| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
८. वासेट्ठसुत्तवण्णना
8. Vāseṭṭhasuttavaṇṇanā
४५४. एवं मे सुतन्ति वासेट्ठसुत्तं। तत्थ इच्छानङ्गलवनसण्डेति इच्छानङ्गलगामस्स अविदूरे वनसण्डे। चङ्कीति आदयो पञ्चपि जना रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स पुरोहिता एव। अञ्ञे च अभिञ्ञाताति अञ्ञे च बहू अभिञ्ञाता ब्राह्मणा। ते किर छट्ठे छट्ठे मासे द्वीसु ठानेसु सन्निपतन्ति। यदा जातिं सोधेतुकामा होन्ति, तदा पोक्खरसातिस्स सन्तिके जातिसोधनत्थं उक्कट्ठाय सन्निपतन्ति। यदा मन्ते सोधेतुकामा होन्ति, तदा इच्छानङ्गले सन्निपतन्ति। इमस्मिं काले मन्तसोधनत्थं सन्निपतिंसु। अयमन्तरा कथाति यं अत्तनो सहायकभावानुरूपं कथं कथेन्ता अनुविचरिंसु, तस्सा कथाय अन्तरा अयमञ्ञा कथा उदपादि। सीलवाति गुणवा। वत्तसम्पन्नोति आचारसम्पन्नो।
454.Evaṃme sutanti vāseṭṭhasuttaṃ. Tattha icchānaṅgalavanasaṇḍeti icchānaṅgalagāmassa avidūre vanasaṇḍe. Caṅkīti ādayo pañcapi janā rañño pasenadissa kosalassa purohitā eva. Aññe ca abhiññātāti aññe ca bahū abhiññātā brāhmaṇā. Te kira chaṭṭhe chaṭṭhe māse dvīsu ṭhānesu sannipatanti. Yadā jātiṃ sodhetukāmā honti, tadā pokkharasātissa santike jātisodhanatthaṃ ukkaṭṭhāya sannipatanti. Yadā mante sodhetukāmā honti, tadā icchānaṅgale sannipatanti. Imasmiṃ kāle mantasodhanatthaṃ sannipatiṃsu. Ayamantarā kathāti yaṃ attano sahāyakabhāvānurūpaṃ kathaṃ kathentā anuvicariṃsu, tassā kathāya antarā ayamaññā kathā udapādi. Sīlavāti guṇavā. Vattasampannoti ācārasampanno.
४५५. अनुञ्ञातपटिञ्ञाताति सिक्खिता तुम्हेति एवं आचरियेहि अनुञ्ञाता, आम आचरिय सिक्खितम्हाति एवं सयञ्च पटिञ्ञाता। अस्माति भवाम। अहं पोक्खरसातिस्स, तारुक्खस्सायं माणवोति अहं पोक्खरसातिस्स जेट्ठन्तेवासी अग्गसिस्सो, अयं तारुक्खस्साति दीपेति।
455.Anuññātapaṭiññātāti sikkhitā tumheti evaṃ ācariyehi anuññātā, āma ācariya sikkhitamhāti evaṃ sayañca paṭiññātā. Asmāti bhavāma. Ahaṃ pokkharasātissa, tārukkhassāyaṃ māṇavoti ahaṃ pokkharasātissa jeṭṭhantevāsī aggasisso, ayaṃ tārukkhassāti dīpeti.
तेविज्जानन्ति तिवेदानं ब्राह्मणानं। यदक्खातन्ति यं अत्थतो च ब्यञ्जनतो च एकं पदम्पि अक्खातं। तत्र केवलिनोस्मसेति तं सकलं जाननतो तत्थ निट्ठागतम्हाति अत्थो। इदानि तं केवलिभावं आविकरोन्तो पदकस्मातिआदिमाह। तत्थ जप्पे आचरियसादिसाति कथनट्ठाने मयं आचरियसदिसायेव।
Tevijjānanti tivedānaṃ brāhmaṇānaṃ. Yadakkhātanti yaṃ atthato ca byañjanato ca ekaṃ padampi akkhātaṃ. Tatra kevalinosmaseti taṃ sakalaṃ jānanato tattha niṭṭhāgatamhāti attho. Idāni taṃ kevalibhāvaṃ āvikaronto padakasmātiādimāha. Tattha jappe ācariyasādisāti kathanaṭṭhāne mayaṃ ācariyasadisāyeva.
कम्मुनाति दसकुसलकम्मपथकम्मुना। अयञ्हि पुब्बे सत्तविधं कायवचीकम्मं सन्धाय ‘‘यतो खो, भो, सीलवा होती’’ति आह, तिविधं मनोकम्मं सन्धाय ‘‘वत्तसम्पन्नो’’ति। तेन समन्नागतो हि आचारसम्पन्नो होति। चक्खुमाति पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमन्तभावेन भगवन्तं आलपति।
Kammunāti dasakusalakammapathakammunā. Ayañhi pubbe sattavidhaṃ kāyavacīkammaṃ sandhāya ‘‘yato kho, bho, sīlavā hotī’’ti āha, tividhaṃ manokammaṃ sandhāya ‘‘vattasampanno’’ti. Tena samannāgato hi ācārasampanno hoti. Cakkhumāti pañcahi cakkhūhi cakkhumantabhāvena bhagavantaṃ ālapati.
खयातीतन्ति ऊनभावं अतीतं, परिपुण्णन्ति अत्थो। पेच्चाति उपगन्त्वा। नमस्सन्तीति नमो करोन्ति।
Khayātītanti ūnabhāvaṃ atītaṃ, paripuṇṇanti attho. Peccāti upagantvā. Namassantīti namo karonti.
