| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
वेरञ्जकण्डवण्णना
Verañjakaṇḍavaṇṇanā
१. इदानि
1. Idāni
‘‘तेनातिआदिपाठस्स, अत्थं नानप्पकारतो।
‘‘Tenātiādipāṭhassa, atthaṃ nānappakārato;
दस्सयन्तो करिस्सामि, विनयस्सत्थवण्णन’’न्ति॥
Dassayanto karissāmi, vinayassatthavaṇṇana’’nti.
वुत्तत्ता तेन समयेन बुद्धो भगवातिआदीनं अत्थवण्णनं करिस्सामि। सेय्यथिदं – तेनाति अनियमनिद्देसवचनं। तस्स सरूपेन अवुत्तेनपि अपरभागे अत्थतो सिद्धेन येनाति इमिना वचनेन पटिनिद्देसो कातब्बो। अपरभागे हि विनयपञ्ञत्तियाचनहेतुभूतो आयस्मतो सारिपुत्तस्स परिवितक्को सिद्धो। तस्मा येन समयेन सो परिवितक्को उदपादि, तेन समयेन बुद्धो भगवा वेरञ्जायं विहरतीति एवमेत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो। अयञ्हि सब्बस्मिम्पि विनये युत्ति, यदिदं यत्थ यत्थ ‘‘तेना’’ति वुच्चति तत्थ तत्थ पुब्बे वा पच्छा वा अत्थतो सिद्धेन ‘‘येना’’ति इमिना वचनेन पटिनिद्देसो कातब्बोति।
Vuttattā tena samayena buddho bhagavātiādīnaṃ atthavaṇṇanaṃ karissāmi. Seyyathidaṃ – tenāti aniyamaniddesavacanaṃ. Tassa sarūpena avuttenapi aparabhāge atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso kātabbo. Aparabhāge hi vinayapaññattiyācanahetubhūto āyasmato sāriputtassa parivitakko siddho. Tasmā yena samayena so parivitakko udapādi, tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharatīti evamettha sambandho veditabbo. Ayañhi sabbasmimpi vinaye yutti, yadidaṃ yattha yattha ‘‘tenā’’ti vuccati tattha tattha pubbe vā pacchā vā atthato siddhena ‘‘yenā’’ti iminā vacanena paṭiniddeso kātabboti.
तत्रिदं मुखमत्तनिदस्सनं – ‘‘तेन हि, भिक्खवे, भिक्खूनं सिक्खापदं पञ्ञपेस्सामि, येन सुदिन्नो मेथुनं धम्मं पटिसेवि; यस्मा पटिसेवि, तस्मा पञ्ञपेस्सामी’’ति वुत्तं होति। एवं ताव पुब्बे अत्थतो सिद्धेन येनाति इमिना वचनेन पटिनिद्देसो युज्जति। तेन समयेन बुद्धो भगवा राजगहे विहरति, येन समयेन धनियो कुम्भकारपुत्तो रञ्ञो दारूनि अदिन्नं आदियीति एवं पच्छा अत्थतो सिद्धेन येनाति इमिना वचनेन पटिनिद्देसो युज्जतीति वुत्तो तेनाति वचनस्स अत्थो। समयेनाति एत्थ पन समयसद्दो ताव –
Tatridaṃ mukhamattanidassanaṃ – ‘‘tena hi, bhikkhave, bhikkhūnaṃ sikkhāpadaṃ paññapessāmi, yena sudinno methunaṃ dhammaṃ paṭisevi; yasmā paṭisevi, tasmā paññapessāmī’’ti vuttaṃ hoti. Evaṃ tāva pubbe atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso yujjati. Tena samayena buddho bhagavā rājagahe viharati, yena samayena dhaniyo kumbhakāraputto rañño dārūni adinnaṃ ādiyīti evaṃ pacchā atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso yujjatīti vutto tenāti vacanassa attho. Samayenāti ettha pana samayasaddo tāva –
समवाये खणे काले, समूहे हेतु-दिट्ठिसु।
Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetu-diṭṭhisu;
पटिलाभे पहाने च, पटिवेधे च दिस्सति॥
Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati.
तथा हिस्स – ‘‘अप्पेव नाम स्वेपि उपसङ्कमेय्याम कालञ्च समयञ्च उपादाया’’ति (दी॰ नि॰ १.४४७) एवमादीसु समवायो अत्थो। ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’ति (अ॰ नि॰ ८.२९) एवमादीसु खणो। ‘‘उण्हसमयो परिळाहसमयो’’ति (पाचि॰ ३५८) एवमादीसु कालो। ‘‘महासमयो पवनस्मि’’न्ति एवमादीसु समूहो। ‘‘समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि – ‘भगवा खो सावत्थियं विहरति, भगवापि मं जानिस्सति – भद्दालि नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी’ति अयम्पि खो ते, भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसी’’ति (म॰ नि॰ २.१३५) एवमादीसु हेतु। ‘‘तेन खो पन समयेन उग्गहमानो परिब्बाजको समणमुण्डिकापुत्तो समयप्पवादके तिन्दुकाचीरे एकसालके मल्लिकाय आरामे पटिवसती’’ति (म॰ नि॰ २.२६०) एवमादीसु दिट्ठि।
Tathā hissa – ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti (dī. ni. 1.447) evamādīsu samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’ti (a. ni. 8.29) evamādīsu khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’ti (pāci. 358) evamādīsu kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’nti evamādīsu samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi – ‘bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati – bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’ti (ma. ni. 2.135) evamādīsu hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggahamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’ti (ma. ni. 2.260) evamādīsu diṭṭhi.
‘‘दिट्ठे धम्मे च यो अत्थो, यो चत्थो सम्परायिको।
‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;
अत्थाभिसमया धीरो, पण्डितोति पवुच्चती’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१२९)।
Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129);
एवमादीसु पटिलाभो। ‘‘सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’ति (म॰ नि॰ १.२८) एवमादीसु पहानं। ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो सङ्खतट्ठो सन्तापट्ठो विपरिणामट्ठो अभिसमयट्ठो’’ति (पटि॰ म॰ २.८) एवमादीसु पटिवेधो अत्थो। इध पनस्स कालो अत्थो। तस्मा येन कालेन आयस्मतो सारिपुत्तस्स विनयपञ्ञत्तियाचनहेतुभूतो परिवितक्को उदपादि, तेन कालेनाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Evamādīsu paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’ti (ma. ni. 1.28) evamādīsu pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.8) evamādīsu paṭivedho attho. Idha panassa kālo attho. Tasmā yena kālena āyasmato sāriputtassa vinayapaññattiyācanahetubhūto parivitakko udapādi, tena kālenāti evamettha attho daṭṭhabbo.
एत्थाह – ‘‘अथ कस्मा यथा सुत्तन्ते ‘एकं समय’न्ति उपयोगवचनेन निद्देसो कतो, अभिधम्मे च ‘यस्मिं समये कामावचर’न्ति भुम्मवचनेन, तथा अकत्वा इध ‘तेन समयेना’ति करणवचनेन निद्देसो कतो’’ति? तत्थ तथा, इध च अञ्ञथा अत्थसम्भवतो। कथं? सुत्तन्ते ताव अच्चन्तसंयोगत्थो सम्भवति। यञ्हि समयं भगवा ब्रह्मजालादीनि सुत्तन्तानि देसेसि, अच्चन्तमेव तं समयं करुणाविहारेन विहासि; तस्मा तदत्थजोतनत्थं तत्थ उपयोगनिद्देसो कतो। अभिधम्मे च अधिकरणत्थो भावेनभावलक्खणत्थो च सम्भवति। अधिकरणञ्हि कालत्थो समूहत्थो च समयो, तत्थ वुत्तानं फस्सादिधम्मानं खणसमवायहेतुसङ्खातस्स च समयस्स भावेन तेसं भावो लक्खियति। तस्मा तदत्थजोतनत्थं तत्थ भुम्मवचनेन निद्देसो कतो। इध पन हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवति। यो हि सो सिक्खापदपञ्ञत्तिसमयो सारिपुत्तादीहिपि दुब्बिञ्ञेय्यो, तेन समयेन हेतुभूतेन करणभूतेन च सिक्खापदानि पञ्ञापयन्तो सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुञ्च अपेक्खमानो भगवा तत्थ तत्थ विहासि; तस्मा तदत्थजोतनत्थं इध करणवचनेन निद्देसो कतोति वेदितब्बो। होति चेत्थ –
Etthāha – ‘‘atha kasmā yathā suttante ‘ekaṃ samaya’nti upayogavacanena niddeso kato, abhidhamme ca ‘yasmiṃ samaye kāmāvacara’nti bhummavacanena, tathā akatvā idha ‘tena samayenā’ti karaṇavacanena niddeso kato’’ti? Tattha tathā, idha ca aññathā atthasambhavato. Kathaṃ? Suttante tāva accantasaṃyogattho sambhavati. Yañhi samayaṃ bhagavā brahmajālādīni suttantāni desesi, accantameva taṃ samayaṃ karuṇāvihārena vihāsi; tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha upayoganiddeso kato. Abhidhamme ca adhikaraṇattho bhāvenabhāvalakkhaṇattho ca sambhavati. Adhikaraṇañhi kālattho samūhattho ca samayo, tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhiyati. Tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha bhummavacanena niddeso kato. Idha pana hetuattho karaṇattho ca sambhavati. Yo hi so sikkhāpadapaññattisamayo sāriputtādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena ca sikkhāpadāni paññāpayanto sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno bhagavā tattha tattha vihāsi; tasmā tadatthajotanatthaṃ idha karaṇavacanena niddeso katoti veditabbo. Hoti cettha –
‘‘उपयोगेन भुम्मेन, तं तं अत्थमपेक्खिय।
‘‘Upayogena bhummena, taṃ taṃ atthamapekkhiya;
अञ्ञत्र समयो वुत्तो, करणेनेव सो इधा’’ति॥
Aññatra samayo vutto, karaṇeneva so idhā’’ti.
