savyoru dakṣiṇe gulphe dakṣiṇaṃ dakṣiṇetare ।
nidadhyādṛjukāyastu cakrāsanamidaṃ matam ॥ 17॥
पूरकः कुम्भकस्तद्वद्रेचकः पूरकः पुनः ।
प्राणायामः स्वनाडीभिस्तस्मान्नाडीः प्रचक्षते ॥ १८॥
pūrakaḥ kumbhakastadvadrecakaḥ pūrakaḥ punaḥ ।
prāṇāyāmaḥ svanāḍībhistasmānnāḍīḥ pracakṣate ॥ 18॥
शरीरं सर्वजन्तूनां षण्णवत्यङ्गुलात्मकम् ।
तन्मध्ये पायुदेशात्तु द्व्यङ्गुलात्परतः परम् ॥ १९॥
śarīraṃ sarvajantūnāṃ ṣaṇṇavatyaṅgulātmakam ।
tanmadhye pāyudeśāttu dvyaṅgulātparataḥ param ॥ 19॥
मेढ्रदेशादधस्तात्तु द्व्यङ्गुलान्मध्यमुच्यते ।
मेढ्रान्नवाङ्गुलादूर्ध्वं नाडीनां कन्दमुच्यते ॥ २०॥
meḍhradeśādadhastāttu dvyaṅgulānmadhyamucyate ।
meḍhrānnavāṅgulādūrdhvaṃ nāḍīnāṃ kandamucyate ॥ 20॥
चतुरङ्गुलमुत्सेधं चतुरङ्गुलमायतम् ।
अण्डाकारं परिवृतं मेदोमज्जास्थिशोणितैः ॥ २१॥
caturaṅgulamutsedhaṃ caturaṅgulamāyatam ।
aṇḍākāraṃ parivṛtaṃ medomajjāsthiśoṇitaiḥ ॥ 21॥
तत्रैव नाडीचक्रं तु द्वादशारं प्रतिष्ठितम् ।
शरीरं ध्रियते येन वर्तते तत्र कुण्डली ॥ २२॥
tatraiva nāḍīcakraṃ tu dvādaśāraṃ pratiṣṭhitam ।
śarīraṃ dhriyate yena vartate tatra kuṇḍalī ॥ 22॥
ब्रह्मरन्ध्रं सुषुम्णा या वदनेन पिधाय सा ।
अलम्बुसा सुषुम्णायाः कुहूर्नाडी वसत्यसौ ॥ २३॥
brahmarandhraṃ suṣumṇā yā vadanena pidhāya sā ।
alambusā suṣumṇāyāḥ kuhūrnāḍī vasatyasau ॥ 23॥
अनन्तरारयुग्मे तु वारुणा च यशस्विनी ।
दक्षिणारे सुषुम्णायाः पिङ्गला वर्तते क्रमात् ॥ २४॥
anantarārayugme tu vāruṇā ca yaśasvinī ।
dakṣiṇāre suṣumṇāyāḥ piṅgalā vartate kramāt ॥ 24॥
तदन्तरारयोः पूषा वर्तते च पयस्विनी ।
सुषुम्ना पश्चिमे चारे स्थिता नाडी सरस्वती ॥ २५॥
tadantarārayoḥ pūṣā vartate ca payasvinī ।
suṣumnā paścime cāre sthitā nāḍī sarasvatī ॥ 25॥
शङ्खिनी चैव गान्धारी तदनन्तरयोः स्थिते ।
उत्तरे तु सुषुम्नाया इडाख्या निवसत्यसौ ॥ २६॥
śaṅkhinī caiva gāndhārī tadanantarayoḥ sthite ।
uttare tu suṣumnāyā iḍākhyā nivasatyasau ॥ 26॥
अनन्तरं हस्तिजिह्वा ततो विश्वोदरी स्थिता ।
प्रदक्षिणक्रमेणैव चक्रस्यारेषु नाडयः ॥ २७॥
anantaraṃ hastijihvā tato viśvodarī sthitā ।
pradakṣiṇakrameṇaiva cakrasyāreṣu nāḍayaḥ ॥ 27॥
वर्तन्ते द्वादश ह्येता द्वादशानिलवाहकाः ।
पटवत्संस्थिता नाड्यो नानावर्णाः समीरिताः ॥ २८॥
