| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ (ដីកា) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
៣. វេនាគបុរសុត្តវណ្ណនា
3. Venāgapurasuttavaṇṇanā
៦៤. តតិយេ ឯវំនាមកេ ជនបទេតិ យត្ថ នាមគ្គហណេន កោសលសទ្ទស្ស រុឡ្ហីសទ្ទតំ ទស្សេតិ។ តថា ហិ កោសលា នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទេន ‘‘កោសលា’’តិ វុច្ចតិ។ អក្ខរចិន្តកា ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ យុត្តេ វិយ សលិង្គវចនានិ (បាណិនិ ១.២.៥១) ឥច្ឆន្តិ។ អយមេត្ថ រុឡ្ហី យថា អញ្ញត្ថាបិ ‘‘កុរូសុ វិហរតិ, អង្គេសុ វិហរតី’’តិ ច។ តព្ពិសេសនេ បន ជនបទសទ្ទេ ជាតិសទ្ទេ ឯកវចនមេវ យថា ‘‘កោសលេសុ ជនបទេ’’តិ។ ចារិកន្តិ ចរណំ។ ចរណំ វា ចារោ, សោ ឯវ ចារិកា។ តយិទំ មគ្គគមនំ ឥធាធិប្បេតំ, ន ចុណ្ណិកគមនមត្តន្តិ អាហ ‘‘អទ្ធានគមនំ គច្ឆន្តោ’’តិ។ តំ វិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘ចារិកា ច នាមេសា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ទូរេបីតិ ទូរេបិ នាតិទូរេបិ។ សហសា គមនន្តិ សីឃគមនំ។ មហាកស្សបបច្ចុគ្គមនាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន អាឡវកាទីនំ អត្ថាយ គមនំ សង្គណ្ហាតិ។ ភគវា ហិ មហាកស្សបត្ថេរំ បច្ចុគ្គច្ឆន្តោ មុហុត្តេន តិគាវុតមគ្គមគមាសិ។ អាឡវកស្សត្ថាយ តិំសយោជនំ, តថា អង្គុលិមាលស្ស, បុក្កុសាតិស្ស បន បញ្ចចត្តាលីសយោជនំ, មហាកប្បិនស្ស វីសយោជនសតំ, ធនិយស្សត្ថាយ សត្ត យោជនសតានិ, ធម្មសេនាបតិនោ សទ្ធិវិហារិកស្ស វនវាសិស្ស តិស្សសាមណេរស្ស តិគាវុតាធិកំ វីសយោជនសតំ អគមាសិ។ ឥមំ សន្ធាយាតិ ឥមំ អតុរិតចារិកំ សន្ធាយ។
64. Tatiye evaṃnāmake janapadeti yattha nāmaggahaṇena kosalasaddassa ruḷhīsaddataṃ dasseti. Tathā hi kosalā nāma jānapadino rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado ruḷhīsaddena ‘‘kosalā’’ti vuccati. Akkharacintakā hi īdisesu ṭhānesu yutte viya saliṅgavacanāni (pāṇini 1.2.51) icchanti. Ayamettha ruḷhī yathā aññatthāpi ‘‘kurūsu viharati, aṅgesu viharatī’’ti ca. Tabbisesane pana janapadasadde jātisadde ekavacanameva yathā ‘‘kosalesu janapade’’ti. Cārikanti caraṇaṃ. Caraṇaṃ vā cāro, so eva cārikā. Tayidaṃ maggagamanaṃ idhādhippetaṃ, na cuṇṇikagamanamattanti āha ‘‘addhānagamanaṃ gacchanto’’ti. Taṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘cārikā ca nāmesā’’tiādi vuttaṃ. Tattha dūrepīti dūrepi nātidūrepi. Sahasā gamananti sīghagamanaṃ. Mahākassapapaccuggamanādīsūti ādi-saddena āḷavakādīnaṃ atthāya gamanaṃ saṅgaṇhāti. Bhagavā hi mahākassapattheraṃ paccuggacchanto muhuttena tigāvutamaggamagamāsi. Āḷavakassatthāya tiṃsayojanaṃ, tathā aṅgulimālassa, pukkusātissa pana pañcacattālīsayojanaṃ, mahākappinassa vīsayojanasataṃ, dhaniyassatthāya satta yojanasatāni, dhammasenāpatino saddhivihārikassa vanavāsissa tissasāmaṇerassa tigāvutādhikaṃ vīsayojanasataṃ agamāsi. Imaṃ sandhāyāti imaṃ aturitacārikaṃ sandhāya.
ឧបលភិំសូតិ ឯត្ថ សវនវសេន ឧបលភិំសូតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោតទ្វារ…បេ.… ជានិំសូ’’តិ អាហ។ សព្ពម្បិ វាក្យំ អវធារណផលត្តា អន្តោគធាវធារណន្តិ អាហ ‘‘បទបូរណមត្តេ វា និបាតោ’’តិ។ អវធារណត្ថេនាតិ បន ឥមិនា ឥដ្ឋត្ថតោវធារណត្ថំ ខោ-សទ្ទគ្គហណន្តិ ទស្សេតិ។ អស្សោសីតិ បទំ ខោ-សទ្ទេ គហិតេ តេន ផុល្លិតមណ្ឌិតវិភូសិតំ វិយ ហោន្តំ បូរិតំ នាម ហោតិ, តេន ច បុរិមបច្ឆិមបទានិ សំសិលិដ្ឋានិ នាម ហោន្តិ, ន តស្មិំ អគ្គហិតេតិ អាហ ‘‘បទបូរណេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាមត្តមេវា’’តិ។ មត្តសទ្ទោ វិសេសនិវត្តិអត្ថោ។ តេនស្ស អនត្ថន្តរទីបនតា ទស្សិតា ហោតិ, ឯវសទ្ទេន បន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ ឯកន្តិកតា។
Upalabhiṃsūti ettha savanavasena upalabhiṃsūti imamatthaṃ dassento ‘‘sotadvāra…pe… jāniṃsū’’ti āha. Sabbampi vākyaṃ avadhāraṇaphalattā antogadhāvadhāraṇanti āha ‘‘padapūraṇamatte vā nipāto’’ti. Avadhāraṇatthenāti pana iminā iṭṭhatthatovadhāraṇatthaṃ kho-saddaggahaṇanti dasseti. Assosīti padaṃ kho-sadde gahite tena phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ viya hontaṃ pūritaṃ nāma hoti, tena ca purimapacchimapadāni saṃsiliṭṭhāni nāma honti, na tasmiṃ aggahiteti āha ‘‘padapūraṇena byañjanasiliṭṭhatāmattamevā’’ti. Mattasaddo visesanivattiattho. Tenassa anatthantaradīpanatā dassitā hoti, evasaddena pana byañjanasiliṭṭhatāya ekantikatā.
