| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
५. पारायनवग्गो
5. Pārāyanavaggo
वत्थुगाथावण्णना
Vatthugāthāvaṇṇanā
९८३. कोसलानं पुरा रम्माति पारायनवग्गस्स वत्थुगाथा। तासं उप्पत्ति – अतीते किर बाराणसिवासी एको रुक्खवड्ढकी सके आचरियके अदुतियो, तस्स सोळस सिस्सा, एकमेकस्स सहस्सं अन्तेवासिका। एवं ते सत्तरसाधिकसोळससहस्सा आचरियन्तेवासिनो सब्बेपि बाराणसिं उपनिस्साय जीविकं कप्पेन्ता पब्बतसमीपं गन्त्वा रुक्खे गहेत्वा तत्थेव नानापासादविकतियो निट्ठापेत्वा कुल्लं बन्धित्वा गङ्गाय बाराणसिं आनेत्वा सचे राजा अत्थिको होति, रञ्ञो, एकभूमिकं वा…पे॰… सत्तभूमिकं वा पासादं योजेत्वा देन्ति। नो चे, अञ्ञेसम्पि विकिणित्वा पुत्तदारं पोसेन्ति। अथ नेसं एकदिवसं आचरियो ‘‘न सक्का वड्ढकिकम्मेन निच्चं जीविकं कप्पेतुं, दुक्करञ्हि जराकाले एतं कम्म’’न्ति चिन्तेत्वा अन्तेवासिके आमन्तेसि – ‘‘ताता, उदुम्बरादयो, अप्पसाररुक्खे आनेथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा आनयिंसु। सो तेहि कट्ठसकुणं कत्वा तस्स अब्भन्तरं पविसित्वा यन्तं पूरेसि। कट्ठसकुणो सुपण्णराजा विय आकासं लङ्घित्वा वनस्स उपरि चरित्वा अन्तेवासीनं पुरतो ओरुहि। अथ आचरियो सिस्से आह – ‘‘ताता, ईदिसानि कट्ठवाहनानि कत्वा सक्का सकलजम्बुदीपे रज्जं गहेतुं, तुम्हेपि, ताता, एतानि करोथ, रज्जं गहेत्वा जीविस्साम, दुक्खं वड्ढकिसिप्पेन जीवितु’’न्ति। ते तथा कत्वा आचरियस्स पटिवेदेसुं। ततो ने आचरियो आह – ‘‘कतमं, ताता, रज्जं गण्हामा’’ति? ‘‘बाराणसिरज्जं आचरिया’’ति। ‘‘अलं, ताता, मा एतं रुच्चि, मयञ्हि तं गहेत्वापि ‘वड्ढकिराजा वड्ढकियुवराजा’ति वड्ढकिवादा न मुच्चिस्साम, महन्तो जम्बुदीपो, अञ्ञत्थ गच्छामा’’ति।
983.Kosalānaṃpurā rammāti pārāyanavaggassa vatthugāthā. Tāsaṃ uppatti – atīte kira bārāṇasivāsī eko rukkhavaḍḍhakī sake ācariyake adutiyo, tassa soḷasa sissā, ekamekassa sahassaṃ antevāsikā. Evaṃ te sattarasādhikasoḷasasahassā ācariyantevāsino sabbepi bārāṇasiṃ upanissāya jīvikaṃ kappentā pabbatasamīpaṃ gantvā rukkhe gahetvā tattheva nānāpāsādavikatiyo niṭṭhāpetvā kullaṃ bandhitvā gaṅgāya bārāṇasiṃ ānetvā sace rājā atthiko hoti, rañño, ekabhūmikaṃ vā…pe… sattabhūmikaṃ vā pāsādaṃ yojetvā denti. No ce, aññesampi vikiṇitvā puttadāraṃ posenti. Atha nesaṃ ekadivasaṃ ācariyo ‘‘na sakkā vaḍḍhakikammena niccaṃ jīvikaṃ kappetuṃ, dukkarañhi jarākāle etaṃ kamma’’nti cintetvā antevāsike āmantesi – ‘‘tātā, udumbarādayo, appasārarukkhe ānethā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā ānayiṃsu. So tehi kaṭṭhasakuṇaṃ katvā tassa abbhantaraṃ pavisitvā yantaṃ pūresi. Kaṭṭhasakuṇo supaṇṇarājā viya ākāsaṃ laṅghitvā vanassa upari caritvā antevāsīnaṃ purato oruhi. Atha ācariyo sisse āha – ‘‘tātā, īdisāni kaṭṭhavāhanāni katvā sakkā sakalajambudīpe rajjaṃ gahetuṃ, tumhepi, tātā, etāni karotha, rajjaṃ gahetvā jīvissāma, dukkhaṃ vaḍḍhakisippena jīvitu’’nti. Te tathā katvā ācariyassa paṭivedesuṃ. Tato ne ācariyo āha – ‘‘katamaṃ, tātā, rajjaṃ gaṇhāmā’’ti? ‘‘Bārāṇasirajjaṃ ācariyā’’ti. ‘‘Alaṃ, tātā, mā etaṃ rucci, mayañhi taṃ gahetvāpi ‘vaḍḍhakirājā vaḍḍhakiyuvarājā’ti vaḍḍhakivādā na muccissāma, mahanto jambudīpo, aññattha gacchāmā’’ti.
ततो सपुत्तदारा कट्ठवाहनानि , अभिरुहित्वा सज्जावुधा हुत्वा हिमवन्ताभिमुखा गन्त्वा हिमवति अञ्ञतरं नगरं पविसित्वा रञ्ञो निवेसनेयेव पच्चुट्ठहंसु। ते तत्थ रज्जं गहेत्वा आचरियं रज्जे अभिसिञ्चिंसु। सो ‘‘कट्ठवाहनो राजा’’ति पाकटो अहोसि। तम्पि नगरं तेन गहितत्ता ‘‘कट्ठवाहननगर’’न्त्वेव नामं लभि, तथा सकलरट्ठम्पि । कट्ठवाहनो राजा धम्मिको अहोसि, तथा युवराजा अमच्चट्ठानेसु च ठपिता सोळस सिस्सा। तं रट्ठं रञ्ञा चतूहि सङ्गहवत्थूहि सङ्गय्हमानं अतिविय इद्धं फीतं निरुपद्दवञ्च अहोसि। नागरा जानपदा राजानञ्च राजपरिसञ्च अतिविय ममायिंसु ‘‘भद्दको नो राजा लद्धो, भद्दिका राजपरिसा’’ति।
Tato saputtadārā kaṭṭhavāhanāni , abhiruhitvā sajjāvudhā hutvā himavantābhimukhā gantvā himavati aññataraṃ nagaraṃ pavisitvā rañño nivesaneyeva paccuṭṭhahaṃsu. Te tattha rajjaṃ gahetvā ācariyaṃ rajje abhisiñciṃsu. So ‘‘kaṭṭhavāhano rājā’’ti pākaṭo ahosi. Tampi nagaraṃ tena gahitattā ‘‘kaṭṭhavāhananagara’’ntveva nāmaṃ labhi, tathā sakalaraṭṭhampi . Kaṭṭhavāhano rājā dhammiko ahosi, tathā yuvarājā amaccaṭṭhānesu ca ṭhapitā soḷasa sissā. Taṃ raṭṭhaṃ raññā catūhi saṅgahavatthūhi saṅgayhamānaṃ ativiya iddhaṃ phītaṃ nirupaddavañca ahosi. Nāgarā jānapadā rājānañca rājaparisañca ativiya mamāyiṃsu ‘‘bhaddako no rājā laddho, bhaddikā rājaparisā’’ti.