चक्खुं लोके समुप्पन्नन्ति अविज्जन्धकारे लोके तं अन्धकारं विधमित्वा लोकस्स दिट्ठधम्मिकादिअत्थदस्सनेन चक्खु हुत्वा समुप्पन्नं।
Cakkhuṃ loke samuppannanti avijjandhakāre loke taṃ andhakāraṃ vidhamitvā lokassa diṭṭhadhammikādiatthadassanena cakkhu hutvā samuppannaṃ.
४५६. एवं वासेट्ठेन थोमेत्वा याचितो भगवा द्वेपि जने सङ्गण्हन्तो तेसं वो अहं ब्यक्खिस्सन्तिआदिमाह। तत्थ ब्यक्खिस्सन्ति ब्याकरिस्सामि। अनुपुब्बन्ति तिट्ठतु ताव ब्राह्मणचिन्ता, तिणरुक्खकीटपटङ्गतो पट्ठाय अनुपटिपाटिया आचिक्खिस्सामीति अत्थो। जातिविभङ्गन्ति जातिवित्थारं। अञ्ञमञ्ञा हि जातियोति तेसं तेसञ्हि पाणानं जातियो अञ्ञमञ्ञा नानप्पकाराति अत्थो।
456. Evaṃ vāseṭṭhena thometvā yācito bhagavā dvepi jane saṅgaṇhanto tesaṃ vo ahaṃ byakkhissantiādimāha. Tattha byakkhissanti byākarissāmi. Anupubbanti tiṭṭhatu tāva brāhmaṇacintā, tiṇarukkhakīṭapaṭaṅgato paṭṭhāya anupaṭipāṭiyā ācikkhissāmīti attho. Jātivibhaṅganti jātivitthāraṃ. Aññamaññā hi jātiyoti tesaṃ tesañhi pāṇānaṃ jātiyo aññamaññā nānappakārāti attho.
तिणरुक्खेति अनुपादिन्नकजातिं कत्वा पच्छा उपादिन्नकजातिं कथेस्सामि, एवं तस्स जातिभेदो पाकटो भविस्सतीति इमं देसनं आरभि। महासीवत्थेरो पन ‘‘किं, भन्ते, अनुपादिन्नकं बीजनानताय नानं, उपादिन्नं कम्मनानतायाति? एवं वत्तुं न वट्टती’’ति पुच्छितो आम न वट्टति। कम्मञ्हि योनियं खिपति। योनिसिद्धा इमे सत्ता नानावण्णा होन्तीति। तिणरुक्खेति एत्थ अन्तोफेग्गू बहिसारा अन्तमसो तालनाळिकेरादयोपि तिणानेव, अन्तोसारा पन बहिफेग्गू सब्बे रुक्खा नाम। न चापि पटिजानरेति मयं तिणा मयं रुक्खाति वा, अहं तिणं, अहं रुक्खोति वा एवं न जानन्ति। लिङ्गं जातिमयन्ति अजानन्तानम्पि च तेसं जातिमयमेव सण्ठानं अत्तनो मूलभूततिणादिसदिसमेव होति। किं कारणा? अञ्ञमञ्ञा हि जातियो। यस्मा अञ्ञा तिणजाति, अञ्ञा रुक्खजाति। तिणेसुपि अञ्ञा तालजाति, अञ्ञा नाळिकेरजाति, एवं वित्थारेतब्बं। इमिना इदं दस्सेति – यं जातिवसेन नाना होति, तं अत्तनो पटिञ्ञं परेसं वा उपदेसं विनापि अञ्ञजातितो विसेसेन गय्हति। यदि च जातिया ब्राह्मणो भवेय्य, सोपि अत्तनो पटिञ्ञं परेसं वा उपदेसं विना खत्तियतो वेस्सतो सुद्दतो वा विसेसेन गय्हेय्य, न च गय्हति। तस्मा न जातिया ब्राह्मणोति। परतो पन ‘‘यथा एतासु जातीसू’’ति गाथाय एतमत्थं वचीभेदेनेव आविकरिस्सति।
Tiṇarukkheti anupādinnakajātiṃ katvā pacchā upādinnakajātiṃ kathessāmi, evaṃ tassa jātibhedo pākaṭo bhavissatīti imaṃ desanaṃ ārabhi. Mahāsīvatthero pana ‘‘kiṃ, bhante, anupādinnakaṃ bījanānatāya nānaṃ, upādinnaṃ kammanānatāyāti? Evaṃ vattuṃ na vaṭṭatī’’ti pucchito āma na vaṭṭati. Kammañhi yoniyaṃ khipati. Yonisiddhā ime sattā nānāvaṇṇā hontīti. Tiṇarukkheti ettha antopheggū bahisārā antamaso tālanāḷikerādayopi tiṇāneva, antosārā pana bahipheggū sabbe rukkhā nāma. Na cāpi paṭijānareti mayaṃ tiṇā mayaṃ rukkhāti vā, ahaṃ tiṇaṃ, ahaṃ rukkhoti vā evaṃ na jānanti. Liṅgaṃ jātimayanti ajānantānampi ca tesaṃ jātimayameva saṇṭhānaṃ attano mūlabhūtatiṇādisadisameva hoti. Kiṃ kāraṇā? Aññamaññā hi jātiyo. Yasmā aññā tiṇajāti, aññā rukkhajāti. Tiṇesupi aññā tālajāti, aññā nāḷikerajāti, evaṃ vitthāretabbaṃ. Iminā idaṃ dasseti – yaṃ jātivasena nānā hoti, taṃ attano paṭiññaṃ paresaṃ vā upadesaṃ vināpi aññajātito visesena gayhati. Yadi ca jātiyā brāhmaṇo bhaveyya, sopi attano paṭiññaṃ paresaṃ vā upadesaṃ vinā khattiyato vessato suddato vā visesena gayheyya, na ca gayhati. Tasmā na jātiyā brāhmaṇoti. Parato pana ‘‘yathā etāsu jātīsū’’ti gāthāya etamatthaṃ vacībhedeneva āvikarissati.