សមិតបាបត្តាតិ អច្ចន្តំ អនវសេសតោ សវាសនំ សមិតបាបត្តា។ ឯវញ្ហិ ពាហិរកវីតរាគសេក្ខាសេក្ខបាបសមនតោ ភគវតោ បាបសមនំ វិសេសិតំ ហោតិ។ តេនស្ស យថាភូតគុណាធិគតមេតំ នាមំ យទិទំ សមណោតិ ទីបេតិ។ អនេកត្ថត្តា និបាតានំ ឥធ អនុស្សវត្ថោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ខលូតិ អនុស្សវត្ថេ និបាតោ’’តិ។ អាលបនមត្តន្តិ បិយាលាបវចនមត្តំ។ បិយសមុទាហារា ហេតេ ‘‘ភោ’’តិ វា ‘‘អាវុសោ’’តិ វា ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ វា។ គោត្តវសេនាតិ ឯត្ថ គំ តាយតីតិ គោត្តំ។ គោតមោតិ ហិ បវត្តមានំ វចនំ ពុទ្ធិញ្ច តាយតិ ឯកំសិកវិសយតាយ រក្ខតីតិ គោត្តំ។ យថា ហិ ពុទ្ធិ អារម្មណភូតេន អត្ថេន វិនា ន វត្តតិ, តថា អភិធានំ អភិធេយ្យភូតេន, តស្មា សោ គោត្តសង្ខាតោ អត្ថោ តានិ តាយតិ រក្ខតីតិ វុច្ចតិ។ កោ បន សោតិ? អញ្ញកុលបរម្បរាសាធារណំ តស្ស កុលស្ស អាទិបុរិសសមុទាគតំ តំកុលបរិយាបន្នសាធារណំ សាមញ្ញរូបន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯត្ថ ច សមណោតិ ឥមិនា បរិក្ខកជនេហិ ភគវតោ ពហុមតភាវោ ទស្សិតោ សមិតបាបតាកិត្តនតោ។ គោតមោតិ ឥមិនា លោកិយជនេហិ ឧច្ចាកុលសម្ភូតតា ទីបិតា តេន ឧទិតោទិតវិបុលខត្តិយកុលវិភាវនតោ។ សព្ពខត្តិយានញ្ហិ អាទិភូតមហាសម្មតមហារាជតោ បដ្ឋាយ អសម្ភិន្នំ ឧឡារតមំ សក្យរាជកុលំ។
Samitapāpattāti accantaṃ anavasesato savāsanaṃ samitapāpattā. Evañhi bāhirakavītarāgasekkhāsekkhapāpasamanato bhagavato pāpasamanaṃ visesitaṃ hoti. Tenassa yathābhūtaguṇādhigatametaṃ nāmaṃ yadidaṃ samaṇoti dīpeti. Anekatthattā nipātānaṃ idha anussavattho adhippetoti āha ‘‘khalūti anussavatthe nipāto’’ti. Ālapanamattanti piyālāpavacanamattaṃ. Piyasamudāhārā hete ‘‘bho’’ti vā ‘‘āvuso’’ti vā ‘‘devānaṃ piyā’’ti vā. Gottavasenāti ettha gaṃ tāyatīti gottaṃ. Gotamoti hi pavattamānaṃ vacanaṃ buddhiñca tāyati ekaṃsikavisayatāya rakkhatīti gottaṃ. Yathā hi buddhi ārammaṇabhūtena atthena vinā na vattati, tathā abhidhānaṃ abhidheyyabhūtena, tasmā so gottasaṅkhāto attho tāni tāyati rakkhatīti vuccati. Ko pana soti? Aññakulaparamparāsādhāraṇaṃ tassa kulassa ādipurisasamudāgataṃ taṃkulapariyāpannasādhāraṇaṃ sāmaññarūpanti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca samaṇoti iminā parikkhakajanehi bhagavato bahumatabhāvo dassito samitapāpatākittanato. Gotamoti iminā lokiyajanehi uccākulasambhūtatā dīpitā tena uditoditavipulakhattiyakulavibhāvanato. Sabbakhattiyānañhi ādibhūtamahāsammatamahārājato paṭṭhāya asambhinnaṃ uḷāratamaṃ sakyarājakulaṃ.
កេនចិ បារិជុញ្ញេនាតិ ញាតិបារិជុញ្ញភោគបារិជុញ្ញាទិនា កេនចិបិ បារិជុញ្ញេន បរិហានិយា អនភិភូតោ អនជ្ឈោត្ថដោ។ តថា ហិ តស្ស កុលស្ស ន កិញ្ចិ បារិជុញ្ញំ លោកនាថស្ស អភិជាតិយំ, អថ ខោ វឌ្ឍិយេវ។ អភិនិក្ខមនេ ច តតោបិ សមិទ្ធតមភាវោ លោកេ បាកដោ បញ្ញាតោតិ។ សក្យកុលា បព្ពជិតោតិ ឥទំ វចនំ ភគវតោ សទ្ធាបព្ពជិតភាវទីបនំ វុត្តំ មហន្តំ ញាតិបរិវដ្ដំ មហន្តញ្ច ភោគក្ខន្ធំ បហាយ បព្ពជិតភាវសិទ្ធិតោ។
Kenaci pārijuññenāti ñātipārijuññabhogapārijuññādinā kenacipi pārijuññena parihāniyā anabhibhūto anajjhotthaṭo. Tathā hi tassa kulassa na kiñci pārijuññaṃ lokanāthassa abhijātiyaṃ, atha kho vaḍḍhiyeva. Abhinikkhamane ca tatopi samiddhatamabhāvo loke pākaṭo paññātoti. Sakyakulā pabbajitoti idaṃ vacanaṃ bhagavato saddhāpabbajitabhāvadīpanaṃ vuttaṃ mahantaṃ ñātiparivaṭṭaṃ mahantañca bhogakkhandhaṃ pahāya pabbajitabhāvasiddhito.
ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេតិ ឥត្ថំ ឯវំបការោ ភូតោ ជាតោតិ ឯវំ កថនត្ថេ។ ឧបយោគវចនន្តិ ‘‘អព្ភុគ្គតោ’’តិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកោ, តេន យោគតោ ‘‘តំ ខោ បន ភវន្ត’’ន្តិ ឥទំ សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ។ តេនាហ ‘‘តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ’’តិ។ កល្យាណគុណសមន្នាគតោតិ កល្យាណេហិ គុណេហិ យុត្តោ, តន្និស្សិតោ តព្ពិសយតាយាតិ អធិប្បាយោ។ សេដ្ឋោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ កិត្តេតព្ពតោ កិត្តិ, សា ឯវ សទ្ទនីយតោ សទ្ទោតិ អាហ ‘‘កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិយេវា’’តិ។ អភិត្ថវនវសេន បវត្តោ សទ្ទោ ថុតិឃោសោ។ សទេវកំ លោកំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឧគ្គតោតិ អនញ្ញសាធារណេ គុណេ អារព្ភ បវត្តត្តា សទេវកំ លោកំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អភិភវិត្វា ឧគ្គតោ។
Itthambhūtākhyānattheti itthaṃ evaṃpakāro bhūto jātoti evaṃ kathanatthe. Upayogavacananti ‘‘abbhuggato’’ti ettha abhi-saddo itthambhūtākhyānatthajotako, tena yogato ‘‘taṃ kho pana bhavanta’’nti idaṃ sāmiatthe upayogavacanaṃ. Tenāha ‘‘tassa kho pana bhoto gotamassāti attho’’ti. Kalyāṇaguṇasamannāgatoti kalyāṇehi guṇehi yutto, tannissito tabbisayatāyāti adhippāyo. Seṭṭhoti etthāpi eseva nayo. Kittetabbato kitti, sā eva saddanīyato saddoti āha ‘‘kittisaddoti kittiyevā’’ti. Abhitthavanavasena pavatto saddo thutighoso. Sadevakaṃ lokaṃ ajjhottharitvā uggatoti anaññasādhāraṇe guṇe ārabbha pavattattā sadevakaṃ lokaṃ ajjhottharitvā abhibhavitvā uggato.
សោ ភគវាតិ យោ សោ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពកិលេសេ ភញ្ជិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ ទេវានំ អតិទេវោ សក្កានំ អតិសក្កោ ព្រហ្មានំ អតិព្រហ្មា លោកនាថោ ភាគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ សទេវកេ លោកេ ‘‘ភគវា’’តិ បត្ថដកិត្តិសទ្ទោ, សោ ភគវា។ ‘‘ភគវា’’តិ ច ឥទំ សត្ថុ នាមកិត្តនំ។ តេនាហ អាយស្មា ធម្មសេនាបតិ ‘‘ភគវាតិ នេតំ នាមំ មាតរា កត’’ន្តិអាទិ (មហានិ. ៨៤)។ បរតោ បន ភគវាតិ គុណកិត្តនំ។ យថា កម្មដ្ឋានិកេន ‘‘អរហ’’ន្តិអាទីសុ នវសុ ឋានេសុ បច្ចេកំ ឥតិ-សទ្ទំ យោជេត្វា ពុទ្ធគុណា អនុស្សរិយន្តិ, ឯវំ ពុទ្ធគុណសំកិត្តនេនបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥតិបិ អរហំ ឥតិបិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ…បេ.… ឥតិបិ ភគវា’’តិ អាហ។ ‘‘ឥតិបេតំ ភូតំ ឥតិបេតំ តច្ឆ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៦) វិយ ឥធ ឥតិសទ្ទោ អាសន្នបច្ចក្ខករណត្ថោ, បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន ច តេសំ គុណានំ ពហុភាវោ ទីបិតោ, តានិ ច សំកិត្តេន្តេន វិញ្ញុនា ចិត្តស្ស សម្មុខីភូតានេវ កត្វា សំកិត្តេតព្ពានីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ អាហ។ ឯវំ និរូបេត្វា កិត្តេន្តោ យោ កិត្តេតិ, តស្ស ភគវតិ អតិវិយ អភិប្បសាទោ ហោតិ។
So bhagavāti yo so samatiṃsa pāramiyo pūretvā sabbakilese bhañjitvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā lokanātho bhāgyavantatādīhi kāraṇehi sadevake loke ‘‘bhagavā’’ti patthaṭakittisaddo, so bhagavā. ‘‘Bhagavā’’ti ca idaṃ satthu nāmakittanaṃ. Tenāha āyasmā dhammasenāpati ‘‘bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kata’’ntiādi (mahāni. 84). Parato pana bhagavāti guṇakittanaṃ. Yathā kammaṭṭhānikena ‘‘araha’’ntiādīsu navasu ṭhānesu paccekaṃ iti-saddaṃ yojetvā buddhaguṇā anussariyanti, evaṃ buddhaguṇasaṃkittanenapīti dassento ‘‘itipi arahaṃ itipi sammāsambuddho…pe… itipi bhagavā’’ti āha. ‘‘Itipetaṃ bhūtaṃ itipetaṃ taccha’’ntiādīsu (dī. ni. 1.6) viya idha itisaddo āsannapaccakkhakaraṇattho, pi-saddo sampiṇḍanattho, tena ca tesaṃ guṇānaṃ bahubhāvo dīpito, tāni ca saṃkittentena viññunā cittassa sammukhībhūtāneva katvā saṃkittetabbānīti dassento ‘‘iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṃ hotī’’ti āha. Evaṃ nirūpetvā kittento yo kitteti, tassa bhagavati ativiya abhippasādo hoti.
