| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
९. वासेट्ठसुत्तवण्णना
9. Vāseṭṭhasuttavaṇṇanā
एवं मे सुतन्ति वासेट्ठसुत्तं। का उप्पत्ति? अयमेव यास्स निदाने वुत्ता अत्थवण्णनं पनस्स वुत्तनयानि उत्तानत्थानि च पदानि परिहरन्ता करिस्साम। इच्छानङ्गलोति गामस्स नामं। ब्राह्मणमहासालानं चङ्की तारुक्खो तोदेय्योति वोहारनाममेतं। पोक्खरसाति जाणुस्सोणीति नेमित्तिकं। तेसु किर एको हिमवन्तपस्से पोक्खरणिया पदुमे निब्बत्तो, अञ्ञतरो तापसो तं पदुमं गहेत्वा तत्थ सयितं दारकं दिस्वा संवड्ढेत्वा रञ्ञो दस्सेसि। पोक्खरे सयितत्ता ‘‘पोक्खरसाती’’ति चस्स नाममकासि। एकस्स ठानन्तरे नेमित्तिकं। तेन किर जाणुस्सोणिनामकं पुरोहितट्ठानं लद्धं, सो तेनेव पञ्ञायि।
Evaṃme sutanti vāseṭṭhasuttaṃ. Kā uppatti? Ayameva yāssa nidāne vuttā atthavaṇṇanaṃ panassa vuttanayāni uttānatthāni ca padāni pariharantā karissāma. Icchānaṅgaloti gāmassa nāmaṃ. Brāhmaṇamahāsālānaṃ caṅkī tārukkho todeyyoti vohāranāmametaṃ. Pokkharasāti jāṇussoṇīti nemittikaṃ. Tesu kira eko himavantapasse pokkharaṇiyā padume nibbatto, aññataro tāpaso taṃ padumaṃ gahetvā tattha sayitaṃ dārakaṃ disvā saṃvaḍḍhetvā rañño dassesi. Pokkhare sayitattā ‘‘pokkharasātī’’ti cassa nāmamakāsi. Ekassa ṭhānantare nemittikaṃ. Tena kira jāṇussoṇināmakaṃ purohitaṭṭhānaṃ laddhaṃ, so teneva paññāyi.
ते सब्बेपि अञ्ञे च अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता ब्राह्मणमहासाला कस्मा इच्छानङ्गले पटिवसन्तीति? वेदसज्झायनपरिवीमंसनत्थं। तेन किर समयेन कोसलजनपदे वेदका ब्राह्मणा वेदानं सज्झायकरणत्थञ्च अत्थूपपरिक्खणत्थञ्च तस्मिंयेव गामे सन्निपतन्ति। तेन तेपि अन्तरन्तरा अत्तनो भोगगामतो आगम्म तत्थ पटिवसन्ति।
Te sabbepi aññe ca abhiññātā abhiññātā brāhmaṇamahāsālā kasmā icchānaṅgale paṭivasantīti? Vedasajjhāyanaparivīmaṃsanatthaṃ. Tena kira samayena kosalajanapade vedakā brāhmaṇā vedānaṃ sajjhāyakaraṇatthañca atthūpaparikkhaṇatthañca tasmiṃyeva gāme sannipatanti. Tena tepi antarantarā attano bhogagāmato āgamma tattha paṭivasanti.
वासेट्ठभारद्वाजानन्ति वासेट्ठस्स च भारद्वाजस्स च। अयमन्तराकथाति यं अत्तनो सहायकभावानुरूपं कथं कथेन्ता अनुविचरिंसु, तस्सा कथाय अन्तरा वेमज्झेयेव अयं अञ्ञा कथा उदपादीति वुत्तं होति। संसुद्धगहणिकोति संसुद्धकुच्छिको, संसुद्धाय ब्राह्मणिया एव कुच्छिस्मिं निब्बत्तोति अधिप्पायो। ‘‘समवेपाकिनिया गहणिया’’तिआदीसु हि उदरग्गि ‘‘गहणी’’ति वुच्चति। इध पन मातुकुच्छि। याव सत्तमाति मातु माता, पितु पिताति एवं पटिलोमेन याव सत्त जातियो। एत्थ च पितामहो च पितामही च पितामहा, तथा मातामहो च मातामही च मातामहा, पितामहा च मातामहा च पितामहायेव। पितामहानं युगं पितामहयुगं। युगन्ति आयुप्पमाणं। अभिलापमत्तमेव चेतं, अत्थतो पन पितामहायेव पितामहयुगं। अक्खित्तोति जातिं आरब्भ ‘‘किं सो’’ति केनचि अनवञ्ञातो । अनुपक्कुट्ठोति जातिसन्दोसवादेन अनुपक्कुट्ठपुब्बो। वतसम्पन्नोति आचारसम्पन्नो। सञ्ञापेतुन्ति ञापेतुं बोधेतुं, निरन्तरं कातुन्ति वुत्तं होति। आयामाति गच्छाम।
Vāseṭṭhabhāradvājānanti vāseṭṭhassa ca bhāradvājassa ca. Ayamantarākathāti yaṃ attano sahāyakabhāvānurūpaṃ kathaṃ kathentā anuvicariṃsu, tassā kathāya antarā vemajjheyeva ayaṃ aññā kathā udapādīti vuttaṃ hoti. Saṃsuddhagahaṇikoti saṃsuddhakucchiko, saṃsuddhāya brāhmaṇiyā eva kucchismiṃ nibbattoti adhippāyo. ‘‘Samavepākiniyā gahaṇiyā’’tiādīsu hi udaraggi ‘‘gahaṇī’’ti vuccati. Idha pana mātukucchi. Yāva sattamāti mātu mātā, pitu pitāti evaṃ paṭilomena yāva satta jātiyo. Ettha ca pitāmaho ca pitāmahī ca pitāmahā, tathā mātāmaho ca mātāmahī ca mātāmahā, pitāmahā ca mātāmahā ca pitāmahāyeva. Pitāmahānaṃ yugaṃ pitāmahayugaṃ. Yuganti āyuppamāṇaṃ. Abhilāpamattameva cetaṃ, atthato pana pitāmahāyeva pitāmahayugaṃ. Akkhittoti jātiṃ ārabbha ‘‘kiṃ so’’ti kenaci anavaññāto . Anupakkuṭṭhoti jātisandosavādena anupakkuṭṭhapubbo. Vatasampannoti ācārasampanno. Saññāpetunti ñāpetuṃ bodhetuṃ, nirantaraṃ kātunti vuttaṃ hoti. Āyāmāti gacchāma.
६००. अनुञ्ञातपटिञ्ञाताति ‘‘तेविज्जा तुम्हे’’ति एवं मयं आचरियेहि च अनुञ्ञाता अत्तना च पटिजानिम्हाति अत्थो। अस्माति भवाम। उभोति द्वेपि जना। अहं पोक्खरसातिस्स, तारुक्खस्सायं माणवोति अहं पोक्खरसातिस्स जेट्ठन्तेवासी अग्गसिस्सो, अयं तारुक्खस्साति अधिप्पायेन भणति आचरियसम्पत्तिं अत्तनो सम्पत्तिञ्च दीपेन्तो।
600.Anuññātapaṭiññātāti ‘‘tevijjā tumhe’’ti evaṃ mayaṃ ācariyehi ca anuññātā attanā ca paṭijānimhāti attho. Asmāti bhavāma. Ubhoti dvepi janā. Ahaṃ pokkharasātissa, tārukkhassāyaṃ māṇavoti ahaṃ pokkharasātissa jeṭṭhantevāsī aggasisso, ayaṃ tārukkhassāti adhippāyena bhaṇati ācariyasampattiṃ attano sampattiñca dīpento.