एवं अनुपादिन्नकेसु जातिं दस्सेत्वा उपादिन्नकेसु दस्सेन्तो ततो कीटेतिआदिमाह। याव कुन्थकिपिल्लिकेति कुन्थकिपिल्लिकं परियन्तं कत्वाति अत्थो। एत्थ च ये उप्पतित्वा गच्छन्ति, ते पटङ्गा नाम। अञ्ञमञ्ञा हि जातियोति तेसम्पि नीलरत्तादिवण्णवसेन जातियो नानप्पकाराव होन्ति।
Evaṃ anupādinnakesu jātiṃ dassetvā upādinnakesu dassento tato kīṭetiādimāha. Yāva kunthakipilliketi kunthakipillikaṃ pariyantaṃ katvāti attho. Ettha ca ye uppatitvā gacchanti, te paṭaṅgā nāma. Aññamaññā hi jātiyoti tesampi nīlarattādivaṇṇavasena jātiyo nānappakārāva honti.
खुद्दकेति काळकादयो। महल्लकेति ससबिळारादयो।
Khuddaketi kāḷakādayo. Mahallaketi sasabiḷārādayo.
पादूदरेति उदरपादे, उदरंयेव नेसं पादाति वुत्तं होति। दीघपिट्ठिकेति सप्पानञ्हि सीसतो याव नङ्गुट्ठा पिट्ठियेव होति, तेन ते ‘‘दीघपिट्ठिका’’ति वुच्चन्ति।
Pādūdareti udarapāde, udaraṃyeva nesaṃ pādāti vuttaṃ hoti. Dīghapiṭṭhiketi sappānañhi sīsato yāva naṅguṭṭhā piṭṭhiyeva hoti, tena te ‘‘dīghapiṭṭhikā’’ti vuccanti.
उदकेति ओदके, उदकम्हि जाते।
Udaketi odake, udakamhi jāte.
पक्खीति सकुणे। ते हि पत्तेहि यन्तीति पत्तयाना, वेहासं गच्छन्तीति विहङ्गमा।
Pakkhīti sakuṇe. Te hi pattehi yantīti pattayānā, vehāsaṃ gacchantīti vihaṅgamā.
एवं थलजलाकासगोचरानं पाणानं जातिभेदं दस्सेत्वा इदानि येनाधिप्पायेन तं दस्सेति, तं आविकरोन्तो यथा एतासूति गाथमाह। तस्सत्थो सङ्खेपेन वुत्तोव। वित्थारतो पनेत्थ यं वत्तब्बं, तं सयमेव दस्सेन्तो न केसेहीतिआदिमाह। तत्रायं योजना – यं वुत्तं ‘‘नत्थि मनुस्सेसु लिङ्गजातिमयं पुथू’’ति, तं एवं नत्थीति वेदितब्बं। सेय्यथिदं? न केसेहीति। न हि – ‘‘ब्राह्मणानं एदिसा केसा होन्ति, खत्तियानं एदिसा’’ति नियमो अत्थि यथा हत्थिअस्समिगादीनन्ति इमिना नयेन सब्बं योजेतब्बं।
Evaṃ thalajalākāsagocarānaṃ pāṇānaṃ jātibhedaṃ dassetvā idāni yenādhippāyena taṃ dasseti, taṃ āvikaronto yathā etāsūti gāthamāha. Tassattho saṅkhepena vuttova. Vitthārato panettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ sayameva dassento na kesehītiādimāha. Tatrāyaṃ yojanā – yaṃ vuttaṃ ‘‘natthi manussesu liṅgajātimayaṃ puthū’’ti, taṃ evaṃ natthīti veditabbaṃ. Seyyathidaṃ? Na kesehīti. Na hi – ‘‘brāhmaṇānaṃ edisā kesā honti, khattiyānaṃ edisā’’ti niyamo atthi yathā hatthiassamigādīnanti iminā nayena sabbaṃ yojetabbaṃ.
लिङ्गं जातिमयं नेव, यथा अञ्ञासु जातिसूति इदं पन वुत्तस्सेवत्थस्स निगमनन्ति वेदितब्बं। तस्सायं योजना – एवं यस्मा इमेहि केसादीहि नत्थि मनुस्सेसु लिङ्गं जातिमयं पुथु, तस्मा वेदितब्बमेतं ‘‘ब्राह्मणादिभेदेसु मनुस्सेसु लिङ्गं जातिमयं नेव, यथा अञ्ञासु जातिसू’’ति।
Liṅgaṃ jātimayaṃ neva, yathā aññāsu jātisūti idaṃ pana vuttassevatthassa nigamananti veditabbaṃ. Tassāyaṃ yojanā – evaṃ yasmā imehi kesādīhi natthi manussesu liṅgaṃ jātimayaṃ puthu, tasmā veditabbametaṃ ‘‘brāhmaṇādibhedesu manussesu liṅgaṃ jātimayaṃ neva, yathā aññāsu jātisū’’ti.
४५७. इदानि एवं जातिभेदे असतिपि ‘‘ब्राह्मणो खत्तियो’’ति इदं नानत्तं यथा जातं , तं दस्सेतुं पच्चत्तन्ति गाथमाह। तत्थ वोकारन्ति नानत्तं। अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – यथा हि तिरच्छानानं योनिसिद्धमेव केसादिसण्ठानेन नानत्तं, तथा ब्राह्मणादीनं अत्तनो अत्तनो सरीरे तं नत्थि। एवं सन्तेपि यदेतं ‘‘ब्राह्मणो खत्तियो’’ति वोकारं, तं वोकारञ्च मनुस्सेसु समञ्ञाय पवुच्चति, वोहारमत्तेनेव पवुच्चतीति।
457. Idāni evaṃ jātibhede asatipi ‘‘brāhmaṇo khattiyo’’ti idaṃ nānattaṃ yathā jātaṃ , taṃ dassetuṃ paccattanti gāthamāha. Tattha vokāranti nānattaṃ. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yathā hi tiracchānānaṃ yonisiddhameva kesādisaṇṭhānena nānattaṃ, tathā brāhmaṇādīnaṃ attano attano sarīre taṃ natthi. Evaṃ santepi yadetaṃ ‘‘brāhmaṇo khattiyo’’ti vokāraṃ, taṃ vokārañca manussesu samaññāya pavuccati, vohāramatteneva pavuccatīti.