पोराणा पन वण्णयन्ति – ‘एकं समय’न्ति वा ‘यस्मिं समये’ति वा ‘तेन समयेना’ति वा अभिलापमत्तभेदो एस, सब्बत्थ भुम्ममेव अत्थो’’ति। तस्मा तेसं लद्धिया ‘‘तेन समयेना’’ति वुत्तेपि ‘‘तस्मिं समये’’ति अत्थो वेदितब्बो।
Porāṇā pana vaṇṇayanti – ‘ekaṃ samaya’nti vā ‘yasmiṃ samaye’ti vā ‘tena samayenā’ti vā abhilāpamattabhedo esa, sabbattha bhummameva attho’’ti. Tasmā tesaṃ laddhiyā ‘‘tena samayenā’’ti vuttepi ‘‘tasmiṃ samaye’’ti attho veditabbo.
बुद्धो भगवाति इमेसं पदानं परतो अत्थं वण्णयिस्साम। वेरञ्जायं विहरतीति एत्थ पन वेरञ्जाति अञ्ञतरस्स नगरस्सेतं अधिवचनं, तस्सं वेरञ्जायं; समीपत्थे भुम्मवचनं। विहरतीति अविसेसेन इरियापथदिब्बब्रह्मअरियविहारेसु अञ्ञतरविहारसमङ्गीपरिदीपनमेतं, इध पन ठानगमननिसज्जासयनप्पभेदेसुअइरियापथेसु अञ्ञतरइरियापथसमायोगपरिदीपनं, तेन ठितोपि गच्छन्तोपि निसिन्नोपि सयानोपि भगवा विहरतिच्चेव वेदितब्बो। सो हि एकं इरियापथबाधनं अञ्ञेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपरिपतन्तं अत्तभावं हरति पवत्तेति, तस्मा ‘‘विहरती’’ति वुच्चति।
Buddho bhagavāti imesaṃ padānaṃ parato atthaṃ vaṇṇayissāma. Verañjāyaṃ viharatīti ettha pana verañjāti aññatarassa nagarassetaṃ adhivacanaṃ, tassaṃ verañjāyaṃ; samīpatthe bhummavacanaṃ. Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmaariyavihāresu aññataravihārasamaṅgīparidīpanametaṃ, idha pana ṭhānagamananisajjāsayanappabhedesuairiyāpathesu aññatarairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ, tena ṭhitopi gacchantopi nisinnopi sayānopi bhagavā viharaticceva veditabbo. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṃ attabhāvaṃ harati pavatteti, tasmā ‘‘viharatī’’ti vuccati.
नळेरुपुचिमन्दमूलेति एत्थ नळेरु नाम यक्खो, पुचिमन्दोति निम्बरुक्खो, मूलन्ति समीपं। अयञ्हि मूलसद्दो ‘‘मूलानि उद्धरेय्य अन्तमसो उसीरनाळिमत्तानिपी’’ति (अ॰ नि॰ ४.१९५) -आदीसु मूलमूले दिस्सति। ‘‘लोभो अकुसलमूल’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.३०५) -आदीसु असाधारणहेतुम्हि। ‘‘याव मज्झन्हिके काले छाया फरति, निवाते पण्णानि पतन्ति, एत्तावता रुक्खमूल’’न्तिआदीसु समीपे। इध पन समीपे अधिप्पेतो, तस्मा नळेरुयक्खेन अधिग्गहितस्स पुचिमन्दस्स समीपेति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। सो किर पुचिमन्दो रमणीयो पासादिको अनेकेसं रुक्खानं आधिपच्चं विय कुरुमानो तस्स नगरस्स अविदूरे गमनागमनसम्पन्ने ठाने अहोसि। अथ भगवा वेरञ्जं गन्त्वा पतिरूपे ठाने विहरन्तो तस्स रुक्खस्स समीपे हेट्ठाभागे विहासि। तेन वुत्तं – ‘‘वेरञ्जायं विहरति नळेरुपुचिमन्दमूले’’ति।
Naḷerupucimandamūleti ettha naḷeru nāma yakkho, pucimandoti nimbarukkho, mūlanti samīpaṃ. Ayañhi mūlasaddo ‘‘mūlāni uddhareyya antamaso usīranāḷimattānipī’’ti (a. ni. 4.195) -ādīsu mūlamūle dissati. ‘‘Lobho akusalamūla’’nti (dī. ni. 3.305) -ādīsu asādhāraṇahetumhi. ‘‘Yāva majjhanhike kāle chāyā pharati, nivāte paṇṇāni patanti, ettāvatā rukkhamūla’’ntiādīsu samīpe. Idha pana samīpe adhippeto, tasmā naḷeruyakkhena adhiggahitassa pucimandassa samīpeti evamettha attho daṭṭhabbo. So kira pucimando ramaṇīyo pāsādiko anekesaṃ rukkhānaṃ ādhipaccaṃ viya kurumāno tassa nagarassa avidūre gamanāgamanasampanne ṭhāne ahosi. Atha bhagavā verañjaṃ gantvā patirūpe ṭhāne viharanto tassa rukkhassa samīpe heṭṭhābhāge vihāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti.
तत्थ सिया यदि ताव भगवा वेरञ्जायं विहरति, ‘‘नळेरुपुचिमन्दमूले’’ति न वत्तब्बं, अथ तत्थ विहरति, ‘‘वेरञ्जाय’’न्ति न वत्तब्बं, न हि सक्का उभयत्थ तेनेव समयेन अपुब्बं अचरिमं विहरितुन्ति? न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं, ननु अवोचुम्ह ‘‘समीपत्थे भुम्मवचन’’न्ति। तस्मा यथा गङ्गायमुनादीनं समीपे गोयूथानि चरन्तानि ‘‘गङ्गाय चरन्ति, यमुनाय चरन्ती’’ति वुच्चन्ति; एवमिधापि यदिदं वेरञ्जाय समीपे नळेरुपुचिमन्दमूलं तत्थ विहरन्तो वुच्चति ‘‘वेरञ्जायं विहरति नळेरुपुचिमन्दमूले’’ति। गोचरगामनिदस्सनत्थं हिस्स वेरञ्जावचनं। पब्बजितानुरूपनिवासनट्ठाननिदस्सनत्थं नळेरुपुचिमन्दमूलवचनं।
Tattha siyā yadi tāva bhagavā verañjāyaṃ viharati, ‘‘naḷerupucimandamūle’’ti na vattabbaṃ, atha tattha viharati, ‘‘verañjāya’’nti na vattabbaṃ, na hi sakkā ubhayattha teneva samayena apubbaṃ acarimaṃ viharitunti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, nanu avocumha ‘‘samīpatthe bhummavacana’’nti. Tasmā yathā gaṅgāyamunādīnaṃ samīpe goyūthāni carantāni ‘‘gaṅgāya caranti, yamunāya carantī’’ti vuccanti; evamidhāpi yadidaṃ verañjāya samīpe naḷerupucimandamūlaṃ tattha viharanto vuccati ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti. Gocaragāmanidassanatthaṃ hissa verañjāvacanaṃ. Pabbajitānurūpanivāsanaṭṭhānanidassanatthaṃ naḷerupucimandamūlavacanaṃ.