६०१. तेविज्जानन्ति तिवेदानं। केवलिनोति निट्ठङ्गता। अस्मसेति अम्ह भवाम। इदानि तं केवलिभावं वित्थारेन्तो आह – ‘‘पदकस्मा…पे॰… सादिसा’’ति। तत्थ जप्पेति वेदे। कम्मुनाति दसविधेन कुसलकम्मपथकम्मुना। अयञ्हि पुब्बे सत्तविधं कायवचीकम्मं सन्धाय ‘‘यतो खो भो सीलवा होती’’ति आह। तिविधं मनोकम्मं सन्धाय ‘‘वतसम्पन्नो’’ति आह। तेन समन्नागतो हि आचारसम्पन्नो होति।
601.Tevijjānanti tivedānaṃ. Kevalinoti niṭṭhaṅgatā. Asmaseti amha bhavāma. Idāni taṃ kevalibhāvaṃ vitthārento āha – ‘‘padakasmā…pe… sādisā’’ti. Tattha jappeti vede. Kammunāti dasavidhena kusalakammapathakammunā. Ayañhi pubbe sattavidhaṃ kāyavacīkammaṃ sandhāya ‘‘yato kho bho sīlavā hotī’’ti āha. Tividhaṃ manokammaṃ sandhāya ‘‘vatasampanno’’ti āha. Tena samannāgato hi ācārasampanno hoti.
६०२-५. इदानि तं वचनन्तरेन दस्सेन्तो आह – ‘‘अहञ्च कम्मुना ब्रूमी’’ति। खयातीतन्ति ऊनभावं अतीतं, परिपुण्णन्ति अत्थो। पेच्चाति उपगन्त्वा। नमस्सन्तीति नमो करोन्ति। चक्खुं लोके समुप्पन्नन्ति अविज्जन्धकारे लोके, तं अन्धकारं विधमित्वा लोकस्स दिट्ठधम्मिकादिअत्थसन्दस्सनेन चक्खु हुत्वा समुप्पन्नं।
602-5. Idāni taṃ vacanantarena dassento āha – ‘‘ahañca kammunā brūmī’’ti. Khayātītanti ūnabhāvaṃ atītaṃ, paripuṇṇanti attho. Peccāti upagantvā. Namassantīti namo karonti. Cakkhuṃ loke samuppannanti avijjandhakāre loke, taṃ andhakāraṃ vidhamitvā lokassa diṭṭhadhammikādiatthasandassanena cakkhu hutvā samuppannaṃ.
६०६. एवं अभित्थवित्वा वासेट्ठेन याचितो भगवा द्वेपि जने सङ्गण्हन्तो आह – ‘‘तेसं वो अहं ब्यक्खिस्स’’न्तिआदि। तत्थ ब्यक्खिस्सन्ति ब्याकरिस्सामि। अनुपुब्बन्ति तिट्ठतु ताव ब्राह्मणचिन्ता, कीटपटङ्गतिणरुक्खतो पभुति वो अनुपुब्बं ब्यक्खिस्सन्ति एवमेत्थ अधिप्पायो वेदितब्बो, एवं वित्थारकथाय विनेतब्बा हि ते माणवका। जातिविभङ्गन्ति जातिवित्थारं। अञ्ञमञ्ञा हि जातियोति तेसं तेसञ्हि पाणानं जातियो अञ्ञा अञ्ञा नानप्पकाराति अत्थो।
606. Evaṃ abhitthavitvā vāseṭṭhena yācito bhagavā dvepi jane saṅgaṇhanto āha – ‘‘tesaṃ vo ahaṃ byakkhissa’’ntiādi. Tattha byakkhissanti byākarissāmi. Anupubbanti tiṭṭhatu tāva brāhmaṇacintā, kīṭapaṭaṅgatiṇarukkhato pabhuti vo anupubbaṃ byakkhissanti evamettha adhippāyo veditabbo, evaṃ vitthārakathāya vinetabbā hi te māṇavakā. Jātivibhaṅganti jātivitthāraṃ. Aññamaññā hi jātiyoti tesaṃ tesañhi pāṇānaṃ jātiyo aññā aññā nānappakārāti attho.
६०७. ततो पाणानं जातिविभङ्गे कथेतब्बे ‘‘तिणरुक्खेपि जानाथा’’ति अनुपादिन्नकानं ताव कथेतुं आरद्धो। तं किमत्थमिति चे? उपादिन्नेसु सुखञापनत्थं। अनुपादिन्नेसु हि जातिभेदे गहिते उपादिन्नेसु सो पाकटतरो होति। तत्थ तिणानि नाम अन्तोफेग्गूनि बहिसारानि। तस्मा तालनाळिकेरादयोपि तिणसङ्गहं गच्छन्ति। रुक्खा नाम बहिफेग्गू अन्तोसारा। तिणानि च रुक्खा च तिणरुक्खा। ते उपयोगबहुवचनेन दस्सेन्तो आह – ‘‘तिणरुक्खेपि जानाथा’’ति। न चापि पटिजानरेति ‘‘मयं तिणा, मयं रुक्खा’’ति एवम्पि न पटिजानन्ति। लिङ्गं जातिमयन्ति अपटिजानन्तानम्पि च तेसं जातिमयमेव सण्ठानं अत्तनो मूलभूततिणादिसदिसमेव होति। किं कारणं? अञ्ञमञ्ञा हि जातियो, यस्मा अञ्ञा तिणजाति, अञ्ञा रुक्खजाति; तिणेसुपि अञ्ञा तालजाति, अञ्ञा नाळिकेरजातीति एवं वित्थारेतब्बं।
607. Tato pāṇānaṃ jātivibhaṅge kathetabbe ‘‘tiṇarukkhepi jānāthā’’ti anupādinnakānaṃ tāva kathetuṃ āraddho. Taṃ kimatthamiti ce? Upādinnesu sukhañāpanatthaṃ. Anupādinnesu hi jātibhede gahite upādinnesu so pākaṭataro hoti. Tattha tiṇāni nāma antopheggūni bahisārāni. Tasmā tālanāḷikerādayopi tiṇasaṅgahaṃ gacchanti. Rukkhā nāma bahipheggū antosārā. Tiṇāni ca rukkhā ca tiṇarukkhā. Te upayogabahuvacanena dassento āha – ‘‘tiṇarukkhepi jānāthā’’ti. Na cāpi paṭijānareti ‘‘mayaṃ tiṇā, mayaṃ rukkhā’’ti evampi na paṭijānanti. Liṅgaṃ jātimayanti apaṭijānantānampi ca tesaṃ jātimayameva saṇṭhānaṃ attano mūlabhūtatiṇādisadisameva hoti. Kiṃ kāraṇaṃ? Aññamaññā hi jātiyo, yasmā aññā tiṇajāti, aññā rukkhajāti; tiṇesupi aññā tālajāti, aññā nāḷikerajātīti evaṃ vitthāretabbaṃ.