अथेकदिवसं मज्झिमदेसतो वाणिजा भण्डं गहेत्वा कट्ठवाहननगरं आगमंसु पण्णाकारञ्च गहेत्वा राजानं पस्सिंसु। राजा ‘‘कुतो आगतत्था’’ति सब्बं पुच्छि। ‘‘बाराणसितो देवा’’ति। सो तत्थ सब्बं पवत्तिं पुच्छित्वा – ‘‘तुम्हाकं रञ्ञा सद्धिं मम मित्तभावं करोथा’’ति आह। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छिंसु। सो तेसं परिब्बयं दत्वा गमनकाले सम्पत्ते पुन आदरेन वत्वा विस्सज्जेसि। ते बाराणसिं गन्त्वा तस्स रञ्ञो आरोचेसुं। राजा ‘‘कट्ठवाहनरट्ठा आगतानं वाणिजकानं अज्जतग्गे सुङ्कं मुञ्चामी’’ति भेरिं चरापेत्वा ‘‘अत्थु मे कट्ठवाहनो मित्तो’’ति द्वेपि अदिट्ठमित्ता अहेसुं। कट्ठवाहनोपि च सकनगरे भेरिं चरापेसि – ‘‘अज्जतग्गे बाराणसितो आगतानं वाणिजकानं सुङ्कं मुञ्चामि, परिब्बयो च नेसं दातब्बो’’ति। ततो बाराणसिराजा कट्ठवाहनस्स लेखं पेसेसि ‘‘सचे तस्मिं जनपदे दट्ठुं वा सोतुं वा अरहरूपं किञ्चि अच्छरियं उप्पज्जति, अम्हेपि दक्खापेतु च सावेतु चा’’ति। सोपिस्स तथेव पटिलेखं पेसेसि। एवं तेसं कतिकं कत्वा वसन्तानं कदाचि कट्ठवाहनस्स अतिमहग्घा अच्चन्तसुखुमा कम्बला उप्पज्जिंसु बालसूरियरस्मिसदिसा वण्णेन। ते दिस्वा राजा ‘‘मम सहायस्स पेसेमी’’ति दन्तकारेहि अट्ठ दन्तकरण्डके लिखापेत्वा तेसु करण्डकेसु ते कम्बले पक्खिपित्वा लाखाचरियेहि बहि लाखागोळकसदिसे कारापेत्वा अट्ठपि लाखागोळके समुग्गे पक्खिपित्वा वत्थेन वेठेत्वा राजमुद्दिकाय लञ्छेत्वा ‘‘बाराणसिरञ्ञो देथा’’ति अमच्चे पेसेसि। लेखञ्च अदासि ‘‘अयं पण्णाकारो नगरमज्झे अमच्चपरिवुतेन पेक्खितब्बो’’ति।
Athekadivasaṃ majjhimadesato vāṇijā bhaṇḍaṃ gahetvā kaṭṭhavāhananagaraṃ āgamaṃsu paṇṇākārañca gahetvā rājānaṃ passiṃsu. Rājā ‘‘kuto āgatatthā’’ti sabbaṃ pucchi. ‘‘Bārāṇasito devā’’ti. So tattha sabbaṃ pavattiṃ pucchitvā – ‘‘tumhākaṃ raññā saddhiṃ mama mittabhāvaṃ karothā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchiṃsu. So tesaṃ paribbayaṃ datvā gamanakāle sampatte puna ādarena vatvā vissajjesi. Te bārāṇasiṃ gantvā tassa rañño ārocesuṃ. Rājā ‘‘kaṭṭhavāhanaraṭṭhā āgatānaṃ vāṇijakānaṃ ajjatagge suṅkaṃ muñcāmī’’ti bheriṃ carāpetvā ‘‘atthu me kaṭṭhavāhano mitto’’ti dvepi adiṭṭhamittā ahesuṃ. Kaṭṭhavāhanopi ca sakanagare bheriṃ carāpesi – ‘‘ajjatagge bārāṇasito āgatānaṃ vāṇijakānaṃ suṅkaṃ muñcāmi, paribbayo ca nesaṃ dātabbo’’ti. Tato bārāṇasirājā kaṭṭhavāhanassa lekhaṃ pesesi ‘‘sace tasmiṃ janapade daṭṭhuṃ vā sotuṃ vā araharūpaṃ kiñci acchariyaṃ uppajjati, amhepi dakkhāpetu ca sāvetu cā’’ti. Sopissa tatheva paṭilekhaṃ pesesi. Evaṃ tesaṃ katikaṃ katvā vasantānaṃ kadāci kaṭṭhavāhanassa atimahagghā accantasukhumā kambalā uppajjiṃsu bālasūriyarasmisadisā vaṇṇena. Te disvā rājā ‘‘mama sahāyassa pesemī’’ti dantakārehi aṭṭha dantakaraṇḍake likhāpetvā tesu karaṇḍakesu te kambale pakkhipitvā lākhācariyehi bahi lākhāgoḷakasadise kārāpetvā aṭṭhapi lākhāgoḷake samugge pakkhipitvā vatthena veṭhetvā rājamuddikāya lañchetvā ‘‘bārāṇasirañño dethā’’ti amacce pesesi. Lekhañca adāsi ‘‘ayaṃ paṇṇākāro nagaramajjhe amaccaparivutena pekkhitabbo’’ti.
ते गन्त्वा बाराणसिरञ्ञो अदंसु। सो लेखं वाचेत्वा अमच्चे सन्निपातेत्वा नगरमज्झे राजङ्गणे लञ्छनं भिन्दित्वा पलिवेठनं अपनेत्वा समुग्गं विवरित्वा अट्ठ लाखागोळके दिस्वा ‘‘मम सहायो लाखागोळकेहि कीळनकबालकानं विय मय्हं लाखागोळके पेसेसी’’ति मङ्कु हुत्वा एकं लाखागोळकं अत्तनो निसिन्नासने पहरि। तावदेव लाखा परिपति, दन्तकरण्डको विवरं दत्वा द्वेभागो अहोसि। सो अब्भन्तरे कम्बलं दिस्वा इतरेपि विवरि सब्बत्थ तथेव अहोसि। एकमेको कम्बलो दीघतो सोळसहत्थो वित्थारतो अट्ठहत्थो। पसारिते कम्बले राजङ्गणं सूरियप्पभाय ओभासितमिव अहोसि। तं दिस्वा महाजनो अङ्गुलियो विधुनि, चेलुक्खेपञ्च अकासि, ‘‘अम्हाकं रञ्ञो अदिट्ठसहायो कट्ठवाहनराजा एवरूपं पण्णाकारं पेसेसि, युत्तं एवरूपं मित्तं कातु’’न्ति अत्तमनो अहोसि। राजा वोहारिके पक्कोसापेत्वा एकमेकं कम्बलं अग्घापेसि, सब्बेपि अनग्घा अहेसुं। ततो चिन्तेसि – ‘‘पच्छा पेसेन्तेन पठमं पेसितपण्णाकारतो अतिरेकं पेसेतुं वट्टति, सहायेन च मे अनग्घो पण्णाकारो पेसितो, किं नु, खो, अहं सहायस्स पेसेय्य’’न्ति? तेन च समयेन कस्सपो भगवा उप्पज्जित्वा बाराणसियं विहरति। अथ रञ्ञो एतदहोसि – ‘‘वत्थुत्तयरतनतो अञ्ञं उत्तमरतनं नत्थि, हन्दाहं वत्थुत्तयरतनस्स उप्पन्नभावं सहायस्स पेसेमी’’ति। सो –