អារកត្តាតិ សុវិទូរត្តា។ អរីនន្តិ កិលេសារីនំ។ អរានន្តិ សំសារចក្កស្ស អរានំ។ ហតត្តាតិ វិទ្ធំសិតត្តា។ បច្ចយាទីនន្តិ ចីវរាទិបច្ចយានញ្ចេវ បូជាវិសេសានញ្ច។ តតោតិ វិសុទ្ធិមគ្គតោ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៥-១២៧)។ យថា ច វិសុទ្ធិមគ្គតោ, ឯវំ តំសំវណ្ណនាតោបិ នេសំ វិត្ថារោ គហេតព្ពោ។
Ārakattāti suvidūrattā. Arīnanti kilesārīnaṃ. Arānanti saṃsāracakkassa arānaṃ. Hatattāti viddhaṃsitattā. Paccayādīnanti cīvarādipaccayānañceva pūjāvisesānañca. Tatoti visuddhimaggato (visuddhi. 1.125-127). Yathā ca visuddhimaggato, evaṃ taṃsaṃvaṇṇanātopi nesaṃ vitthāro gahetabbo.
ឥមំ លោកន្តិ នយិទំ មហាជនស្ស សម្មុខមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, អថ ខោ អនវសេសំ បរិយាទាយាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តេនាហ ‘‘ឥទានិ វត្តព្ពំ និទស្សេតី’’តិ។ បជាតត្តាតិ យថាសកំ កម្មកិលេសេហិ និព្ពត្តត្តា។ បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ បារិសេសនយេន ឥតរេសំ បទន្តរេន គហិតត្តា។ សទេវកន្តិ ច អវយវេន វិគ្គហោ សមុទាយោ សមាសត្ថោ។ ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ បច្ចាសត្តិនយេន។ តត្ថ ហិ សោ ជាតោ តន្និវាសី ច។ សព្រហ្មកវចនេន ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ បច្ចត្ថិកសមណព្រាហ្មណគ្គហណន្តិ និទស្សនមត្តមេតំ អបច្ចត្ថិកានំ សមិតពាហិតបាបានញ្ច សមណព្រាហ្មណានំ សមណព្រាហ្មណវចនេន គហិតត្តា។ កាមំ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទិវិសេសនានំ វសេន សត្តវិសយោ លោកសទ្ទោតិ វិញ្ញាយតិ តុល្យយោគវិសយត្តា តេសំ, ‘‘សលោមកោ សបក្ខកោ’’តិអាទីសុ បន អតុល្យយោគេបិ អយំ សមាសោ លព្ភតីតិ ព្យភិចារទស្សនតោ បជាគហណន្តិ អាហ ‘‘បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណ’’ន្តិ។
Imaṃlokanti nayidaṃ mahājanassa sammukhamattaṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho anavasesaṃ pariyādāyāti dassetuṃ ‘‘sadevaka’’ntiādi vuttaṃ. Tenāha ‘‘idāni vattabbaṃ nidassetī’’ti. Pajātattāti yathāsakaṃ kammakilesehi nibbattattā. Pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ pārisesanayena itaresaṃ padantarena gahitattā. Sadevakanti ca avayavena viggaho samudāyo samāsattho. Chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ paccāsattinayena. Tattha hi so jāto tannivāsī ca. Sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇanti etthāpi eseva nayo. Paccatthikasamaṇabrāhmaṇaggahaṇanti nidassanamattametaṃ apaccatthikānaṃ samitabāhitapāpānañca samaṇabrāhmaṇānaṃ samaṇabrāhmaṇavacanena gahitattā. Kāmaṃ ‘‘sadevaka’’ntiādivisesanānaṃ vasena sattavisayo lokasaddoti viññāyati tulyayogavisayattā tesaṃ, ‘‘salomako sapakkhako’’tiādīsu pana atulyayogepi ayaṃ samāso labbhatīti byabhicāradassanato pajāgahaṇanti āha ‘‘pajāvacanena sattalokaggahaṇa’’nti.
អរូបិនោ សត្តា អត្តនោ អានេញ្ជវិហារេន វិហរន្តា ទិព្ពន្តីតិ ទេវាតិ ឥមំ និព្ពចនំ លភន្តីតិ អាហ ‘‘សទេវកគ្គហណេន អរូបាវចរលោកោ គហិតោ’’តិ។ តេនាហ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនូបគានំ ទេវានំ សហព្យត’’ន្តិ (អ. និ. ៣.១១៧)។ សមារកគ្គហណេន ឆកាមាវចរទេវលោកោ គហិតោ តស្ស សវិសេសំ មារស្ស វសេ វត្តនតោ។ សព្រហ្មកគ្គហណេន រូបីព្រហ្មលោកោ គហិតោ អរូបីព្រហ្មលោកស្ស គហិតត្តា។ ចតុបរិសវសេនាតិ ខត្តិយាទិចតុបរិសវសេន។ ឥតរា បន ចតស្សោ បរិសា សមារកាទិគ្គហណេន គហិតា ឯវាតិ។ អវសេសសត្តលោកោ នាគគរុឡាទិភេទោ។ តីហាការេហីតិ ទេវមារព្រហ្មសហិតតាសង្ខាតេហិ តីហិ បការេហិ។ តីសុ បទេសូតិ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទីសុ តីសុ បទេសុ។ តេន តេនាការេនាតិ សទេវកត្តាទិនា តេន តេន បការេន។ តេធាតុកមេវ បរិយាទិន្នន្តិ បោរាណា អាហូតិ យោជនា។
Arūpino sattā attano āneñjavihārena viharantā dibbantīti devāti imaṃ nibbacanaṃ labhantīti āha ‘‘sadevakaggahaṇena arūpāvacaraloko gahito’’ti. Tenāha ‘‘ākāsānañcāyatanūpagānaṃ devānaṃ sahabyata’’nti (a. ni. 3.117). Samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevaloko gahito tassa savisesaṃ mārassa vase vattanato. Sabrahmakaggahaṇena rūpībrahmaloko gahito arūpībrahmalokassa gahitattā. Catuparisavasenāti khattiyādicatuparisavasena. Itarā pana catasso parisā samārakādiggahaṇena gahitā evāti. Avasesasattaloko nāgagaruḷādibhedo. Tīhākārehīti devamārabrahmasahitatāsaṅkhātehi tīhi pakārehi. Tīsu padesūti ‘‘sadevaka’’ntiādīsu tīsu padesu. Tena tenākārenāti sadevakattādinā tena tena pakārena. Tedhātukameva pariyādinnanti porāṇā āhūti yojanā.