तत्थ वेरञ्जाकित्तनेन आयस्मा उपालित्थेरो भगवतो गहट्ठानुग्गहकरणं दस्सेति, नळेरुपुचिमन्दमूलकित्तनेन पब्बजितानुग्गहकरणं, तथा पुरिमेन पच्चयग्गहणतो अत्तकिलमथानुयोगविवज्जनं, पच्छिमेन वत्थुकामप्पहानतो कामसुखल्लिकानुयोगविवज्जनुपायदस्सनं; पुरिमेन च धम्मदेसनाभियोगं, पच्छिमेन विवेकाधिमुत्तिं; पुरिमेन करुणाय उपगमनं , पच्छिमेन पञ्ञाय अपगमनं; पुरिमेन सत्तानं हितसुखनिप्फादनाधिमुत्ततं, पच्छिमेन परहितसुखकरणे निरुपलेपनं; पुरिमेन धम्मिकसुखापरिच्चागनिमित्तं फासुविहारं, पच्छिमेन उत्तरिमनुस्सधम्मानुयोगनिमित्तं; पुरिमेन मनुस्सानं उपकारबहुलतं, पच्छिमेन देवतानं; पुरिमेन लोके जातस्स लोके संवड्ढभावं, पच्छिमेन लोकेन अनुपलित्ततं; पुरिमेन ‘‘एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं। कतमो एकपुग्गलो? तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति (अ॰ नि॰ १.१७०) वचनतो यदत्थं भगवा उप्पन्नो तदत्थपरिनिप्फादनं, पच्छिमेन यत्थ उप्पन्नो तदनुरूपविहारं। भगवा हि पठमं लुम्बिनीवने, दुतियं बोधिमण्डेति लोकियलोकुत्तराय उप्पत्तिया वनेयेव उप्पन्नो, तेनस्स वनेयेव विहारं दस्सेतीति एवमादिना नयेनेत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा।
Tattha verañjākittanena āyasmā upālitthero bhagavato gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ dasseti, naḷerupucimandamūlakittanena pabbajitānuggahakaraṇaṃ, tathā purimena paccayaggahaṇato attakilamathānuyogavivajjanaṃ, pacchimena vatthukāmappahānato kāmasukhallikānuyogavivajjanupāyadassanaṃ; purimena ca dhammadesanābhiyogaṃ, pacchimena vivekādhimuttiṃ; purimena karuṇāya upagamanaṃ , pacchimena paññāya apagamanaṃ; purimena sattānaṃ hitasukhanipphādanādhimuttataṃ, pacchimena parahitasukhakaraṇe nirupalepanaṃ; purimena dhammikasukhāpariccāganimittaṃ phāsuvihāraṃ, pacchimena uttarimanussadhammānuyoganimittaṃ; purimena manussānaṃ upakārabahulataṃ, pacchimena devatānaṃ; purimena loke jātassa loke saṃvaḍḍhabhāvaṃ, pacchimena lokena anupalittataṃ; purimena ‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya atthāya hitāya sukhāya devamanussānaṃ. Katamo ekapuggalo? Tathāgato arahaṃ sammāsambuddho’’ti (a. ni. 1.170) vacanato yadatthaṃ bhagavā uppanno tadatthaparinipphādanaṃ, pacchimena yattha uppanno tadanurūpavihāraṃ. Bhagavā hi paṭhamaṃ lumbinīvane, dutiyaṃ bodhimaṇḍeti lokiyalokuttarāya uppattiyā vaneyeva uppanno, tenassa vaneyeva vihāraṃ dassetīti evamādinā nayenettha atthayojanā veditabbā.
महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिन्ति एत्थ महताति गुणमहत्तेनपि महता; सङ्ख्यामहत्तेनपि, सो हि भिक्खुसङ्घो गुणेहिपि महा अहोसि, यस्मा यो तत्थ पच्छिमको सो सोतापन्नो; सङ्ख्यायपि महा पञ्चसतसङ्ख्यत्ता। भिक्खूनं सङ्घेन भिक्खुसङ्घेन; दिट्ठिसीलसामञ्ञसङ्खातसङ्घातेन समणगणेनाति अत्थो। सद्धिन्ति एकतो। पञ्चमत्तेहि भिक्खुसतेहीति पञ्च मत्ता एतेसन्ति पञ्चमत्तानि। मत्ताति पमाणं वुच्चति। तस्मा यथा ‘‘भोजने मत्तञ्ञू’’ति वुत्ते भोजने मत्तं जानाति, पमाणं जानातीति अत्थो होति; एवमिधापि तेसं भिक्खुसतानं पञ्च मत्ता पञ्चप्पमाणन्ति एवमत्थो दट्ठब्बो। भिक्खूनं सतानि भिक्खुसतानि, तेहि पञ्चमत्तेहि भिक्खुसतेहि। एतेन यं वुत्तं – ‘‘महता भिक्खुसङ्घेन सद्धि’’न्ति, एत्थ तस्स महतो भिक्खुसङ्घस्स सङ्ख्यामहत्तं दस्सितं होति। परतो पनस्स ‘‘निरब्बुदो हि, सारिपुत्त भिक्खुसङ्घो निरादीनवो अपगतकाळको सुद्धो सारे पतिट्ठितो। इमेसञ्हि, सारिपुत्त, पञ्चन्नं भिक्खुसतानं यो पच्छिमको सो सोतापन्नो’’ति वचनेन गुणमहत्तं आविभविस्सति।
Mahatābhikkhusaṅghena saddhinti ettha mahatāti guṇamahattenapi mahatā; saṅkhyāmahattenapi, so hi bhikkhusaṅgho guṇehipi mahā ahosi, yasmā yo tattha pacchimako so sotāpanno; saṅkhyāyapi mahā pañcasatasaṅkhyattā. Bhikkhūnaṃ saṅghena bhikkhusaṅghena; diṭṭhisīlasāmaññasaṅkhātasaṅghātena samaṇagaṇenāti attho. Saddhinti ekato. Pañcamattehi bhikkhusatehīti pañca mattā etesanti pañcamattāni. Mattāti pamāṇaṃ vuccati. Tasmā yathā ‘‘bhojane mattaññū’’ti vutte bhojane mattaṃ jānāti, pamāṇaṃ jānātīti attho hoti; evamidhāpi tesaṃ bhikkhusatānaṃ pañca mattā pañcappamāṇanti evamattho daṭṭhabbo. Bhikkhūnaṃ satāni bhikkhusatāni, tehi pañcamattehi bhikkhusatehi. Etena yaṃ vuttaṃ – ‘‘mahatā bhikkhusaṅghena saddhi’’nti, ettha tassa mahato bhikkhusaṅghassa saṅkhyāmahattaṃ dassitaṃ hoti. Parato panassa ‘‘nirabbudo hi, sāriputta bhikkhusaṅgho nirādīnavo apagatakāḷako suddho sāre patiṭṭhito. Imesañhi, sāriputta, pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ yo pacchimako so sotāpanno’’ti vacanena guṇamahattaṃ āvibhavissati.
अस्सोसि खो वेरञ्जो ब्राह्मणोति अस्सोसीति सुणि उपलभि, सोतद्वारसम्पत्तवचननिग्घोसानुसारेन अञ्ञासि। खोति पदपूरणमत्ते अवधारणत्थे वा निपातो। तत्थ अवधारणत्थेन अस्सोसि एव, नास्स कोचि सवनन्तरायो अहोसीति अयमत्थो वेदितब्बो। पदपूरणेन पन ब्यञ्जनसिलिट्ठतामत्तमेव। वेरञ्जायं जातो, वेरञ्जायं भवो, वेरञ्जा वा अस्स निवासोति वेरञ्जो। मातापितूहि कतनामवसेन पनायं ‘‘उदयो’’ति वुच्चति। ब्रह्मं अणतीति ब्राह्मणो, मन्ते सज्झायतीति अत्थो। इदमेव हि जातिब्राह्मणानं निरुत्तिवचनं। अरिया पन बाहितपापत्ता ‘‘ब्राह्मणा’’ति वुच्चन्ति।
Assosi kho verañjo brāhmaṇoti assosīti suṇi upalabhi, sotadvārasampattavacananigghosānusārena aññāsi. Khoti padapūraṇamatte avadhāraṇatthe vā nipāto. Tattha avadhāraṇatthena assosi eva, nāssa koci savanantarāyo ahosīti ayamattho veditabbo. Padapūraṇena pana byañjanasiliṭṭhatāmattameva. Verañjāyaṃ jāto, verañjāyaṃ bhavo, verañjā vā assa nivāsoti verañjo. Mātāpitūhi katanāmavasena panāyaṃ ‘‘udayo’’ti vuccati. Brahmaṃ aṇatīti brāhmaṇo, mante sajjhāyatīti attho. Idameva hi jātibrāhmaṇānaṃ niruttivacanaṃ. Ariyā pana bāhitapāpattā ‘‘brāhmaṇā’’ti vuccanti.