vartante dvādaśa hyetā dvādaśānilavāhakāḥ ।
paṭavatsaṃsthitā nāḍyo nānāvarṇāḥ samīritāḥ ॥ 28॥
पटमध्यं तु यत्स्थानं नाभिचक्रं तदुच्यते ।
नादाधारा समाख्याता ज्वलन्ती नादरूपिणी ॥ २९॥
paṭamadhyaṃ tu yatsthānaṃ nābhicakraṃ taducyate ।
nādādhārā samākhyātā jvalantī nādarūpiṇī ॥ 29॥
पररन्ध्रा सुषुम्ना च चत्वारो रत्नपूरिताः ।
कुण्डल्या पिहितं शश्वद्ब्रह्मरन्ध्रस्य मध्यमम् ॥ ३०॥
pararandhrā suṣumnā ca catvāro ratnapūritāḥ ।
kuṇḍalyā pihitaṃ śaśvadbrahmarandhrasya madhyamam ॥ 30॥
एवमेतासु नाडीषु धरन्ति दशवायवः ।
एवं नाडीगतिं वायुगतिं ज्ञात्वा विचक्षणः ॥ ३१॥
evametāsu nāḍīṣu dharanti daśavāyavaḥ ।
evaṃ nāḍīgatiṃ vāyugatiṃ jñātvā vicakṣaṇaḥ ॥ 31॥
समग्रीवशिरः कायः संवृतास्यः सुनिश्चलः ।
नासाग्रे चैव हृन्मध्ये बिन्दुमध्ये तुरीयकम् ॥ ३२॥
samagrīvaśiraḥ kāyaḥ saṃvṛtāsyaḥ suniścalaḥ ।
nāsāgre caiva hṛnmadhye bindumadhye turīyakam ॥ 32॥
स्रवन्तममृतं पश्येन्नेत्राभ्यां सुसमाहितः ।
अपानं मुकुलीकृत्य पायुमाकृष्य चोन्मुखम् ॥ ३३॥
sravantamamṛtaṃ paśyennetrābhyāṃ susamāhitaḥ ।
apānaṃ mukulīkṛtya pāyumākṛṣya conmukham ॥ 33॥
प्रणवेन समुत्थाप्य श्रीबीजेन निवर्तयेत् ।
स्वात्मानं च श्रियं ध्यायेदमृतप्लावनं तथा ॥ ३४॥
praṇavena samutthāpya śrībījena nivartayet ।
svātmānaṃ ca śriyaṃ dhyāyedamṛtaplāvanaṃ tathā ॥ 34॥
कालवञ्चनमेतद्धि सर्वमुख्यं प्रचक्षते ।
मनसा चिन्तिता कार्यं मनसा येन सिध्यति ॥ ३५॥
kālavañcanametaddhi sarvamukhyaṃ pracakṣate ।
manasā cintitā kāryaṃ manasā yena sidhyati ॥ 35॥
जलेऽग्निज्वलनाच्छाखापल्लवानि भवन्ति हि ।
नाधन्यं जागतं वाक्यं विपरीता भवेत्क्रिया ॥ ३६॥
jale'gnijvalanācchākhāpallavāni bhavanti hi ।
nādhanyaṃ jāgataṃ vākyaṃ viparītā bhavetkriyā ॥ 36॥
मार्गे बिन्दुं समाबध्य वह्निं प्रज्वाल्य जीवने ।
शोषयित्वा तु सलिलं तेन कायं दृढं भवेत् ॥ ३७॥
mārge binduṃ samābadhya vahniṃ prajvālya jīvane ।
śoṣayitvā tu salilaṃ tena kāyaṃ dṛḍhaṃ bhavet ॥ 37॥
गुदयोनिसमायुक्त आकुञ्चत्येककालतः ।
अपानमूर्ध्वगं कृत्वा समानोन्ने नियोजयेत् ॥ ३८॥
gudayonisamāyukta ākuñcatyekakālataḥ ।
apānamūrdhvagaṃ kṛtvā samānonne niyojayet ॥ 38॥
स्वात्मानं च श्रियं ध्यायेदमृतप्लावनं ततः ।
बलं समारभेद्योगं मध्यमद्वारभागतः ॥ ३९॥
svātmānaṃ ca śriyaṃ dhyāyedamṛtaplāvanaṃ tataḥ ।