तेन किं दीपेति? यं जातिवसेन नाना होति, तं अत्तनो पटिञ्ञं परेसं वा उपदेसं विनापि अञ्ञजातितो विसेसेन गय्हति। यदि च जातिया ब्राह्मणो भवेय्य, सोपि अत्तनो पटिञ्ञं परेसं वा उपदेसं विना खत्तियतो वेस्ससुद्दतो वा विसेसेन गय्हेय्य, न च गय्हति, तस्मा न जातिया ब्राह्मणोति। परतो पन ‘‘यथा एतासु जातीसू’’ति इमाय गाथाय एतमत्थं वचीभेदेनेव आविकरिस्सति।
Tena kiṃ dīpeti? Yaṃ jātivasena nānā hoti, taṃ attano paṭiññaṃ paresaṃ vā upadesaṃ vināpi aññajātito visesena gayhati. Yadi ca jātiyā brāhmaṇo bhaveyya, sopi attano paṭiññaṃ paresaṃ vā upadesaṃ vinā khattiyato vessasuddato vā visesena gayheyya, na ca gayhati, tasmā na jātiyā brāhmaṇoti. Parato pana ‘‘yathā etāsu jātīsū’’ti imāya gāthāya etamatthaṃ vacībhedeneva āvikarissati.
६०८. एवं अनुपादिन्नेसु जातिभेदं दस्सेत्वा उपादिन्नेसु तं दस्सेन्तो ‘‘ततो कीटे’’ति एवमादिमाह। तत्थ कीटाति किमयो। पटङ्गाति पटङ्गायेव। याव कुन्थकिपिल्लिकेति कुन्थकिपिल्लिकं परियन्तं कत्वाति अत्थो।
608. Evaṃ anupādinnesu jātibhedaṃ dassetvā upādinnesu taṃ dassento ‘‘tato kīṭe’’ti evamādimāha. Tattha kīṭāti kimayo. Paṭaṅgāti paṭaṅgāyeva. Yāva kunthakipilliketi kunthakipillikaṃ pariyantaṃ katvāti attho.
६०९. खुद्दकेति काळककण्डकादयो। महल्लकेति ससबिळारादयो। सब्बे हि ते अनेकवण्णा।
609.Khuddaketi kāḷakakaṇḍakādayo. Mahallaketi sasabiḷārādayo. Sabbe hi te anekavaṇṇā.
६१०. पादूदरेति उदरपादे, उदरंयेव येसं पादाति वुत्तं होति। दीघपिट्ठिकेति सप्पानञ्हि सीसतो याव नङ्गुट्ठा पिट्ठि एव होति, तेन ते ‘‘दीघपिट्ठिका’’ति वुच्चन्ति। तेपि अनेकप्पकारा आसीविसादिभेदेन।
610.Pādūdareti udarapāde, udaraṃyeva yesaṃ pādāti vuttaṃ hoti. Dīghapiṭṭhiketi sappānañhi sīsato yāva naṅguṭṭhā piṭṭhi eva hoti, tena te ‘‘dīghapiṭṭhikā’’ti vuccanti. Tepi anekappakārā āsīvisādibhedena.
६११. ओदकेति उदकम्हि जाते। मच्छापि अनेकप्पकारा रोहितमच्छादिभेदेन।
611.Odaketi udakamhi jāte. Macchāpi anekappakārā rohitamacchādibhedena.
६१२. पक्खीति सकुणे। ते हि पक्खानं अत्थिताय ‘‘पक्खी’’ति वुच्चन्ति। पत्तेहि यन्तीति पत्तयाना। वेहासे गच्छन्तीति विहङ्गमा। तेपि अनेकप्पकारा काकादिभेदेन।
612.Pakkhīti sakuṇe. Te hi pakkhānaṃ atthitāya ‘‘pakkhī’’ti vuccanti. Pattehi yantīti pattayānā. Vehāse gacchantīti vihaṅgamā. Tepi anekappakārā kākādibhedena.
६१३. एवं थलजलाकासगोचरानं पाणानं जातिभेदं दस्सेत्वा इदानि येनाधिप्पायेन तं दस्सेसि, तं आविकरोन्तो ‘‘यथा एतासू’’ति गाथमाह। तस्सत्थो सङ्खेपतो पुब्बे वुत्ताधिप्पायवण्णनावसेनेव वेदितब्बो।
613. Evaṃ thalajalākāsagocarānaṃ pāṇānaṃ jātibhedaṃ dassetvā idāni yenādhippāyena taṃ dassesi, taṃ āvikaronto ‘‘yathā etāsū’’ti gāthamāha. Tassattho saṅkhepato pubbe vuttādhippāyavaṇṇanāvaseneva veditabbo.
६१४-६. वित्थारतो पनेत्थ यं वत्तब्बं, तं सयमेव दस्सेन्तो ‘‘न केसेही’’तिआदिमाह। तत्रायं योजना – यं वुत्तं ‘‘नत्थि मनुस्सेसु लिङ्गं जातिमयं पुथू’’ति, तं एवं नत्थीति वेदितब्बं। सेय्यथिदं, न केसेहीति। न हि ‘‘ब्राह्मणानं ईदिसा केसा होन्ति, खत्तियानं ईदिसा’’ति नियमो अत्थि यथा हत्थिअस्समिगादीनन्ति इमिना नयेन सब्बं योजेतब्बं। लिङ्गं जातिमयं नेव, यथा अञ्ञासु जातिसूति इदं पन वुत्तस्सेवत्थस्स निगमनन्ति वेदितब्बं। तस्स योजना – तदेव यस्मा इमेहि केसादीहि नत्थि मनुस्सेसु लिङ्गं जातिमयं पुथु, तस्मा वेदितब्बमेतं ‘‘ब्राह्मणादिभेदेसु मनुस्सेसु लिङ्गं जातिमयं नेव यथा अञ्ञासु जातीसू’’ति।
614-6. Vitthārato panettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ sayameva dassento ‘‘na kesehī’’tiādimāha. Tatrāyaṃ yojanā – yaṃ vuttaṃ ‘‘natthi manussesu liṅgaṃ jātimayaṃ puthū’’ti, taṃ evaṃ natthīti veditabbaṃ. Seyyathidaṃ, na kesehīti. Na hi ‘‘brāhmaṇānaṃ īdisā kesā honti, khattiyānaṃ īdisā’’ti niyamo atthi yathā hatthiassamigādīnanti iminā nayena sabbaṃ yojetabbaṃ. Liṅgaṃ jātimayaṃ neva, yathā aññāsu jātisūti idaṃ pana vuttassevatthassa nigamananti veditabbaṃ. Tassa yojanā – tadeva yasmā imehi kesādīhi natthi manussesu liṅgaṃ jātimayaṃ puthu, tasmā veditabbametaṃ ‘‘brāhmaṇādibhedesu manussesu liṅgaṃ jātimayaṃ neva yathā aññāsu jātīsū’’ti.
