| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
४. वस्सिकसाटिकसिक्खापदवण्णना
4. Vassikasāṭikasikkhāpadavaṇṇanā
६२७. ‘‘एकमेव कत्वा’’ति वचनेन वस्सिकसाटिकलक्खणेन ञातकानम्पि सतुप्पादं करोन्तेन एकमेव गहेतब्बन्ति धम्मसिरित्थेरो। चतुब्बिधं खेत्तन्ति एत्थ किञ्चापि तिविधं दिस्सति, तं पन एवं गहेतब्बं, यस्मिं खेत्ते परियेसितुं लभति, तं परियेसनखेत्तं नाम, ‘‘एवं करणनिवासनाधिट्ठानखेत्तानिपी’’ति वुत्तं। एत्थ पच्छिमेन पुरिमग्गाहो वेदितब्बो, न पुरिमेन पच्छिमग्गाहो, यथालाभन्ति आचरियो। तस्सत्थो – अधिट्ठानखेत्तेन पच्छिमेन पुरिमानं तिण्णं गाहो होति, तथा निवासनखेत्तेन द्विन्नं पुरिमानं। करणखेत्तेन पन एकस्सेव पुरिमस्स गाहो होतीति। एत्थ पन किञ्चापि करणखेत्तनिवासनखेत्तानं कालतो नानत्तं नत्थि, किरियतो पन ‘‘अट्ठिं कत्वा निवासेतब्ब’’न्ति पाळिवचनतो, तस्मा द्विधा कत्वा वुत्तं अञ्ञतराभावेन, तदत्थसिद्धितो च, कथं पनेत्थ नानत्तं नत्थीति पञ्ञायतीति चे? पाळितो, ‘‘अड्ढमासो सेसो गिम्हानन्ति कत्वा निवासेतब्ब’’न्ति हि पाळि, तथा मातिकाट्ठकथातो (कङ्खा॰ अट्ठ॰ वस्सिकसाटिकसिक्खापदवण्णना) च।
627. ‘‘Ekameva katvā’’ti vacanena vassikasāṭikalakkhaṇena ñātakānampi satuppādaṃ karontena ekameva gahetabbanti dhammasiritthero. Catubbidhaṃ khettanti ettha kiñcāpi tividhaṃ dissati, taṃ pana evaṃ gahetabbaṃ, yasmiṃ khette pariyesituṃ labhati, taṃ pariyesanakhettaṃ nāma, ‘‘evaṃ karaṇanivāsanādhiṭṭhānakhettānipī’’ti vuttaṃ. Ettha pacchimena purimaggāho veditabbo, na purimena pacchimaggāho, yathālābhanti ācariyo. Tassattho – adhiṭṭhānakhettena pacchimena purimānaṃ tiṇṇaṃ gāho hoti, tathā nivāsanakhettena dvinnaṃ purimānaṃ. Karaṇakhettena pana ekasseva purimassa gāho hotīti. Ettha pana kiñcāpi karaṇakhettanivāsanakhettānaṃ kālato nānattaṃ natthi, kiriyato pana ‘‘aṭṭhiṃ katvā nivāsetabba’’nti pāḷivacanato, tasmā dvidhā katvā vuttaṃ aññatarābhāvena, tadatthasiddhito ca, kathaṃ panettha nānattaṃ natthīti paññāyatīti ce? Pāḷito, ‘‘aḍḍhamāso seso gimhānanti katvā nivāsetabba’’nti hi pāḷi, tathā mātikāṭṭhakathāto (kaṅkhā. aṭṭha. vassikasāṭikasikkhāpadavaṇṇanā) ca.