balaṃ samārabhedyogaṃ madhyamadvārabhāgataḥ ॥ 39॥
भावयेदूर्ध्वगत्यर्थं प्राणापानसुयोगतः ।
एष योगो वरो देहे सिद्धिमार्गप्रकाशकः ॥ ४०॥
bhāvayedūrdhvagatyarthaṃ prāṇāpānasuyogataḥ ।
eṣa yogo varo dehe siddhimārgaprakāśakaḥ ॥ 40॥
यथैवापाङ्गतः सेतुः प्रवाहस्य निरोधकः ।
तथा शरीरगा च्छाया ज्ञातव्या योगिभिः सदा ॥ ४१॥
yathaivāpāṅgataḥ setuḥ pravāhasya nirodhakaḥ ।
tathā śarīragā cchāyā jñātavyā yogibhiḥ sadā ॥ 41॥
सर्वासामेव नाडीनामेष बन्धः प्रकीर्तितः ।
बन्धस्यास्य प्रसादेन स्फुटीभवति देवता ॥ ४२॥
sarvāsāmeva nāḍīnāmeṣa bandhaḥ prakīrtitaḥ ।
bandhasyāsya prasādena sphuṭībhavati devatā ॥ 42॥
एवं चतुष्पथो बन्धो मार्गत्रयनिरोधकः ।
एकं विकासयन्मार्गं येन सिद्धाः सुसङ्गताः ॥ ४३॥
evaṃ catuṣpatho bandho mārgatrayanirodhakaḥ ।
ekaṃ vikāsayanmārgaṃ yena siddhāḥ susaṅgatāḥ ॥ 43॥
उदानमूर्ध्वगं कृत्वा प्राणेन सह वेगतः ।
बन्धोऽयं सर्वनाडीनामूर्ध्वं याति निरोधकः ॥ ४४॥
udānamūrdhvagaṃ kṛtvā prāṇena saha vegataḥ ।
bandho'yaṃ sarvanāḍīnāmūrdhvaṃ yāti nirodhakaḥ ॥ 44॥
अयं च सम्पुटो योगो मूलबन्धोऽप्ययं मतः ।
बन्धत्रयमनेनैव सिद्ध्यत्यभ्यासयोगतः ॥ ४५॥
ayaṃ ca sampuṭo yogo mūlabandho'pyayaṃ mataḥ ।
bandhatrayamanenaiva siddhyatyabhyāsayogataḥ ॥ 45॥
दिवारात्रमविच्छिन्नं यामेयामे यदा यदा ।
अनेनाभ्यासयोगेन वायुरभ्यसितो भवेत् ॥ ४६॥
divārātramavicchinnaṃ yāmeyāme yadā yadā ।
anenābhyāsayogena vāyurabhyasito bhavet ॥ 46॥
वायावभ्यसिते वह्निः प्रत्यहं वर्धते तनौ ।
वह्नौ विवर्धमाने तु सुखमन्नादि जीर्यते ॥ ४७॥
vāyāvabhyasite vahniḥ pratyahaṃ vardhate tanau ।
vahnau vivardhamāne tu sukhamannādi jīryate ॥ 47॥
अन्नस्य परिपाकेन रसवृद्धिः प्रजायते ।
रसे वृद्धिं गते नित्यं वर्धन्ते धातवस्तथा ॥ ४८॥
annasya paripākena rasavṛddhiḥ prajāyate ।
rase vṛddhiṃ gate nityaṃ vardhante dhātavastathā ॥ 48॥
धातूनां वर्धनेनैव प्रबोधो वर्तते तनौ ।
दह्यन्ते सर्वपापानि जन्मकोट्यर्जितानि च ॥ ४९॥
dhātūnāṃ vardhanenaiva prabodho vartate tanau ।
dahyante sarvapāpāni janmakoṭyarjitāni ca ॥ 49॥
गुदमेढ्रान्तरालस्थं मूलाधारं त्रिकोणकम् ।
शिवस्य बिन्दुरूपस्य स्थानं तद्धि प्रकाशकम् ॥ ५०॥
gudameḍhrāntarālasthaṃ mūlādhāraṃ trikoṇakam ।