एत्तावता भगवा भारद्वाजस्स वादं निग्गण्हित्वा इदानि यदि जातिया ब्राह्मणो भवेय्य, आजीवसीलाचारविपन्नोपि ब्राह्मणो भवेय्य। यस्मा पन पोराणा ब्राह्मणा तस्स ब्राह्मणभावं न इच्छन्ति, लोके च अञ्ञेपि पण्डितमनुस्सा, तस्मा वासेट्ठस्स वादं पग्गण्हन्तो यो हि कोचि मनुस्सेसूति अट्ठ गाथा आह। तत्थ गोरक्खन्ति खेत्तरक्खं, कसिकम्मन्ति वुत्तं होति। गोति हि पथविया नामं, तस्मा एवमाह। पुथुसिप्पेनाति तन्तवायकम्मादिनानासिप्पेन। वोहारन्ति वणिज्जं। परपेस्सेनाति परेसं वेय्यावच्चकम्मेन। इस्सत्थन्ति आवुधजीविकं, उसुञ्च सत्तिं चाति वुत्तं होति। पोरोहिच्चेनाति पुरोहितकम्मेन।
Ettāvatā bhagavā bhāradvājassa vādaṃ niggaṇhitvā idāni yadi jātiyā brāhmaṇo bhaveyya, ājīvasīlācāravipannopi brāhmaṇo bhaveyya. Yasmā pana porāṇā brāhmaṇā tassa brāhmaṇabhāvaṃ na icchanti, loke ca aññepi paṇḍitamanussā, tasmā vāseṭṭhassa vādaṃ paggaṇhanto yo hi koci manussesūti aṭṭha gāthā āha. Tattha gorakkhanti khettarakkhaṃ, kasikammanti vuttaṃ hoti. Goti hi pathaviyā nāmaṃ, tasmā evamāha. Puthusippenāti tantavāyakammādinānāsippena. Vohāranti vaṇijjaṃ. Parapessenāti paresaṃ veyyāvaccakammena. Issatthanti āvudhajīvikaṃ, usuñca sattiṃ cāti vuttaṃ hoti. Porohiccenāti purohitakammena.
एवं ब्राह्मणसमयेन च लोकवोहारेन च आजीवसीलाचारविपन्नस्स अब्राह्मणभावं साधेत्वा एवं सन्ते न जातिया ब्राह्मणो, गुणेहि पन ब्राह्मणो होति। तस्मा यत्थ कत्थचि कुले जातो यो गुणवा, सो ब्राह्मणो, अयमेत्थ ञायोति एवमेतं ञायं अत्थतो आपादेत्वा इदानि नं वचीभेदेन पकासेन्तो न चाहं ब्राह्मणन्तिआदिमाह। तस्सत्थो – अहञ्हि य्वायं चतुन्नं योनीनं यत्थ कत्थचि जातो, तत्रापि विसेसेन यो ब्राह्मणस्स संवण्णिताय मातरि सम्भूतो, तं योनिजं मत्तिसम्भवं, या चायं उभतो सुजातोतिआदिना नयेन ब्राह्मणेहि ब्राह्मणस्स परिसुद्धउप्पत्तिमग्गसङ्खाता योनि वुत्ता, संसुद्धगहणिकोति इमिना च मातिसम्पत्ति, ततोपि जातसम्भूतत्ता योनिजो मत्तिसम्भवोति वुच्चति, तं योनिजं मत्तिसम्भवं इमिना च योनिजमत्तिसम्भवमत्तेन न ब्राह्मणं ब्रूमि। कस्मा? यस्मा, भो भोति, वचनमत्तेन अञ्ञेहि सकिञ्चनेहि विसिट्ठत्ता भोवादि नाम सो होति, सचे होति सकिञ्चनो सपलिबोधो। यो पनायं यत्थ कत्थचि जातोपि रागादिकिञ्चनाभावेन अकिञ्चनो, सब्बगहणपटिनिस्सग्गेन अनादानो, अकिञ्चनं अनादानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं। कस्मा? यस्मा बाहितपापोति।
Evaṃ brāhmaṇasamayena ca lokavohārena ca ājīvasīlācāravipannassa abrāhmaṇabhāvaṃ sādhetvā evaṃ sante na jātiyā brāhmaṇo, guṇehi pana brāhmaṇo hoti. Tasmā yattha katthaci kule jāto yo guṇavā, so brāhmaṇo, ayamettha ñāyoti evametaṃ ñāyaṃ atthato āpādetvā idāni naṃ vacībhedena pakāsento na cāhaṃ brāhmaṇantiādimāha. Tassattho – ahañhi yvāyaṃ catunnaṃ yonīnaṃ yattha katthaci jāto, tatrāpi visesena yo brāhmaṇassa saṃvaṇṇitāya mātari sambhūto, taṃ yonijaṃ mattisambhavaṃ, yā cāyaṃ ubhato sujātotiādinā nayena brāhmaṇehi brāhmaṇassa parisuddhauppattimaggasaṅkhātā yoni vuttā, saṃsuddhagahaṇikoti iminā ca mātisampatti, tatopi jātasambhūtattā yonijo mattisambhavoti vuccati, taṃ yonijaṃ mattisambhavaṃ iminā ca yonijamattisambhavamattena na brāhmaṇaṃ brūmi. Kasmā? Yasmā, bho bhoti, vacanamattena aññehi sakiñcanehi visiṭṭhattā bhovādi nāma so hoti, sace hoti sakiñcano sapalibodho. Yo panāyaṃ yattha katthaci jātopi rāgādikiñcanābhāvena akiñcano, sabbagahaṇapaṭinissaggena anādāno, akiñcanaṃ anādānaṃ, tamahaṃ brūmibrāhmaṇaṃ. Kasmā? Yasmā bāhitapāpoti.