Te gantvā bārāṇasirañño adaṃsu. So lekhaṃ vācetvā amacce sannipātetvā nagaramajjhe rājaṅgaṇe lañchanaṃ bhinditvā paliveṭhanaṃ apanetvā samuggaṃ vivaritvā aṭṭha lākhāgoḷake disvā ‘‘mama sahāyo lākhāgoḷakehi kīḷanakabālakānaṃ viya mayhaṃ lākhāgoḷake pesesī’’ti maṅku hutvā ekaṃ lākhāgoḷakaṃ attano nisinnāsane pahari. Tāvadeva lākhā paripati, dantakaraṇḍako vivaraṃ datvā dvebhāgo ahosi. So abbhantare kambalaṃ disvā itarepi vivari sabbattha tatheva ahosi. Ekameko kambalo dīghato soḷasahattho vitthārato aṭṭhahattho. Pasārite kambale rājaṅgaṇaṃ sūriyappabhāya obhāsitamiva ahosi. Taṃ disvā mahājano aṅguliyo vidhuni, celukkhepañca akāsi, ‘‘amhākaṃ rañño adiṭṭhasahāyo kaṭṭhavāhanarājā evarūpaṃ paṇṇākāraṃ pesesi, yuttaṃ evarūpaṃ mittaṃ kātu’’nti attamano ahosi. Rājā vohārike pakkosāpetvā ekamekaṃ kambalaṃ agghāpesi, sabbepi anagghā ahesuṃ. Tato cintesi – ‘‘pacchā pesentena paṭhamaṃ pesitapaṇṇākārato atirekaṃ pesetuṃ vaṭṭati, sahāyena ca me anaggho paṇṇākāro pesito, kiṃ nu, kho, ahaṃ sahāyassa peseyya’’nti? Tena ca samayena kassapo bhagavā uppajjitvā bārāṇasiyaṃ viharati. Atha rañño etadahosi – ‘‘vatthuttayaratanato aññaṃ uttamaratanaṃ natthi, handāhaṃ vatthuttayaratanassa uppannabhāvaṃ sahāyassa pesemī’’ti. So –
‘‘बुद्धो लोके समुप्पन्नो, हिताय सब्बपाणिनं।
‘‘Buddho loke samuppanno, hitāya sabbapāṇinaṃ;
धम्मो लोके समुप्पन्नो, सुखाय सब्बपाणिनं।
Dhammo loke samuppanno, sukhāya sabbapāṇinaṃ;
सङ्घो लोके समुप्पन्नो, पुञ्ञक्खेत्तं अनुत्तर’’न्ति॥ –
Saṅgho loke samuppanno, puññakkhettaṃ anuttara’’nti. –
इमं गाथं, याव अरहत्तं, ताव एकभिक्खुस्स पटिपत्तिञ्च सुवण्णपट्टे जातिहिङ्गुलकेन लिखापेत्वा सत्तरतनमये समुग्गे पक्खिपित्वा तं समुग्गं मणिमये समुग्गे, मणिमयं मसारगल्लमये, मसारगल्लमयं लोहितङ्गमये, लोहितङ्गमयं, सुवण्णमये, सुवण्णमयं रजतमये, रजतमयं दन्तमये, दन्तमयं सारमये, सारमयं समुग्गं पेळाय पक्खिपित्वा पेळं दुस्सेन वेठेत्वा लञ्छेत्वा मत्तवरवारणं सोवण्णद्धजं सोवण्णालङ्कार हेमजालसञ्छन्नं कारेत्वा तस्सुपरि पल्लङ्कं पञ्ञापेत्वा पल्लङ्के पेळं आरोपेत्वा सेतच्छत्तेन धारियमानेन सब्बगन्धपुप्फादीहि पूजाय करियमानाय सब्बताळावचरेहि थुतिसतानि गायमानेहि याव अत्तनो रज्जसीमा, ताव मग्गं अलङ्कारापेत्वा सयमेव नेसि। तत्र च ठत्वा सामन्तराजूनं पण्णाकारं पेसेसि – ‘‘एवं सक्करोन्तेहि अयं पण्णाकारो पेसेतब्बो’’ति । तं सुत्वा ते ते राजानो पटिमग्गं आगन्त्वा याव कट्ठवाहनस्स रज्जसीमा, ताव नयिंसु।
Imaṃ gāthaṃ, yāva arahattaṃ, tāva ekabhikkhussa paṭipattiñca suvaṇṇapaṭṭe jātihiṅgulakena likhāpetvā sattaratanamaye samugge pakkhipitvā taṃ samuggaṃ maṇimaye samugge, maṇimayaṃ masāragallamaye, masāragallamayaṃ lohitaṅgamaye, lohitaṅgamayaṃ, suvaṇṇamaye, suvaṇṇamayaṃ rajatamaye, rajatamayaṃ dantamaye, dantamayaṃ sāramaye, sāramayaṃ samuggaṃ peḷāya pakkhipitvā peḷaṃ dussena veṭhetvā lañchetvā mattavaravāraṇaṃ sovaṇṇaddhajaṃ sovaṇṇālaṅkāra hemajālasañchannaṃ kāretvā tassupari pallaṅkaṃ paññāpetvā pallaṅke peḷaṃ āropetvā setacchattena dhāriyamānena sabbagandhapupphādīhi pūjāya kariyamānāya sabbatāḷāvacarehi thutisatāni gāyamānehi yāva attano rajjasīmā, tāva maggaṃ alaṅkārāpetvā sayameva nesi. Tatra ca ṭhatvā sāmantarājūnaṃ paṇṇākāraṃ pesesi – ‘‘evaṃ sakkarontehi ayaṃ paṇṇākāro pesetabbo’’ti . Taṃ sutvā te te rājāno paṭimaggaṃ āgantvā yāva kaṭṭhavāhanassa rajjasīmā, tāva nayiṃsu.
कट्ठवाहनोपि सुत्वा पटिमग्गं आगन्त्वा तथेव पूजेन्तो नगरं पवेसेत्वा अमच्चे च नागरे च सन्निपातापेत्वा राजङ्गणे पलिवेठनदुस्सं अपनेत्वा पेळं विवरित्वा पेळाय समुग्गं पस्सित्वा अनुपुब्बेन सब्बसमुग्गे विवरित्वा सुवण्णपट्टे लेखं पस्सित्वा ‘‘कप्पसतसहस्सेहि अतिदुल्लभं मम सहायो पण्णाकाररतनं पेसेसी’’ति अत्तमनो हुत्वा ‘‘असुतपुब्बं वत सुणिम्हा ‘बुद्धो लोके उप्पन्नो’ति, यंनूनाहं गन्त्वा बुद्धञ्च पस्सेय्यं धम्मञ्च सुणेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा अमच्चे आमन्तेसि – ‘‘बुद्धधम्मसङ्घरतनानि किर लोके उप्पन्नानि, किं कातब्बं मञ्ञथा’’ति । ते आहंसु – ‘‘इधेव तुम्हे, महाराज, होथ, मयं गन्त्वा पवत्तिं जानिस्सामा’’ति।
Kaṭṭhavāhanopi sutvā paṭimaggaṃ āgantvā tatheva pūjento nagaraṃ pavesetvā amacce ca nāgare ca sannipātāpetvā rājaṅgaṇe paliveṭhanadussaṃ apanetvā peḷaṃ vivaritvā peḷāya samuggaṃ passitvā anupubbena sabbasamugge vivaritvā suvaṇṇapaṭṭe lekhaṃ passitvā ‘‘kappasatasahassehi atidullabhaṃ mama sahāyo paṇṇākāraratanaṃ pesesī’’ti attamano hutvā ‘‘asutapubbaṃ vata suṇimhā ‘buddho loke uppanno’ti, yaṃnūnāhaṃ gantvā buddhañca passeyyaṃ dhammañca suṇeyya’’nti cintetvā amacce āmantesi – ‘‘buddhadhammasaṅgharatanāni kira loke uppannāni, kiṃ kātabbaṃ maññathā’’ti . Te āhaṃsu – ‘‘idheva tumhe, mahārāja, hotha, mayaṃ gantvā pavattiṃ jānissāmā’’ti.