६१७. इदानि एवं जातिभेदे असन्तेपि ब्राह्मणो खत्तियोति इदं नानत्तं यथा जातं, तं दस्सेतुं ‘‘पच्चत्त’’न्ति गाथमाह। तस्सत्थो – एतं तिरच्छानानं विय योनिसिद्धमेव केसादिसण्ठानानत्तं मनुस्सेसु ब्राह्मणादीनं अत्तनो अत्तनो सरीरेसु न विज्जति। अविज्जमानेपि पन एतस्मिं यदेतं ब्राह्मणो खत्तियोति नानत्तविधानपरियायं वोकारं, तं वोकारञ्च मनुस्सेसु समञ्ञाय पवुच्चति, वोहारमत्तेन वुच्चतीति।
617. Idāni evaṃ jātibhede asantepi brāhmaṇo khattiyoti idaṃ nānattaṃ yathā jātaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘paccatta’’nti gāthamāha. Tassattho – etaṃ tiracchānānaṃ viya yonisiddhameva kesādisaṇṭhānānattaṃ manussesu brāhmaṇādīnaṃ attano attano sarīresu na vijjati. Avijjamānepi pana etasmiṃ yadetaṃ brāhmaṇo khattiyoti nānattavidhānapariyāyaṃ vokāraṃ, taṃ vokārañca manussesu samaññāya pavuccati, vohāramattena vuccatīti.
६१९-६२५. एत्तावता भगवा भारद्वाजस्स वादं निग्गहेत्वा इदानि यदि जातिया ब्राह्मणो भवेय्य, आजीवसीलाचारविपन्नोपि ब्राह्मणो भवेय्य। यस्मा पन पोराणा ब्राह्मणा तस्स ब्राह्मणभावं न इच्छन्ति लोके च अञ्ञेपि पण्डितमनुस्सा, तस्मा वासेट्ठस्स वादपग्गहणत्थं तं दस्सेन्तो ‘‘यो हि कोचि मनुस्सेसू’’तिआदिका अट्ठ गाथायो आह। तत्थ गोरक्खन्ति खेत्तरक्खं, कसिकम्मन्ति वुत्तं होति। पथवी हि ‘‘गो’’ति वुच्चति, तप्पभेदो च खेत्तं। पुथुसिप्पेनाति तन्तवायकम्मादिनानासिप्पेन। वोहारन्ति वणिज्जं। परपेस्सेनाति परेसं वेय्यावच्चेन। इस्सत्थन्ति आवुधजीविकं, उसुञ्च सत्तिञ्चाति वुत्तं होति। पोरोहिच्चेनाति पुरोहितकम्मेन।
619-625. Ettāvatā bhagavā bhāradvājassa vādaṃ niggahetvā idāni yadi jātiyā brāhmaṇo bhaveyya, ājīvasīlācāravipannopi brāhmaṇo bhaveyya. Yasmā pana porāṇā brāhmaṇā tassa brāhmaṇabhāvaṃ na icchanti loke ca aññepi paṇḍitamanussā, tasmā vāseṭṭhassa vādapaggahaṇatthaṃ taṃ dassento ‘‘yo hi koci manussesū’’tiādikā aṭṭha gāthāyo āha. Tattha gorakkhanti khettarakkhaṃ, kasikammanti vuttaṃ hoti. Pathavī hi ‘‘go’’ti vuccati, tappabhedo ca khettaṃ. Puthusippenāti tantavāyakammādinānāsippena. Vohāranti vaṇijjaṃ. Parapessenāti paresaṃ veyyāvaccena. Issatthanti āvudhajīvikaṃ, usuñca sattiñcāti vuttaṃ hoti. Porohiccenāti purohitakammena.
६२६. एवं ब्राह्मणसमयेन च लोकवोहारेन च आजीवसीलाचारविपन्नस्स अब्राह्मणभावं साधेत्वा एवं सन्ते न जातिया ब्राह्मणो, गुणेहि पन ब्राह्मणो होति। तस्मा यत्थ यत्थ कुले जातो यो गुणवा, सो ब्राह्मणो, अयमेत्थ ञायोति एवमेतं ञायं अत्थतो आपादेत्वा पुन तदेव ञायं वचीभेदेन पकासेन्तो आह ‘‘न चाहं ब्राह्मणं ब्रूमी’’ति।
626. Evaṃ brāhmaṇasamayena ca lokavohārena ca ājīvasīlācāravipannassa abrāhmaṇabhāvaṃ sādhetvā evaṃ sante na jātiyā brāhmaṇo, guṇehi pana brāhmaṇo hoti. Tasmā yattha yattha kule jāto yo guṇavā, so brāhmaṇo, ayamettha ñāyoti evametaṃ ñāyaṃ atthato āpādetvā puna tadeva ñāyaṃ vacībhedena pakāsento āha ‘‘na cāhaṃ brāhmaṇaṃ brūmī’’ti.
तस्सत्थो – अहं पन य्वायं चतूसु योनीसु यत्थ कत्थचि जातो, तत्रापि वा विसेसेन यो ब्राह्मणसमञ्ञिताय मातरि सम्भूतो, तं योनिजं मत्तिसम्भवं या चायं ‘‘उभतो सुजातो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.३०३; म॰ नि॰ २.४२४) नयेन ब्राह्मणेहि ब्राह्मणस्स परिसुद्धउप्पत्तिमग्गसङ्खाता योनि कथीयति, ‘‘संसुद्धगहणिको’’ति इमिना च मातुसम्पत्ति, ततोपि जातसम्भूतत्ता ‘‘योनिजो मत्तिसम्भवो’’ति च वुच्चति, तम्पि योनिजं मत्तिसम्भवं इमिना च योनिजमत्तिसम्भवमत्तेन ब्राह्मणं न ब्रूमि । कस्मा? यस्मा ‘‘भो भो’’ति वचनमत्तेन अञ्ञेहि सकिञ्चनेहि विसिट्ठत्ता भोवादी नाम सो होति, सचे होति सकिञ्चनो। यो पनायं यत्थ कत्थचि कुले जातोपि रागादिकिञ्चनाभावेन अकिञ्चनो, सब्बगहणपटिनिस्सग्गेन च अनादानो, अकिञ्चनं अनादानं तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं। कस्मा? यस्मा बाहितपापोति।
Tassattho – ahaṃ pana yvāyaṃ catūsu yonīsu yattha katthaci jāto, tatrāpi vā visesena yo brāhmaṇasamaññitāya mātari sambhūto, taṃ yonijaṃ mattisambhavaṃ yā cāyaṃ ‘‘ubhato sujāto’’tiādinā (dī. ni. 1.303; ma. ni. 2.424) nayena brāhmaṇehi brāhmaṇassa parisuddhauppattimaggasaṅkhātā yoni kathīyati, ‘‘saṃsuddhagahaṇiko’’ti iminā ca mātusampatti, tatopi jātasambhūtattā ‘‘yonijo mattisambhavo’’ti ca vuccati, tampi yonijaṃ mattisambhavaṃ iminā ca yonijamattisambhavamattena brāhmaṇaṃ na brūmi. Kasmā? Yasmā ‘‘bho bho’’ti vacanamattena aññehi sakiñcanehi visiṭṭhattā bhovādī nāma so hoti, sace hoti sakiñcano. Yo panāyaṃ yattha katthaci kule jātopi rāgādikiñcanābhāvena akiñcano, sabbagahaṇapaṭinissaggena ca anādāno, akiñcanaṃ anādānaṃ tamahaṃ brūmi brāhmaṇaṃ. Kasmā? Yasmā bāhitapāpoti.
