| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
२. वेदनात्तिकवण्णना
2. Vedanāttikavaṇṇanā
१. वेदनात्तिके पटिच्चादिनियमन्ति तिकपदसम्बन्धवसेन पटिच्चवारादीसु वत्तब्बं पटिच्चसहजातट्ठादिनियमनं न लभन्ति वेदनारूपनिब्बानानि। कस्मा? तिकमुत्तकत्ता। तथा पच्चयुप्पन्नवचनं। न हि सक्का वत्तुं वेदनं रूपं निब्बानञ्च सन्धाय ‘‘सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तं धम्मं पटिच्च सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तो उप्पज्जती’’ति। तिकधम्मानन्ति वेदनात्तिकधम्मानं। तत्थाति हेतुपच्चयादीसु। यथानुरूपतोति वेदनादीसु यो यस्स वेदनाय सम्पयुत्तधम्मस्स आरम्मणादिपच्चयो भवितुं युत्तो, तदनुरूपतो। आरम्मणादीति आदि-सद्देन आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयादिके सङ्गण्हाति।
1. Vedanāttike paṭiccādiniyamanti tikapadasambandhavasena paṭiccavārādīsu vattabbaṃ paṭiccasahajātaṭṭhādiniyamanaṃ na labhanti vedanārūpanibbānāni. Kasmā? Tikamuttakattā. Tathā paccayuppannavacanaṃ. Na hi sakkā vattuṃ vedanaṃ rūpaṃ nibbānañca sandhāya ‘‘sukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭicca sukhāya vedanāya sampayutto uppajjatī’’ti. Tikadhammānanti vedanāttikadhammānaṃ. Tatthāti hetupaccayādīsu. Yathānurūpatoti vedanādīsu yo yassa vedanāya sampayuttadhammassa ārammaṇādipaccayo bhavituṃ yutto, tadanurūpato. Ārammaṇādīti ādi-saddena ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayādike saṅgaṇhāti.
१०. कुसलत्तिकेपि परिहीनन्ति इदं पच्चनीयं सन्धाय वुत्तं। रूपारूपधम्मपरिग्गाहकत्ताति इदं अनादिभूतस्सपि सहजातस्स आदिम्हि ठपने कारणवचनं। आदि-सद्देनाति ‘‘सहजातादयो’’ति एत्थ आदि-सद्देन। यथारहं आरब्भ उप्पत्तिवसेन सब्बे अरूपधम्मा आरम्मणादीनं पच्चयुप्पन्ना होन्तीति वुत्तं ‘‘पच्चयुप्पन्नवसेन सब्बारूपधम्मपरिग्गाहकानं आरम्मणादीन’’न्ति। आदि-सद्देन आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयादिके सङ्गण्हाति। तेनाति ‘‘सब्बारूपधम्मपरिग्गाहका पना’’तिआदिवचनेन। सब्बट्ठानिकानं…पे॰… दस्सिता होति सहजातदस्सनेनाति अत्थो। एकदेसपरिहानिदस्सनेनेव हि समुदायपरिहानि दस्सिता होतीति। सहजातादयोति वा आदि-सद्देन सब्बट्ठानिका चत्तारोपि दस्सिता होन्तीति। सहजातमूलकाति सहजातपच्चये सति भवन्ता न सहजातं पुरतो कत्वा पाळियं आगता। तेनाह ‘‘सहजातनिबन्धना…पे॰… वुत्तं होती’’ति। सो पच्छाजातो कस्मा पन न परिहायतीति सम्बन्धो। तत्थाति यथावुत्ताय परिहानियं अपरिहानियञ्च। सहजातनिबन्धनेहीति सहजातधम्मनिमित्तेहि पच्चयभावेहि इध पच्चयधम्महेतुको वुत्तो। एत्थेवाति परिहानियंयेव। सा हि इध अधिकता। सहजातनिबन्धनानमेव परिहानीति वुत्ते ‘‘किं सब्बेसंयेव नेसं परिहानी’’ति आसङ्काय आह ‘‘सहजात…पे॰… दस्सितमेत’’न्ति।
10. Kusalattikepi parihīnanti idaṃ paccanīyaṃ sandhāya vuttaṃ. Rūpārūpadhammapariggāhakattāti idaṃ anādibhūtassapi sahajātassa ādimhi ṭhapane kāraṇavacanaṃ. Ādi-saddenāti ‘‘sahajātādayo’’ti ettha ādi-saddena. Yathārahaṃ ārabbha uppattivasena sabbe arūpadhammā ārammaṇādīnaṃ paccayuppannā hontīti vuttaṃ ‘‘paccayuppannavasena sabbārūpadhammapariggāhakānaṃ ārammaṇādīna’’nti. Ādi-saddena ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayādike saṅgaṇhāti. Tenāti ‘‘sabbārūpadhammapariggāhakā panā’’tiādivacanena. Sabbaṭṭhānikānaṃ…pe… dassitā hoti sahajātadassanenāti attho. Ekadesaparihānidassaneneva hi samudāyaparihāni dassitā hotīti. Sahajātādayoti vā ādi-saddena sabbaṭṭhānikā cattāropi dassitā hontīti. Sahajātamūlakāti sahajātapaccaye sati bhavantā na sahajātaṃ purato katvā pāḷiyaṃ āgatā. Tenāha ‘‘sahajātanibandhanā…pe… vuttaṃ hotī’’ti. So pacchājāto kasmā pana na parihāyatīti sambandho. Tatthāti yathāvuttāya parihāniyaṃ aparihāniyañca. Sahajātanibandhanehīti sahajātadhammanimittehi paccayabhāvehi idha paccayadhammahetuko vutto. Etthevāti parihāniyaṃyeva. Sā hi idha adhikatā. Sahajātanibandhanānameva parihānīti vutte ‘‘kiṃ sabbesaṃyeva nesaṃ parihānī’’ti āsaṅkāya āha ‘‘sahajāta…pe… dassitameta’’nti.