ततो सोळससहस्सपरिवारा सोळस अमच्चा राजानं अभिवादेत्वा ‘‘यदि बुद्धो लोके उप्पन्नो पुन दस्सनं नत्थि, यदि न उप्पन्नो, आगमिस्सामा’’ति निग्गता। रञ्ञो पन भागिनेय्यो पच्छा राजानं वन्दित्वा ‘‘अहम्पि गच्छामी’’ति आह। तात, त्वं तत्थ बुद्धुप्पादं ञत्वा पुन आगन्त्वा मम आरोचेहीति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा अगमासि। ते सब्बेपि सब्बत्थ एकरत्तिवासेन गन्त्वा बाराणसिं पत्ता। असम्पत्तेस्वेव च तेसु भगवा परिनिब्बायि। ते ‘‘को बुद्धो, कुहिं बुद्धो’’ति सकलविहारं आहिण्डन्ता सम्मुखसावके दिस्वा पुच्छिंसु। ते नेसं ‘‘बुद्धो परिनिब्बुतो’’ति आचिक्खिंसु। ते ‘‘अहो दूरद्धानं आगन्त्वा दस्सनमत्तम्पि न लभिम्हा’’ति परिदेवमाना ‘‘किं, भन्ते, कोचि भगवता दिन्नओवादो अत्थी’’ति पुच्छिंसु। आम, उपासका अत्थि, सरणत्तये पतिट्ठातब्बं, पञ्चसीलानि समादातब्बानि, अट्ठङ्गसमन्नागतो उपोसथो उपवसितब्बो, दानं दातब्बं, पब्बजितब्बन्ति। ते सुत्वा तं भागिनेय्यं अमच्चं ठपेत्वा सब्बे पब्बजिंसु। भागिनेय्यो परिभोगधातुं गहेत्वा कट्ठवाहनरट्ठाभिमुखो पक्कामि। परिभोगधातु नाम बोधिरुक्खपत्तचीवरादीनि। अयं पन भगवतो धम्मकरणं धम्मधरं विनयधरमेकं थेरञ्च गहेत्वा पक्कामि, अनुपुब्बेन च नगरं गन्त्वा ‘‘बुद्धो लोके उप्पन्नो च परिनिब्बुत्तो चा’’ति रञ्ञो आरोचेत्वा भगवता दिन्नोवादं आचिक्खि। राजा थेरं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुत्वा विहारं कारापेत्वा चेतियं पतिट्ठापेत्वा बोधिरुक्खं रोपेत्वा सरणत्तये पञ्चसु च निच्चसीलेसु पतिट्ठाय अट्ठङ्गुपेतं उपोसथं उपवसन्तो दानादीनि देन्तो यावतायुकं ठत्वा कामावचरदेवलोके निब्बत्ति। तेपि सोळससहस्सा पब्बजित्वा पुथुज्जनकालकिरियं कत्वा तस्सेव रञ्ञो परिवारा सम्पज्जिंसु।
Tato soḷasasahassaparivārā soḷasa amaccā rājānaṃ abhivādetvā ‘‘yadi buddho loke uppanno puna dassanaṃ natthi, yadi na uppanno, āgamissāmā’’ti niggatā. Rañño pana bhāgineyyo pacchā rājānaṃ vanditvā ‘‘ahampi gacchāmī’’ti āha. Tāta, tvaṃ tattha buddhuppādaṃ ñatvā puna āgantvā mama ārocehīti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā agamāsi. Te sabbepi sabbattha ekarattivāsena gantvā bārāṇasiṃ pattā. Asampattesveva ca tesu bhagavā parinibbāyi. Te ‘‘ko buddho, kuhiṃ buddho’’ti sakalavihāraṃ āhiṇḍantā sammukhasāvake disvā pucchiṃsu. Te nesaṃ ‘‘buddho parinibbuto’’ti ācikkhiṃsu. Te ‘‘aho dūraddhānaṃ āgantvā dassanamattampi na labhimhā’’ti paridevamānā ‘‘kiṃ, bhante, koci bhagavatā dinnaovādo atthī’’ti pucchiṃsu. Āma, upāsakā atthi, saraṇattaye patiṭṭhātabbaṃ, pañcasīlāni samādātabbāni, aṭṭhaṅgasamannāgato uposatho upavasitabbo, dānaṃ dātabbaṃ, pabbajitabbanti. Te sutvā taṃ bhāgineyyaṃ amaccaṃ ṭhapetvā sabbe pabbajiṃsu. Bhāgineyyo paribhogadhātuṃ gahetvā kaṭṭhavāhanaraṭṭhābhimukho pakkāmi. Paribhogadhātu nāma bodhirukkhapattacīvarādīni. Ayaṃ pana bhagavato dhammakaraṇaṃ dhammadharaṃ vinayadharamekaṃ therañca gahetvā pakkāmi, anupubbena ca nagaraṃ gantvā ‘‘buddho loke uppanno ca parinibbutto cā’’ti rañño ārocetvā bhagavatā dinnovādaṃ ācikkhi. Rājā theraṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā vihāraṃ kārāpetvā cetiyaṃ patiṭṭhāpetvā bodhirukkhaṃ ropetvā saraṇattaye pañcasu ca niccasīlesu patiṭṭhāya aṭṭhaṅgupetaṃ uposathaṃ upavasanto dānādīni dento yāvatāyukaṃ ṭhatvā kāmāvacaradevaloke nibbatti. Tepi soḷasasahassā pabbajitvā puthujjanakālakiriyaṃ katvā tasseva rañño parivārā sampajjiṃsu.
ते एकं बुद्धन्तरं देवलोके खेपेत्वा अम्हाकं भगवति अनुप्पन्नेयेव देवलोकतो चवित्वा आचरियो पसेनदिरञ्ञो पितु पुरोहितस्स पुत्तो जातो नामेन ‘‘बावरी’’ति, तीहि महापुरिसलक्खणेहि समन्नागतो तिण्णं वेदानं पारगू, पितुनो च अच्चयेन पुरोहितट्ठाने अट्ठासि। अवसेसापि सोळसाधिकसोळससहस्सा तत्थेव सावत्थिया ब्राह्मणकुले निब्बत्ता। तेसु सोळस जेट्ठन्तेवासिनो बावरिस्स सन्तिके सिप्पं उग्गहेसुं, इतरे सोळससहस्सा तेसंयेव सन्तिकेति एवं ते पुनपि सब्बे समागच्छिंसु। महाकोसलराजापि कालमकासि, ततो पसेनदिं रज्जे अभिसिञ्चिंसु। बावरी तस्सापि पुरोहितो अहोसि। राजा पितरा दिन्नञ्च अञ्ञञ्च भोगं बावरिस्स अदासि। सो हि दहरकाले तस्सेव सन्तिके सिप्पं उग्गहेसि। ततो बावरी रञ्ञो आरोचेसि – ‘‘पब्बजिस्सामहं, महाराजा’’ति। ‘‘आचरिय, तुम्हेसु ठितेसु मम पिता ठितो विय होति, मा पब्बजित्था’’ति। ‘‘अलं, महाराज, पब्बजिस्सामी’’ति। राजा वारेतुं असक्कोन्तो ‘‘सायं पातं मम दस्सनट्ठाने राजुय्याने पब्बजथा’’ति याचि। आचरियो सोळससहस्सपरिवारेहि सोळसहि सिस्सेहि सद्धिं तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा राजुय्याने वसि, राजा चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहति। सायं पातञ्चस्स उपट्ठानं गच्छति।
Te ekaṃ buddhantaraṃ devaloke khepetvā amhākaṃ bhagavati anuppanneyeva devalokato cavitvā ācariyo pasenadirañño pitu purohitassa putto jāto nāmena ‘‘bāvarī’’ti, tīhi mahāpurisalakkhaṇehi samannāgato tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū, pituno ca accayena purohitaṭṭhāne aṭṭhāsi. Avasesāpi soḷasādhikasoḷasasahassā tattheva sāvatthiyā brāhmaṇakule nibbattā. Tesu soḷasa jeṭṭhantevāsino bāvarissa santike sippaṃ uggahesuṃ, itare soḷasasahassā tesaṃyeva santiketi evaṃ te punapi sabbe samāgacchiṃsu. Mahākosalarājāpi kālamakāsi, tato pasenadiṃ rajje abhisiñciṃsu. Bāvarī tassāpi purohito ahosi. Rājā pitarā dinnañca aññañca bhogaṃ bāvarissa adāsi. So hi daharakāle tasseva santike sippaṃ uggahesi. Tato bāvarī rañño ārocesi – ‘‘pabbajissāmahaṃ, mahārājā’’ti. ‘‘Ācariya, tumhesu ṭhitesu mama pitā ṭhito viya hoti, mā pabbajitthā’’ti. ‘‘Alaṃ, mahārāja, pabbajissāmī’’ti. Rājā vāretuṃ asakkonto ‘‘sāyaṃ pātaṃ mama dassanaṭṭhāne rājuyyāne pabbajathā’’ti yāci. Ācariyo soḷasasahassaparivārehi soḷasahi sissehi saddhiṃ tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā rājuyyāne vasi, rājā catūhi paccayehi upaṭṭhahati. Sāyaṃ pātañcassa upaṭṭhānaṃ gacchati.
