| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
७. वारणत्थेरगाथावण्णना
7. Vāraṇattheragāthāvaṇṇanā
योध कोचि मनुस्सेसूति आयस्मतो वारणत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि करोन्तो इतो द्वानवुते कप्पे तिस्सस्स भगवतो उप्पत्तितो पुरेतरमेव ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा ब्राह्मणानं विज्जासिप्पेसु पारगू हुत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा चतुपण्णाससहस्सानं अन्तेवासिकानं मन्ते वाचेन्तो वसति। तेन च समयेन तिस्सस्स भगवतो बोधिसत्तभूतस्स तुसिता काया चवित्वा चरिमभवे मातुकुच्छिं ओक्कमनेन महापथविकम्पो अहोसि। तं दिस्वा महाजनो भीतो संविग्गो नं इसिं उपसङ्कमित्वा पथविकम्पनकारणं पुच्छि। सो ‘‘महाबोधिसत्तो मातुकुच्छिं ओक्कमि, तेनायं पथविकम्पो, तस्मा मा भायथा’’ति बुद्धुप्पादस्स पुब्बनिमित्तभावं कथेत्वा समस्सासेसि, बुद्धारम्मणञ्च पीतिं पटिवेदेसि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कोसलरट्ठे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वारणोति लद्धनामो वयप्पत्तो अञ्ञतरस्स आरञ्ञकस्स थेरस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा लद्धप्पसादो पब्बजित्वा समणधम्मं करोति। सो एकदिवसं बुद्धुपट्ठानं गच्छन्तो अन्तरामग्गे अहिनकुले अञ्ञमञ्ञं कलहं कत्वा कालङ्कते दिस्वा ‘‘इमे सत्ता अञ्ञमञ्ञविरोधेन जीवितक्खयं पत्ता’’ति संविग्गमानसो हुत्वा भगवतो सन्तिकं गतो, तस्स भगवा चित्ताचारं ञत्वा तदनुरूपमेव ओवादं देन्तो –
Yodha koci manussesūti āyasmato vāraṇattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni karonto ito dvānavute kappe tissassa bhagavato uppattito puretarameva brāhmaṇakule nibbattitvā brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu pāragū hutvā isipabbajjaṃ pabbajitvā catupaṇṇāsasahassānaṃ antevāsikānaṃ mante vācento vasati. Tena ca samayena tissassa bhagavato bodhisattabhūtassa tusitā kāyā cavitvā carimabhave mātukucchiṃ okkamanena mahāpathavikampo ahosi. Taṃ disvā mahājano bhīto saṃviggo naṃ isiṃ upasaṅkamitvā pathavikampanakāraṇaṃ pucchi. So ‘‘mahābodhisatto mātukucchiṃ okkami, tenāyaṃ pathavikampo, tasmā mā bhāyathā’’ti buddhuppādassa pubbanimittabhāvaṃ kathetvā samassāsesi, buddhārammaṇañca pītiṃ paṭivedesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe brāhmaṇakule nibbattitvā vāraṇoti laddhanāmo vayappatto aññatarassa āraññakassa therassa santike dhammaṃ sutvā laddhappasādo pabbajitvā samaṇadhammaṃ karoti. So ekadivasaṃ buddhupaṭṭhānaṃ gacchanto antarāmagge ahinakule aññamaññaṃ kalahaṃ katvā kālaṅkate disvā ‘‘ime sattā aññamaññavirodhena jīvitakkhayaṃ pattā’’ti saṃviggamānaso hutvā bhagavato santikaṃ gato, tassa bhagavā cittācāraṃ ñatvā tadanurūpameva ovādaṃ dento –
२३७.
237.
‘‘योध कोचि मनुस्सेसु, परपाणानि हिंसति।
‘‘Yodha koci manussesu, parapāṇāni hiṃsati;
अस्मा लोका परम्हा च, उभया धंसते नरो॥
Asmā lokā paramhā ca, ubhayā dhaṃsate naro.
२३८.
238.
‘‘यो च मेत्तेन चित्तेन, सब्बपाणानुकम्पति।
‘‘Yo ca mettena cittena, sabbapāṇānukampati;
बहुञ्हि सो पसवति, पुञ्ञं तादिसको नरो॥
Bahuñhi so pasavati, puññaṃ tādisako naro.
२३९.
239.