អភិញ្ញាតិ យការលោបេនាយំ និទ្ទេសោ, អភិជានិត្វាតិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ អាហ ‘‘អភិញ្ញាយ អធិកេន ញាណេន ញត្វា’’តិ។ អនុមានាទិបដិក្ខេបោតិ អនុមានអត្ថាបត្តិអាទិប្បដិក្ខេបោ ឯកប្បមាណត្តា។ សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណចារតាយ ហិ សព្ពបច្ចក្ខា ពុទ្ធា ភគវន្តោ។
Abhiññāti yakāralopenāyaṃ niddeso, abhijānitvāti ayamettha atthoti āha ‘‘abhiññāya adhikena ñāṇena ñatvā’’ti. Anumānādipaṭikkhepoti anumānaatthāpattiādippaṭikkhepo ekappamāṇattā. Sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya hi sabbapaccakkhā buddhā bhagavanto.
អនុត្តរំ វិវេកសុខន្តិ ផលសមាបត្តិសុខំ។ តេន វិមិស្សាបិ កទាចិ ភគវតោ ធម្មទេសនា ហោតីតិ ‘‘ហិត្វាបី’’តិ បិ-សទ្ទគ្គហណំ។ ភគវា ហិ ធម្មំ ទេសេន្តោ យស្មិំ ខណេ បរិសា សាធុការំ វា ទេតិ, យថាសុតំ វា ធម្មំ បច្ចវេក្ខតិ, តំ ខណំ បុព្ពភាគេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, យថាបរិច្ឆេទញ្ច សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេតិ។ អប្បំ វា ពហុំ វា ទេសេន្តោតិ ឧគ្ឃដិតញ្ញុស្ស វសេន អប្បំ វា, វិបញ្ចិតញ្ញុស្ស នេយ្យស្ស វា វសេន ពហុំ វា ទេសេន្តោ។ ធម្មស្ស កល្យាណតា ច និយ្យានិកតា ច សព្ពសោ អនវជ្ជភាវេនេវាតិ អាហ ‘‘អនវជ្ជមេវ កត្វា’’តិ។
Anuttaraṃ vivekasukhanti phalasamāpattisukhaṃ. Tena vimissāpi kadāci bhagavato dhammadesanā hotīti ‘‘hitvāpī’’ti pi-saddaggahaṇaṃ. Bhagavā hi dhammaṃ desento yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ vā deti, yathāsutaṃ vā dhammaṃ paccavekkhati, taṃ khaṇaṃ pubbabhāgena paricchinditvā phalasamāpattiṃ samāpajjati, yathāparicchedañca samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti. Appaṃ vā bahuṃ vā desentoti ugghaṭitaññussa vasena appaṃ vā, vipañcitaññussa neyyassa vā vasena bahuṃ vā desento. Dhammassa kalyāṇatā ca niyyānikatā ca sabbaso anavajjabhāvenevāti āha ‘‘anavajjameva katvā’’ti.
ទេសកាយត្តេន អាណាទិវិធិនា អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនាតិ សា បរិយត្តិធម្មវសេន វេទិតព្ពាតិ អាហ ‘‘ទេសនាយ តាវ ចាតុប្បទិកគាថាយបី’’តិអាទិ។ និទាននិគមានិបិ សត្ថុ ទេសនាយ អនុវិធានតោ តទន្តោគធានិ ឯវាតិ អាហ ‘‘និទានំ អាទិ, ឥទមវោចាតិ បរិយោសាន’’ន្តិ។
Desakāyattena āṇādividhinā atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanāti sā pariyattidhammavasena veditabbāti āha ‘‘desanāya tāva cātuppadikagāthāyapī’’tiādi. Nidānanigamānipi satthu desanāya anuvidhānato tadantogadhāni evāti āha ‘‘nidānaṃ ādi, idamavocāti pariyosāna’’nti.
សាសិតព្ពបុគ្គលគតេន យថាបរាធាទិសាសិតព្ពភាវេន អនុសាសនំ តទង្គវិនយាទិវសេន វិនយនំ សាសនន្តិ តំ បដិបត្តិធម្មវសេន វេទិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘សីលសមាធិវិបស្សនា’’តិអាទិ។ កុសលានន្តិ អនវជ្ជធម្មានំ សីលសមថវិបស្សនានំ សីលទិដ្ឋីនញ្ច អាទិភាវោ តំមូលិកត្តា ឧត្តរិមនុស្សធម្មានំ។ អរិយមគ្គស្ស អន្តទ្វយវិគមេន មជ្ឈិមាបដិបទាភាវោ វិយ សម្មាបដិបត្តិយា អារព្ភ និព្ពត្តីនំ វេមជ្ឈតាបិ មជ្ឈភាវោតិ វុត្តំ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ…បេ.… មជ្ឈិមំ នាមា’’តិ។ ផលំ បរិយោសានំ នាម សឧបាទិសេសតាវសេន។ និព្ពានំ បរិយោសានំ នាម អនុបាទិសេសតាវសេន។ ឥទានិ តេសំ ទ្វិន្នម្បិ សាសនស្ស បរិយោសានតំ អាគមេន ទស្សេតុំ ‘‘តស្មាតិហ ត្វ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជន’’ន្តិអាទិវចនតោ ធម្មទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘ឥធ…បេ.… អធិប្បេត’’ន្តិ។ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ កថាវធិសទ្ទប្បពន្ធោ គាថាវសេន សុត្តវសេន ច វវត្ថិតោ បរិយត្តិធម្មោ, សោ ឥធ ទេសនាតិ វុត្តោ, តស្ស បន អត្ថោ វិសេសតោ សីលាទិ ឯវាតិ អាហ ‘‘ភគវា ហិ ធម្មំ ទេសេន្តោ…បេ.… ទស្សេតី’’តិ។ តត្ថ សីលំ ទស្សេត្វាតិ សីលគ្គហណេន សសម្ភារំ សីលំ គហិតំ, តថា មគ្គគ្គហណេន សសម្ភារោ មគ្គោតិ តទុភយវសេន អនវសេសតោ បរិយត្តិអត្ថំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ។ តេនាតិ សីលាទិទស្សនេន។ អត្ថវសេន ហិ ឥធ ទេសនាយ អាទិកល្យាណាទិភាវោ អធិប្បេតោ។ កថិកសណ្ឋិតីតិ កថិកស្ស សណ្ឋានំ កថនវសេន សមវដ្ឋានំ។
Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādisāsitabbabhāvena anusāsanaṃ tadaṅgavinayādivasena vinayanaṃ sāsananti taṃ paṭipattidhammavasena veditabbanti āha ‘‘sīlasamādhivipassanā’’tiādi. Kusalānanti anavajjadhammānaṃ sīlasamathavipassanānaṃ sīladiṭṭhīnañca ādibhāvo taṃmūlikattā uttarimanussadhammānaṃ. Ariyamaggassa antadvayavigamena majjhimāpaṭipadābhāvo viya sammāpaṭipattiyā ārabbha nibbattīnaṃ vemajjhatāpi majjhabhāvoti vuttaṃ ‘‘atthi, bhikkhave…pe… majjhimaṃ nāmā’’ti. Phalaṃ pariyosānaṃ nāma saupādisesatāvasena. Nibbānaṃ pariyosānaṃ nāma anupādisesatāvasena. Idāni tesaṃ dvinnampi sāsanassa pariyosānataṃ āgamena dassetuṃ ‘‘tasmātiha tva’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Sātthaṃ sabyañjana’’ntiādivacanato dhammadesanāya ādimajjhapariyosānaṃ adhippetanti āha ‘‘idha…pe… adhippeta’’nti. Tasmiṃ tasmiṃ atthe kathāvadhisaddappabandho gāthāvasena suttavasena ca vavatthito pariyattidhammo, so idha desanāti vutto, tassa pana attho visesato sīlādi evāti āha ‘‘bhagavā hi dhammaṃ desento…pe… dassetī’’ti. Tattha sīlaṃ dassetvāti sīlaggahaṇena sasambhāraṃ sīlaṃ gahitaṃ, tathā maggaggahaṇena sasambhāro maggoti tadubhayavasena anavasesato pariyattiatthaṃ pariyādāya tiṭṭhati. Tenāti sīlādidassanena. Atthavasena hi idha desanāya ādikalyāṇādibhāvo adhippeto. Kathikasaṇṭhitīti kathikassa saṇṭhānaṃ kathanavasena samavaṭṭhānaṃ.