अथेकदिवसं अन्तेवासिनो आचरियं आहंसु – ‘‘नगरसमीपे वासो नाम महापलिबोधो, विजनसम्पातं आचरिय ओकासं गच्छाम, पन्तसेनासनवासो नाम बहूपकारो पब्बजितान’’न्ति। आचरियो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा तिक्खत्तुं वारेत्वा वारेतुं असक्कोन्तो द्वेसतसहस्सानि कहापणानि दत्वा द्वे अमच्चे आणापेसि ‘‘यत्थ इसिगणो वासं इच्छति, तत्थ अस्समं कत्वा देथा’’ति। ततो आचरियो सोळसाधिकसोळससहस्सजटिलपरिवुतो अमच्चेहि अनुग्गहमानो उत्तरजनपदा दक्खिणजनपदाभिमुखो अगमासि। तमत्थं गहेत्वा आयस्मा आनन्दो सङ्गीतिकाले पारायनवग्गस्स निदानं आरोपेन्तो इमा गाथायो अभासि।
Athekadivasaṃ antevāsino ācariyaṃ āhaṃsu – ‘‘nagarasamīpe vāso nāma mahāpalibodho, vijanasampātaṃ ācariya okāsaṃ gacchāma, pantasenāsanavāso nāma bahūpakāro pabbajitāna’’nti. Ācariyo ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā rañño ārocesi. Rājā tikkhattuṃ vāretvā vāretuṃ asakkonto dvesatasahassāni kahāpaṇāni datvā dve amacce āṇāpesi ‘‘yattha isigaṇo vāsaṃ icchati, tattha assamaṃ katvā dethā’’ti. Tato ācariyo soḷasādhikasoḷasasahassajaṭilaparivuto amaccehi anuggahamāno uttarajanapadā dakkhiṇajanapadābhimukho agamāsi. Tamatthaṃ gahetvā āyasmā ānando saṅgītikāle pārāyanavaggassa nidānaṃ āropento imā gāthāyo abhāsi.
तत्थ कोसलानं पुराति कोसलरट्ठस्स नगरा, सावत्थितोति वुत्तं होति। आकिञ्चञ्ञन्ति अकिञ्चनभावं, परिग्गहूपकरणविवेकन्ति वुत्तं होति।
Tattha kosalānaṃ purāti kosalaraṭṭhassa nagarā, sāvatthitoti vuttaṃ hoti. Ākiñcaññanti akiñcanabhāvaṃ, pariggahūpakaraṇavivekanti vuttaṃ hoti.
९८४. सो अस्सकस्स विसये , अळकस्स समासनेति सो ब्राह्मणो अस्सकस्स च अळकस्स चाति द्विन्नम्पि राजूनं समासन्ने विसये आसन्ने रट्ठे, द्विन्नम्पि रट्ठानं मज्झेति अधिप्पायो। गोधावरी कूलेति गोधावरिया नदिया कूले। यत्थ गोधावरी द्विधा भिज्जित्वा तियोजनप्पमाणं अन्तरदीपमकासि सब्बं कपिट्ठवनसञ्छन्नं, यत्थ पुब्बेसरभङ्गादयो वसिंसु, तस्मिं देसेति अधिप्पायो। सो किर तं पदेसं दिस्वा ‘‘अयं पुब्बसमणालयो पब्बजितसारुप्प’’न्ति अमच्चानं निवेदेसि। अमच्चा भूमिग्गहणत्थं अस्सकरञ्ञो सतसहस्सं, अळकरञ्ञो सतसहस्सं अदंसु। ते तञ्च पदेसं अञ्ञञ्च द्वियोजनमत्तन्ति सब्बम्पि पञ्चयोजनमत्तं पदेसं अदंसु। तेसं किर रज्जसीमन्तरे सो पदेसो होति। अमच्चा तत्थ अस्समं कारेत्वा सावत्थितो च अञ्ञम्पि धनं आहरापेत्वा गोचरगामं निवेसेत्वा अगमंसु। उञ्छे न च फलेन चाति उञ्छाचरियाय च वनमूलफलेन च। तस्मा वुत्तं ‘‘तस्सेव उपनिस्साय, गामो च विपुलो अहू’’ति।
984.So assakassa visaye, aḷakassa samāsaneti so brāhmaṇo assakassa ca aḷakassa cāti dvinnampi rājūnaṃ samāsanne visaye āsanne raṭṭhe, dvinnampi raṭṭhānaṃ majjheti adhippāyo. Godhāvarī kūleti godhāvariyā nadiyā kūle. Yattha godhāvarī dvidhā bhijjitvā tiyojanappamāṇaṃ antaradīpamakāsi sabbaṃ kapiṭṭhavanasañchannaṃ, yattha pubbesarabhaṅgādayo vasiṃsu, tasmiṃ deseti adhippāyo. So kira taṃ padesaṃ disvā ‘‘ayaṃ pubbasamaṇālayo pabbajitasāruppa’’nti amaccānaṃ nivedesi. Amaccā bhūmiggahaṇatthaṃ assakarañño satasahassaṃ, aḷakarañño satasahassaṃ adaṃsu. Te tañca padesaṃ aññañca dviyojanamattanti sabbampi pañcayojanamattaṃ padesaṃ adaṃsu. Tesaṃ kira rajjasīmantare so padeso hoti. Amaccā tattha assamaṃ kāretvā sāvatthito ca aññampi dhanaṃ āharāpetvā gocaragāmaṃ nivesetvā agamaṃsu. Uñchena ca phalena cāti uñchācariyāya ca vanamūlaphalena ca. Tasmā vuttaṃ ‘‘tasseva upanissāya, gāmo ca vipulo ahū’’ti.
९८५. तत्थ तस्साति तस्स गोधावरीकूलस्स, तस्स वा ब्राह्मणस्स उपयोगत्थे चेतं सामिवचनं, तं उपनिस्सायाति अत्थो। ततो जातेन आयेन, महायञ्ञमकप्पयीति तस्मिं गामे कसिकम्मादिना सतसहस्सं आयो उप्पज्जि, तं गहेत्वा कुटुम्बिका रञ्ञो अस्सकस्स सन्तिकं अगमंसु ‘‘सादियतु देवो आय’’न्ति। सो ‘‘नाहं सादियामि, आचरियस्सेव उपनेथा’’ति आह। आचरियोपि तं अत्तनो अग्गहेत्वा दानयञ्ञं अकप्पयि। एवं सो संवच्छरे संवच्छरे दानमदासि।
985. Tattha tassāti tassa godhāvarīkūlassa, tassa vā brāhmaṇassa upayogatthe cetaṃ sāmivacanaṃ, taṃ upanissāyāti attho. Tato jātena āyena, mahāyaññamakappayīti tasmiṃ gāme kasikammādinā satasahassaṃ āyo uppajji, taṃ gahetvā kuṭumbikā rañño assakassa santikaṃ agamaṃsu ‘‘sādiyatu devo āya’’nti. So ‘‘nāhaṃ sādiyāmi, ācariyasseva upanethā’’ti āha. Ācariyopi taṃ attano aggahetvā dānayaññaṃ akappayi. Evaṃ so saṃvacchare saṃvacchare dānamadāsi.