इदानि यमत्थं वेरञ्जो ब्राह्मणो अस्सोसि, तं पकासेन्तो समणो खलु भो गोतमोतिआदिमाह। तत्थ समितपापत्ता समणोति वेदितब्बो। वुत्तं हेतं – ‘‘बाहितपापोति ब्राह्मणो (ध॰ प॰ ३८८), समितपापत्ता समणोति वुच्चती’’ति (ध॰ प॰ २६५)। भगवा च अनुत्तरेन अरियमग्गेन समितपापो, तेनस्स यथाभुच्चगुणाधिगतमेतं नामं यदिदं समणोति। खलूति अनुस्सवनत्थे निपातो। भोति ब्राह्मणजातिकानं जातिसमुदागतं आलपनमत्तं। वुत्तम्पि हेतं –
Idāni yamatthaṃ verañjo brāhmaṇo assosi, taṃ pakāsento samaṇo khalu bho gotamotiādimāha. Tattha samitapāpattā samaṇoti veditabbo. Vuttaṃ hetaṃ – ‘‘bāhitapāpoti brāhmaṇo (dha. pa. 388), samitapāpattā samaṇoti vuccatī’’ti (dha. pa. 265). Bhagavā ca anuttarena ariyamaggena samitapāpo, tenassa yathābhuccaguṇādhigatametaṃ nāmaṃ yadidaṃ samaṇoti. Khalūti anussavanatthe nipāto. Bhoti brāhmaṇajātikānaṃ jātisamudāgataṃ ālapanamattaṃ. Vuttampi hetaṃ –
‘‘भोवादी नामसो होति, सचे होति सकिञ्चनो’’ति। (ध॰ प॰ ३९६; सु॰ नि॰ ६२५)। गोतमोति भगवन्तं गोत्तवसेन परिकित्तेति, तस्मा ‘‘समणो खलु भो गोतमो’’ति एत्थ समणो किर भो गोतमगोत्तोति एवमत्थो दट्ठब्बो। सक्यपुत्तोति इदं पन भगवतो उच्चाकुलपरिदीपनं। सक्यकुला पब्बजितोति सद्धापब्बजितभावपरिदीपनं, केनचि पारिजुञ्ञेन अनभिभूतो अपरिक्खीणंयेव, तं कुलं पहाय सद्धाय पब्बजितोति वुत्तं होति। ततो परं वुत्तत्थमेव। तं खो पनाति इत्थम्भूताख्यानत्थे उपयोगवचनं, तस्स खो पन भोतो गोतमस्साति अत्थो। कल्याणोति कल्याणगुणसमन्नागतो; सेट्ठोति वुत्तं होति। कित्तिसद्दोति कित्ति एव, थुतिघोसो वा।
‘‘Bhovādī nāmaso hoti, sace hoti sakiñcano’’ti. (Dha. pa. 396; su. ni. 625). Gotamoti bhagavantaṃ gottavasena parikitteti, tasmā ‘‘samaṇo khalu bho gotamo’’ti ettha samaṇo kira bho gotamagottoti evamattho daṭṭhabbo. Sakyaputtoti idaṃ pana bhagavato uccākulaparidīpanaṃ. Sakyakulā pabbajitoti saddhāpabbajitabhāvaparidīpanaṃ, kenaci pārijuññena anabhibhūto aparikkhīṇaṃyeva, taṃ kulaṃ pahāya saddhāya pabbajitoti vuttaṃ hoti. Tato paraṃ vuttatthameva. Taṃ kho panāti itthambhūtākhyānatthe upayogavacanaṃ, tassa kho pana bhoto gotamassāti attho. Kalyāṇoti kalyāṇaguṇasamannāgato; seṭṭhoti vuttaṃ hoti. Kittisaddoti kitti eva, thutighoso vā.
इतिपि सो भगवातिआदीसु पन अयं ताव योजना – सो भगवा इतिपि अरहं, इतिपि सम्मासम्बुद्धो…पे॰… इतिपि भगवाति इमिना च इमिना च कारणेनाति वुत्तं होति।
Itipi so bhagavātiādīsu pana ayaṃ tāva yojanā – so bhagavā itipi arahaṃ, itipi sammāsambuddho…pe… itipi bhagavāti iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṃ hoti.
इदानि विनयधरानं सुत्तन्तनयकोसल्लत्थं विनयसंवण्णनारम्भे बुद्धगुणपटिसंयुत्ताय धम्मिया कथाय चित्तसम्पहंसनत्थञ्च एतेसं पदानं वित्थारनयेन वण्णनं करिस्सामि। तस्मा यं वुत्तं – ‘‘सो भगवा इतिपि अरह’’न्तिआदि; तत्थ आरकत्ता, अरीनं अरानञ्च हतत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावाति इमेहि ताव कारणेहि सो भगवा अरहन्ति वेदितब्बो। आरका हि सो सब्बकिलेसेहि सुविदूरविदूरे ठितो, मग्गेन सवासनानं किलेसानं विद्धंसितत्ताति आरकत्ता अरहं; ते चानेन किलेसारयो मग्गेन हताति अरीनं हतत्तापि अरहं। यञ्चेतं अविज्जाभवतण्हामयनाभिपुञ्ञादिअभिसङ्खारारं जरामरणनेमि आसवसमुदयमयेन अक्खेन विज्झित्वा तिभवरथे समायोजितं अनादिकालप्पवत्तं संसारचक्कं, तस्सानेन बोधिमण्डे वीरियपादेहि सीलपथवियं पतिट्ठाय सद्धाहत्थेन कम्मक्खयकरं ञाणफरसुं गहेत्वा सब्बे अरा हताति अरानं हतत्तापि अरहं।
Idāni vinayadharānaṃ suttantanayakosallatthaṃ vinayasaṃvaṇṇanārambhe buddhaguṇapaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya cittasampahaṃsanatthañca etesaṃ padānaṃ vitthāranayena vaṇṇanaṃ karissāmi. Tasmā yaṃ vuttaṃ – ‘‘so bhagavā itipi araha’’ntiādi; tattha ārakattā, arīnaṃ arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvāti imehi tāva kāraṇehi so bhagavā arahanti veditabbo. Ārakā hi so sabbakilesehi suvidūravidūre ṭhito, maggena savāsanānaṃ kilesānaṃ viddhaṃsitattāti ārakattā arahaṃ; te cānena kilesārayo maggena hatāti arīnaṃ hatattāpi arahaṃ. Yañcetaṃ avijjābhavataṇhāmayanābhipuññādiabhisaṅkhārāraṃ jarāmaraṇanemi āsavasamudayamayena akkhena vijjhitvā tibhavarathe samāyojitaṃ anādikālappavattaṃ saṃsāracakkaṃ, tassānena bodhimaṇḍe vīriyapādehi sīlapathaviyaṃ patiṭṭhāya saddhāhatthena kammakkhayakaraṃ ñāṇapharasuṃ gahetvā sabbe arā hatāti arānaṃ hatattāpi arahaṃ.