६२७. किञ्च भिय्यो – ‘‘सब्बसंयोजनं छेत्वा’’तिआदिका सत्तवीसति गाथा। तत्थ सब्बसंयोजनन्ति दसविधं संयोजनं। न परितस्सतीति तण्हाय न तस्सति। तमहन्ति तं अहं रागादीनं सङ्गानं अतिक्कन्तत्ता सङ्गातिगं, चतुन्नम्पि योगानं अभावेन विसंयुत्तं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
627. Kiñca bhiyyo – ‘‘sabbasaṃyojanaṃ chetvā’’tiādikā sattavīsati gāthā. Tattha sabbasaṃyojananti dasavidhaṃ saṃyojanaṃ. Na paritassatīti taṇhāya na tassati. Tamahanti taṃ ahaṃ rāgādīnaṃ saṅgānaṃ atikkantattā saṅgātigaṃ, catunnampi yogānaṃ abhāvena visaṃyuttaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६२८. नद्धिन्ति नय्हनभावेन पवत्तं कोधं। वरत्तन्ति बन्धनभावेन पवत्तं तण्हं। सन्दानं सहनुक्कमन्ति अनुसयानुक्कमसहितं द्वासट्ठिदिट्ठिसन्दानं, इदं सब्बम्पि छिन्दित्वा ठितं अविज्जापलिघस्स उक्खित्तत्ता उक्खित्तपलिघं चतुन्नं सच्चान्नं बुद्धत्ता बुद्धं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
628.Naddhinti nayhanabhāvena pavattaṃ kodhaṃ. Varattanti bandhanabhāvena pavattaṃ taṇhaṃ. Sandānaṃ sahanukkamanti anusayānukkamasahitaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhisandānaṃ, idaṃ sabbampi chinditvā ṭhitaṃ avijjāpalighassa ukkhittattā ukkhittapalighaṃ catunnaṃ saccānnaṃ buddhattā buddhaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६२९. अदुट्ठोति एवं दसहि अक्कोसवत्थूहि अक्कोसञ्च पाणिआदीहि पोथनञ्च अन्दुबन्धनादीहि बन्धनञ्च यो अकुद्धमानसो हुत्वा अधिवासेसि, खन्तिबलेन समन्नागतत्ता खन्तीबलं, पुनप्पुनं उप्पत्तिया अनीकभूतेन तेनेव खन्तीबलानीकेन समन्नागतत्ता बलानीकं तं एवरूपं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
629.Aduṭṭhoti evaṃ dasahi akkosavatthūhi akkosañca pāṇiādīhi pothanañca andubandhanādīhi bandhanañca yo akuddhamānaso hutvā adhivāsesi, khantibalena samannāgatattā khantībalaṃ, punappunaṃ uppattiyā anīkabhūtena teneva khantībalānīkena samannāgatattā balānīkaṃ taṃ evarūpaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३०. वतन्तन्ति धुतवतेन समन्नागतं, चतुपारिसुद्धिसीलेन सीलवन्तं, तण्हाउस्सदाभावेन अनुस्सदं, छळिन्द्रियदमनेन दन्तं, कोटियं ठितेन अत्तभावेन अन्तिमसारीरं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
630.Vatantanti dhutavatena samannāgataṃ, catupārisuddhisīlena sīlavantaṃ, taṇhāussadābhāvena anussadaṃ, chaḷindriyadamanena dantaṃ, koṭiyaṃ ṭhitena attabhāvena antimasārīraṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३१. यो न लिम्पतीति एवमेव यो अब्भन्तरे दुविधेपि कामे न लिम्पति, तस्मिं कामे न सण्ठाति, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
631.Yona limpatīti evameva yo abbhantare duvidhepi kāme na limpati, tasmiṃ kāme na saṇṭhāti, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३२. दुक्खस्साति खन्धदुक्खस्स। पन्नभारन्ति ओहितक्खन्धभारं चतूहि योगेहि सब्बकिलेसेहि वा विसंयुत्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
632.Dukkhassāti khandhadukkhassa. Pannabhāranti ohitakkhandhabhāraṃ catūhi yogehi sabbakilesehi vā visaṃyuttaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३३. गम्भीरपञ्ञन्ति गम्भीरेसु खन्धादीसु पवत्ताय पञ्ञाय समन्नागतं, धम्मोजपञ्ञाय मेधाविं, ‘‘अयं दुग्गतिया, अयं सुगतिया, अयं निब्बानस्स मग्गो, अयं अमग्गो’’ति एवं मग्गे अमग्गे च छेकताय मग्गामग्गस्स कोविदं, अरहत्तसङ्खातं उत्तमत्थमनुप्पत्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
633.Gambhīrapaññanti gambhīresu khandhādīsu pavattāya paññāya samannāgataṃ, dhammojapaññāya medhāviṃ, ‘‘ayaṃ duggatiyā, ayaṃ sugatiyā, ayaṃ nibbānassa maggo, ayaṃ amaggo’’ti evaṃ magge amagge ca chekatāya maggāmaggassakovidaṃ, arahattasaṅkhātaṃ uttamatthamanuppattaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३४. असंसट्ठन्ति दस्सनसवनसमुल्लापपरिभोगकायसंसग्गानं अभावेन असंसट्ठं। उभयन्ति गिहीहि च अनगारेहि चाति उभयेहिपि असंसट्ठं। अनोकसारिन्ति अनालयचारिं, तं एवरूपं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
634.Asaṃsaṭṭhanti dassanasavanasamullāpaparibhogakāyasaṃsaggānaṃ abhāvena asaṃsaṭṭhaṃ. Ubhayanti gihīhi ca anagārehi cāti ubhayehipi asaṃsaṭṭhaṃ. Anokasārinti anālayacāriṃ, taṃ evarūpaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३५. निधायाति निक्खिपित्वा ओरोपेत्वा। तसेसु थावरेसु चाति तण्हातासेन तसेसु तण्हाभावेन थिरताय थावरेसु। यो न हन्तीति यो एवं सब्बसत्तेसु विगतपटिघताय निक्खित्तदण्डो नेव कञ्चि सयं हनति, न अञ्ञेन घातेति, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
635.Nidhāyāti nikkhipitvā oropetvā. Tasesu thāvaresu cāti taṇhātāsena tasesu taṇhābhāvena thiratāya thāvaresu. Yo na hantīti yo evaṃ sabbasattesu vigatapaṭighatāya nikkhittadaṇḍo neva kañci sayaṃ hanati, na aññena ghāteti, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३६. अविरुद्धन्ति आघातवसेन विरुद्धेसुपि लोकियमहाजनेसु आघाताभावेन अविरुद्धं, हत्थगते दण्डे वा सत्थे वा अविज्जमानेपि परेसं पहारदानतो अविरतत्ता अत्तदण्डेसु जनेसु निब्बुतं निक्खित्तदण्डं, पञ्चन्नं खन्धानं ‘‘अहं मम’’न्ति गहितत्ता सादानेसु, तस्स गहणस्स अभावेन अनादानं तं एवरूपं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