४५८. किञ्चभिय्यो सब्बसंयोजनं छेत्वातिआदि सत्तवीसति गाथा। तत्थ सब्बसंयोजनन्ति दसविधसंयोजनं। न परितस्सतीति तण्हापरितस्सनाय न परितस्सति। सङ्गातिगन्ति रागसङ्गादयो अतिक्कन्तं। विसंयुत्तन्ति चतूहि योनीहि सब्बकिलेसेहि वा विसंयुत्तं।
458. Kiñcabhiyyo sabbasaṃyojanaṃ chetvātiādi sattavīsati gāthā. Tattha sabbasaṃyojananti dasavidhasaṃyojanaṃ. Na paritassatīti taṇhāparitassanāya na paritassati. Saṅgātiganti rāgasaṅgādayo atikkantaṃ. Visaṃyuttanti catūhi yonīhi sabbakilesehi vā visaṃyuttaṃ.
नद्धिन्ति उपनाहं। वरत्तन्ति तण्हं। सन्दानन्ति युत्तपासं, दिट्ठिपरियुट्ठानस्सेतं अधिवचनं। सहनुक्कमन्ति अनुक्कमो वुच्चति पासे पवेसनगण्ठि, दिट्ठानुसयस्सेतं नामं। उक्खित्तपलिघन्ति एत्थ पलिघोति अविज्जा। बुद्धन्ति चतुसच्चबुद्धं। तितिक्खतीति खमति।
Naddhinti upanāhaṃ. Varattanti taṇhaṃ. Sandānanti yuttapāsaṃ, diṭṭhipariyuṭṭhānassetaṃ adhivacanaṃ. Sahanukkamanti anukkamo vuccati pāse pavesanagaṇṭhi, diṭṭhānusayassetaṃ nāmaṃ. Ukkhittapalighanti ettha palighoti avijjā. Buddhanti catusaccabuddhaṃ. Titikkhatīti khamati.
खन्तिबलन्ति अधिवासनखन्तिबलं। सा पन सकिं उप्पन्ना बलानीकं नाम न होति, पुनप्पुनं उप्पन्ना पन होति। तस्सा अत्थिताय बलानीकं।
Khantibalanti adhivāsanakhantibalaṃ. Sā pana sakiṃ uppannā balānīkaṃ nāma na hoti, punappunaṃ uppannā pana hoti. Tassā atthitāya balānīkaṃ.
वतवन्तन्ति धुतङ्गवन्तं। सीलवन्तन्ति गुणवन्तं। अनुस्सदन्ति रागादिउस्सदविरहितं। ‘‘अनुस्सुत’’न्तिपि पाठो, अनवस्सुतन्ति अत्थो। दन्तन्ति निब्बिसेवनं।
Vatavantanti dhutaṅgavantaṃ. Sīlavantanti guṇavantaṃ. Anussadanti rāgādiussadavirahitaṃ. ‘‘Anussuta’’ntipi pāṭho, anavassutanti attho. Dantanti nibbisevanaṃ.
न लिम्पतीति न अल्लीयति। कामेसूति किलेसकामवत्थुकामेसु।
Na limpatīti na allīyati. Kāmesūti kilesakāmavatthukāmesu.
दुक्खस्स पजानाति, इधेव खयन्ति एत्थ अरहत्तफलं दुक्खक्खयोति अधिप्पेतं। पजानातीति अधिगमवसेन जानाति। पन्नभारन्ति ओहितभारं, खन्धकिलेसअभिसङ्खारकामगुणभारे ओतारेत्वा ठितं। विसंयुत्तपदं वुत्तत्थमेव।
Dukkhassapajānāti, idheva khayanti ettha arahattaphalaṃ dukkhakkhayoti adhippetaṃ. Pajānātīti adhigamavasena jānāti. Pannabhāranti ohitabhāraṃ, khandhakilesaabhisaṅkhārakāmaguṇabhāre otāretvā ṭhitaṃ. Visaṃyuttapadaṃ vuttatthameva.
गम्भीरपञ्ञन्ति गम्भीरेसु आरम्मणेसु पवत्तपञ्ञं। मेधाविन्ति पकतिपञ्ञाय पञ्ञवन्तं।
Gambhīrapaññanti gambhīresu ārammaṇesu pavattapaññaṃ. Medhāvinti pakatipaññāya paññavantaṃ.
अनागारेहि चूभयन्ति अनागारेहि च विसंसट्ठं उभयञ्च, द्वीहिपि चेतेहि विसंसट्ठमेवाति अत्थो। अनोकसारिन्ति ओकं वुच्चति पञ्चकामगुणालयो, तं अनल्लीयमानन्ति अत्थो। अप्पिच्छन्ति अनिच्छं।
Anāgārehicūbhayanti anāgārehi ca visaṃsaṭṭhaṃ ubhayañca, dvīhipi cetehi visaṃsaṭṭhamevāti attho. Anokasārinti okaṃ vuccati pañcakāmaguṇālayo, taṃ anallīyamānanti attho. Appicchanti anicchaṃ.
तसेसूति सतण्हेसु। थावरेसूति नित्तण्हेसु।
Tasesūti sataṇhesu. Thāvaresūti nittaṇhesu.