अथ वा संसारचक्कन्ति अनमतग्गसंसारवट्टं वुच्चति, तस्स च अविज्जा नाभि, मूलत्ता; जरामरणं नेमि, परियोसानत्ता; सेसा दस धम्मा अरा, अविज्जामूलकत्ता जरामरणपरियन्तत्ता च। तत्थ दुक्खादीसु अञ्ञाणं अविज्जा, कामभवे च अविज्जा कामभवे सङ्खारानं पच्चयो होति। रूपभवे अविज्जा रूपभवे सङ्खारानं पच्चयो होति। अरूपभवे अविज्जा अरूपभवे सङ्खारानं पच्चयो होति। कामभवे सङ्खारा कामभवे पटिसन्धिविञ्ञाणस्स पच्चया होन्ति। एस नयो इतरेसु। कामभवे पटिसन्धिविञ्ञाणं कामभवे नामरूपस्स पच्चयो होति, तथा रूपभवे। अरूपभवे नामस्सेव पच्चयो होति। कामभवे नामरूपं कामभवे सळायतनस्स पच्चयो होति। रूपभवे नामरूपं रूपभवे तिण्णं आयतनानं पच्चयो होति। अरूपभवे नामं अरूपभवे एकस्सायतनस्स पच्चयो होति। कामभवे सळायतनं कामभवे छब्बिधस्स फस्सस्स पच्चयो होति। रूपभवे तीणि आयतनानि रूपभवे तिण्णं फस्सानं; अरूपभवे एकमायतनं अरूपभवे एकस्स फस्सस्स पच्चयो होति। कामभवे छ फस्सा कामभवे छन्नं वेदनानं पच्चया होन्ति। रूपभवे तयो तत्थेव तिस्सन्नं; अरूपभवे एको तत्थेव एकिस्सा वेदनाय पच्चयो होति। कामभवे छ वेदना कामभवे छन्नं तण्हाकायानं पच्चया होन्ति। रूपभवे तिस्सो तत्थेव तिण्णं; अरूपभवे एका वेदना अरूपभवे एकस्स तण्हाकायस्स पच्चयो होति। तत्थ तत्थ सा सा तण्हा तस्स तस्स उपादानस्स पच्चयो; उपादानादयो भवादीनं।
Atha vā saṃsāracakkanti anamataggasaṃsāravaṭṭaṃ vuccati, tassa ca avijjā nābhi, mūlattā; jarāmaraṇaṃ nemi, pariyosānattā; sesā dasa dhammā arā, avijjāmūlakattā jarāmaraṇapariyantattā ca. Tattha dukkhādīsu aññāṇaṃ avijjā, kāmabhave ca avijjā kāmabhave saṅkhārānaṃ paccayo hoti. Rūpabhave avijjā rūpabhave saṅkhārānaṃ paccayo hoti. Arūpabhave avijjā arūpabhave saṅkhārānaṃ paccayo hoti. Kāmabhave saṅkhārā kāmabhave paṭisandhiviññāṇassa paccayā honti. Esa nayo itaresu. Kāmabhave paṭisandhiviññāṇaṃ kāmabhave nāmarūpassa paccayo hoti, tathā rūpabhave. Arūpabhave nāmasseva paccayo hoti. Kāmabhave nāmarūpaṃ kāmabhave saḷāyatanassa paccayo hoti. Rūpabhave nāmarūpaṃ rūpabhave tiṇṇaṃ āyatanānaṃ paccayo hoti. Arūpabhave nāmaṃ arūpabhave ekassāyatanassa paccayo hoti. Kāmabhave saḷāyatanaṃ kāmabhave chabbidhassa phassassa paccayo hoti. Rūpabhave tīṇi āyatanāni rūpabhave tiṇṇaṃ phassānaṃ; arūpabhave ekamāyatanaṃ arūpabhave ekassa phassassa paccayo hoti. Kāmabhave cha phassā kāmabhave channaṃ vedanānaṃ paccayā honti. Rūpabhave tayo tattheva tissannaṃ; arūpabhave eko tattheva ekissā vedanāya paccayo hoti. Kāmabhave cha vedanā kāmabhave channaṃ taṇhākāyānaṃ paccayā honti. Rūpabhave tisso tattheva tiṇṇaṃ; arūpabhave ekā vedanā arūpabhave ekassa taṇhākāyassa paccayo hoti. Tattha tattha sā sā taṇhā tassa tassa upādānassa paccayo; upādānādayo bhavādīnaṃ.
कथं? इधेकच्चो ‘‘कामे परिभुञ्जिस्सामी’’ति कामुपादानपच्चया कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय मनसा दुच्चरितं चरति; दुच्चरितपारिपूरिया अपाये उपपज्जति। तत्थस्स उपपत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवो, कम्मनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो, खन्धानं निब्बत्ति जाति, परिपाको जरा, भेदो मरणं।
Kathaṃ? Idhekacco ‘‘kāme paribhuñjissāmī’’ti kāmupādānapaccayā kāyena duccaritaṃ carati, vācāya manasā duccaritaṃ carati; duccaritapāripūriyā apāye upapajjati. Tatthassa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammanibbattā khandhā upapattibhavo, khandhānaṃ nibbatti jāti, paripāko jarā, bhedo maraṇaṃ.
अपरो ‘‘सग्गसम्पत्तिं अनुभविस्सामी’’ति तथेव सुचरितं चरति; सुचरितपारिपूरिया सग्गे उपपज्जति। तत्थस्स उपपत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवोति सो एव नयो।
Aparo ‘‘saggasampattiṃ anubhavissāmī’’ti tatheva sucaritaṃ carati; sucaritapāripūriyā sagge upapajjati. Tatthassa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavoti so eva nayo.
अपरो पन ‘‘ब्रह्मलोकसम्पत्तिं अनुभविस्सामी’’ति कामुपादानपच्चया एव मेत्तं भावेति, करुणं… मुदितं… उपेक्खं भावेति, भावनापारिपूरिया ब्रह्मलोके निब्बत्तति। तत्थस्स निब्बत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवोति सोयेव नयो।
Aparo pana ‘‘brahmalokasampattiṃ anubhavissāmī’’ti kāmupādānapaccayā eva mettaṃ bhāveti, karuṇaṃ… muditaṃ… upekkhaṃ bhāveti, bhāvanāpāripūriyā brahmaloke nibbattati. Tatthassa nibbattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavoti soyeva nayo.
अपरो ‘‘अरूपवभसम्पत्तिं अनुभविस्सामी’’ति तथेव आकासानञ्चायतनादिसमापत्तियो भावेति, भावनापारिपूरिया तत्थ निब्बत्तति। तत्थस्स निब्बत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवो, कम्मनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो, खन्धानं निब्बत्ति जाति, परिपाको जरा, भेदो मरणन्ति। एस नयो सेसुपादानमूलिकासुपि योजनासु।
Aparo ‘‘arūpavabhasampattiṃ anubhavissāmī’’ti tatheva ākāsānañcāyatanādisamāpattiyo bhāveti, bhāvanāpāripūriyā tattha nibbattati. Tatthassa nibbattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammanibbattā khandhā upapattibhavo, khandhānaṃ nibbatti jāti, paripāko jarā, bhedo maraṇanti. Esa nayo sesupādānamūlikāsupi yojanāsu.