ន សោ សាត្ថំ ទេសេតិ និយ្យានត្ថវិរហតោ តស្សា ទេសនាយ។ ឯកព្យញ្ជនាទិយុត្តា វាតិ សិថិលាទិភេទេសុ ព្យញ្ជនេសុ ឯកប្បការេនេវ ទ្វិប្បការេនេវ វា ព្យញ្ជនេន យុត្តា ទមិឡភាសា វិយ។ វិវដករណតាយ ឱដ្ឋេ អផុសាបេត្វា ឧច្ចារេតព្ពតោ សព្ពនិរោដ្ឋព្យញ្ជនា វា កិរាតភាសា វិយ។ សព្ពស្សេវ វិស្សជ្ជនីយយុត្តតាយ សព្ពវិស្សដ្ឋព្យញ្ជនា វា យវនភាសា វិយ។ សព្ពស្សេវ សានុសារតាយ សព្ពនិគ្គហិតព្យញ្ជនា វា បារសិកាទិមិលក្ខភាសា វិយ។ សព្ពាបេសា ព្យញ្ជនេកទេសវសេនេវ បវត្តិយា អបរិបុណ្ណព្យញ្ជនាតិ កត្វា ‘‘អព្យញ្ជនា’’តិ វុត្តា។
Na so sātthaṃ deseti niyyānatthavirahato tassā desanāya. Ekabyañjanādiyuttā vāti sithilādibhedesu byañjanesu ekappakāreneva dvippakāreneva vā byañjanena yuttā damiḷabhāsā viya. Vivaṭakaraṇatāya oṭṭhe aphusāpetvā uccāretabbato sabbaniroṭṭhabyañjanā vā kirātabhāsā viya. Sabbasseva vissajjanīyayuttatāya sabbavissaṭṭhabyañjanāvā yavanabhāsā viya. Sabbasseva sānusāratāya sabbaniggahitabyañjanā vā pārasikādimilakkhabhāsā viya. Sabbāpesā byañjanekadesavaseneva pavattiyā aparipuṇṇabyañjanāti katvā ‘‘abyañjanā’’ti vuttā.
ឋានករណានិ សិថិលានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពំ អក្ខរំ បញ្ចសុ វគ្គេសុ បឋមតតិយន្តិ ឯវមាទិ សិថិលំ។ តានិ អសិថិលានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពំ អក្ខរំ វគ្គេសុ ទុតិយចតុត្ថន្តិ ឯវមាទិ ធនិតំ។ ទ្វិមត្តកាលំ ទីឃំ។ ឯកមត្តកាលំ រស្សំ។ តទេវ លហុកំ លហុកមេវ។ សំយោគបរំ ទីឃញ្ច គរុកំ។ ឋានករណានិ និគ្គហេត្វា ឧច្ចារេតព្ពំ និគ្គហិតំ។ បរេន សម្ពន្ធំ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពំ សម្ពន្ធំ។ តថា ន សម្ពន្ធំ វវត្ថិតំ។ ឋានករណានិ វិស្សដ្ឋានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពំ វិមុត្តំ។ ទសធា ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា បភេទោតិ ឯវំ សិថិលាទិវសេន ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា អក្ខរុប្បាទកចិត្តស្ស ទសប្បការេន បភេទោ។ សព្ពានិ ហិ អក្ខរានិ ចិត្តសមុដ្ឋានានិ យថាធិប្បេតត្ថព្យញ្ជនតោ ព្យញ្ជនានិ ច។
Ṭhānakaraṇāni sithilāni katvā uccāretabbaṃ akkharaṃ pañcasu vaggesu paṭhamatatiyanti evamādi sithilaṃ. Tāni asithilāni katvā uccāretabbaṃ akkharaṃ vaggesu dutiyacatutthanti evamādi dhanitaṃ. Dvimattakālaṃ dīghaṃ. Ekamattakālaṃ rassaṃ. Tadeva lahukaṃ lahukameva. Saṃyogaparaṃ dīghañca garukaṃ. Ṭhānakaraṇāni niggahetvā uccāretabbaṃ niggahitaṃ. Parena sambandhaṃ katvā uccāretabbaṃ sambandhaṃ. Tathā na sambandhaṃ vavatthitaṃ. Ṭhānakaraṇāni vissaṭṭhāni katvā uccāretabbaṃ vimuttaṃ. Dasadhā byañjanabuddhiyā pabhedoti evaṃ sithilādivasena byañjanabuddhiyā akkharuppādakacittassa dasappakārena pabhedo. Sabbāni hi akkharāni cittasamuṭṭhānāni yathādhippetatthabyañjanato byañjanāni ca.
អមក្ខេត្វាតិ អមិលេច្ឆេត្វា, អវិនាសេត្វា, អហាបេត្វាតិ អត្ថោ។ ភគវា យមត្ថំ ញាបេតុំ ឯកគាថំ ឯកវាក្យម្បិ ទេសេតិ, តមត្ថំ តាយ ទេសនាយ បរិមណ្ឌលបទព្យញ្ជនាយ ឯវ ទេសេតីតិ អាហ ‘‘បរិបុណ្ណព្យញ្ជនមេវ កត្វា ធម្មំ ទេសេតី’’តិ។ ឥធ កេវលសទ្ទោ អនវសេសវាចកោ, ន អវោមិស្សតាទិវាចកោតិ អាហ ‘‘សកលាធិវចន’’ន្តិ។ បរិបុណ្ណន្តិ សព្ពសោ បុណ្ណំ។ តំ បន កិញ្ចិ ឩនំ វា អធិកំ វា ន ហោតីតិ ‘‘អនូនាធិកវចន’’ន្តិ វុត្តំ។ តត្ថ យទត្ថំ ទេសិតំ, តស្ស សាធកត្តា អនូនតា វេទិតព្ពា, តព្ពិធុរស្ស បន អសាធកត្តា អនធិកតា។ សកលន្តិ សព្ពភាគវន្តំ។ បរិបុណ្ណមេវាតិ សព្ពសោ បរិបុណ្ណមេវ។ តេនាហ ‘‘ឯកទេសនាបិ អបរិបុណ្ណា នត្ថី’’តិ។ អបរិសុទ្ធា ទេសនា នាម ហោតិ តណ្ហាសំកិលេសត្តា។ លោកាមិសំ ចីវរាទយោ បច្ចយា, តត្ថ អគធិតចិត្តតាយ លោកាមិសនិរបេក្ខោ។ ហិតផរណេនាតិ ហិតូបសំហរណេន។ មេត្តាភាវនាយ មុទុហទយោតិ មេត្តាភាវនាយ ករុណាយ វា មុទុហទយោ។ ឧល្លុម្បនសភាវសណ្ឋិតេនាតិ សកលសំកិលេសតោ វដ្ដទុក្ខតោ ច ឧទ្ធរណាការាវដ្ឋិតេន ចិត្តេន, ករុណាធិប្បាយេនាតិ អត្ថោ។ តស្មាតិ យស្មា សិក្ខត្តយសង្គហំ សកលំ សាសនំ ឥធ ព្រហ្មចរិយន្តិ អធិប្បេតំ, តស្មា។ ព្រហ្មចរិយន្តិ ឥមិនា សមានាធិករណានិ សព្ពបទានិ យោជេត្វា អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតិ…បេ.… បកាសេតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ អាហ។
Amakkhetvāti amilecchetvā, avināsetvā, ahāpetvāti attho. Bhagavā yamatthaṃ ñāpetuṃ ekagāthaṃ ekavākyampi deseti, tamatthaṃ tāya desanāya parimaṇḍalapadabyañjanāya eva desetīti āha ‘‘paripuṇṇabyañjanameva katvā dhammaṃ desetī’’ti. Idha kevalasaddo anavasesavācako, na avomissatādivācakoti āha ‘‘sakalādhivacana’’nti. Paripuṇṇanti sabbaso puṇṇaṃ. Taṃ pana kiñci ūnaṃ vā adhikaṃ vā na hotīti ‘‘anūnādhikavacana’’nti vuttaṃ. Tattha yadatthaṃ desitaṃ, tassa sādhakattā anūnatā veditabbā, tabbidhurassa pana asādhakattā anadhikatā. Sakalanti sabbabhāgavantaṃ. Paripuṇṇamevāti sabbaso paripuṇṇameva. Tenāha ‘‘ekadesanāpi aparipuṇṇā natthī’’ti. Aparisuddhā desanā nāma hoti taṇhāsaṃkilesattā. Lokāmisaṃ cīvarādayo paccayā, tattha agadhitacittatāya lokāmisanirapekkho. Hitapharaṇenāti hitūpasaṃharaṇena. Mettābhāvanāya muduhadayoti mettābhāvanāya karuṇāya vā muduhadayo. Ullumpanasabhāvasaṇṭhitenāti sakalasaṃkilesato vaṭṭadukkhato ca uddharaṇākārāvaṭṭhitena cittena, karuṇādhippāyenāti attho. Tasmāti yasmā sikkhattayasaṅgahaṃ sakalaṃ sāsanaṃ idha brahmacariyanti adhippetaṃ, tasmā. Brahmacariyanti iminā samānādhikaraṇāni sabbapadāni yojetvā atthaṃ dassento ‘‘so dhammaṃ deseti…pe… pakāsetīti evamettha attho daṭṭhabbo’’ti āha.