‘‘सुभासितस्स सिक्खेथ, समणूपासनस्स च।
‘‘Subhāsitassa sikkhetha, samaṇūpāsanassa ca;
एकासनस्स च रहो, चित्तवूपसमस्सा चा’’ति॥ – तिस्सो गाथा अभासि।
Ekāsanassa ca raho, cittavūpasamassā cā’’ti. – tisso gāthā abhāsi;
तत्थ योध कोचि मनुस्सेसूति इध मनुस्सेसु यो कोचि खत्तियो वा ब्राह्मणो वा वेस्सो वा सुद्दो वा गहट्ठो वा पब्बजितो वा। मनुस्सग्गहणञ्चेत्थ उक्कट्ठसत्तनिदस्सनन्ति दट्ठब्बं। परपाणानि हिंसतीति परसत्ते मारेति विबाधति च। अस्मा लोकाति इध लोकतो। परम्हाति परलोकतो। उभया धंसतेति उभयतो धंसति, उभयलोकपरियापन्नहितसुखतो परिहायतीति अत्थो। नरोति सत्तो।
Tattha yodha koci manussesūti idha manussesu yo koci khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddo vā gahaṭṭho vā pabbajito vā. Manussaggahaṇañcettha ukkaṭṭhasattanidassananti daṭṭhabbaṃ. Parapāṇāni hiṃsatīti parasatte māreti vibādhati ca. Asmā lokāti idha lokato. Paramhāti paralokato. Ubhayā dhaṃsateti ubhayato dhaṃsati, ubhayalokapariyāpannahitasukhato parihāyatīti attho. Naroti satto.
एवं परपीळालक्खणं पापधम्मं दस्सेत्वा इदानि परपीळानिवत्तिलक्खणं कुसलं धम्मं दस्सेन्तो ‘‘यो च मेत्तेना’’तिआदिना दुतियं गाथमाह। तत्थ मेत्तेन चित्तेनाति मेत्तासम्पयुत्तेन चित्तेन अप्पनापत्तेन इतरीतरेन वा। सब्बपाणानुकम्पतीति सब्बे पाणे अत्तनो ओरसपुत्ते विय मेत्तायति। बहुञ्हि सो पसवति, पुञ्ञं तादिसको नरोति सो तथारूपो मेत्ताविहारी पुग्गलो बहुं महन्तं अनप्पकं कुसलं पसवति पटिलभति अधिगच्छति।
Evaṃ parapīḷālakkhaṇaṃ pāpadhammaṃ dassetvā idāni parapīḷānivattilakkhaṇaṃ kusalaṃ dhammaṃ dassento ‘‘yo ca mettenā’’tiādinā dutiyaṃ gāthamāha. Tattha mettena cittenāti mettāsampayuttena cittena appanāpattena itarītarena vā. Sabbapāṇānukampatīti sabbe pāṇe attano orasaputte viya mettāyati. Bahuñhi so pasavati, puññaṃ tādisako naroti so tathārūpo mettāvihārī puggalo bahuṃ mahantaṃ anappakaṃ kusalaṃ pasavati paṭilabhati adhigacchati.
इदानि तं ससम्भारे समथविपस्सनाधम्मे नियोजेन्तो ‘‘सुभासितस्सा’’तिआदिना ततियं गाथमाह। तत्थ सुभासितस्स सिक्खेथाति अप्पिच्छकथादिभेदं सुभासितं परियत्तिधम्मं सवनधारणपरिपुच्छादिवसेन सिक्खेय्य। समणूपासनस्स चाति समितपापानं समणानं कल्याणमित्तानं उपासकानं कालेन कालं उपसङ्कमित्वा पयिरुपासनञ्चेव पटिपत्तिया तेसं समीपचरियञ्च सिक्खेय्य। एकासनस्स च रहो चित्तवूपसमस्स चाति एकस्स असहायस्स कायविवेकं अनुब्रूहन्तस्स रहो कम्मट्ठानानुयोगवसेन आसनं निसज्जं सिक्खेय्य। एवं कम्मट्ठानं अनुयुञ्जन्तो भावनञ्च मत्थकं पापेन्तो समुच्छेदवसेन किलेसानं चित्तस्स वूपसमञ्च सिक्खेय्य। याहि अधिसीलसिक्खादीहि किलेसा अच्चन्तमेव वूपसन्ता पहीना होन्ति, ता मग्गफलसिक्खा सिक्खन्तस्स अच्चन्तमेव चित्तं वूपसन्तं नाम होतीति। गाथापरियोसाने विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४७.५९-७२) –
Idāni taṃ sasambhāre samathavipassanādhamme niyojento ‘‘subhāsitassā’’tiādinā tatiyaṃ gāthamāha. Tattha subhāsitassa sikkhethāti appicchakathādibhedaṃ subhāsitaṃ pariyattidhammaṃ savanadhāraṇaparipucchādivasena sikkheyya. Samaṇūpāsanassa cāti samitapāpānaṃ samaṇānaṃ kalyāṇamittānaṃ upāsakānaṃ kālena kālaṃ upasaṅkamitvā payirupāsanañceva paṭipattiyā tesaṃ samīpacariyañca sikkheyya. Ekāsanassa ca raho cittavūpasamassa cāti ekassa asahāyassa kāyavivekaṃ anubrūhantassa raho kammaṭṭhānānuyogavasena āsanaṃ nisajjaṃ sikkheyya. Evaṃ kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto bhāvanañca matthakaṃ pāpento samucchedavasena kilesānaṃ cittassa vūpasamañca sikkheyya. Yāhi adhisīlasikkhādīhi kilesā accantameva vūpasantā pahīnā honti, tā maggaphalasikkhā sikkhantassa accantameva cittaṃ vūpasantaṃ nāma hotīti. Gāthāpariyosāne vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.47.59-72) –
‘‘अज्झोगाहेत्वा हिमवं, मन्ते वाचेमहं तदा।
‘‘Ajjhogāhetvā himavaṃ, mante vācemahaṃ tadā;
चतुपञ्ञाससहस्सानि, सिस्सा मय्हं उपट्ठहुं॥
Catupaññāsasahassāni, sissā mayhaṃ upaṭṭhahuṃ.