एवं ‘‘अयं अविज्जा हेतु, सङ्खारा हेतुसमुप्पन्ना, उभोपेते हेतुसमुप्पन्नाति पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा धम्मट्ठितिञाणं; अतीतम्पि अद्धानं, अनागतम्पि अद्धानं; अविज्जा हेतु, सङ्खारा हेतुसमुप्पन्ना, उभोपेते हेतुसमुप्पन्नाति पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा धम्मट्ठितिञाण’’न्ति एतेन नयेन सब्बपदानि वित्थारेतब्बानि। तत्थ अविज्जा सङ्खारा एको सङ्खेपो, विञ्ञाण-नामरूप-सळायतन-फस्स-वेदना एको, तण्हुपादानभवा एको, जाति-जरा-मरणं एको। पुरिमसङ्खेपो चेत्थ अतीतो अद्धा, द्वे मज्झिमा पच्चुप्पन्नो, जातिजरामरणं अनागतो। अविज्जासङ्खारग्गहणेन चेत्थ तण्हुपादानभवा गहिताव होन्तीति इमे पञ्च धम्मा अतीते कम्मवट्टं; विञ्ञाणादयो पञ्च धम्मा एतरहि विपाकवट्टं। तण्हुपादानभवग्गहणेन अविज्जासङ्खारा गहिताव होन्तीति इमे पञ्च धम्मा एतरहि कम्मवट्टं; जातिजरामरणापदेसेन विञ्ञाणादीनं निद्दिट्ठत्ता इमे पञ्च धम्मा आयतिं विपाकवट्टं। ते आकारतो वीसतिविधा होन्ति। सङ्खारविञ्ञाणानञ्चेत्थ अन्तरा एको सन्धि, वेदनातण्हानमन्तरा एको, भवजातीनमन्तरा एको। इति भगवा एवं चतुसङ्खेपं, तियद्धं, वीसताकारं, तिसन्धिं पटिच्चसमुप्पादं सब्बाकारतो जानाति पस्सति अञ्ञाति पटिविज्झति। तं ञातट्ठेन ञाणं, पजाननट्ठेन पञ्ञा। तेन वुच्चति – ‘‘पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा धम्मट्ठितिञाण’’न्ति। इमिना धम्मट्ठितिञाणेन भगवा ते धम्मे यथाभूतं ञत्वा तेसु निब्बिन्दन्तो विरज्जन्तो विमुच्चन्तो वुत्तप्पकारस्स इमस्स संसारचक्कस्स अरे हनि विहनि विद्धंसेसि। एवम्पि अरानं हतत्ता अरहं।
Evaṃ ‘‘ayaṃ avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā, ubhopete hetusamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ; atītampi addhānaṃ, anāgatampi addhānaṃ; avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā, ubhopete hetusamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti etena nayena sabbapadāni vitthāretabbāni. Tattha avijjā saṅkhārā eko saṅkhepo, viññāṇa-nāmarūpa-saḷāyatana-phassa-vedanā eko, taṇhupādānabhavā eko, jāti-jarā-maraṇaṃ eko. Purimasaṅkhepo cettha atīto addhā, dve majjhimā paccuppanno, jātijarāmaraṇaṃ anāgato. Avijjāsaṅkhāraggahaṇena cettha taṇhupādānabhavā gahitāva hontīti ime pañca dhammā atīte kammavaṭṭaṃ; viññāṇādayo pañca dhammā etarahi vipākavaṭṭaṃ. Taṇhupādānabhavaggahaṇena avijjāsaṅkhārā gahitāva hontīti ime pañca dhammā etarahi kammavaṭṭaṃ; jātijarāmaraṇāpadesena viññāṇādīnaṃ niddiṭṭhattā ime pañca dhammā āyatiṃ vipākavaṭṭaṃ. Te ākārato vīsatividhā honti. Saṅkhāraviññāṇānañcettha antarā eko sandhi, vedanātaṇhānamantarā eko, bhavajātīnamantarā eko. Iti bhagavā evaṃ catusaṅkhepaṃ, tiyaddhaṃ, vīsatākāraṃ, tisandhiṃ paṭiccasamuppādaṃ sabbākārato jānāti passati aññāti paṭivijjhati. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti. Iminā dhammaṭṭhitiñāṇena bhagavā te dhamme yathābhūtaṃ ñatvā tesu nibbindanto virajjanto vimuccanto vuttappakārassa imassa saṃsāracakkassa are hani vihani viddhaṃsesi. Evampi arānaṃ hatattā arahaṃ.
अग्गदक्खिणेय्यत्ता च चीवरादिपच्चये अरहति पूजाविसेसञ्च; तेनेव च उप्पन्ने तथागते ये केचि महेसक्खा देवमनुस्सा न ते अञ्ञत्थ पूजं करोन्ति। तथा हि ब्रह्मा सहम्पति सिनेरुमत्तेन रतनदामेन तथागतं पूजेसि, यथाबलञ्च अञ्ञेपि देवा मनुस्सा च बिम्बिसारकोसलराजादयो। परिनिब्बुतम्पि च भगवन्तं उद्दिस्स छन्नवुतिकोटिधनं विसज्जेत्वा असोकमहाराजा सकलजम्बुदीपे चतुरासीतिविहारसहस्सानि पतिट्ठापेसि। को पन वादो अञ्ञेसं पूजाविसेसानन्ति! एवं पच्चयादीनं अरहत्तापि अरहं। यथा च लोके केचि पण्डितमानिनो बाला असिलोकभयेन रहो पापं करोन्ति; एवमेस न कदाचि करोतीति पापकरणे रहाभावतोपि अरहं। होति चेत्थ –
Aggadakkhiṇeyyattā ca cīvarādipaccaye arahati pūjāvisesañca; teneva ca uppanne tathāgate ye keci mahesakkhā devamanussā na te aññattha pūjaṃ karonti. Tathā hi brahmā sahampati sinerumattena ratanadāmena tathāgataṃ pūjesi, yathābalañca aññepi devā manussā ca bimbisārakosalarājādayo. Parinibbutampi ca bhagavantaṃ uddissa channavutikoṭidhanaṃ visajjetvā asokamahārājā sakalajambudīpe caturāsītivihārasahassāni patiṭṭhāpesi. Ko pana vādo aññesaṃ pūjāvisesānanti! Evaṃ paccayādīnaṃ arahattāpi arahaṃ. Yathā ca loke keci paṇḍitamānino bālā asilokabhayena raho pāpaṃ karonti; evamesa na kadāci karotīti pāpakaraṇe rahābhāvatopi arahaṃ. Hoti cettha –
‘‘आरकत्ता हतत्ता च, किलेसारीन सो मुनि।
‘‘Ārakattā hatattā ca, kilesārīna so muni;
हतसंसारचक्कारो, पच्चयादीन चारहो।
Hatasaṃsāracakkāro, paccayādīna cāraho;
न रहो करोति पापानि, अरहं तेन वुच्चती’’ति॥
Na raho karoti pāpāni, arahaṃ tena vuccatī’’ti.
सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता पन सम्मासम्बुद्धो। तथा हेस सब्बधम्मे सम्मा सामञ्च बुद्धो, अभिञ्ञेय्ये धम्मे अभिञ्ञेय्यतो बुद्धो, परिञ्ञेय्ये धम्मे परिञ्ञेय्यतो, पहातब्बे धम्मे पहातब्बतो, सच्छिकातब्बे धम्मे सच्छिकातब्बतो, भावेतब्बे धम्मे भावेतब्बतो। तेनेव चाह –
Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā pana sammāsambuddho. Tathā hesa sabbadhamme sammā sāmañca buddho, abhiññeyye dhamme abhiññeyyato buddho, pariññeyye dhamme pariññeyyato, pahātabbe dhamme pahātabbato, sacchikātabbe dhamme sacchikātabbato, bhāvetabbe dhamme bhāvetabbato. Teneva cāha –
‘‘अभिञ्ञेय्यं अभिञ्ञातं, भावेतब्बञ्च भावितं।
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
पहातब्बं पहीनं मे, तस्मा बुद्धोस्मि ब्राह्मणा’’ति॥ (म॰ नि॰ २.३९९; सु॰ नि॰ ५६३)।
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (ma. ni. 2.399; su. ni. 563);
अपिच चक्खु दुक्खसच्चं, तस्स मूलकारणभावेन तंसमुट्ठापिका पुरिमतण्हा समुदयसच्चं, उभिन्नमप्पवत्ति निरोधसच्चं, निरोधप्पजानना पटिपदा मग्गसच्चन्ति एवं एकेकपदुद्धारेनापि सब्बधम्मे सम्मा सामञ्च बुद्धो। एस नयो सोत-घान-जिव्हा-कायमनेसुपि। एतेनेव नयेन रूपादीनि छ आयतनानि, चक्खुविञ्ञाणादयो छ विञ्ञाणकाया, चक्खुसम्फस्सादयो छ फस्सा, चक्खुसम्फस्सजादयो छ वेदना, रूपसञ्ञादयो छ सञ्ञा, रूपसञ्चेतनादयो छ चेतना, रूपतण्हादयो छ तण्हाकाया, रूपवितक्कादयो छ वितक्का, रूपविचारादयो छ विचारा , रूपक्खन्धादयो पञ्चक्खन्धा, दस कसिणानि, दस अनुस्सतियो, उद्धुमातकसञ्ञादिवसेन दस सञ्ञा, केसादयो द्वत्तिंसाकारा, द्वादसायतनानि, अट्ठारस धातुयो, कामभवादयो नव भवा, पठमादीनि चत्तारि झानानि, मेत्ताभावनादयो चतस्सो अप्पमञ्ञा, चतस्सो अरूपसमापत्तियो, पटिलोमतो जरामरणादीनि, अनुलोमतो अविज्जादीनि पटिच्चसमुप्पादङ्गानि च योजेतब्बानि।
Apica cakkhu dukkhasaccaṃ, tassa mūlakāraṇabhāvena taṃsamuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnamappavatti nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccanti evaṃ ekekapaduddhārenāpi sabbadhamme sammā sāmañca buddho. Esa nayo sota-ghāna-jivhā-kāyamanesupi. Eteneva nayena rūpādīni cha āyatanāni, cakkhuviññāṇādayo cha viññāṇakāyā, cakkhusamphassādayo cha phassā, cakkhusamphassajādayo cha vedanā, rūpasaññādayo cha saññā, rūpasañcetanādayo cha cetanā, rūpataṇhādayo cha taṇhākāyā, rūpavitakkādayo cha vitakkā, rūpavicārādayo cha vicārā , rūpakkhandhādayo pañcakkhandhā, dasa kasiṇāni, dasa anussatiyo, uddhumātakasaññādivasena dasa saññā, kesādayo dvattiṃsākārā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo, kāmabhavādayo nava bhavā, paṭhamādīni cattāri jhānāni, mettābhāvanādayo catasso appamaññā, catasso arūpasamāpattiyo, paṭilomato jarāmaraṇādīni, anulomato avijjādīni paṭiccasamuppādaṅgāni ca yojetabbāni.