សុន្ទរន្តិ ភទ្ទកំ។ ភទ្ទកតា ច បស្សន្តស្ស ហិតសុខាវហភាវេន វេទិតព្ពាតិ អាហ ‘‘អត្ថាវហំ សុខាវហ’’ន្តិ។ តត្ថ អត្ថាវហន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថសំហិតហិតាវហំ។ សុខាវហន្តិ យថាវុត្តតិវិធសុខាវហំ។ តថានុរូបានន្តិ តាទិសានំ។ យាទិសេហិ បន គុណេហិ ភគវា សមន្នាគតោ, តេហិ ចតុប្បមាណិកស្ស លោកស្ស សព្ពថាបិ អច្ចន្តប្បសាទនីយោ តេសំ យថាភូតសភាវត្តាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យថារូបោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យថាភូត…បេ.… អរហតន្តិ ឥមិនា ធម្មប្បមាណលូខប្បមាណានំ សត្តានំ ភគវតោ បសាទាវហតា ទស្សិតា, ឥតរេន ឥតរេសំ។ ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតីតិ ឯត្ថ កោសិយវត្ថុ កថេតព្ពំ។ ឧភតោបក្ខិកាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិសម្មាទិដ្ឋិវសេន ឧភយបក្ខិកា។ កេរាដិកាតិ សឋា។
Sundaranti bhaddakaṃ. Bhaddakatā ca passantassa hitasukhāvahabhāvena veditabbāti āha ‘‘atthāvahaṃ sukhāvaha’’nti. Tattha atthāvahanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthasaṃhitahitāvahaṃ. Sukhāvahanti yathāvuttatividhasukhāvahaṃ. Tathānurūpānanti tādisānaṃ. Yādisehi pana guṇehi bhagavā samannāgato, tehi catuppamāṇikassa lokassa sabbathāpi accantappasādanīyo tesaṃ yathābhūtasabhāvattāti dassento ‘‘yathārūpo’’tiādimāha. Tattha yathābhūta…pe… arahatanti iminā dhammappamāṇalūkhappamāṇānaṃ sattānaṃ bhagavato pasādāvahatā dassitā, itarena itaresaṃ. Dassanamattampi sādhu hotīti ettha kosiyavatthu kathetabbaṃ. Ubhatopakkhikāti micchādiṭṭhisammādiṭṭhivasena ubhayapakkhikā. Kerāṭikāti saṭhā.
អនេកត្ថត្តា និបាតានំ យាវញ្ចិទន្តិ និបាតសមុទាយោ អធិមត្តប្បមាណបរិច្ឆេទំ ទីបេតីតិ អាហ ‘‘អធិមត្តប្បមាណបរិច្ឆេទវចនមេត’’ន្តិ។ អធិមត្តវិប្បសន្នានីតិ អធិកប្បមាណេន វិប្បសន្នានិ។ វិប្បសន្នានីតិ ច បកតិអាការំ អតិក្កមិត្វា វិប្បសន្នានីតិ អត្ថោ។ ននុ ច ចក្ខាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ មនោវិញ្ញេយ្យត្តា កថំ តេន តេសំ វិប្បសន្នតា វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘តស្ស ហី’’តិអាទិ។ តស្សាតិ ព្រាហ្មណស្ស។ តេសន្តិ ចក្ខាទីនំ បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ។ ឯវម្បិ មនិន្ទ្រិយេន បតិដ្ឋិតោកាសស្ស អទិដ្ឋត្តា កថំ មនិន្ទ្រិយស្ស វិប្បសន្នតា តេន វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ។ នយគ្គាហបញ្ញា ហេសា តស្ស ព្រាហ្មណស្ស។ មនេ វិប្បសន្នេយេវ ហោតិ បសន្នចិត្តសមុដ្ឋិតរូបសម្បទាហិ ឯវ ចក្ខាទីនំ បតិដ្ឋិតោកាសស្ស បសន្នតាសម្ភវតោ។
Anekatthattā nipātānaṃ yāvañcidanti nipātasamudāyo adhimattappamāṇaparicchedaṃ dīpetīti āha ‘‘adhimattappamāṇaparicchedavacanameta’’nti. Adhimattavippasannānīti adhikappamāṇena vippasannāni. Vippasannānīti ca pakatiākāraṃ atikkamitvā vippasannānīti attho. Nanu ca cakkhādīnaṃ indriyānaṃ manoviññeyyattā kathaṃ tena tesaṃ vippasannatā viññāyatīti āha ‘‘tassa hī’’tiādi. Tassāti brāhmaṇassa. Tesanti cakkhādīnaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ. Evampi manindriyena patiṭṭhitokāsassa adiṭṭhattā kathaṃ manindriyassa vippasannatā tena viññāyatīti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Nayaggāhapaññā hesā tassa brāhmaṇassa. Mane vippasanneyeva hoti pasannacittasamuṭṭhitarūpasampadāhi eva cakkhādīnaṃ patiṭṭhitokāsassa pasannatāsambhavato.
ជម្ពោនទសុវណ្ណំ រត្តវណ្ណមេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘សុរត្តវណ្ណស្សា’’តិ។ ជម្ពោនទសុវណ្ណស្ស ឃដិកាតិ ជម្ពោនទសុវណ្ណបិណ្ឌំ។ ឥមិនា នេក្ខន្តិ នេក្ខប្បមាណជម្ពោនទសុវណ្ណេន កតំ អកតភណ្ឌំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ។ នេក្ខន្តិ វា អតិរេកបញ្ចសុវណ្ណេន កតបិលន្ធនំ កតភណ្ឌំ វុត្តំ។ តញ្ហិ ឃដ្ដនមជ្ជនក្ខមំ ហោតីតិ។ សុវណ្ណន្តិ ច បញ្ចធរណស្ស សមញ្ញា, តស្មា បញ្ចវីសតិធរណហិរញ្ញវិចិតំ អាភរណំ ឥធ នេក្ខន្តិ អធិប្បេតំ។ ជម្ពោនទន្តិ មហាជម្ពុសាខាយ បវត្តនទិយំ និព្ពត្តំ។ តំ កិរ រតនំ រត្តំ។ សុវណ្ណាការេ មហាជម្ពុផលរសេ វា បថវិយំ បវិដ្ឋេ សុវណ្ណង្កុរា ឧដ្ឋហន្តិ, តេន សុវណ្ណេន កតបិលន្ធនន្តិបិ អត្ថោ។ សុបរិកម្មកតន្តិ សុដ្ឋុ កតបរិកម្មំ។ សម្បហដ្ឋន្តិ សម្មា បហដ្ឋំ ឃដ្ដនាទិវសេន សុកតបរិកម្មំ។ តេនាហ ‘‘សុវណ្ណការ…បេ.… សុបរិមជ្ជិតន្តិ អត្ថោ’’តិ។
Jambonadasuvaṇṇaṃ rattavaṇṇameva hotīti āha ‘‘surattavaṇṇassā’’ti. Jambonadasuvaṇṇassa ghaṭikāti jambonadasuvaṇṇapiṇḍaṃ. Iminā nekkhanti nekkhappamāṇajambonadasuvaṇṇena kataṃ akatabhaṇḍaṃ vuttanti dasseti. Nekkhanti vā atirekapañcasuvaṇṇena katapilandhanaṃ katabhaṇḍaṃ vuttaṃ. Tañhi ghaṭṭanamajjanakkhamaṃ hotīti. Suvaṇṇanti ca pañcadharaṇassa samaññā, tasmā pañcavīsatidharaṇahiraññavicitaṃ ābharaṇaṃ idha nekkhanti adhippetaṃ. Jambonadanti mahājambusākhāya pavattanadiyaṃ nibbattaṃ. Taṃ kira ratanaṃ rattaṃ. Suvaṇṇākāre mahājambuphalarase vā pathaviyaṃ paviṭṭhe suvaṇṇaṅkurā uṭṭhahanti, tena suvaṇṇena katapilandhanantipi attho. Suparikammakatanti suṭṭhu kataparikammaṃ. Sampahaṭṭhanti sammā pahaṭṭhaṃ ghaṭṭanādivasena sukataparikammaṃ. Tenāha ‘‘suvaṇṇakāra…pe… suparimajjitanti attho’’ti.