९८६. महायञ्ञन्ति गाथायत्थो – सो एवं संवच्छरे संवच्छरे दानयञ्ञं यजन्तो एकस्मिं संवच्छरे तं महायञ्ञं यजित्वा ततो गामा निक्खम्म पुन पाविसि अस्समं। पविट्ठो च पण्णसालं पविसित्वा ‘‘सुट्ठु दिन्न’’न्ति दानं अनुमज्जन्तो निसीदि। एवं तस्मिं पटिपविट्ठम्हि तरुणाय ब्राह्मणिया घरे कम्मं अकातुकामाय ‘‘एसो, ब्राह्मण, बावरी गोधावरीतीरे अनुसंवच्छरं सतसहस्सं विस्सज्जेति, गच्छ ततो पञ्चसतानि याचित्वा दासिं मे आनेही’’ति पेसितो अञ्ञो आगञ्छि ब्राह्मणोति।
986.Mahāyaññanti gāthāyattho – so evaṃ saṃvacchare saṃvacchare dānayaññaṃ yajanto ekasmiṃ saṃvacchare taṃ mahāyaññaṃ yajitvā tato gāmā nikkhamma puna pāvisi assamaṃ. Paviṭṭho ca paṇṇasālaṃ pavisitvā ‘‘suṭṭhu dinna’’nti dānaṃ anumajjanto nisīdi. Evaṃ tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi taruṇāya brāhmaṇiyā ghare kammaṃ akātukāmāya ‘‘eso, brāhmaṇa, bāvarī godhāvarītīre anusaṃvaccharaṃ satasahassaṃ vissajjeti, gaccha tato pañcasatāni yācitvā dāsiṃ me ānehī’’ti pesito añño āgañchi brāhmaṇoti.
९८७-८. उग्घट्टपादोति मग्गगमनेन घट्टपादतलो, पण्हिकाय वा पण्हिकं, गोप्फकेन वा गोप्फकं, जण्णुकेन वा जण्णुकं आहच्च घट्टपादो। सुखञ्च कुसलं पुच्छीति सुखञ्च कुसलञ्च पुच्छि ‘‘कच्चि ते, ब्राह्मण, सुखं, कच्चि कुसल’’न्ति।
987-8.Ugghaṭṭapādoti maggagamanena ghaṭṭapādatalo, paṇhikāya vā paṇhikaṃ, gopphakena vā gopphakaṃ, jaṇṇukena vā jaṇṇukaṃ āhacca ghaṭṭapādo. Sukhañca kusalaṃ pucchīti sukhañca kusalañca pucchi ‘‘kacci te, brāhmaṇa, sukhaṃ, kacci kusala’’nti.
९८९-९१. अनुजानाहीति अनुमञ्ञाहि सद्दहाहि। सत्तधाति सत्तविधेन। अभिसङ्खरित्वाति गोमयवनपुप्फकुसतिणादीनि आदाय सीघं सीघं बावरिस्स अस्समद्वारं गन्त्वा गोमयेन भूमिं उपलिम्पित्वा पुप्फानि विकिरित्वा तिणानि सन्थरित्वा वामपादं कमण्डलूदकेन धोवित्वा सत्तपादमत्तं गन्त्वा अत्तनो पादतले परामसन्तो एवरूपं कुहनं कत्वाति वुत्तं होति। भेरवं सो अकित्तयीति भयजनकं वचनं अकित्तयि, ‘‘सचे मे याचमानस्सा’’ति इमं गाथमभासीति अधिप्पायो। दुक्खितोति दोमनस्सजातो।
989-91.Anujānāhīti anumaññāhi saddahāhi. Sattadhāti sattavidhena. Abhisaṅkharitvāti gomayavanapupphakusatiṇādīni ādāya sīghaṃ sīghaṃ bāvarissa assamadvāraṃ gantvā gomayena bhūmiṃ upalimpitvā pupphāni vikiritvā tiṇāni santharitvā vāmapādaṃ kamaṇḍalūdakena dhovitvā sattapādamattaṃ gantvā attano pādatale parāmasanto evarūpaṃ kuhanaṃ katvāti vuttaṃ hoti. Bheravaṃ so akittayīti bhayajanakaṃ vacanaṃ akittayi, ‘‘sace me yācamānassā’’ti imaṃ gāthamabhāsīti adhippāyo. Dukkhitoti domanassajāto.
९९२-४. उस्सुस्सतीति तस्स तं वचनं कदाचि सच्चं भवेय्याति मञ्ञमानो सुस्सति । देवताति अस्समे अधिवत्था देवता एव। मुद्धनि मुद्धपाते वाति मुद्धे वा मुद्धपाते वा।
992-4.Ussussatīti tassa taṃ vacanaṃ kadāci saccaṃ bhaveyyāti maññamāno sussati . Devatāti assame adhivatthā devatā eva. Muddhani muddhapāte vāti muddhe vā muddhapāte vā.
९९५-६. भोती चरहि जानातीति भोती चे जानाति। मुद्धाधिपातञ्चाति मुद्धपातञ्च। ञाणमेत्थाति ञाणं मे एत्थ।
995-6.Bhotī carahi jānātīti bhotī ce jānāti. Muddhādhipātañcāti muddhapātañca. Ñāṇametthāti ñāṇaṃ me ettha.
९९८. पुराति एकूनतिंसवस्सवयकाले। बावरिब्राह्मणे पन गोधावरीतीरे वसमाने अट्ठन्नं वस्सानं अच्चयेन बुद्धो लोके उदपादि। अपच्चोति अनुवंसो।
998.Purāti ekūnatiṃsavassavayakāle. Bāvaribrāhmaṇe pana godhāvarītīre vasamāne aṭṭhannaṃ vassānaṃ accayena buddho loke udapādi. Apaccoti anuvaṃso.
९९९. सब्बाभिञ्ञाबलप्पत्तोति सब्बाभिञ्ञाय बलप्पत्तो, सब्बा वा अभिञ्ञायो च बलानि च पत्तो। विमुत्तोति आरम्मणं कत्वा पवत्तिया विमुत्तचित्तो।
999.Sabbābhiññābalappattoti sabbābhiññāya balappatto, sabbā vā abhiññāyo ca balāni ca patto. Vimuttoti ārammaṇaṃ katvā pavattiyā vimuttacitto.
१००१-३. सोकस्साति सोको अस्स। पहूतपञ्ञोति महापञ्ञो। वरभूरिमेधसोति उत्तमविपुलपञ्ञो भूते अभिरतवरपञ्ञो वा। विधुरोति विगतधुरो, अप्पटिमोति वुत्तं होति।
1001-3.Sokassāti soko assa. Pahūtapaññoti mahāpañño. Varabhūrimedhasoti uttamavipulapañño bhūte abhiratavarapañño vā. Vidhuroti vigatadhuro, appaṭimoti vuttaṃ hoti.