636.Aviruddhanti āghātavasena viruddhesupi lokiyamahājanesu āghātābhāvena aviruddhaṃ, hatthagate daṇḍe vā satthe vā avijjamānepi paresaṃ pahāradānato aviratattā attadaṇḍesu janesu nibbutaṃ nikkhittadaṇḍaṃ, pañcannaṃ khandhānaṃ ‘‘ahaṃ mama’’nti gahitattā sādānesu, tassa gahaṇassa abhāvena anādānaṃ taṃ evarūpaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३७. आरग्गाति यस्सेते रागादयो अयञ्च परगुणमक्खणलक्खणो मक्खो आरग्गा सासपो विय पपतितो, यथा सासपो आरग्गे न सन्तिट्ठति, एवं चित्ते न तिट्ठति, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
637.Āraggāti yassete rāgādayo ayañca paraguṇamakkhaṇalakkhaṇo makkho āraggā sāsapo viya papatito, yathā sāsapo āragge na santiṭṭhati, evaṃ citte na tiṭṭhati, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३८. अकक्कसन्ति अफरुसं। विञ्ञापनिन्ति अत्थविञ्ञापनिं। सच्चन्ति भूतं। नाभिसजेति याय गिराय अञ्ञं कुज्झापनवसेन न लग्गापेय्य। खीणासवो नाम एवरूपमेव गिरं भासेय्य। तस्मा तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
638.Akakkasanti apharusaṃ. Viññāpaninti atthaviññāpaniṃ. Saccanti bhūtaṃ. Nābhisajeti yāya girāya aññaṃ kujjhāpanavasena na laggāpeyya. Khīṇāsavo nāma evarūpameva giraṃ bhāseyya. Tasmā tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६३९. साटकाभरणादीसु दीघं वा रस्सं वा, मणिमुत्तादीसु अणुं वा थूलं वा महग्घअप्पग्घवसेन सुभं वा असुभं वा यो पुग्गलो इमस्मिं लोके परपरिग्गहितं नादियति, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
639. Sāṭakābharaṇādīsu dīghaṃ vā rassaṃ vā, maṇimuttādīsu aṇuṃ vā thūlaṃ vā mahagghaappagghavasena subhaṃ vā asubhaṃ vā yo puggalo imasmiṃ loke parapariggahitaṃ nādiyati, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४०. निरासासन्ति नित्तण्हं। विसंयुत्तन्ति सब्बकिलेसेहि वियुत्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
640.Nirāsāsanti nittaṇhaṃ. Visaṃyuttanti sabbakilesehi viyuttaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४१. आलयाति तण्हा। अञ्ञाय अकथंकथीति अट्ठ वत्थूनि यथाभूतं जानित्वा अट्ठवत्थुकाय विचिकिच्छाय निब्बिचिकिच्छो। अमतोगधमनुप्पत्तन्ति अमतं निब्बानं ओगहेत्वा अनुप्पत्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
641.Ālayāti taṇhā. Aññāya akathaṃkathīti aṭṭha vatthūni yathābhūtaṃ jānitvā aṭṭhavatthukāya vicikicchāya nibbicikiccho. Amatogadhamanuppattanti amataṃ nibbānaṃ ogahetvā anuppattaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४२. उभोति द्वेपि पुञ्ञानि पापानि च छड्डेत्वाति अत्थो। सङ्गन्ति रागादिभेदं सङ्गं। उपच्चगाति अतिक्कन्तो। तमहं वट्टमूलसोकेन असोकं, अब्भन्तरे रागरजादीनं अभावेन विरजं, निरुपक्किलेसताय सुद्धं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
642.Ubhoti dvepi puññāni pāpāni ca chaḍḍetvāti attho. Saṅganti rāgādibhedaṃ saṅgaṃ. Upaccagāti atikkanto. Tamahaṃ vaṭṭamūlasokena asokaṃ, abbhantare rāgarajādīnaṃ abhāvena virajaṃ, nirupakkilesatāya suddhaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४३. विमलन्ति अब्भादिमलविरहितं। सुद्धन्ति निरुपक्किलेसं। विप्पसन्नन्ति पसन्नचित्तं। अनाविलन्ति किलेसाविलत्तविरहितं। नन्दीभवपरिक्खीणन्ति तीसु भवेसु परिक्खीणतण्हं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
643.Vimalanti abbhādimalavirahitaṃ. Suddhanti nirupakkilesaṃ. Vippasannanti pasannacittaṃ. Anāvilanti kilesāvilattavirahitaṃ. Nandībhavaparikkhīṇanti tīsu bhavesu parikkhīṇataṇhaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४४. यो भिक्खु इमं रागपलिपथञ्चेव किलेसदुग्गञ्च संसारवट्टञ्च चतुन्नं सच्चानं अप्पटिविज्झनकमोहञ्च अतीतो, चत्तारो ओघे तिण्णो हुत्वा पारं अनुप्पत्तो, दुविधेन झानेन झायी, तण्हाय अभावेन अनेजो, कथंकथाय अभावेन अकथंकथी, उपादानानं अभावेन अनुपादियित्वा किलेसनिब्बानेन निब्बुतो, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
644.Yo bhikkhu imaṃrāgapalipathañceva kilesaduggañca saṃsāravaṭṭañca catunnaṃ saccānaṃ appaṭivijjhanakamohañca atīto, cattāro oghe tiṇṇo hutvā pāraṃ anuppatto, duvidhena jhānena jhāyī, taṇhāya abhāvena anejo, kathaṃkathāya abhāvena akathaṃkathī, upādānānaṃ abhāvena anupādiyitvā kilesanibbānena nibbuto, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४५. यो पुग्गलो, इध लोके, उभोपि कामे हित्वा अनागारो हुत्वा परिब्बजति, तं परिक्खीणकामञ्चेव परिक्खीणभवञ्च अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
645.Yo puggalo, idha loke, ubhopi kāme hitvā anāgāro hutvā paribbajati, taṃ parikkhīṇakāmañceva parikkhīṇabhavañca ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४६. यो इध लोके छद्वारिकं तण्हं जहित्वा घरावासेन अनत्थिको अनागारो हुत्वा परिब्बजति, तण्हाय चेव भवस्स च परिक्खीणत्ता तण्हाभवपरिक्खीणं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
646.Yoidha loke chadvārikaṃ taṇhaṃ jahitvā gharāvāsena anatthiko anāgāro hutvā paribbajati, taṇhāya ceva bhavassa ca parikkhīṇattā taṇhābhavaparikkhīṇaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४७. मानुसकं योगन्ति मानुसकं आयुञ्चेव पञ्चविधकामगुणे च। दिब्बयोगेपि एसेव नयो। उपच्चगाति यो मानुसकं योगं हित्वा दिब्बं अतिक्कन्तो, तं सब्बेहि चतूहि योगेहि विसंयुत्तं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