វាឡរូបានីតិ អាហរិមានិ វាឡរូបានិ។ ‘‘អកប្បិយរូបាកុលោ អកប្បិយមញ្ចោ បល្លង្កោតិ សារសមាសេ។ រតនចិត្រន្តិ ភិត្តិច្ឆេទាទិវសេន រតនចិត្រំ។ រុក្ខតូលលតាតូលបោដកិតូលានំ វសេន តិណ្ណំ តូលានំ។ ឧទ្ទលោមិយំ កេចីតិ សារសមាសាចរិយា ឧត្តរវិហារិនោ ច។ តថា ឯកន្តលោមិយំ។ កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយន្តិ កោសេយ្យកសដមយំ។ អជិនចម្មេហីតិ អជិនមិគចម្មេហិ។ តានិ កិរ ចម្មានិ សុខុមតរានិ។ តស្មា ទុបដ្ដតិបដ្ដានិ កត្វា សិព្ពន្តិ។ តេន វុត្តំ ‘‘អជិនប្បវេណី’’តិអាទិ។
Vāḷarūpānīti āharimāni vāḷarūpāni. ‘‘Akappiyarūpākulo akappiyamañco pallaṅkoti sārasamāse. Ratanacitranti bhitticchedādivasena ratanacitraṃ. Rukkhatūlalatātūlapoṭakitūlānaṃ vasena tiṇṇaṃ tūlānaṃ. Uddalomiyaṃ kecīti sārasamāsācariyā uttaravihārino ca. Tathā ekantalomiyaṃ. Koseyyakaṭṭissamayanti koseyyakasaṭamayaṃ. Ajinacammehīti ajinamigacammehi. Tāni kira cammāni sukhumatarāni. Tasmā dupaṭṭatipaṭṭāni katvā sibbanti. Tena vuttaṃ ‘‘ajinappaveṇī’’tiādi.
និកាមលាភីតិ យថិច្ឆិតលាភី។ តេនាហ ‘‘ឥច្ឆិតិច្ឆិតលាភី’’តិ។ វិបុលលាភីតិ ឧឡារលាភី។ កសិរន្តិ ហិ បរិត្តំ វុច្ចតិ, តប្បដិក្ខេបេន អកសិរំ ឧឡារំ។ តេនាហ ‘‘មហន្តលាភី’’តិអាទិ។
Nikāmalābhīti yathicchitalābhī. Tenāha ‘‘icchiticchitalābhī’’ti. Vipulalābhīti uḷāralābhī. Kasiranti hi parittaṃ vuccati, tappaṭikkhepena akasiraṃ uḷāraṃ. Tenāha ‘‘mahantalābhī’’tiādi.
លទ្ធា ច ន កប្បន្តីតិ សាមញ្ញេន បដិសិទ្ធត្តា សព្ពថា ន កប្បតីតិ កស្សចិ អាសង្កា សិយា, តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘កិញ្ចិ កិញ្ចិ កប្បតី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សុទ្ធកោសេយ្យន្តិ រតនបរិសិព្ពនរហិតំ។ ឯត្ថ ច ‘‘សុទ្ធកោសេយ្យំ បន វដ្ដតី’’តិ វិនយេ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៥៤) វុត្តត្តា ឥធាបិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ។ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥) បន ‘‘ឋបេត្វា តូលិកំ សព្ពានេវ គោនកាទីនិ រតនបរិសិព្ពិតានិ ន វដ្ដន្តី’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ ‘‘ឋបេត្វា តូលិក’’ន្តិ ឯតេន រតនសិព្ពនរហិតាបី តូលិកា ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ។ វចនតោតិ ឯតេន វិនយេ (ចូឡវ. ២៩៧) វុត្តភាវំ ទស្សេតិ។ ឯកេន វិធានេនាតិ យថាវុត្តមេវ វិធានំ សន្ធាយ វទតិ។ យទិ ឯវំ កស្មា ភគវតា ‘‘លទ្ធា ច ន កប្បន្តី’’តិ សាមញ្ញេន បដិសេធោ កតោតិ អាហ ‘‘អកប្បិយំ បន ឧបាទាយា’’តិអាទិ។
Laddhā ca na kappantīti sāmaññena paṭisiddhattā sabbathā na kappatīti kassaci āsaṅkā siyā, tannivattanatthaṃ ‘‘kiñci kiñci kappatī’’tiādimāha. Tattha suddhakoseyyanti ratanaparisibbanarahitaṃ. Ettha ca ‘‘suddhakoseyyaṃ pana vaṭṭatī’’ti vinaye (mahāva. aṭṭha. 254) vuttattā idhāpi ettakameva vuttaṃ. Dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.15) pana ‘‘ṭhapetvā tūlikaṃ sabbāneva gonakādīni ratanaparisibbitāni na vaṭṭantī’’ti vuttaṃ. Tattha ‘‘ṭhapetvā tūlika’’nti etena ratanasibbanarahitāpī tūlikā na vaṭṭatīti dīpeti. Vacanatoti etena vinaye (cūḷava. 297) vuttabhāvaṃ dasseti. Ekena vidhānenāti yathāvuttameva vidhānaṃ sandhāya vadati. Yadi evaṃ kasmā bhagavatā ‘‘laddhā ca na kappantī’’ti sāmaññena paṭisedho katoti āha ‘‘akappiyaṃ pana upādāyā’’tiādi.
បល្លង្កន្តិ ឯត្ថ បរិ-សទ្ទោ សមន្តតោតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ វត្តតិ, តស្មា វាមូរុំ ទក្ខិណូរុញ្ច សមំ ឋបេត្វា ឧភោ បាទេ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធេ កត្វា និសជ្ជា បល្លង្កន្តិ អាហ ‘‘សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសន’’ន្តិ។ ឩរូនំ ពន្ធនវសេន និសជ្ជា។ បល្លង្កំ អាភុជិត្វាតិ ច យថា បល្លង្កវសេន និសជ្ជា ហោតិ, ឯវំ ឧភោ បាទេ អាភុជេ សមិញ្ជិតេ កត្វាតិ អត្ថោ។ តំ បន ឧភិន្នំ បាទានំ តថា សម្ពន្ធតាករណន្តិ អាហ ‘‘ពន្ធិត្វា’’តិ។ ឧជុំ កាយំ បណិធាយាតិ ឧបរិមំ សរីរំ ឧជុកំ ឋបេត្វា អដ្ឋារស បិដ្ឋិកណ្ដកេ កោដិយា កោដិំ បដិបាទេត្វា។ ឯវញ្ហិ និសិន្នស្ស ចម្មមំសន្ហារូនិ ន បណមន្តិ។ អថស្ស យា តេសំ បណមនបច្ចយា ខណេ ខណេ វេទនា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តា ន ឧប្បជ្ជន្តិ។ តាសុ អនុប្បជ្ជមានាសុ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, កម្មដ្ឋានំ ន បរិបតតិ, វុទ្ធិំ ផាតិំ គច្ឆតិ។ តេនាហ ‘‘អដ្ឋារស បិដ្ឋិកណ្ដកេ’’តិអាទិ។ ឧជុំ កាយំ ឋបេត្វាតិ ឧបរិមំ កាយំ ឧជុកំ ឋបេត្វា, អយមេវ វា បាឋោ។ ហេដ្ឋិមកាយស្ស ហិ អនុជុកដ្ឋបនំ និសជ្ជាវចនេនេវ ពោធិតន្តិ។ ឧជុំ កាយន្តិ ឯត្ថ កាយ-សទ្ទោ ឧបរិមកាយវិសយោ។
Pallaṅkanti ettha pari-saddo samantatoti etasmiṃ atthe vattati, tasmā vāmūruṃ dakkhiṇūruñca samaṃ ṭhapetvā ubho pāde aññamaññasambandhe katvā nisajjā pallaṅkanti āha ‘‘samantato ūrubaddhāsana’’nti. Ūrūnaṃ bandhanavasena nisajjā. Pallaṅkaṃ ābhujitvāti ca yathā pallaṅkavasena nisajjā hoti, evaṃ ubho pāde ābhuje samiñjite katvāti attho. Taṃ pana ubhinnaṃ pādānaṃ tathā sambandhatākaraṇanti āha ‘‘bandhitvā’’ti. Ujuṃ kāyaṃ paṇidhāyāti uparimaṃ sarīraṃ ujukaṃ ṭhapetvā aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭake koṭiyā koṭiṃ paṭipādetvā. Evañhi nisinnassa cammamaṃsanhārūni na paṇamanti. Athassa yā tesaṃ paṇamanapaccayā khaṇe khaṇe vedanā uppajjeyyuṃ, tā na uppajjanti. Tāsu anuppajjamānāsu cittaṃ ekaggaṃ hoti, kammaṭṭhānaṃ na paripatati, vuddhiṃ phātiṃ gacchati. Tenāha ‘‘aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭake’’tiādi. Ujuṃ kāyaṃ ṭhapetvāti uparimaṃ kāyaṃ ujukaṃ ṭhapetvā, ayameva vā pāṭho. Heṭṭhimakāyassa hi anujukaṭṭhapanaṃ nisajjāvacaneneva bodhitanti. Ujuṃ kāyanti ettha kāya-saddo uparimakāyavisayo.