śivasya bindurūpasya sthānaṃ taddhi prakāśakam ॥ 50॥
यत्र कुण्डलिनी नाम परा शक्तिः प्रतिष्ठिता ।
यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः प्रवर्धते ॥ ५१॥
yatra kuṇḍalinī nāma parā śaktiḥ pratiṣṭhitā ।
yasmādutpadyate vāyuryasmādvahniḥ pravardhate ॥ 51॥
यस्मादुत्पद्यते बिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्धते ।
यस्मादुत्पद्यते हंसो यस्मादुत्पद्यते मनः ॥ ५२॥
yasmādutpadyate binduryasmānnādaḥ pravardhate ।
yasmādutpadyate haṃso yasmādutpadyate manaḥ ॥ 52॥
मूलाधारादिषट्चक्रं शक्तिस्थानमुदीरितम् ।
कण्ठादुपरि मूर्धान्तं शांभवं स्थानमुच्यते ॥ ५३॥
mūlādhārādiṣaṭcakraṃ śaktisthānamudīritam ।
kaṇṭhādupari mūrdhāntaṃ śāṃbhavaṃ sthānamucyate ॥ 53॥
नाडीनामाश्रयः पिण्डो नाड्यः प्राणस्य चाश्रयः ।
जीवस्य निलयः प्राणो जीवो हंसस्य चाश्रयः ॥ ५४॥
nāḍīnāmāśrayaḥ piṇḍo nāḍyaḥ prāṇasya cāśrayaḥ ।
jīvasya nilayaḥ prāṇo jīvo haṃsasya cāśrayaḥ ॥ 54॥
हंसः शक्तेरधिष्ठानं चराचरमिदं जगत् ।
निर्विकल्पः प्रसन्नात्मा प्राणायां समभ्यसेत् ॥ ५५॥
haṃsaḥ śakteradhiṣṭhānaṃ carācaramidaṃ jagat ।
nirvikalpaḥ prasannātmā prāṇāyāṃ samabhyaset ॥ 55॥
सम्यग्बन्धत्रयस्थोऽपि लक्ष्यलक्षणकारणम् ।
वेद्यं समुद्धरेन्नित्यं सत्यसन्धानमानसः ॥ ५६॥
samyagbandhatrayastho'pi lakṣyalakṣaṇakāraṇam ।
vedyaṃ samuddharennityaṃ satyasandhānamānasaḥ ॥ 56॥
रेचकं पूरकं चैव कुम्भमध्ये निरोधयेत् ।
दृश्यमाने परे लक्ष्ये ब्रह्मणि स्वयमाश्रितः ॥ ५७॥
recakaṃ pūrakaṃ caiva kumbhamadhye nirodhayet ।
dṛśyamāne pare lakṣye brahmaṇi svayamāśritaḥ ॥ 57॥
बाह्यस्थविषयं सर्वं रेचकः समुदाहृतः ।
पूरकं शास्त्रविज्ञानं कुम्भकं स्वगतं स्मृतम् ॥ ५८॥
bāhyasthaviṣayaṃ sarvaṃ recakaḥ samudāhṛtaḥ ।
pūrakaṃ śāstravijñānaṃ kumbhakaṃ svagataṃ smṛtam ॥ 58॥
एवमभ्यासचित्तश्चेत्समुक्तो नात्र संशयः ।
कुम्भकेन समारोप्य कुम्भकेन पूरयेत् ॥ ५९॥
evamabhyāsacittaścetsamukto nātra saṃśayaḥ ।
kumbhakena samāropya kumbhakena pūrayet ॥ 59॥
कुम्भेन कुम्भयेत्कुम्भं तदन्तस्थः परं शिवम् ।
पुनरास्फालयेदद्य सुस्थिरं कण्ठमुद्रया ॥ ६०॥
kumbhena kumbhayetkumbhaṃ tadantasthaḥ paraṃ śivam ।
punarāsphālayedadya susthiraṃ kaṇṭhamudrayā ॥ 60॥
वायूनां गतिमावृत्य धृत्वा पूरककुम्भकौ ।