तथाह ‘‘पच्छिमो अड्ढमासो करणनिवासनखेत्तम्पी’’ति, इमिना नयेन तिविधमेव खेत्तन्तिपि सिद्धं। समन्तपासादिकायं पन कत्थचि पोत्थके ‘‘जेट्ठमूलपुण्णमासिया पच्छिमपाटिपददिवसतो पट्ठाय याव काळपक्खुपोसथो, अयमेको अद्धमासो परियेसनखेत्तञ्चेव करणखेत्तञ्च। एतस्मिञ्हि अन्तरे वस्सिकसाटिकं अलद्धं परियेसितुं, लद्धं कातुञ्च वट्टति, निवासेतुं, अधिट्ठातुञ्च न वट्टती’’ति पाठो दिस्सति, सो अपाठो यथावुत्तपाळिमातिकाट्ठकथाविरोधतो, तस्मा तत्थ ‘‘अलद्धं परियेसितुं वट्टति, कातुं, निवासेतुं, अधिट्ठातुञ्च न वट्टती’’ति पाठो वेदितब्बो। एवं ताव पच्छिमेन पुरिमग्गाहसिद्धि वेदितब्बा, न पुरिमेन करणखेत्तादीनं गाहो सम्भवति। ‘‘मासो सेसो गिम्हानन्ति वस्सिकसाटिकचीवरं परियेसितब्ब’’न्ति एत्तकमेव हि वुत्तं, न, अट्ठकथायं ‘‘अयमेको अद्धमासो परियेसनखेत्तञ्चेव करणखेत्तञ्चा’’ति वुत्तत्ताति चे? न, तस्स लेखनदोसत्ता , तथा साधितं। करणखेत्तेन पन निवासनखेत्तग्गाहो अत्थि कालनानत्ताभावतो, तेनेव पुब्बे यथालाभग्गहणं कतं, तथा च साधितमेव, न भेदो पनत्थि, पयोजनं वुत्तमेव। निवासनक्खेत्तेन अधिट्ठानक्खेत्तग्गाहो नत्थि एव, न हि पुरिमेन पच्छिमग्गाहो वेदितब्बो। न पाळिविरोधतोति चे? न, तदत्थाजाननतो। ‘‘मासो सेसो गिम्हानन्ति अद्धमासो सेसो गिम्हान’’न्ति एत्थ इति-सद्दस्स हि इतो पट्ठायाति अत्थो। परतो आपत्तिखेत्तदस्सनतो इतरस्स अनापत्तिखेत्तभावो दस्सितोव होति। दिन्नपुब्बतोपि ञातकपवारितट्ठानतो निप्फादेन्तस्स निस्सग्गियं पिट्ठिसमयत्ता, पकतिया वस्सिकसाटिकदायका नाम सङ्घस्स वा पुग्गलस्स वा अपवारेत्वा अनुसंवच्छरं देन्ता, तत्थ सतुप्पादोव वट्टति। वत्तभेदे दुक्कटन्ति तदञ्ञेसु।
Tathāha ‘‘pacchimo aḍḍhamāso karaṇanivāsanakhettampī’’ti, iminā nayena tividhameva khettantipi siddhaṃ. Samantapāsādikāyaṃ pana katthaci potthake ‘‘jeṭṭhamūlapuṇṇamāsiyā pacchimapāṭipadadivasato paṭṭhāya yāva kāḷapakkhuposatho, ayameko addhamāso pariyesanakhettañceva karaṇakhettañca. Etasmiñhi antare vassikasāṭikaṃ aladdhaṃ pariyesituṃ, laddhaṃ kātuñca vaṭṭati, nivāsetuṃ, adhiṭṭhātuñca na vaṭṭatī’’ti pāṭho dissati, so apāṭho yathāvuttapāḷimātikāṭṭhakathāvirodhato, tasmā tattha ‘‘aladdhaṃ pariyesituṃ vaṭṭati, kātuṃ, nivāsetuṃ, adhiṭṭhātuñca na vaṭṭatī’’ti pāṭho veditabbo. Evaṃ tāva pacchimena purimaggāhasiddhi veditabbā, na purimena karaṇakhettādīnaṃ gāho sambhavati. ‘‘Māso seso gimhānanti vassikasāṭikacīvaraṃ pariyesitabba’’nti ettakameva hi vuttaṃ, na, aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ayameko addhamāso pariyesanakhettañceva karaṇakhettañcā’’ti vuttattāti ce? Na, tassa lekhanadosattā , tathā sādhitaṃ. Karaṇakhettena pana nivāsanakhettaggāho atthi kālanānattābhāvato, teneva pubbe yathālābhaggahaṇaṃ kataṃ, tathā ca sādhitameva, na bhedo panatthi, payojanaṃ vuttameva. Nivāsanakkhettena adhiṭṭhānakkhettaggāho natthi eva, na hi purimena pacchimaggāho veditabbo. Na pāḷivirodhatoti ce? Na, tadatthājānanato. ‘‘Māso seso gimhānanti addhamāso seso gimhāna’’nti ettha iti-saddassa hi ito paṭṭhāyāti attho. Parato āpattikhettadassanato itarassa anāpattikhettabhāvo dassitova hoti. Dinnapubbatopi ñātakapavāritaṭṭhānato nipphādentassa nissaggiyaṃ piṭṭhisamayattā, pakatiyā vassikasāṭikadāyakā nāma saṅghassa vā puggalassa vā apavāretvā anusaṃvaccharaṃ dentā, tattha satuppādova vaṭṭati. Vattabhede dukkaṭanti tadaññesu.