तत्रायं एकपदयोजना – ‘‘जरामरणं दुक्खसच्चं, जाति समुदयसच्चं, उभिन्नम्पि निस्सरणं निरोधसच्चं, निरोधप्पजानना पटिपदा मग्गसच्च’’न्ति। एवं एकेकपदुद्धारेन सब्बधम्मे सम्मा सामञ्च बुद्धो अनुबुद्धो पटिविद्धो। तेन वुत्तं – सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता पन सम्मासम्बुद्धोति।
Tatrāyaṃ ekapadayojanā – ‘‘jarāmaraṇaṃ dukkhasaccaṃ, jāti samudayasaccaṃ, ubhinnampi nissaraṇaṃ nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasacca’’nti. Evaṃ ekekapaduddhārena sabbadhamme sammā sāmañca buddho anubuddho paṭividdho. Tena vuttaṃ – sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā pana sammāsambuddhoti.
विज्जाहि पन चरणेन च सम्पन्नत्ता विज्जाचरणसम्पन्नो; तत्थ विज्जाति तिस्सोपि विज्जा, अट्ठपि विज्जा। तिस्सो विज्जा भयभेरवसुत्ते (म॰ नि॰ १.३४ आदयो) वुत्तनयेनेव वेदितब्बा, अट्ठ विज्जा अम्बट्ठसुत्ते (दी॰ नि॰ १.२७८ आदयो)। तत्र हि विपस्सनाञाणेन मनोमयिद्धिया च सह छ अभिञ्ञा परिग्गहेत्वा अट्ठ विज्जा वुत्ता। चरणन्ति सीलसंवरो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता, भोजने मत्तञ्ञुता, जागरियानुयोगो, सत्त सद्धम्मा, चत्तारि रूपावचरज्झानानीति इमे पन्नरस धम्मा वेदितब्बा। इमेयेव हि पन्नरस धम्मा, यस्मा एतेहि चरति अरियसावको गच्छति अमतं दिसं तस्मा, चरणन्ति वुत्ता। यथाह – ‘‘इध, महानाम, अरियसावको सीलवा होती’’ति (म॰ नि॰ २.२४) वित्थारो। भगवा इमाहि विज्जाहि इमिना च चरणेन समन्नागतो, तेन वुच्चति विज्जाचरणसम्पन्नोति । तत्थ विज्जासम्पदा भगवतो सब्बञ्ञुतं पूरेत्वा ठिता, चरणसम्पदा महाकारुणिकतं। सो सब्बञ्ञुताय सब्बसत्तानं अत्थानत्थं ञत्वा महाकारुणिकताय अनत्थं परिवज्जेत्वा अत्थे नियोजेति, यथा तं विज्जाचरणसम्पन्नो। तेनस्स सावका सुप्पटिपन्ना होन्ति नो दुप्पटिपन्ना, विज्जाचरणविपन्नानञ्हि सावका अत्तन्तपादयो विय।
Vijjāhi pana caraṇena ca sampannattā vijjācaraṇasampanno; tattha vijjāti tissopi vijjā, aṭṭhapi vijjā. Tisso vijjā bhayabheravasutte (ma. ni. 1.34 ādayo) vuttanayeneva veditabbā, aṭṭha vijjā ambaṭṭhasutte (dī. ni. 1.278 ādayo). Tatra hi vipassanāñāṇena manomayiddhiyā ca saha cha abhiññā pariggahetvā aṭṭha vijjā vuttā. Caraṇanti sīlasaṃvaro, indriyesu guttadvāratā, bhojane mattaññutā, jāgariyānuyogo, satta saddhammā, cattāri rūpāvacarajjhānānīti ime pannarasa dhammā veditabbā. Imeyeva hi pannarasa dhammā, yasmā etehi carati ariyasāvako gacchati amataṃ disaṃ tasmā, caraṇanti vuttā. Yathāha – ‘‘idha, mahānāma, ariyasāvako sīlavā hotī’’ti (ma. ni. 2.24) vitthāro. Bhagavā imāhi vijjāhi iminā ca caraṇena samannāgato, tena vuccati vijjācaraṇasampannoti . Tattha vijjāsampadā bhagavato sabbaññutaṃ pūretvā ṭhitā, caraṇasampadā mahākāruṇikataṃ. So sabbaññutāya sabbasattānaṃ atthānatthaṃ ñatvā mahākāruṇikatāya anatthaṃ parivajjetvā atthe niyojeti, yathā taṃ vijjācaraṇasampanno. Tenassa sāvakā suppaṭipannā honti no duppaṭipannā, vijjācaraṇavipannānañhi sāvakā attantapādayo viya.
सोभनगमनत्ता, सुन्दरं ठानं गतत्ता, सम्मागतत्ता, सम्मा च गदत्ता सुगतो। गमनम्पि हि गतन्ति वुच्चति, तञ्च भगवतो सोभनं परिसुद्धमनवज्जं । किं पन तन्ति? अरियमग्गो। तेन हेस गमनेन खेमं दिसं असज्जमानो गतोति सोभनगमनत्ता सुगतो। सुन्दरं चेस ठानं गतो अमतं निब्बानन्ति सुन्दरं ठानं गतत्तापि सुगतो। सम्मा च गतो तेन तेन मग्गेन पहीने किलेसे पुन अपच्चागच्छन्तो। वुत्तञ्चेतं – ‘‘सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छतीति सुगतो…पे॰… अरहत्तमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छतीति सुगतो’’ति (महानि॰ ३८)। सम्मा वा आगतो दीपङ्करपादमूलतो पभुति याव बोधिमण्डो ताव समतिंसपारमिपूरिताय सम्मापटिपत्तिया सब्बलोकस्स हितसुखमेव करोन्तो सस्सतं उच्छेदं कामसुखं अत्तकिलमथन्ति इमे च अन्ते अनुपगच्छन्तो आगतोति सम्मागतत्तापि सुगतो। सम्मा चेस गदति, युत्तट्ठाने युत्तमेव वाचं भासतीति सम्मा गदत्तापि सुगतो।
Sobhanagamanattā, sundaraṃ ṭhānaṃ gatattā, sammāgatattā, sammā ca gadattā sugato. Gamanampi hi gatanti vuccati, tañca bhagavato sobhanaṃ parisuddhamanavajjaṃ . Kiṃ pana tanti? Ariyamaggo. Tena hesa gamanena khemaṃ disaṃ asajjamāno gatoti sobhanagamanattā sugato. Sundaraṃ cesa ṭhānaṃ gato amataṃ nibbānanti sundaraṃ ṭhānaṃ gatattāpi sugato. Sammā ca gato tena tena maggena pahīne kilese puna apaccāgacchanto. Vuttañcetaṃ – ‘‘sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato…pe… arahattamaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’ti (mahāni. 38). Sammā vā āgato dīpaṅkarapādamūlato pabhuti yāva bodhimaṇḍo tāva samatiṃsapāramipūritāya sammāpaṭipattiyā sabbalokassa hitasukhameva karonto sassataṃ ucchedaṃ kāmasukhaṃ attakilamathanti ime ca ante anupagacchanto āgatoti sammāgatattāpi sugato. Sammā cesa gadati, yuttaṭṭhāne yuttameva vācaṃ bhāsatīti sammā gadattāpi sugato.
