| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
२. वेदनात्तिकवण्णना
2. Vedanāttikavaṇṇanā
१. वेदनारूपनिब्बानानि पन तिकमुत्तकानि पटिच्चादिनियमं पच्चयुप्पन्नवचनञ्च न लभन्ति। पटिच्चवारादीसु पन छसु यतो हेतुपच्चयादितो तिकधम्मानं उप्पत्ति वुत्ता, तत्थ यथानुरूपतो आरम्मणादिपच्चयभावेन लब्भन्तीति वेदितब्बानीति।
1. Vedanārūpanibbānāni pana tikamuttakāni paṭiccādiniyamaṃ paccayuppannavacanañca na labhanti. Paṭiccavārādīsu pana chasu yato hetupaccayādito tikadhammānaṃ uppatti vuttā, tattha yathānurūpato ārammaṇādipaccayabhāvena labbhantīti veditabbānīti.
१०. सब्बअरूपधम्मपरिग्गाहका पन सहजातादयो पच्चयाति इमिना कुसलत्तिकेपि परिहीनं सहजातं रूपारूपधम्मपरिग्गाहकत्ता आदिम्हि ठपेत्वा आदिसद्देन सब्बारूपधम्मपरिग्गाहकवचनेन च पच्चयुप्पन्नवसेन सब्बअरूपधम्मपरिग्गाहकानं आरम्मणादीनं परिहानिं दस्सेतीति दट्ठब्बं। तेन कुसलत्तिकपरिहीनानं सब्बट्ठानिकानं चतुन्नं सब्बतिकादीसु परिहानि दस्सिता होति। पच्छाजातपच्चयञ्च विनाव उप्पत्तितोति एतेन पन पच्छाजातपच्चयस्स अनुलोमे परिहानिं, पच्चनीये च लाभं दस्सेति। सहजातादयोति वा सहजातमूलका सहजातनिबन्धना पटिच्चादिं फरन्तेहि सहजातधम्मेहि विना पच्चया अहोन्ताति वुत्तं होति। कस्मा पन सहजातनिबन्धना सब्बारूपधम्मपरिग्गाहका च ये, तेव परिहायन्ति , न पन यो सहजातानिबन्धनो सब्बारूपधम्मपरिग्गाहको च न होति, सो पच्छाजातोति तत्थ कारणं वदन्तो ‘‘सहजातादीहि विना अनुप्पत्तितो पच्छाजातपच्चयञ्च विनाव उप्पत्तितो’’ति आह। तत्थ सहजातादीहि विनाति सहजातनिबन्धनेहि सब्बारूपधम्मपरिग्गाहकेहि च विनाति अत्थो। अथ वा सहजातनिबन्धनानमेव परिहानि, न पच्छाजातस्स सहजातानिबन्धनस्साति एत्थेव कारणं वदन्तो ‘‘सहजातादीहि विना अनुप्पत्तितो पच्छाजातपच्चयञ्च विनाव उप्पत्तितो’’ति आह। सहजातनिबन्धनापि पन सब्बअरूपधम्मपरिग्गाहकायेव परिहायन्तीति दस्सितमेतन्ति।
10. Sabbaarūpadhammapariggāhakā pana sahajātādayo paccayāti iminā kusalattikepi parihīnaṃ sahajātaṃ rūpārūpadhammapariggāhakattā ādimhi ṭhapetvā ādisaddena sabbārūpadhammapariggāhakavacanena ca paccayuppannavasena sabbaarūpadhammapariggāhakānaṃ ārammaṇādīnaṃ parihāniṃ dassetīti daṭṭhabbaṃ. Tena kusalattikaparihīnānaṃ sabbaṭṭhānikānaṃ catunnaṃ sabbatikādīsu parihāni dassitā hoti. Pacchājātapaccayañca vināva uppattitoti etena pana pacchājātapaccayassa anulome parihāniṃ, paccanīye ca lābhaṃ dasseti. Sahajātādayoti vā sahajātamūlakā sahajātanibandhanā paṭiccādiṃ pharantehi sahajātadhammehi vinā paccayā ahontāti vuttaṃ hoti. Kasmā pana sahajātanibandhanā sabbārūpadhammapariggāhakā ca ye, teva parihāyanti , na pana yo sahajātānibandhano sabbārūpadhammapariggāhako ca na hoti, so pacchājātoti tattha kāraṇaṃ vadanto ‘‘sahajātādīhi vinā anuppattito pacchājātapaccayañca vināva uppattito’’ti āha. Tattha sahajātādīhi vināti sahajātanibandhanehi sabbārūpadhammapariggāhakehi ca vināti attho. Atha vā sahajātanibandhanānameva parihāni, na pacchājātassa sahajātānibandhanassāti ettheva kāraṇaṃ vadanto ‘‘sahajātādīhi vinā anuppattito pacchājātapaccayañca vināva uppattito’’ti āha. Sahajātanibandhanāpi pana sabbaarūpadhammapariggāhakāyeva parihāyantīti dassitametanti.