‘‘अधिता वेदगू सब्बे, छळङ्गे पारमिं गता।
‘‘Adhitā vedagū sabbe, chaḷaṅge pāramiṃ gatā;
सकविज्जाहुपत्थद्धा, हिमवन्ते वसन्ति ते॥
Sakavijjāhupatthaddhā, himavante vasanti te.
‘‘चवित्वा तुसिता काया, देवपुत्तो महायसो।
‘‘Cavitvā tusitā kāyā, devaputto mahāyaso;
उप्पज्जि मातुकुच्छिस्मिं, सम्पजानो पतिस्सतो॥
Uppajji mātukucchismiṃ, sampajāno patissato.
‘‘सम्बुद्धे उपपज्जन्ते, दससहस्सि कम्पथ।
‘‘Sambuddhe upapajjante, dasasahassi kampatha;
अन्धा चक्खुं अलभिंसु, उप्पज्जन्तम्हि नायके॥
Andhā cakkhuṃ alabhiṃsu, uppajjantamhi nāyake.
‘‘सब्बाकारं पकम्पित्थ, केवला वसुधा अयं।
‘‘Sabbākāraṃ pakampittha, kevalā vasudhā ayaṃ;
निग्घोससद्दं सुत्वान, उब्बिज्जिंसु महाजना॥
Nigghosasaddaṃ sutvāna, ubbijjiṃsu mahājanā.
‘‘सब्बे जना समागम्म, आगच्छुं मम सन्तिकं।
‘‘Sabbe janā samāgamma, āgacchuṃ mama santikaṃ;
वसुधायं पकम्पित्थ, किं विपाको भविस्सति॥
Vasudhāyaṃ pakampittha, kiṃ vipāko bhavissati.
‘‘अवचासिं तदा तेसं, मा भेथ नत्थि वो भयं।
‘‘Avacāsiṃ tadā tesaṃ, mā bhetha natthi vo bhayaṃ;
विसट्ठा होथ सब्बेपि, उप्पादोयं सुवत्थिको॥
Visaṭṭhā hotha sabbepi, uppādoyaṃ suvatthiko.
‘‘अट्ठहेतूहि सम्फुस्स, वसुधायं पकम्पति।
‘‘Aṭṭhahetūhi samphussa, vasudhāyaṃ pakampati;
तथा निमित्ता दिस्सन्ति, ओभासो विपुलो महा॥
Tathā nimittā dissanti, obhāso vipulo mahā.
‘‘असंसयं बुद्धसेट्ठो, उप्पज्जिस्सति चक्खुमा।
‘‘Asaṃsayaṃ buddhaseṭṭho, uppajjissati cakkhumā;
सञ्ञापेत्वान जनतं, पञ्चसीले कथेसहं॥
Saññāpetvāna janataṃ, pañcasīle kathesahaṃ.
‘‘सुत्वान पञ्चसीलानि, बुद्धुप्पादञ्च दुल्लभं।
‘‘Sutvāna pañcasīlāni, buddhuppādañca dullabhaṃ;
उब्बेगजाता सुमना, तुट्ठहट्ठा अहंसु ते॥
Ubbegajātā sumanā, tuṭṭhahaṭṭhā ahaṃsu te.
‘‘द्वेनवुते इतो कप्पे, यं निमित्तं वियाकरिं।
‘‘Dvenavute ito kappe, yaṃ nimittaṃ viyākariṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, ब्याकरणस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, byākaraṇassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
वारणत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Vāraṇattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ७. वारणत्थेरगाथा • 7. Vāraṇattheragāthā