अत्तदण्डेसूति गहितदण्डेसु। निब्बुतन्ति किलेसनिब्बानेन निब्बुतं। सादानेसूति सउपादानेसु।
Attadaṇḍesūti gahitadaṇḍesu. Nibbutanti kilesanibbānena nibbutaṃ. Sādānesūti saupādānesu.
ओहितोति पतितो।
Ohitoti patito.
४५९. अकक्कसन्ति निद्दोसं। सदोसो हि रुक्खोपि सकक्कसोति वुच्चति। विञ्ञापनिन्ति अत्थविञ्ञापनिकं। सच्चन्ति अविसंवादिकं। उदीरयेति भणति। याय नाभिसज्जेति याय गिराय परस्स सज्जनं वा लग्गनं वा न करोति, तादिसं अफरुसं गिरं भासतीति अत्थो।
459.Akakkasanti niddosaṃ. Sadoso hi rukkhopi sakakkasoti vuccati. Viññāpaninti atthaviññāpanikaṃ. Saccanti avisaṃvādikaṃ. Udīrayeti bhaṇati. Yāyanābhisajjeti yāya girāya parassa sajjanaṃ vā lagganaṃ vā na karoti, tādisaṃ apharusaṃ giraṃ bhāsatīti attho.
दीघन्ति सुत्तारुळ्हभण्डं। रस्सन्ति विप्पकिण्णभण्डं। अणुन्ति खुद्दकं। थूलन्ति महन्तं। सुभासुभन्ति सुन्दरासुन्दरं। दीघभण्डञ्हि अप्पग्घम्पि होति महग्घम्पि। रस्सादीसुपि एसेव नयो। इति एत्तावता न सब्बं परियादिण्णं, ‘‘सुभासुभ’’न्ति इमिना पन परियादिण्णं होति।
Dīghanti suttāruḷhabhaṇḍaṃ. Rassanti vippakiṇṇabhaṇḍaṃ. Aṇunti khuddakaṃ. Thūlanti mahantaṃ. Subhāsubhanti sundarāsundaraṃ. Dīghabhaṇḍañhi appagghampi hoti mahagghampi. Rassādīsupi eseva nayo. Iti ettāvatā na sabbaṃ pariyādiṇṇaṃ, ‘‘subhāsubha’’nti iminā pana pariyādiṇṇaṃ hoti.
निरासयन्ति नित्तण्हं।
Nirāsayanti nittaṇhaṃ.
आलयाति तण्हालया। अञ्ञायाति जानित्वा। अमतोगधन्ति अमतब्भन्तरं। अनुप्पत्तन्ति अनुपविट्ठं।
Ālayāti taṇhālayā. Aññāyāti jānitvā. Amatogadhanti amatabbhantaraṃ. Anuppattanti anupaviṭṭhaṃ.
उभो सङ्गन्ति उभयम्पेतं सङ्गं। पुञ्ञञ्हि सग्गे लग्गापेति, अपुञ्ञं अपाये, तस्मा उभयम्पेतं सङ्गन्ति आह। उपच्चगाति अतीतो।
Ubho saṅganti ubhayampetaṃ saṅgaṃ. Puññañhi sagge laggāpeti, apuññaṃ apāye, tasmā ubhayampetaṃ saṅganti āha. Upaccagāti atīto.
अनाविलन्ति आविलकरणकिलेसविरहितं। नन्दीभवपरिक्खीणन्ति परिक्खीणनन्दिं परिक्खीणभवं।
Anāvilanti āvilakaraṇakilesavirahitaṃ. Nandībhavaparikkhīṇanti parikkhīṇanandiṃ parikkhīṇabhavaṃ.
‘‘यो इम’’न्ति गाथाय अविज्जायेव विसंवादकट्ठेन पलिपथो, महाविदुग्गताय दुग्गं, संसरणट्ठेन संसारो, मोहनट्ठेन मोहोति वुत्तो। तिण्णोति चतुरोघतिण्णो। पारङ्गतोति निब्बानं गतो। झायीति आरम्मणलक्खणूपनिज्झानवसेन झायी। अनेजोति नित्तण्हो। अनुपादाय निब्बुतोति किञ्चि गहणं अग्गहेत्वा सब्बकिलेसनिब्बानेन निब्बुतो।
‘‘Yo ima’’nti gāthāya avijjāyeva visaṃvādakaṭṭhena palipatho, mahāviduggatāya duggaṃ, saṃsaraṇaṭṭhena saṃsāro, mohanaṭṭhena mohoti vutto. Tiṇṇoti caturoghatiṇṇo. Pāraṅgatoti nibbānaṃ gato. Jhāyīti ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānavasena jhāyī. Anejoti nittaṇho. Anupādāyanibbutoti kiñci gahaṇaṃ aggahetvā sabbakilesanibbānena nibbuto.
कामेति दुविधेपि कामे। अनागारोति अनागारो हुत्वा। परिब्बजेति परिब्बजति। कामभवपरिक्खीणन्ति खीणकामं खीणभवं।
Kāmeti duvidhepi kāme. Anāgāroti anāgāro hutvā. Paribbajeti paribbajati. Kāmabhavaparikkhīṇanti khīṇakāmaṃ khīṇabhavaṃ.
मानुसकं योगन्ति मानुसकं पञ्चकामगुणयोगं। दिब्बं योगन्ति दिब्बं पञ्चकामगुणयोगं। सब्बयोगविसंयुत्तन्ति सब्बकिलेसयोगविसंयुत्तं।
Mānusakaṃ yoganti mānusakaṃ pañcakāmaguṇayogaṃ. Dibbaṃ yoganti dibbaṃ pañcakāmaguṇayogaṃ. Sabbayogavisaṃyuttanti sabbakilesayogavisaṃyuttaṃ.