समहस्तयुगं भूमौ समं पादयुगं तथा ॥ ६१॥
vāyūnāṃ gatimāvṛtya dhṛtvā pūrakakumbhakau ।
samahastayugaṃ bhūmau samaṃ pādayugaṃ tathā ॥ 61॥
वेधकक्रमयोगेन चतुष्पीठं तु वायुना ।
आस्फालयेन्महामेरुं वायुवक्त्रे प्रकोटिभिः ॥ ६२॥
vedhakakramayogena catuṣpīṭhaṃ tu vāyunā ।
āsphālayenmahāmeruṃ vāyuvaktre prakoṭibhiḥ ॥ 62॥
पुटद्वयं समाकृष्य वायुः स्फुरति सत्वरम् ।
सोमसूर्याग्निसंबधाज्जानीयादमृताय वै ॥ ६३॥
puṭadvayaṃ samākṛṣya vāyuḥ sphurati satvaram ।
somasūryāgnisaṃbadhājjānīyādamṛtāya vai ॥ 63॥
मेरुमध्यगता देवाश्चलन्ते मेरुचालनात् ।
आदौ सञ्जायते क्षिप्रं वेधोऽस्य ब्रह्मग्रन्थितः ॥ ६४॥
merumadhyagatā devāścalante merucālanāt ।
ādau sañjāyate kṣipraṃ vedho'sya brahmagranthitaḥ ॥ 64॥
ब्रह्मग्रन्थिं ततो भित्त्वा विष्णुग्रन्थिं भिनत्त्यसौ ।
विष्णुग्रन्थिं ततो भित्त्वा रुद्रग्रन्थिं भिनत्त्यसौ ॥ ६५॥
brahmagranthiṃ tato bhittvā viṣṇugranthiṃ bhinattyasau ।
viṣṇugranthiṃ tato bhittvā rudragranthiṃ bhinattyasau ॥ 65॥
रुद्रग्रन्थिं ततो भित्त्वा छित्वा मोहमलं तथा ।
अनेकजन्मसंस्कारगुरुदेवप्रसादतः ॥ ६६॥
rudragranthiṃ tato bhittvā chitvā mohamalaṃ tathā ।
anekajanmasaṃskāragurudevaprasādataḥ ॥ 66॥
योगाभ्यासात्ततो वेधो जायते तस्य योगिनः ।
इडापिङ्गलयोर्मध्ये सुषुम्नानाडिमण्डले ॥ ६७॥
yogābhyāsāttato vedho jāyate tasya yoginaḥ ।
iḍāpiṅgalayormadhye suṣumnānāḍimaṇḍale ॥ 67॥
मुद्राबन्धविशेषेण वायुमूर्ध्वं च कारयेत् ।
ऱ्हस्वो दहति पापानि दीर्घो मोक्षप्रदायकः ॥ ६८॥
mudrābandhaviśeṣeṇa vāyumūrdhvaṃ ca kārayet ।
hasvo dahati pāpāni dīrgho mokṣapradāyakaḥ ॥ 68॥
आप्यायनः प्लुतो वापि त्रिविधोच्चारणेन तु ।
तैलधारामिवच्छिन्नं दीर्घघण्टानिनादवत् ॥ ६९॥
āpyāyanaḥ pluto vāpi trividhoccāraṇena tu ।
tailadhārāmivacchinnaṃ dīrghaghaṇṭāninādavat ॥ 69॥
अवाच्यं प्रणवस्याग्रं यस्तं वेद स वेदवित् ।
ऱ्हस्वं बिन्दुगतं दैर्घ्यं ब्रह्मरन्ध्रगतं प्लुतम् ।
द्वादशान्तगतं मन्त्रं प्रसादं मन्त्रसिद्धये ॥ ७०
सर्वविघ्नहरश्चायं प्रणवः सर्वदोषहा ।
आरंभश्च घटश्चैव पुनः परिचयस्तथा ॥ ७१॥
avācyaṃ praṇavasyāgraṃ yastaṃ veda sa vedavit ।
hasvaṃ bindugataṃ dairghyaṃ brahmarandhragataṃ plutam ।
dvādaśāntagataṃ mantraṃ prasādaṃ mantrasiddhaye ॥ 70
sarvavighnaharaścāyaṃ praṇavaḥ sarvadoṣahā ।