१७. नविपाकेपि एसेव नयोति नयदस्सनमेव करोति, न च पच्चयपच्चयुप्पन्नसामञ्ञदस्सनं। सुखाय हि अदुक्खमसुखाय च वेदनाय सम्पयुत्ते धम्मे पटिच्च ताहि वेदनाहि सम्पयुत्ता अहेतुककिरियधम्मा विचिकिच्छुद्धच्चसहजातमोहो चाति अयञ्हेत्थ नयोति। नविप्पयुत्ते एकन्ति आरुप्पे आवज्जनवसेन वुत्तन्ति इदं आवज्जनाहेतुकमोहानं वसेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
17. Navipākepi eseva nayoti nayadassanameva karoti, na ca paccayapaccayuppannasāmaññadassanaṃ. Sukhāya hi adukkhamasukhāya ca vedanāya sampayutte dhamme paṭicca tāhi vedanāhi sampayuttā ahetukakiriyadhammā vicikicchuddhaccasahajātamoho cāti ayañhettha nayoti. Navippayutte ekanti āruppe āvajjanavasena vuttanti idaṃ āvajjanāhetukamohānaṃ vasena vuttanti daṭṭhabbaṃ.
२५-३७. अनुलोमपच्चनीये यथा कुसलत्तिकं, एवं गणेतब्बन्ति हेतुमूलकादीनं नयानं एकमूलकद्विमूलकादिवसेन च योजेत्वा गहेतब्बतासामञ्ञं सन्धाय वुत्तं, न गणनसामञ्ञं। इतो परेसुपि एवरूपेसु एसेव नयो। अहेतुकस्स पन चित्तुप्पादस्सातिआदि नहेतुमूलकं सन्धाय वुत्तं, ‘‘अहेतुकस्स पन चित्तुप्पादस्स मोहस्स चा’’ति पनेत्थ वत्तब्बं। मोहस्स चापि हि अहेतुकस्स अधिपतिअभावतो अधिपतिनो नहेतुमूलके अनुलोमतो अट्ठानन्ति। परिवत्तेत्वापीति नहेतुपच्चया नअधिपतिपच्चया आरम्मणे तीणीति एवं पुरतो ठितम्पि आरम्मणादिं पच्छतो योजेत्वाति अत्थो।
25-37. Anulomapaccanīye yathā kusalattikaṃ, evaṃ gaṇetabbanti hetumūlakādīnaṃ nayānaṃ ekamūlakadvimūlakādivasena ca yojetvā gahetabbatāsāmaññaṃ sandhāya vuttaṃ, na gaṇanasāmaññaṃ. Ito paresupi evarūpesu eseva nayo. Ahetukassa pana cittuppādassātiādi nahetumūlakaṃ sandhāya vuttaṃ, ‘‘ahetukassa pana cittuppādassa mohassa cā’’ti panettha vattabbaṃ. Mohassa cāpi hi ahetukassa adhipatiabhāvato adhipatino nahetumūlake anulomato aṭṭhānanti. Parivattetvāpīti nahetupaccayā naadhipatipaccayā ārammaṇe tīṇīti evaṃ purato ṭhitampi ārammaṇādiṃ pacchato yojetvāti attho.