१००४-९. मन्तपारगेति वेदपारगे। पस्सव्होति पस्सथ अजानतन्ति अजानन्तानं। लक्खणाति लक्खणानि। ब्याक्खाताति कथितानि, वित्थारितानीति वुत्तं होति। समत्ताति समत्तानि, परिपुण्णानीति वुत्तं होति। धम्मेन मनुसासतीति धम्मेन अनुसासति।
1004-9.Mantapārageti vedapārage. Passavhoti passatha ajānatanti ajānantānaṃ. Lakkhaṇāti lakkhaṇāni. Byākkhātāti kathitāni, vitthāritānīti vuttaṃ hoti. Samattāti samattāni, paripuṇṇānīti vuttaṃ hoti. Dhammena manusāsatīti dhammena anusāsati.
१०११. जातिं गोत्तञ्च लक्खणन्ति ‘‘कीव चिरं जातो’’ति मम जातिञ्च गोत्तञ्च लक्खणञ्च। मन्ते सिस्सेति मया परिचितवेदे च मम सिस्से च। मनसायेव पुच्छथाति इमे सत्त पञ्हे चित्तेनेव पुच्छथ।
1011.Jātiṃ gottañca lakkhaṇanti ‘‘kīva ciraṃ jāto’’ti mama jātiñca gottañca lakkhaṇañca. Mante sisseti mayā paricitavede ca mama sisse ca. Manasāyeva pucchathāti ime satta pañhe citteneva pucchatha.
१०१३-८. तिस्समेत्तेय्योति एकोयेव एस नामगोत्तवसेन वुत्तो। दुभयोति उभो। पच्चेकगणिनोति विसुं विसुं गणवन्तो। पुब्बवासनवासिताति पुब्बे कस्सपस्स भगवतो सासने पब्बजित्वा। गतपच्चागतवत्तपुञ्ञवासनाय वासितचित्ता। पुरमाहिस्सतिन्ति माहिस्सतिनामिकं पुरं, नगरन्ति वुत्तं होति। तञ्च नगरं पविट्ठाति अधिप्पायो, एवं सब्बत्थ। गोनद्धन्ति गोधपुरस्स नामं। वनसव्हयन्ति पवननगरं वुच्चति, ‘‘वनसावत्थि’’न्ति एके। एवं वनसावत्थितो कोसम्बिं, कोसम्बितो च साकेतं अनुप्पत्तानं किर तेसं सोळसन्नं जटिलानं छयोजनमत्ता परिसा अहोसि।
1013-8.Tissametteyyoti ekoyeva esa nāmagottavasena vutto. Dubhayoti ubho. Paccekagaṇinoti visuṃ visuṃ gaṇavanto. Pubbavāsanavāsitāti pubbe kassapassa bhagavato sāsane pabbajitvā. Gatapaccāgatavattapuññavāsanāya vāsitacittā. Puramāhissatinti māhissatināmikaṃ puraṃ, nagaranti vuttaṃ hoti. Tañca nagaraṃ paviṭṭhāti adhippāyo, evaṃ sabbattha. Gonaddhanti godhapurassa nāmaṃ. Vanasavhayanti pavananagaraṃ vuccati, ‘‘vanasāvatthi’’nti eke. Evaṃ vanasāvatthito kosambiṃ, kosambito ca sāketaṃ anuppattānaṃ kira tesaṃ soḷasannaṃ jaṭilānaṃ chayojanamattā parisā ahosi.
१०१९. अथ भगवा ‘‘बावरिस्स जटिला महाजनं संवड्ढेन्ता आगच्छन्ति, न च ताव नेसं इन्द्रियानि परिपाकं गच्छन्ति, नापि अयं देसो सप्पायो, मगधखेत्ते पन तेसं पासाणकचेतियं सप्पायं। तत्र हि मयि धम्मं देसेन्ते महाजनस्स धम्माभिसमयो भविस्सति, सब्बनगरानि च पविसित्वा आगच्छन्ता बहुतरेन जनेन आगमिस्सन्ती’’ति भिक्खुसङ्घपरिवुतो सावत्थितो राजगहाभिमुखो अगमासि। तेपि जटिला सावत्थिं आगन्त्वा विहारं पविसित्वा ‘‘को बुद्धो, कुहिं बुद्धो’’ति विचिनन्ता गन्धकुटिमूलं गन्त्वा भगवतो पदनिक्खेपं दिस्वा ‘‘रत्तस्स हि उक्कुटिकं पदं भवे…पे॰… विवट्टच्छदस्स इदमीदिसं पद’’न्ति (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२६०-२६१; ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.२० सामावतीवत्थु; विसुद्धि॰ १.४५) ‘‘सब्बञ्ञु बुद्धो’’ति निट्ठं गता। भगवापि अनुपुब्बेन सेतब्यकपिलवत्थुआदीनि नगरानि पविसित्वा महाजनं संवड्ढेन्तो पासाणकचेतियं गतो। जटिलापि तावदेव सावत्थितो निक्खमित्वा सब्बानि तानि नगरानि पविसित्वा पासाणकचेतियमेव अगमंसु। तेन वुत्तं ‘‘कोसम्बिञ्चापि साकेतं, सावत्थिञ्च पुरुत्तमं। सेतब्यं कपिलवत्थु’’न्तिआदि।
1019. Atha bhagavā ‘‘bāvarissa jaṭilā mahājanaṃ saṃvaḍḍhentā āgacchanti, na ca tāva nesaṃ indriyāni paripākaṃ gacchanti, nāpi ayaṃ deso sappāyo, magadhakhette pana tesaṃ pāsāṇakacetiyaṃ sappāyaṃ. Tatra hi mayi dhammaṃ desente mahājanassa dhammābhisamayo bhavissati, sabbanagarāni ca pavisitvā āgacchantā bahutarena janena āgamissantī’’ti bhikkhusaṅghaparivuto sāvatthito rājagahābhimukho agamāsi. Tepi jaṭilā sāvatthiṃ āgantvā vihāraṃ pavisitvā ‘‘ko buddho, kuhiṃ buddho’’ti vicinantā gandhakuṭimūlaṃ gantvā bhagavato padanikkhepaṃ disvā ‘‘rattassa hi ukkuṭikaṃ padaṃ bhave…pe… vivaṭṭacchadassa idamīdisaṃ pada’’nti (a. ni. aṭṭha. 1.1.260-261; dha. pa. aṭṭha. 1.20 sāmāvatīvatthu; visuddhi. 1.45) ‘‘sabbaññu buddho’’ti niṭṭhaṃ gatā. Bhagavāpi anupubbena setabyakapilavatthuādīni nagarāni pavisitvā mahājanaṃ saṃvaḍḍhento pāsāṇakacetiyaṃ gato. Jaṭilāpi tāvadeva sāvatthito nikkhamitvā sabbāni tāni nagarāni pavisitvā pāsāṇakacetiyameva agamaṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘kosambiñcāpi sāketaṃ, sāvatthiñca puruttamaṃ. Setabyaṃ kapilavatthu’’ntiādi.
१०२०. तत्थ मागधं पुरन्ति मगधपुरं राजगहन्ति अधिप्पायो। पासाणकं चेतियन्ति महतो पासाणस्स उपरि पुब्बे देवट्ठानं अहोसि। उप्पन्ने पन भगवति विहारो जातो। सो तेनेव पुरिमवोहारेन ‘‘पासाणकं चेतिय’’न्ति वुच्चति।
1020. Tattha māgadhaṃ puranti magadhapuraṃ rājagahanti adhippāyo. Pāsāṇakaṃ cetiyanti mahato pāsāṇassa upari pubbe devaṭṭhānaṃ ahosi. Uppanne pana bhagavati vihāro jāto. So teneva purimavohārena ‘‘pāsāṇakaṃ cetiya’’nti vuccati.