āraṃbhaśca ghaṭaścaiva punaḥ paricayastathā ॥ 71॥
निष्पत्तिश्चेति कथिताश्चतस्रस्तस्य भूमिकाः ।
कारणत्रयसंभूतं बाह्यं कर्म परित्यजन् ॥ ७२॥
niṣpattiśceti kathitāścatasrastasya bhūmikāḥ ।
kāraṇatrayasaṃbhūtaṃ bāhyaṃ karma parityajan ॥ 72॥
आन्तरं कर्म कुरुते यत्रारंभः स उच्यते ।
वायुः पश्चिमतो वेधं कुर्वन्नापूर्य सुस्थिरम् ॥ ७३॥
āntaraṃ karma kurute yatrāraṃbhaḥ sa ucyate ।
vāyuḥ paścimato vedhaṃ kurvannāpūrya susthiram ॥ 73॥
यत्र तिष्ठति सा प्रोक्ता घटाख्या भूमिका बुधैः ।
न सजीवो न निर्जीवः काये तिष्ठति निश्चलम् ।
यत्र वायुः स्थिरः खे स्यात्सेयं प्रथमभूमिका ॥ ७४॥
yatra tiṣṭhati sā proktā ghaṭākhyā bhūmikā budhaiḥ ।
na sajīvo na nirjīvaḥ kāye tiṣṭhati niścalam ।
yatra vāyuḥ sthiraḥ khe syātseyaṃ prathamabhūmikā ॥ 74॥
यत्रात्मना सृष्टिलयौ जीवन्मुक्तिदशागतः ।
सहजः कुरुते योगं सेयं निष्पत्तिभूमिका ॥ ७५॥ इति॥
yatrātmanā sṛṣṭilayau jīvanmuktidaśāgataḥ ।
sahajaḥ kurute yogaṃ seyaṃ niṣpattibhūmikā ॥ 75॥ iti॥
एतदुपनिषदं योऽधीते सोऽग्निपूतो भवति ।
स वायुपूतो भवति । सुरापानात्पूतो भवति ।
स्वर्णस्तेयात्पूतो भवति । स जीवन्मुक्तो भवति ।
तदेतदृचाभ्युक्तम् । तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः ।
दिवीव चक्षुराततम् । तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिन्धते ।
विष्णोर्यत्परमं पदमित्युपनिषत् ॥
etadupaniṣadaṃ yo'dhīte so'gnipūto bhavati ।
sa vāyupūto bhavati । surāpānātpūto bhavati ।
svarṇasteyātpūto bhavati । sa jīvanmukto bhavati ।
tadetadṛcābhyuktam । tadviṣṇoḥ paramaṃ padaṃ sadā paśyanti sūrayaḥ ।
divīva cakṣurātatam । tadviprāso vipanyavo jāgṛvāṃsaḥ samindhate ।
viṣṇoryatparamaṃ padamityupaniṣat ॥
इति पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥
iti pañcamo'dhyāyaḥ ॥ 5॥
ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्विनावधी तमस्तु मा विद्विषावहै ।
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ हरिः ॐ तत्सत् ॥
oṃ saha nāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṃ karavāvahai ।
tejasvināvadhī tamastu mā vidviṣāvahai ।
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥ hariḥ oṃ tatsat ॥
इति वराहोपनिषत्समाप्ता ॥
iti varāhopaniṣatsamāptā ॥