បរិមុខន្តិ ឯត្ថ បរិ-សទ្ទោ អភិសទ្ទេន សមានត្ថោតិ អាហ ‘‘កម្មដ្ឋានាភិមុខ’’ន្តិ, ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណតោ និវារេត្វា កម្មដ្ឋានំយេវ បុរក្ខត្វាតិ អត្ថោ។ ឯត្ថ យថា ‘‘វនន្តញ្ញេវ បវិសាមី’’តិអាទិនា ភាវនានុរូបំ សេនាសនំ ទស្សិតំ, ឯវំ ‘‘និសីទាមី’’តិ ឥមិនា អលីនានុទ្ធច្ចបក្ខិយោ សន្តោ ឥរិយាបថោ ទស្សិតោ, ‘‘បល្លង្កំ អាភុជិត្វា’’តិ ឥមិនា និសជ្ជាយ ទឡ្ហភាវោ, ‘‘បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ ឥមិនា អារម្មណបរិគ្គហូបាយោ។ បរិគ្គហិតនិយ្យានន្តិ សព្ពថា គហិតាសម្មោសំ បរិច្ចត្តសម្មោសំ សតិំ កត្វា, បរមសតិនេបក្កំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ អត្ថោ។ បរីតិ បរិគ្គហដ្ឋោ ‘‘បរិណាយិកា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៦.២០) វិយ។ មុខន្តិ និយ្យានដ្ឋោ ‘‘សុញ្ញតវិមោក្ខ’’ន្តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.២០៩-២១០) វិយ។ បដិបក្ខតោ និគ្គមនដ្ឋោ ហិ និយ្យានដ្ឋោ។
Parimukhanti ettha pari-saddo abhisaddena samānatthoti āha ‘‘kammaṭṭhānābhimukha’’nti, bahiddhā puthuttārammaṇato nivāretvā kammaṭṭhānaṃyeva purakkhatvāti attho. Ettha yathā ‘‘vanantaññeva pavisāmī’’tiādinā bhāvanānurūpaṃ senāsanaṃ dassitaṃ, evaṃ ‘‘nisīdāmī’’ti iminā alīnānuddhaccapakkhiyo santo iriyāpatho dassito, ‘‘pallaṅkaṃ ābhujitvā’’ti iminā nisajjāya daḷhabhāvo, ‘‘parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā’’ti iminā ārammaṇapariggahūpāyo. Pariggahitaniyyānanti sabbathā gahitāsammosaṃ pariccattasammosaṃ satiṃ katvā, paramasatinepakkaṃ upaṭṭhapetvāti attho. Parīti pariggahaṭṭho ‘‘pariṇāyikā’’tiādīsu (dha. sa. 16.20) viya. Mukhanti niyyānaṭṭho ‘‘suññatavimokkha’’ntiādīsu (paṭi. ma. 1.209-210) viya. Paṭipakkhato niggamanaṭṭho hi niyyānaṭṭho.
ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានិ ទិព្ពភាវាវហត្តា ទិព្ពវិហារា នាម ហោន្តីតិ តទាសន្នប្បវត្តចង្កមោបិ តទុបចារតោ ទិព្ពោ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ចត្តារិ ហិ រូបជ្ឈានានី’’តិអាទិ។ សមាបជ្ជិត្វា ចង្កមន្តស្សាតិ ឥទញ្ច ចង្កមន្តស្ស អន្តរន្តរា សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ ចង្កមនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ន ហិ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា អវុដ្ឋិតេន សក្កា ចង្កមិតុំ។ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ ចង្កមន្តស្សបិ ចង្កមោតិ ឥទំ បន សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា អន្តរន្តរា សមាបជ្ជិត្វា ចង្កមន្តស្ស វសេន វុត្តំ។ ទ្វីសុ វិហារេសូតិ ព្រហ្មវិហារេ, អរិយវិហារេ ច។ មេត្តាឈានាទយោ ហិតូបសំហារាទិវសេន បវត្តិយា ព្រហ្មភូតា សេដ្ឋភូតា វិហារាតិ ព្រហ្មវិហារា។ អនញ្ញសាធារណត្តា បន អរិយានំ វិហារាតិ អរិយវិហារា, ចតស្សោបិ ផលសមាបត្តិយោ។ ឥធ បន អរហត្តផលសមាបត្តិយេវ អាគតា។
Cattāri rūpāvacarajjhānāni dibbabhāvāvahattā dibbavihārā nāma hontīti tadāsannappavattacaṅkamopi tadupacārato dibbo nāma hotīti āha ‘‘cattāri hi rūpajjhānānī’’tiādi. Samāpajjitvā caṅkamantassāti idañca caṅkamantassa antarantarā samāpattiṃ samāpajjitvā uṭṭhāyuṭṭhāya caṅkamanaṃ sandhāya vuttaṃ. Na hi samāpattiṃ samāpajjitvā avuṭṭhitena sakkā caṅkamituṃ. Samāpattito vuṭṭhāya caṅkamantassapi caṅkamoti idaṃ pana samāpattito vuṭṭhahitvā antarantarā samāpajjitvā caṅkamantassa vasena vuttaṃ. Dvīsuvihāresūti brahmavihāre, ariyavihāre ca. Mettājhānādayo hitūpasaṃhārādivasena pavattiyā brahmabhūtā seṭṭhabhūtā vihārāti brahmavihārā. Anaññasādhāraṇattā pana ariyānaṃ vihārāti ariyavihārā, catassopi phalasamāpattiyo. Idha pana arahattaphalasamāpattiyeva āgatā.
បច្ចវេក្ខណាយ ផលសមាបត្តិ កថិតា សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋិតស្ស បច្ចវេក្ខណាសម្ភវតោ។ ចង្កមាទយោតិ ផលសមាបត្តិំ សមាបន្នស្សបិ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្សបិ ចង្កមដ្ឋាននិសជ្ជាទយោ។ អរិយចង្កមាទយោ ហោន្តិ ន បន បច្ចវេក្ខន្តស្សាតិ អធិប្បាយោ។
Paccavekkhaṇāya phalasamāpatti kathitā samāpattiṃ samāpajjitvā vuṭṭhitassa paccavekkhaṇāsambhavato. Caṅkamādayoti phalasamāpattiṃ samāpannassapi samāpattito vuṭṭhitassapi caṅkamaṭṭhānanisajjādayo. Ariyacaṅkamādayo honti na pana paccavekkhantassāti adhippāyo.
វេនាគបុរសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Venāgapurasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ • Aṅguttaranikāya / ៣. វេនាគបុរសុត្តំ • 3. Venāgapurasuttaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / អង្គុត្តរនិកាយ (អដ្ឋកថា) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ៣. វេនាគបុរសុត្តវណ្ណនា • 3. Venāgapurasuttavaṇṇanā