‘‘सचे कत…पे॰… वस्सूपनायिकदिवसे अधिट्ठातब्बा…पे॰… छ मासे परिहारं लभती’’ति वचनतो अन्तोवस्सेपि याव वस्सानस्स पच्छिमदिवसा अकता परिहारं लभतीति दीपितं होति। कस्मा न विचारितन्ति चे? अत्थापत्तिसिद्धत्ता। ‘‘छ मासे परिहारं लभती’’ति वचनेन अकता लभतीति सिद्धमेव, तं किञ्चापि सिद्धं, सरूपेन पन अनागतत्ता सरूपेन दस्सेतुं, दुस्सद्धापयत्ता उपपत्तितो दस्सेतुञ्च इदमारद्धं आचरियेन, ‘‘यथा चेत्थ, एवं कथिनब्भन्तरे उप्पन्नचीवरम्पि हेट्ठा वुत्तनयेनेव पटिपज्जितब्ब’’न्ति अनुगण्ठिपदे वुत्तं, तं दुवुत्तं तत्थेव पुब्बापरविरोधतो। यञ्चेत्थ अट्ठकथावचनं साधकत्तेन वुत्तं, तं तमत्थं न साधेति। ‘‘यदि नप्पहोति याव कत्तिकपुण्णमा परिहारं लभती’’ति वचनं अप्पहोन्तस्स याव कत्तिकपुण्णमा ताव परिहारखेत्तं, ततो परं एकदिवसोपि न होतीति दीपेति, तस्मा अप्पहोनकभावेन अकताव याव कत्तिकपुण्णमा परिहारं लभति, ततो परं न लभतीति सिद्धं। तथा तदेव वचनं कतपरिहारं न लभतीति दीपेति, तस्मा कत्तिकपुण्णमदिवसेयेव अधिट्ठातब्बा। ‘‘अप्पहोन्ते दसाहे अन्तोवस्से करणपरियोसानंयेव पमाण’’न्ति लिखितं।
‘‘Sace kata…pe… vassūpanāyikadivase adhiṭṭhātabbā…pe… cha māse parihāraṃ labhatī’’ti vacanato antovassepi yāva vassānassa pacchimadivasā akatā parihāraṃ labhatīti dīpitaṃ hoti. Kasmā na vicāritanti ce? Atthāpattisiddhattā. ‘‘Cha māse parihāraṃ labhatī’’ti vacanena akatā labhatīti siddhameva, taṃ kiñcāpi siddhaṃ, sarūpena pana anāgatattā sarūpena dassetuṃ, dussaddhāpayattā upapattito dassetuñca idamāraddhaṃ ācariyena, ‘‘yathā cettha, evaṃ kathinabbhantare uppannacīvarampi heṭṭhā vuttanayeneva paṭipajjitabba’’nti anugaṇṭhipade vuttaṃ, taṃ duvuttaṃ tattheva pubbāparavirodhato. Yañcettha aṭṭhakathāvacanaṃ sādhakattena vuttaṃ, taṃ tamatthaṃ na sādheti. ‘‘Yadi nappahoti yāva kattikapuṇṇamā parihāraṃ labhatī’’ti vacanaṃ appahontassa yāva kattikapuṇṇamā tāva parihārakhettaṃ, tato paraṃ ekadivasopi na hotīti dīpeti, tasmā appahonakabhāvena akatāva yāva kattikapuṇṇamā parihāraṃ labhati, tato paraṃ na labhatīti siddhaṃ. Tathā tadeva vacanaṃ kataparihāraṃ na labhatīti dīpeti, tasmā kattikapuṇṇamadivaseyeva adhiṭṭhātabbā. ‘‘Appahonte dasāhe antovasse karaṇapariyosānaṃyeva pamāṇa’’nti likhitaṃ.