647.Mānusakaṃ yoganti mānusakaṃ āyuñceva pañcavidhakāmaguṇe ca. Dibbayogepi eseva nayo. Upaccagāti yo mānusakaṃ yogaṃ hitvā dibbaṃ atikkanto, taṃ sabbehi catūhi yogehi visaṃyuttaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४८. रतिन्ति पञ्चकामगुणरतिं। अरतिन्ति अरञ्ञवासे उक्कण्ठितत्तं। सीतिभूतन्ति निब्बुतं, निरुपधिन्ति निरुपक्किलेसं, वीरन्ति तं एवरूपं सब्बं खन्धलोकं अभिभवित्वा ठितं वीरियवन्तं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
648.Ratinti pañcakāmaguṇaratiṃ. Aratinti araññavāse ukkaṇṭhitattaṃ. Sītibhūtanti nibbutaṃ, nirupadhinti nirupakkilesaṃ, vīranti taṃ evarūpaṃ sabbaṃ khandhalokaṃ abhibhavitvā ṭhitaṃ vīriyavantaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६४९. यो वेदीति यो सत्तानं सब्बाकारेन चुतिञ्च पटिसन्धिञ्च पाकटं कत्वा जानाति, तमहं अलग्गताय असत्तं, पटिपत्तिया सुट्ठु गतत्ता सुगतं, चतुन्नं सच्चानं बुद्धताय बुद्धं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
649.Yo vedīti yo sattānaṃ sabbākārena cutiñca paṭisandhiñca pākaṭaṃ katvā jānāti, tamahaṃ alaggatāya asattaṃ, paṭipattiyā suṭṭhu gatattā sugataṃ, catunnaṃ saccānaṃ buddhatāya buddhaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६५०. यस्साति यस्सेते देवादयो गतिं न जानन्ति, तमहं आसवानं खीणताय खीणासवं, किलेसेहि आरकत्ता अरहन्तं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
650.Yassāti yassete devādayo gatiṃ na jānanti, tamahaṃ āsavānaṃ khīṇatāya khīṇāsavaṃ, kilesehi ārakattā arahantaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६५१. पुरेति अतीतक्खन्धेसु। पच्छाति अनागतेसु। मज्झेति पच्चुप्पन्नेसु। किञ्चनन्ति यस्सेतेसु ठानेसु तण्हागाहसङ्खातं किञ्चनं नत्थि। तमहं रागकिञ्चनादीहि अकिञ्चनं। कस्सचि गहणस्स अभावेन अनादानं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
651.Pureti atītakkhandhesu. Pacchāti anāgatesu. Majjheti paccuppannesu. Kiñcananti yassetesu ṭhānesu taṇhāgāhasaṅkhātaṃ kiñcanaṃ natthi. Tamahaṃ rāgakiñcanādīhi akiñcanaṃ. Kassaci gahaṇassa abhāvena anādānaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६५२. अच्छम्भितत्तेन उसभसदिसताय उसभं, उत्तमट्ठेन पवरं, वीरियसम्पत्तिया वीरं, महन्तानं सीलक्खन्धादीनं एसितत्ता महेसिं, तिण्णं मारानं विजितत्ता विजिताविनं, निन्हातकिलेसताय न्हातकं, चतुसच्चबुद्धताय बुद्धं तं एवरूपं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
652. Acchambhitattena usabhasadisatāya usabhaṃ, uttamaṭṭhena pavaraṃ, vīriyasampattiyā vīraṃ, mahantānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ esitattā mahesiṃ, tiṇṇaṃ mārānaṃ vijitattā vijitāvinaṃ, ninhātakilesatāya nhātakaṃ, catusaccabuddhatāya buddhaṃ taṃ evarūpaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६५३. यो पुब्बेनिवासं पाकटं कत्वा जानाति, छब्बीसतिदेवलोकभेदं सग्गं, चतुब्बिधं अपायञ्च दिब्बचक्खुना पस्सति, अथो जातिक्खयसङ्खातं अरहत्तं पत्तो, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
653.Yo pubbenivāsaṃ pākaṭaṃ katvā jānāti, chabbīsatidevalokabhedaṃ saggaṃ, catubbidhaṃ apāyañca dibbacakkhunā passati, atho jātikkhayasaṅkhātaṃ arahattaṃ patto, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
६५४. एवं भगवा गुणतो ब्राह्मणं वत्वा ‘‘ये ‘जातितो ब्राह्मणो’ति अभिनिवेसं करोन्ति, ते इदं वोहारमत्तं अजानन्ता, सा च नेसं दिट्ठि दुद्दिट्ठी’’ति दस्सेन्तो ‘‘समञ्ञा हेसा’’ति गाथाद्वयमाह। तस्सत्थो – ‘‘यदिदं ब्राह्मणो खत्तियो भारद्वाजो वासेट्ठो’’ति नामगोत्तं पकप्पितं, समञ्ञा हेसा लोकस्मिं, पञ्ञत्तिवोहारमत्तन्ति वेदितब्बं। कस्मा? यस्मा सम्मुच्चा समुदागतं समनुञ्ञाय आगतं। तञ्हि तत्थ तत्थ जातकालेयेवस्स ञातिसालोहितेहि पकप्पितं कतं। नो चेतं एवं पकप्पेय्युं, न कोचि कञ्चि दिस्वा ‘‘अयं ब्राह्मणो’’ति वा ‘‘भारद्वाजो’’ति वा जानेय्य।
654. Evaṃ bhagavā guṇato brāhmaṇaṃ vatvā ‘‘ye ‘jātito brāhmaṇo’ti abhinivesaṃ karonti, te idaṃ vohāramattaṃ ajānantā, sā ca nesaṃ diṭṭhi duddiṭṭhī’’ti dassento ‘‘samaññā hesā’’ti gāthādvayamāha. Tassattho – ‘‘yadidaṃ brāhmaṇo khattiyo bhāradvājo vāseṭṭho’’ti nāmagottaṃ pakappitaṃ, samaññā hesā lokasmiṃ, paññattivohāramattanti veditabbaṃ. Kasmā? Yasmā sammuccā samudāgataṃ samanuññāya āgataṃ. Tañhi tattha tattha jātakāleyevassa ñātisālohitehi pakappitaṃ kataṃ. No cetaṃ evaṃ pakappeyyuṃ, na koci kañci disvā ‘‘ayaṃ brāhmaṇo’’ti vā ‘‘bhāradvājo’’ti vā jāneyya.
६५५. एवं पकप्पितञ्चेतं दीघरत्तमनुसयितं दिट्ठिगतमजानतं, ‘‘पकप्पितं नामगोत्तं, नामगोत्तमत्तमेतं संवोहारत्थं पकप्पित’’न्ति अजानन्तानं सत्तानं हदये दीघरत्तं दिट्ठिगतमनुसयितं, तस्स अनुसयितत्ता तं नामगोत्तं अजानन्ता ते पब्रुवन्ति ‘‘जातिया होति ब्राह्मणो’’ति, अजानन्तायेव एवं वदन्तीति वुत्तं होति।
655. Evaṃ pakappitañcetaṃ dīgharattamanusayitaṃ diṭṭhigatamajānataṃ, ‘‘pakappitaṃ nāmagottaṃ, nāmagottamattametaṃ saṃvohāratthaṃ pakappita’’nti ajānantānaṃ sattānaṃ hadaye dīgharattaṃ diṭṭhigatamanusayitaṃ, tassa anusayitattā taṃ nāmagottaṃ ajānantā te pabruvanti ‘‘jātiyā hoti brāhmaṇo’’ti, ajānantāyeva evaṃ vadantīti vuttaṃ hoti.