१७. नयदस्सनमेव करोतीति यथा अहेतुककिरियचेतनं सन्धाय ‘‘नहेतुपच्चया नकम्मपच्चया’’ति वत्तुं लब्भा, एवं नविपाकपच्चयातिपि लब्भा। अहेतुकमोहं पन सन्धाय ‘‘नहेतुपच्चया नविपाकपच्चया’’ति लब्भा, न ‘‘नकम्मपच्चया’’ति। तेनाह ‘‘न च पच्चयपच्चयुप्पन्नधम्मसामञ्ञदस्सन’’न्तिआदि।
17. Nayadassanameva karotīti yathā ahetukakiriyacetanaṃ sandhāya ‘‘nahetupaccayā nakammapaccayā’’ti vattuṃ labbhā, evaṃ navipākapaccayātipi labbhā. Ahetukamohaṃ pana sandhāya ‘‘nahetupaccayā navipākapaccayā’’ti labbhā, na ‘‘nakammapaccayā’’ti. Tenāha ‘‘na ca paccayapaccayuppannadhammasāmaññadassana’’ntiādi.
२५-३७. यथा कुसलत्तिकं, एवं गणेतब्बन्ति इदं यं सन्धाय पाळियं निक्खित्तं, तं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘हेतुमूलकानं…पे॰… नगणनसामञ्ञ’’न्ति। न हि कुसलत्तिके अनुलोमपच्चनीये गणनाहि वेदनात्तिके ता समाना। परिवत्तेत्वापि योजिताति एत्थ ‘‘नहेतुपच्चया नपुरेजातपच्चया आरम्मणे एक’’न्ति आरम्मणं पठमं वत्वा वत्तब्बम्पि पुरेजातं परिवत्तेत्वा पठमं वुत्तन्ति वदन्ति। तथा नहेतुपच्चया कम्मे तीणीति इदमेव पदं परिवत्तेत्वा ‘‘नकम्मपच्चया हेतुया तीणीति वुत्त’’न्तिपि वदन्ति।
25-37. Yathā kusalattikaṃ, evaṃ gaṇetabbanti idaṃ yaṃ sandhāya pāḷiyaṃ nikkhittaṃ, taṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘hetumūlakānaṃ…pe… nagaṇanasāmañña’’nti. Na hi kusalattike anulomapaccanīye gaṇanāhi vedanāttike tā samānā. Parivattetvāpi yojitāti ettha ‘‘nahetupaccayā napurejātapaccayā ārammaṇe eka’’nti ārammaṇaṃ paṭhamaṃ vatvā vattabbampi purejātaṃ parivattetvā paṭhamaṃ vuttanti vadanti. Tathā nahetupaccayā kamme tīṇīti idameva padaṃ parivattetvā ‘‘nakammapaccayā hetuyā tīṇīti vutta’’ntipi vadanti.
३९. तंसम्पयुत्तेति तेन दोमनस्सेन सम्पयुत्ते। दोमनस्ससीसेन सम्पयुत्तधम्मा वुत्ता। सद्धापञ्चकेसूति सद्धासीलसुतचागपञ्ञासु। कत्तब्बन्ति वा योजना कातब्बाति अत्थो। अवसेसेसूति रागादीसु। पाळिगतिदस्सनत्थन्ति ‘‘एवं पाळि पवत्ता’’ति पाळिया पवत्तिदस्सनत्थं। रागादीहि उपनिस्सयभूतेहि। अनुप्पत्तितोति न उप्पज्जनतो। तं पाळिगतिं तिकन्तरपाळिया दस्सेन्तो ‘‘कुसलत्तिकेपिही’’तिआदिमाह। इधापीति इमस्मिं वेदनात्तिकेपि।
39. Taṃsampayutteti tena domanassena sampayutte. Domanassasīsena sampayuttadhammā vuttā. Saddhāpañcakesūti saddhāsīlasutacāgapaññāsu. Kattabbanti vā yojanā kātabbāti attho. Avasesesūti rāgādīsu. Pāḷigatidassanatthanti ‘‘evaṃ pāḷi pavattā’’ti pāḷiyā pavattidassanatthaṃ. Rāgādīhi upanissayabhūtehi. Anuppattitoti na uppajjanato. Taṃ pāḷigatiṃ tikantarapāḷiyā dassento ‘‘kusalattikepihī’’tiādimāha. Idhāpīti imasmiṃ vedanāttikepi.