एत्थाह – ‘‘एकाहद्वीहादिवसेना’’तिआदि न वत्तब्बं। कस्मा? गिम्हदिवसानं अनधिट्ठानकालत्ता, तस्मा एव ‘‘अन्तोदसाहे वा तदहेयेव वा अधिट्ठातब्बा’ति च सामञ्ञतो न वत्तब्बं गिम्हदिवसानं अधिट्ठानखेत्तभावप्पसङ्गतो’’ति। एत्थ वुच्चति – न, तदत्थाजाननतो। दसाहानागताय वस्सूपनायिकाय गिम्हदिवसा दसाहा होन्ति, पठमदिवसे च लद्धा निट्ठिता वस्सिकसाटिका दसाहातिक्कन्तापि वस्सूपनायिकदिवसं अधिट्ठानखेत्तं अप्पत्तत्ता न च ताव निस्सग्गियं होति, वुत्तञ्चेतं ‘‘वस्सूपनायिकतो पुब्बे दसाहातिक्कमेपि अनापत्ती’’ति।
Etthāha – ‘‘ekāhadvīhādivasenā’’tiādi na vattabbaṃ. Kasmā? Gimhadivasānaṃ anadhiṭṭhānakālattā, tasmā eva ‘‘antodasāhe vā tadaheyeva vā adhiṭṭhātabbā’ti ca sāmaññato na vattabbaṃ gimhadivasānaṃ adhiṭṭhānakhettabhāvappasaṅgato’’ti. Ettha vuccati – na, tadatthājānanato. Dasāhānāgatāya vassūpanāyikāya gimhadivasā dasāhā honti, paṭhamadivase ca laddhā niṭṭhitā vassikasāṭikā dasāhātikkantāpi vassūpanāyikadivasaṃ adhiṭṭhānakhettaṃ appattattā na ca tāva nissaggiyaṃ hoti, vuttañcetaṃ ‘‘vassūpanāyikato pubbe dasāhātikkamepi anāpattī’’ti.
अन्तोदसाहे अधिट्ठातब्बाति इदं न अविसेसेन एतस्मिं अन्तरे गिम्हदिवसेपि अधिट्ठातब्बन्ति इममत्थं दीपेतुं वुत्तं, किन्तु गिम्हदिवसे चे उप्पन्ना, अधिट्ठानखेत्ते च अन्तोदसाहं होति, अन्तोदसाहे खेत्तेयेव अधिट्ठातब्बा, न खेत्तन्ति कत्वा दसाहं अतिक्कमितब्बन्ति दीपेतुं वुत्तं। कस्मा? गिम्हदिवसानम्पि गणनूपगत्ता, तस्मा अखेत्तदिवसेपि गणेत्वा खेत्ते एव ‘‘अन्तोदसाहे अधिट्ठातब्बा’’ति वुत्तं होतीति।
Antodasāhe adhiṭṭhātabbāti idaṃ na avisesena etasmiṃ antare gimhadivasepi adhiṭṭhātabbanti imamatthaṃ dīpetuṃ vuttaṃ, kintu gimhadivase ce uppannā, adhiṭṭhānakhette ca antodasāhaṃ hoti, antodasāhe khetteyeva adhiṭṭhātabbā, na khettanti katvā dasāhaṃ atikkamitabbanti dīpetuṃ vuttaṃ. Kasmā? Gimhadivasānampi gaṇanūpagattā, tasmā akhettadivasepi gaṇetvā khette eva ‘‘antodasāhe adhiṭṭhātabbā’’ti vuttaṃ hotīti.
वस्सिकसाटिकसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Vassikasāṭikasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ४. वस्सिकसाटिकसिक्खापदं • 4. Vassikasāṭikasikkhāpadaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ४. वस्सिकसाटिकसिक्खापदवण्णना • 4. Vassikasāṭikasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ४. वस्सिकसाटिकसिक्खापदवण्णना • 4. Vassikasāṭikasikkhāpadavaṇṇanā