६५६-७. एवं ‘‘ये ‘जातितो ब्राह्मणो’ति अभिनिवेसं करोन्ति, ते इदं वोहारमत्तमजानन्ता, सा च नेसं दिट्ठि दुद्दिट्ठी’’ति दस्सेत्वा इदानि निप्परियायमेव जातिवादं पटिक्खिपन्तो कम्मवादञ्च निरोपेन्तो ‘‘न जच्चा’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘कम्मुना ब्राह्मणो होति, कम्मुना होति अब्राह्मणो’’ति इमिस्सा उपड्ढगाथाय अत्थवित्थारणत्थं ‘‘कस्सको कम्मुना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ कम्मुनाति पच्चुप्पन्नेन कसिकम्मादिनिब्बत्तकचेतनाकम्मुना।
656-7. Evaṃ ‘‘ye ‘jātito brāhmaṇo’ti abhinivesaṃ karonti, te idaṃ vohāramattamajānantā, sā ca nesaṃ diṭṭhi duddiṭṭhī’’ti dassetvā idāni nippariyāyameva jātivādaṃ paṭikkhipanto kammavādañca niropento ‘‘na jaccā’’tiādimāha. Tattha ‘‘kammunā brāhmaṇo hoti, kammunā hoti abrāhmaṇo’’ti imissā upaḍḍhagāthāya atthavitthāraṇatthaṃ ‘‘kassako kammunā’’tiādi vuttaṃ. Tattha kammunāti paccuppannena kasikammādinibbattakacetanākammunā.
६५९. पटिच्चसमुप्पाददस्साति ‘‘इमिना पच्चयेन एवं होती’’ति एवं पटिच्चसमुप्पाददस्साविनो। कम्मविपाककोविदाति सम्मानावमानारहे कुले कम्मवसेन उप्पत्ति होति, अञ्ञापि हीनपणीतता हीनपणीते कम्मे विपच्चमाने होतीति एवं कम्मविपाककुसला।
659.Paṭiccasamuppādadassāti ‘‘iminā paccayena evaṃ hotī’’ti evaṃ paṭiccasamuppādadassāvino. Kammavipākakovidāti sammānāvamānārahe kule kammavasena uppatti hoti, aññāpi hīnapaṇītatā hīnapaṇīte kamme vipaccamāne hotīti evaṃ kammavipākakusalā.
६६०. ‘‘कम्मुनावत्तती’’ति गाथाय पन ‘‘लोको’’ति वा ‘‘पजा’’ति वा ‘‘सत्ता’’ति वा एकोयेव अत्थो, वचनमत्तमेव नानं। पुरिमपदेन चेत्थ ‘‘अत्थि ब्रह्मा महाब्रह्मा…पे॰… सेट्ठो सजिता वसी पिता भूतभब्यान’’न्ति (दी॰ नि॰ १.४२) इमिस्सा दिट्ठिया निसेधो वेदितब्बो। कम्मुना हि वत्तति तासु तासु गतीसु उप्पज्जति लोको, तस्स को सजिताति? दुतियेन ‘‘एवं कम्मुना उप्पन्नोपि च पवत्तियम्पि अतीतपच्चुप्पन्नभेदेन कम्मुना एव पवत्तति, सुखदुक्खानि पच्चनुभोन्तो हीनपणीतादिभावं आपज्जन्तो पवत्तती’’ति दस्सेति। ततियेन तमेवत्थं निगमेति ‘‘एवं सब्बथापि कम्मनिबन्धना सत्ता कम्मेनेव बद्धा हुत्वा पवत्तन्ति, न अञ्ञथा’’ति। चतुत्थेन तमत्थं उपमाय विभावेति रथस्साणीव यायतोति। यथा रथस्स यायतो आणि निबन्धनं होति, न ताय अनिबद्धो याति, एवं लोकस्स उप्पज्जतो च पवत्ततो च कम्मं निबन्धनं, न तेन अनिबद्धो उप्पज्जति नप्पवत्तति।
660.‘‘Kammunāvattatī’’ti gāthāya pana ‘‘loko’’ti vā ‘‘pajā’’ti vā ‘‘sattā’’ti vā ekoyeva attho, vacanamattameva nānaṃ. Purimapadena cettha ‘‘atthi brahmā mahābrahmā…pe… seṭṭho sajitā vasī pitā bhūtabhabyāna’’nti (dī. ni. 1.42) imissā diṭṭhiyā nisedho veditabbo. Kammunā hi vattati tāsu tāsu gatīsu uppajjati loko, tassa ko sajitāti? Dutiyena ‘‘evaṃ kammunā uppannopi ca pavattiyampi atītapaccuppannabhedena kammunā eva pavattati, sukhadukkhāni paccanubhonto hīnapaṇītādibhāvaṃ āpajjanto pavattatī’’ti dasseti. Tatiyena tamevatthaṃ nigameti ‘‘evaṃ sabbathāpi kammanibandhanā sattā kammeneva baddhā hutvā pavattanti, na aññathā’’ti. Catutthena tamatthaṃ upamāya vibhāveti rathassāṇīva yāyatoti. Yathā rathassa yāyato āṇi nibandhanaṃ hoti, na tāya anibaddho yāti, evaṃ lokassa uppajjato ca pavattato ca kammaṃ nibandhanaṃ, na tena anibaddho uppajjati nappavattati.
६६१. इदानि यस्मा एवं कम्मनिबन्धनो लोको, तस्मा सेट्ठेन कम्मुना सेट्ठभावं दस्सेन्तो ‘‘तपेना’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ तपेनाति इन्द्रियसंवरेन। ब्रह्मचरियेनाति सिक्खानिस्सितेन वुत्तावसेससेट्ठचरियेन। संयमेनाति सीलेन। दमेनाति पञ्ञाय। एतेन सेट्ठट्ठेन ब्रह्मभूतेन कम्मुना ब्राह्मणो होति। कस्मा? यस्मा एतं ब्राह्मणमुत्तमं, यस्मा एतं कम्मं उत्तमो ब्राह्मणभावोति वुत्तं होति। ‘‘ब्रह्मान’’न्तिपि पाठो, तस्सत्थो – ब्रह्मं आनेतीति ब्रह्मानं, ब्रह्मभावं आनेति आवहति देतीति वुत्तं होति।
661. Idāni yasmā evaṃ kammanibandhano loko, tasmā seṭṭhena kammunā seṭṭhabhāvaṃ dassento ‘‘tapenā’’ti gāthādvayamāha. Tattha tapenāti indriyasaṃvarena. Brahmacariyenāti sikkhānissitena vuttāvasesaseṭṭhacariyena. Saṃyamenāti sīlena. Damenāti paññāya. Etena seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtena kammunā brāhmaṇo hoti. Kasmā? Yasmā etaṃ brāhmaṇamuttamaṃ, yasmā etaṃ kammaṃ uttamo brāhmaṇabhāvoti vuttaṃ hoti. ‘‘Brahmāna’’ntipi pāṭho, tassattho – brahmaṃ ānetīti brahmānaṃ, brahmabhāvaṃ āneti āvahati detīti vuttaṃ hoti.
६६२. दुतियगाथाय सन्तोति सन्तकिलेसो। ब्रह्मा सक्कोति ब्रह्मा च सक्को च। यो एवरूपो, सो न केवलं ब्राह्मणो, अपिच खो ब्रह्मा च सक्को च सो विजानतं पण्डितानं, एवं वासेट्ठ जानाहीति वुत्तं होति। सेसं वुत्तनयमेवाति।
662. Dutiyagāthāya santoti santakileso. Brahmā sakkoti brahmā ca sakko ca. Yo evarūpo, so na kevalaṃ brāhmaṇo, apica kho brahmā ca sakko ca so vijānataṃ paṇḍitānaṃ, evaṃ vāseṭṭha jānāhīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय वासेट्ठसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya vāseṭṭhasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ९. वासेट्ठसुत्तं • 9. Vāseṭṭhasuttaṃ