६२. अनञ्ञत्तन्ति अभेदं। सुखवेदनासम्पयुत्तो हि धम्मो सुखवेदनासम्पयुत्तस्सेव धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो, न इतरेसं। एस नयो सेसपदेसु सेसेसु च ‘‘तीणी’’ति आगतट्ठानेसु। तेन वुत्तं ‘‘सब्बानि तीणि सुद्धानं तिण्णं पदानं वसेन वेदितब्बानी’’ति। ‘‘पच्छाजाता अरूपधम्मानं पच्चयो न होन्ती’’ति युत्तमेतं, पुरेजाता पन अरूपधम्मानं पच्चया न होन्तीति कथमिदं गहेतब्बन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘पुरेजाता’’तिआदि, पुरेजाता हुत्वा पच्चयो न होन्तीति अत्थो। पुरिमतरं उप्पज्जित्वा ठिता हि रूपधम्मा पच्छा उप्पन्नानं अरूपधम्मानं पुरेजातपच्चयो होन्ति, न चायं नयो अरूपधम्मेसु लब्भति। तेन वुत्तं ‘‘पुरेजातत्ताभावतो’’ति। तथा पच्छाजातत्ताभावतोति यथा इमस्मिं तिके कस्सचि धम्मस्स पुरेजातत्ताभावतो पुरेजातपच्चयो न होन्तीति वुत्तं, तथा पच्छाजातत्ताभावतो पच्छाजाता हुत्वा पच्चयो न होन्ति, पच्छाजातपच्चयो न होन्तीति अत्थो। न हि एकस्मिं सन्ताने केसुचि अरूपधम्मेसु पठमतरं उप्पज्जित्वा ठितेसु पच्छा केचि अरूपधम्मा उप्पज्जन्ति, यतो ते तेसं पच्छाजातपच्चयो भवेय्युं।
62. Anaññattanti abhedaṃ. Sukhavedanāsampayutto hi dhammo sukhavedanāsampayuttasseva dhammassa hetupaccayena paccayo, na itaresaṃ. Esa nayo sesapadesu sesesu ca ‘‘tīṇī’’ti āgataṭṭhānesu. Tena vuttaṃ ‘‘sabbāni tīṇi suddhānaṃ tiṇṇaṃ padānaṃ vasena veditabbānī’’ti. ‘‘Pacchājātā arūpadhammānaṃ paccayo na hontī’’ti yuttametaṃ, purejātā pana arūpadhammānaṃ paccayā na hontīti kathamidaṃ gahetabbanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘purejātā’’tiādi, purejātā hutvā paccayo na hontīti attho. Purimataraṃ uppajjitvā ṭhitā hi rūpadhammā pacchā uppannānaṃ arūpadhammānaṃ purejātapaccayo honti, na cāyaṃ nayo arūpadhammesu labbhati. Tena vuttaṃ ‘‘purejātattābhāvato’’ti. Tathā pacchājātattābhāvatoti yathā imasmiṃ tike kassaci dhammassa purejātattābhāvato purejātapaccayo na hontīti vuttaṃ, tathā pacchājātattābhāvato pacchājātā hutvā paccayo na honti, pacchājātapaccayo na hontīti attho. Na hi ekasmiṃ santāne kesuci arūpadhammesu paṭhamataraṃ uppajjitvā ṭhitesu pacchā keci arūpadhammā uppajjanti, yato te tesaṃ pacchājātapaccayo bhaveyyuṃ.
८३-८७. अवसेसेसु अट्ठसूति ‘‘सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तो धम्मो’’तिआदिना एकमूलकेकावसाना ये नव नव वारा आरम्मणपच्चयादीसु लब्भन्ति, तेसु यथावुत्तमेकं वज्जेत्वा सेसेसु अट्ठसु। तीस्वेवाति सुद्धेसु तीस्वेव सहजातकम्मपच्चयो लब्भति।
83-87. Avasesesu aṭṭhasūti ‘‘sukhāya vedanāya sampayutto dhammo’’tiādinā ekamūlakekāvasānā ye nava nava vārā ārammaṇapaccayādīsu labbhanti, tesu yathāvuttamekaṃ vajjetvā sesesu aṭṭhasu. Tīsvevāti suddhesu tīsveva sahajātakammapaccayo labbhati.
वेदनात्तिकवण्णना निट्ठिता।
Vedanāttikavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / २. वेदनात्तिकवण्णना • 2. Vedanāttikavaṇṇanā