१०२१. तसितोवुदकन्ति ते हि जटिला वेगसा भगवन्तं अनुबन्धमाना सायं गतमग्गं पातो, पातो गतमग्गञ्च सायं गच्छन्ता ‘‘एत्थ भगवा’’ति सुत्वा अतिविय पीतिपामोज्जजाता तं चेतियं अभिरुहिंसु। तेन वुत्तं ‘‘तुरिता पब्बतमारुहु’’न्ति।
1021.Tasitovudakanti te hi jaṭilā vegasā bhagavantaṃ anubandhamānā sāyaṃ gatamaggaṃ pāto, pāto gatamaggañca sāyaṃ gacchantā ‘‘ettha bhagavā’’ti sutvā ativiya pītipāmojjajātā taṃ cetiyaṃ abhiruhiṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘turitā pabbatamāruhu’’nti.
१०२४. एकमन्तं ठितो हट्ठोति तस्मिं पासाणके चेतिये सक्केन मापितमहामण्डपे निसिन्नं भगवन्तं दिस्वा ‘‘कच्चि इसयो खमनीय’’न्तिआदिना नयेन भगवता पटिसम्मोदनीये कते ‘‘खमनीयं भो गोतमा’’तिआदीहि सयम्पि पटिसन्थारं कत्वा अजितो जेट्ठन्तेवासी एकमन्तं ठितो हट्ठचित्तो हुत्वा मनोपञ्हे पुच्छि।
1024.Ekamantaṃ ṭhito haṭṭhoti tasmiṃ pāsāṇake cetiye sakkena māpitamahāmaṇḍape nisinnaṃ bhagavantaṃ disvā ‘‘kacci isayo khamanīya’’ntiādinā nayena bhagavatā paṭisammodanīye kate ‘‘khamanīyaṃ bho gotamā’’tiādīhi sayampi paṭisanthāraṃ katvā ajito jeṭṭhantevāsī ekamantaṃ ṭhito haṭṭhacitto hutvā manopañhe pucchi.
१०२५. तत्थ आदिस्साति ‘‘कतिवस्सो’’ति एवं उद्दिस्स। जम्मनन्ति ‘‘अम्हाकं आचरियस्स जातिं ब्रूही’’ति पुच्छति। पारमिन्ति निट्ठागमनं।
1025. Tattha ādissāti ‘‘kativasso’’ti evaṃ uddissa. Jammananti ‘‘amhākaṃ ācariyassa jātiṃ brūhī’’ti pucchati. Pāraminti niṭṭhāgamanaṃ.
१०२६-७. वीसं वस्ससतन्ति वीसतिवस्साधिकं वस्ससतं। लक्खणेति महापुरिसलक्खणे। एतस्मिं इतो परेसु च इतिहासादीसु अनवयोति अधिप्पायो परपदं वा आनेत्वा तेसु पारमिं गतोति योजेतब्बं। पञ्चसतानि वाचेतीति पकतिअलसदुम्मेधमाणवकानं पञ्चसतानि सयं मन्ते वाचेति। सधम्मेति एके ब्राह्मणधम्मे, तेविज्जके पावचनेति वुत्तं होति।
1026-7.Vīsaṃvassasatanti vīsativassādhikaṃ vassasataṃ. Lakkhaṇeti mahāpurisalakkhaṇe. Etasmiṃ ito paresu ca itihāsādīsu anavayoti adhippāyo parapadaṃ vā ānetvā tesu pāramiṃ gatoti yojetabbaṃ. Pañcasatāni vācetīti pakatialasadummedhamāṇavakānaṃ pañcasatāni sayaṃ mante vāceti. Sadhammeti eke brāhmaṇadhamme, tevijjake pāvacaneti vuttaṃ hoti.
१०२८. लक्खणानं पविचयन्ति लक्खणानं वित्थारं, ‘‘कतमानि तानिस्स गत्ते तीणि लक्खणानी’’ति पुच्छति।
1028.Lakkhaṇānaṃ pavicayanti lakkhaṇānaṃ vitthāraṃ, ‘‘katamāni tānissa gatte tīṇi lakkhaṇānī’’ti pucchati.
१०३०-३१. पुच्छञ्हीति पुच्छमानं कमेतं पटिभासतीति देवादीसु कं पुग्गलं एतं पञ्हवचनं पटिभासतीति।
1030-31.Pucchañhīti pucchamānaṃ kametaṃ paṭibhāsatīti devādīsu kaṃ puggalaṃ etaṃ pañhavacanaṃ paṭibhāsatīti.
१०३२-३३. एवं ब्राह्मणो पञ्चन्नं पञ्हानं वेय्याकरणं सुत्वा अवसेसे द्वे पुच्छन्तो ‘‘मुद्धं मुद्धाधिपातञ्चा’’ति आह। अथस्स भगवा ते ब्याकरोन्तो ‘‘अविज्जा मुद्धा’’ति गाथमाह। तत्थ यस्मा चतूसु सच्चेसु अञ्ञाणभूता अविज्जा संसारस्स सीसं, तस्मा ‘‘अविज्जा मुद्धा’’ति आह। यस्मा च अरहत्तमग्गविज्जा अत्तना सहजातेहि सद्धासतिसमाधिकत्तुकम्यताछन्दवीरियेहि समन्नागता इन्द्रियानं एकरसट्ठभावमुपगतत्ता तं मुद्धं अधिपातेति, तस्मा ‘‘धिज्जा मुद्धाधिपातिनी’’तिआदिमाह।
1032-33. Evaṃ brāhmaṇo pañcannaṃ pañhānaṃ veyyākaraṇaṃ sutvā avasese dve pucchanto ‘‘muddhaṃ muddhādhipātañcā’’ti āha. Athassa bhagavā te byākaronto ‘‘avijjā muddhā’’ti gāthamāha. Tattha yasmā catūsu saccesu aññāṇabhūtā avijjā saṃsārassa sīsaṃ, tasmā ‘‘avijjā muddhā’’ti āha. Yasmā ca arahattamaggavijjā attanā sahajātehi saddhāsatisamādhikattukamyatāchandavīriyehi samannāgatā indriyānaṃ ekarasaṭṭhabhāvamupagatattā taṃ muddhaṃ adhipāteti, tasmā ‘‘dhijjā muddhādhipātinī’’tiādimāha.
१०३४-८. ततो वेदेन महताति अथ इमं पञ्हवेय्याकरणं सुत्वा उप्पन्नाय महापीतिया सन्थम्भित्वा अलीनभावं, कायचित्तानं उदग्गं पत्वाति अत्थो। पतित्वा च ‘‘बावरी’’ति इमं गाथमाह। अथ नं अनुकम्पमानो भगवा ‘‘सुखितो’’ति गाथमाह। वत्वा च ‘‘बावरिस्स चा’’ति सब्बञ्ञुपवारणं पवारेसि। तत्थ सब्बेसन्ति अनवसेसानं सोळससहस्सानं। तत्थ पुच्छि तथागतन्ति तत्थ पासाणके चेतिये, तत्थ वा परिसाय, तेसु वा पवारितेसु अजितो पठमं पञ्हं पुच्छीति। सेसं सब्बगाथासु पाकटमेवाति।
1034-8.Tato vedena mahatāti atha imaṃ pañhaveyyākaraṇaṃ sutvā uppannāya mahāpītiyā santhambhitvā alīnabhāvaṃ, kāyacittānaṃ udaggaṃ patvāti attho. Patitvā ca ‘‘bāvarī’’ti imaṃ gāthamāha. Atha naṃ anukampamāno bhagavā ‘‘sukhito’’ti gāthamāha. Vatvā ca ‘‘bāvarissa cā’’ti sabbaññupavāraṇaṃ pavāresi. Tattha sabbesanti anavasesānaṃ soḷasasahassānaṃ. Tattha pucchi tathāgatanti tattha pāsāṇake cetiye, tattha vā parisāya, tesu vā pavāritesu ajito paṭhamaṃ pañhaṃ pucchīti. Sesaṃ sabbagāthāsu pākaṭamevāti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय वत्थुगाथावण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya vatthugāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / वत्थुगाथा • Vatthugāthā