रतिन्ति पञ्चकामगुणरतिं। अरतिन्ति कुसलभावनाय उक्कण्ठितं। वीरन्ति वीरियवन्तं।
Ratinti pañcakāmaguṇaratiṃ. Aratinti kusalabhāvanāya ukkaṇṭhitaṃ. Vīranti vīriyavantaṃ.
सुगतन्ति सुन्दरं ठानं गतं, सुन्दराय वा पटिपत्तिया गतं।
Sugatanti sundaraṃ ṭhānaṃ gataṃ, sundarāya vā paṭipattiyā gataṃ.
गतिन्ति निब्बत्तिं। पुरेति अतीते। पच्छाति अनागते। मज्झेति पच्चुप्पन्ने। किञ्चनन्ति किञ्चनकारको किलेसो।
Gatinti nibbattiṃ. Pureti atīte. Pacchāti anāgate. Majjheti paccuppanne. Kiñcananti kiñcanakārako kileso.
महेसिन्ति महन्ते गुणे परियेसनट्ठेन महेसिं। विजिताविनन्ति विजितविजयं।
Mahesinti mahante guṇe pariyesanaṭṭhena mahesiṃ. Vijitāvinanti vijitavijayaṃ.
४६०. एवं भगवा गुणतो खीणासवंयेव ब्राह्मणं दस्सेत्वा ये जातितो ब्राह्मणोति अभिनिवेसं करोन्ति, ते इदं अजानन्ता, साव नेसं दिट्ठि दुद्दिट्ठीति दस्सेन्तो समञ्ञा हेसाति गाथाद्वयमाह। तस्सत्थो – यदिदं ब्राह्मणो खत्तियो भारद्वाजो वासेट्ठोति नामगोत्तं पकप्पितं कतं अभिसङ्खतं, समञ्ञा हेसा लोकस्मिं, वोहारमत्तन्ति अत्थो। कस्मा? यस्मा समुच्चा समुदागतं समञ्ञाय आगतं। एतञ्हि तत्थ तत्थ जातकालेयेवस्स ञातिसालोहितेहि पकप्पितं कतं। नो चे नं एवं पकप्पेय्युं, न कोचि किञ्चि दिस्वा अयं ब्राह्मणोति वा भारद्वाजोति वा जानेय्य। एवं पकप्पितं पेतं दीघरत्तानुसयितं, दिट्ठिगतमजानतं, तं पकप्पितं नामगोत्तं ‘‘नामगोत्तमत्तमेतं, वोहारत्थं पकप्पित’’न्ति, अजानन्तानं सत्तानं हदये दीघरत्तं दिट्ठिगतमनुसयितं। तस्स अनुसयितत्ता तं नामगोत्तं अजानन्ता नो पब्रुन्ति, ‘‘जातिया होति ब्राह्मणो’’ति अजानन्ताव एवं वदन्तीति वुत्तं होति।
460. Evaṃ bhagavā guṇato khīṇāsavaṃyeva brāhmaṇaṃ dassetvā ye jātito brāhmaṇoti abhinivesaṃ karonti, te idaṃ ajānantā, sāva nesaṃ diṭṭhi duddiṭṭhīti dassento samaññā hesāti gāthādvayamāha. Tassattho – yadidaṃ brāhmaṇo khattiyo bhāradvājo vāseṭṭhoti nāmagottaṃ pakappitaṃ kataṃ abhisaṅkhataṃ, samaññā hesā lokasmiṃ, vohāramattanti attho. Kasmā? Yasmā samuccā samudāgataṃ samaññāya āgataṃ. Etañhi tattha tattha jātakāleyevassa ñātisālohitehi pakappitaṃ kataṃ. No ce naṃ evaṃ pakappeyyuṃ, na koci kiñci disvā ayaṃ brāhmaṇoti vā bhāradvājoti vā jāneyya. Evaṃ pakappitaṃ petaṃ dīgharattānusayitaṃ, diṭṭhigatamajānataṃ, taṃ pakappitaṃ nāmagottaṃ ‘‘nāmagottamattametaṃ, vohāratthaṃ pakappita’’nti, ajānantānaṃ sattānaṃ hadaye dīgharattaṃ diṭṭhigatamanusayitaṃ. Tassa anusayitattā taṃ nāmagottaṃ ajānantā no pabrunti, ‘‘jātiyā hoti brāhmaṇo’’ti ajānantāva evaṃ vadantīti vuttaṃ hoti.
एवं ‘‘ये ‘जातितो ब्राह्मणो’ति अभिनिवेसं करोन्ति, ते इदं वोहारमत्तं अजानन्ता, साव नेसं दिट्ठि दुद्दिट्ठी’’ति दस्सेत्वा इदानि निप्परियायमेव जातिवादं पटिक्खिपन्तो कम्मवादञ्च पतिट्ठपेन्तो न जच्चातिआदिमाह। तत्थ ‘‘कम्मुना’’ति उपड्ढगाथाय वित्थारणत्थं कस्सको कम्मुनातिआदि वुत्तं। तत्थ कम्मुनाति पच्चुप्पन्नेन कसिकम्मादिनिब्बत्तकचेतनाकम्मुना।
Evaṃ ‘‘ye ‘jātito brāhmaṇo’ti abhinivesaṃ karonti, te idaṃ vohāramattaṃ ajānantā, sāva nesaṃ diṭṭhi duddiṭṭhī’’ti dassetvā idāni nippariyāyameva jātivādaṃ paṭikkhipanto kammavādañca patiṭṭhapento na jaccātiādimāha. Tattha ‘‘kammunā’’ti upaḍḍhagāthāya vitthāraṇatthaṃ kassako kammunātiādi vuttaṃ. Tattha kammunāti paccuppannena kasikammādinibbattakacetanākammunā.