३९. पञ्हावारे दोमनस्सं उप्पज्जतीति एतेन तंसम्पयुत्ते दस्सेति। उपनिस्सयविभङ्गे ‘‘सद्धापञ्चकेसु मानं जप्पेति दिट्ठिं गण्हातीति कत्तब्बं, अवसेसेसु न कत्तब्ब’’न्ति इदं पाठगतिदस्सनत्थं वुत्तं, न पन रागादीहि मानदिट्ठीनं अनुप्पत्तितो। कुसलत्तिकेपि हि रागादीसु ‘‘मानं जप्पेति दिट्ठिं गण्हाती’’ति पाळि न वुत्ता, ‘‘रागो दोसो मोहो मानो दिट्ठि पत्थना रागस्स दोसस्स मोहस्स मानस्स दिट्ठिया पत्थनाय उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.२.५३) पन रागादीनं मानदिट्ठिउपनिस्सयभावो वुत्तो। तथा इधापि दट्ठब्बन्ति । ‘‘सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तेन पन चित्तेन गामघातं निगमघातं करोती’’ति सोमनस्ससम्पयुत्तलोभसहगतचित्तेन गामनिगमविलुप्पनं सन्धाय वुत्तं।
39. Pañhāvāre domanassaṃ uppajjatīti etena taṃsampayutte dasseti. Upanissayavibhaṅge ‘‘saddhāpañcakesu mānaṃ jappeti diṭṭhiṃ gaṇhātīti kattabbaṃ, avasesesu na kattabba’’nti idaṃ pāṭhagatidassanatthaṃ vuttaṃ, na pana rāgādīhi mānadiṭṭhīnaṃ anuppattito. Kusalattikepi hi rāgādīsu ‘‘mānaṃ jappeti diṭṭhiṃ gaṇhātī’’ti pāḷi na vuttā, ‘‘rāgo doso moho māno diṭṭhi patthanā rāgassa dosassa mohassa mānassa diṭṭhiyā patthanāya upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.2.53) pana rāgādīnaṃ mānadiṭṭhiupanissayabhāvo vutto. Tathā idhāpi daṭṭhabbanti . ‘‘Sukhāya vedanāya sampayuttena pana cittena gāmaghātaṃ nigamaghātaṃ karotī’’ti somanassasampayuttalobhasahagatacittena gāmanigamaviluppanaṃ sandhāya vuttaṃ.
६२. सुद्धानन्ति पच्चयपच्चयुप्पन्नपदानं अनञ्ञत्तं दस्सेति। पुरेजातपच्छाजाता पनेत्थ न विज्जन्ति। न हि पुरेजाता पच्छाजाता वा अरूपधम्मा अरूपधम्मानं पच्चया होन्तीति एत्थ पुरेजाताति इमस्मिं तिके वुच्चमाना अधिकारप्पत्ता सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तादयोव अरूपधम्मानं पुरेजाता हुत्वा पच्चया न होन्ति पुरेजातत्ताभावतोति अधिप्पायो, तथा पच्छाजातत्ताभावतो पच्छाजाता वा हुत्वा न होन्तीति।
62. Suddhānanti paccayapaccayuppannapadānaṃ anaññattaṃ dasseti. Purejātapacchājātā panettha na vijjanti.Na hi purejātā pacchājātā vā arūpadhammā arūpadhammānaṃ paccayā hontīti ettha purejātāti imasmiṃ tike vuccamānā adhikārappattā sukhāya vedanāya sampayuttādayova arūpadhammānaṃ purejātā hutvā paccayā na honti purejātattābhāvatoti adhippāyo, tathā pacchājātattābhāvato pacchājātā vā hutvā na hontīti.
६३-६४. साधिपतिअमोहवसेनाति अधिपतिभावसहितामोहवसेनाति अत्थो।
63-64. Sādhipatiamohavasenāti adhipatibhāvasahitāmohavasenāti attho.
८३-८७. नहेतुपच्चया…पे॰… नउपनिस्सये अट्ठाति नहेतुपच्चया नारम्मणपच्चया नउपनिस्सये अट्ठाति एवं सङ्खिपित्वा उद्धरति। नानाक्खणिककम्मपच्चयवसेन वेदितब्बाति इदं ‘‘दुक्खाय वेदनाय सम्पयुत्तो सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तस्सा’’ति एतं वज्जेत्वा अवसेसेसु अट्ठसुपि नानाक्खणिककम्मपच्चयसम्भवं सन्धाय वुत्तं। न हि सहजातपच्चयो अट्ठसुपि लब्भति, अथ खो तीस्वेवाति।
83-87. Nahetupaccayā…pe… naupanissaye aṭṭhāti nahetupaccayā nārammaṇapaccayā naupanissaye aṭṭhāti evaṃ saṅkhipitvā uddharati. Nānākkhaṇikakammapaccayavasena veditabbāti idaṃ ‘‘dukkhāya vedanāya sampayutto sukhāya vedanāya sampayuttassā’’ti etaṃ vajjetvā avasesesu aṭṭhasupi nānākkhaṇikakammapaccayasambhavaṃ sandhāya vuttaṃ. Na hi sahajātapaccayo aṭṭhasupi labbhati, atha kho tīsvevāti.
वेदनात्तिकवण्णना निट्ठिता।
Vedanāttikavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / २. वेदनात्तिकवण्णना • 2. Vedanāttikavaṇṇanā