पटिच्चसमुप्पाददस्साति इमिना पच्चयेन एवं होतीति एवं पटिच्चसमुप्पाददस्साविनो। कम्मविपाककोविदाति सम्मानावमानारहकुले कम्मवसेन उप्पत्ति होति, अञ्ञापि हीनपणीतता हीनपणीते कम्मे विपच्चमाने होतीति। एवं कम्मविपाककुसला।
Paṭiccasamuppādadassāti iminā paccayena evaṃ hotīti evaṃ paṭiccasamuppādadassāvino. Kammavipākakovidāti sammānāvamānārahakule kammavasena uppatti hoti, aññāpi hīnapaṇītatā hīnapaṇīte kamme vipaccamāne hotīti. Evaṃ kammavipākakusalā.
कम्मुना वत्ततीति गाथाय पन लोकोति वा पजाति वा सत्तोति वा एकोयेवत्थो, वचनमत्तभेदो। पुरिमपदेन चेत्थ ‘‘अत्थि ब्रह्मा महाब्रह्मा सेट्ठो सजिता’’ति दिट्ठिया पटिसेधो वेदितब्बो। कम्मुना हि तासु तासु गतीसु वत्तति लोको, तस्स को सजिताति। दुतियपदेन ‘‘एवं कम्मुना निब्बत्तोपि च पवत्तेपि अतीतपच्चुप्पन्नभेदेन कम्मुना वत्तति, सुखदुक्खानि पच्चनुभोन्तो हीनपणीतादिभेदञ्च आपज्जन्तो पवत्तती’’ति दस्सेति। ततियेन तमेवत्थं निगमेति ‘‘एवं सब्बथापि कम्मनिबन्धना सत्ता कम्मेनेव बद्धा हुत्वा पवत्तन्ति, न अञ्ञथा’’ति। चतुत्थेन तमेत्थं उपमाय विभावेति। यथा हि रथस्स यायतो आणि निबन्धनं होति, न ताय अनिबद्धो याति, एवं लोकस्स निब्बत्ततो च पवत्ततो च कम्मं निबन्धनं, न तेन अनिबद्धो निब्बत्तति न पवत्तति।
Kammunā vattatīti gāthāya pana lokoti vā pajāti vā sattoti vā ekoyevattho, vacanamattabhedo. Purimapadena cettha ‘‘atthi brahmā mahābrahmā seṭṭho sajitā’’ti diṭṭhiyā paṭisedho veditabbo. Kammunā hi tāsu tāsu gatīsu vattati loko, tassa ko sajitāti. Dutiyapadena ‘‘evaṃ kammunā nibbattopi ca pavattepi atītapaccuppannabhedena kammunā vattati, sukhadukkhāni paccanubhonto hīnapaṇītādibhedañca āpajjanto pavattatī’’ti dasseti. Tatiyena tamevatthaṃ nigameti ‘‘evaṃ sabbathāpi kammanibandhanā sattā kammeneva baddhā hutvā pavattanti, na aññathā’’ti. Catutthena tametthaṃ upamāya vibhāveti. Yathā hi rathassa yāyato āṇi nibandhanaṃ hoti, na tāya anibaddho yāti, evaṃ lokassa nibbattato ca pavattato ca kammaṃ nibandhanaṃ, na tena anibaddho nibbattati na pavattati.
इदानि यस्मा एवं कम्मनिबन्धनो लोको, तस्मा सेट्ठेन कम्मुना सेट्ठभावं दस्सेन्तो तपेनाति गाथाद्वयमाह। तत्थ तपेनाति धुतङ्गतपेन। ब्रह्मचरियेनाति मेथुनविरतिया। संयमेनाति सीलेन । दमेनाति इन्द्रियदमेन। एतेनाति एतेन सेट्ठेन परिसुद्धेन ब्रह्मभूतेन कम्मुना ब्राह्मणो होति। कस्मा? यस्मा एतं ब्राह्मणमुत्तमं, यस्मा एतं कम्मं उत्तमो ब्राह्मणगुणोति वुत्तं होति। ‘‘ब्रह्मान’’न्तिपि पाठो। अयं पनेत्थ वचनत्थो – ब्रह्मं आनेतीति ब्रह्मानं, ब्राह्मणभावं आवहतीति वुत्तं होति।
Idāni yasmā evaṃ kammanibandhano loko, tasmā seṭṭhena kammunā seṭṭhabhāvaṃ dassento tapenāti gāthādvayamāha. Tattha tapenāti dhutaṅgatapena. Brahmacariyenāti methunaviratiyā. Saṃyamenāti sīlena . Damenāti indriyadamena. Etenāti etena seṭṭhena parisuddhena brahmabhūtena kammunā brāhmaṇo hoti. Kasmā? Yasmā etaṃ brāhmaṇamuttamaṃ, yasmā etaṃ kammaṃ uttamo brāhmaṇaguṇoti vuttaṃ hoti. ‘‘Brahmāna’’ntipi pāṭho. Ayaṃ panettha vacanattho – brahmaṃ ānetīti brahmānaṃ, brāhmaṇabhāvaṃ āvahatīti vuttaṃ hoti.
दुतियगाथाय सन्तोति सन्तकिलेसो। ब्रह्मा सक्कोति ब्रह्मा च सक्को च, यो एवरूपो, सो न केवलं ब्राह्मणो, अथ खो ब्रह्मा च सक्को च सो विजानतं पण्डितानं, एवं वासेट्ठ, जानाहीति वुत्तं होति। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Dutiyagāthāya santoti santakileso. Brahmā sakkoti brahmā ca sakko ca, yo evarūpo, so na kevalaṃ brāhmaṇo, atha kho brahmā ca sakko ca so vijānataṃ paṇḍitānaṃ, evaṃ vāseṭṭha, jānāhīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
वासेट्ठसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Vāseṭṭhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ८. वासेट्ठसुत्तं • 8. Vāseṭṭhasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ८. वासेट्ठसुत्तवण्णना • 8. Vāseṭṭhasuttavaṇṇanā