तत्रिदं साधकसुत्तं – ‘‘यं तथागतो वाचं जानाति अभूतं अतच्छं अनत्थसंहितं, सा च परेसं अप्पिया अमनापा, न तं तथागतो वाचं भासति। यम्पि तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अनत्थसंहितं, सा च परेसं अप्पिया अमनापा, तम्पि तथागतो वाचं न भासति। यञ्च खो तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अत्थसंहितं, सा च परेसं अप्पिया अमनापा, तत्र कालञ्ञू तथागतो होति तस्सा वाचाय वेय्याकरणाय। यं तथागतो वाचं जानाति अभूतं अतच्छं अनत्थसंहितं, सा च परेसं पिया मनापा, न तं तथागतो वाचं भासति। यम्पि तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अनत्थसंहितं, सा च परेसं पिया मनापा, तम्पि तथागतो वाचं न भासति। यञ्च खो तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अत्थसंहितं, सा च परेसं पिया मनापा, तत्र कालञ्ञू तथागतो होति तस्सा वाचाय वेय्याकरणाया’’ति (म॰ नि॰ २.८६)। एवं सम्मा गदत्तापि सुगतोति वेदितब्बो।
Tatridaṃ sādhakasuttaṃ – ‘‘yaṃ tathāgato vācaṃ jānāti abhūtaṃ atacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, na taṃ tathāgato vācaṃ bhāsati. Yampi tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, tampi tathāgato vācaṃ na bhāsati. Yañca kho tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, tatra kālaññū tathāgato hoti tassā vācāya veyyākaraṇāya. Yaṃ tathāgato vācaṃ jānāti abhūtaṃ atacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ piyā manāpā, na taṃ tathāgato vācaṃ bhāsati. Yampi tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ piyā manāpā, tampi tathāgato vācaṃ na bhāsati. Yañca kho tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ piyā manāpā, tatra kālaññū tathāgato hoti tassā vācāya veyyākaraṇāyā’’ti (ma. ni. 2.86). Evaṃ sammā gadattāpi sugatoti veditabbo.
सब्बथा विदितलोकत्ता पन लोकविदू। सो हि भगवा सभावतो समुदयतो निरोधतो निरोधूपायतोति सब्बथा लोकं अवेदि अञ्ञासि पटिविज्झि। यथाह – ‘‘यत्थ खो, आवुसो, न जायति न जीयति न मीयति न चवति न उपपज्जति, नाहं तं गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं दट्ठेय्यं पत्तेय्यन्ति वदामि; न चाहं, आवुसो, अप्पत्वाव लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामि। अपि चाहं, आवुसो, इमस्मिंयेव ब्याममत्ते कळेवरे ससञ्ञिम्हि समनके लोकञ्च पञ्ञपेमि लोकसमुदयञ्च लोकनिरोधञ्च लोकनिरोधगामिनिञ्च पटिपदं।
Sabbathā viditalokattā pana lokavidū. So hi bhagavā sabhāvato samudayato nirodhato nirodhūpāyatoti sabbathā lokaṃ avedi aññāsi paṭivijjhi. Yathāha – ‘‘yattha kho, āvuso, na jāyati na jīyati na mīyati na cavati na upapajjati, nāhaṃ taṃ gamanena lokassa antaṃ ñāteyyaṃ daṭṭheyyaṃ patteyyanti vadāmi; na cāhaṃ, āvuso, appatvāva lokassa antaṃ dukkhassa antakiriyaṃ vadāmi. Api cāhaṃ, āvuso, imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi lokasamudayañca lokanirodhañca lokanirodhagāminiñca paṭipadaṃ.
‘‘गमनेन न पत्तब्बो, लोकस्सन्तो कुदाचनं।
‘‘Gamanena na pattabbo, lokassanto kudācanaṃ;
न च अप्पत्वा लोकन्तं, दुक्खा अत्थि पमोचनं॥
Na ca appatvā lokantaṃ, dukkhā atthi pamocanaṃ.
‘‘तस्मा हवे लोकविदू सुमेधो।
‘‘Tasmā have lokavidū sumedho;
लोकन्तगू वुसितब्रह्मचरियो।
Lokantagū vusitabrahmacariyo;
लोकस्स अन्तं समितावि ञत्वा।
Lokassa antaṃ samitāvi ñatvā;
नासीसती लोकमिमं परञ्चा’’ति॥ (अ॰ नि॰ ४.४५; सं॰ नि॰ १.१०७)।
Nāsīsatī lokamimaṃ parañcā’’ti. (a. ni. 4.45; saṃ. ni. 1.107);
अपिच तयो लोका – सङ्खारलोको, सत्तलोको, ओकासलोकोति; तत्थ ‘‘एको लोको – सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका’’ति (पटि॰ म॰ १.११२) आगतट्ठाने सङ्खारलोको वेदितब्बो। ‘‘सस्सतो लोकोति वा असस्सतो लोकोति वा’’ति (दी॰ नि॰ १.४२१) आगतट्ठाने सत्तलोको।
Apica tayo lokā – saṅkhāraloko, sattaloko, okāsalokoti; tattha ‘‘eko loko – sabbe sattā āhāraṭṭhitikā’’ti (paṭi. ma. 1.112) āgataṭṭhāne saṅkhāraloko veditabbo. ‘‘Sassato lokoti vā asassato lokoti vā’’ti (dī. ni. 1.421) āgataṭṭhāne sattaloko.
‘‘यावता चन्दिमसूरिया, परिहरन्ति दिसा भन्ति विरोचना।
‘‘Yāvatā candimasūriyā, pariharanti disā bhanti virocanā;
ताव सहस्सधा लोको, एत्थ ते वत्तती वसो’’ति॥ (म॰ नि॰ १.५०३) –
Tāva sahassadhā loko, ettha te vattatī vaso’’ti. (ma. ni. 1.503) –
आगतट्ठाने ओकासलोको, तम्पि भगवा सब्बथा अवेदि। तथा हिस्स – ‘‘एको लोको – सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका। द्वे लोका – नामञ्च रूपञ्च। तयो लोका – तिस्सो वेदना। चत्तारो लोका – चत्तारो आहारा। पञ्च लोका – पञ्चुपादानक्खन्धा। छ लोका – छ अज्झत्तिकानि आयतनानि। सत्त लोका सत्त विञ्ञाणट्ठितियो। अट्ठ लोका – अट्ठ लोकधम्मा। नव लोका – नव सत्तावासा। दस लोका – दसायतनानि। द्वादस लोका – द्वादसायतनानि । अट्ठारस लोका – अट्ठारस धातुयो’’ति (पटि॰ म॰ १.११२)। अयं सङ्खारलोकोपि सब्बथा विदितो।
Āgataṭṭhāne okāsaloko, tampi bhagavā sabbathā avedi. Tathā hissa – ‘‘eko loko – sabbe sattā āhāraṭṭhitikā. Dve lokā – nāmañca rūpañca. Tayo lokā – tisso vedanā. Cattāro lokā – cattāro āhārā. Pañca lokā – pañcupādānakkhandhā. Cha lokā – cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta lokā satta viññāṇaṭṭhitiyo. Aṭṭha lokā – aṭṭha lokadhammā. Nava lokā – nava sattāvāsā. Dasa lokā – dasāyatanāni. Dvādasa lokā – dvādasāyatanāni . Aṭṭhārasa lokā – aṭṭhārasa dhātuyo’’ti (paṭi. ma. 1.112). Ayaṃ saṅkhāralokopi sabbathā vidito.
यस्मा पनेस सब्बेसम्पि सत्तानं आसयं जानाति, अनुसयं जानाति, चरितं जानाति, अधिमुत्तिं जानाति, अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये भब्बे अभब्बे सत्ते जानाति, तस्मास्स सत्तलोकोपि सब्बथा विदितो। यथा च सत्तलोको एवं ओकासलोकोपि। तथा हेस एकं चक्कवाळं आयामतो च वित्थारतो च योजनानं द्वादस सतसहस्सानि तीणि सहस्सानि चत्तारि सतानि पञ्ञासञ्च योजनानि। परिक्खेपतो –
Yasmā panesa sabbesampi sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbe abhabbe satte jānāti, tasmāssa sattalokopi sabbathā vidito. Yathā ca sattaloko evaṃ okāsalokopi. Tathā hesa ekaṃ cakkavāḷaṃ āyāmato ca vitthārato ca yojanānaṃ dvādasa satasahassāni tīṇi sahassāni cattāri satāni paññāsañca yojanāni. Parikkhepato –
सब्बं सतसहस्सानि, छत्तिंस परिमण्डलं।
Sabbaṃ satasahassāni, chattiṃsa parimaṇḍalaṃ;
दसञ्चेव सहस्सानि, अड्ढुड्ढानि सतानि च॥
Dasañceva sahassāni, aḍḍhuḍḍhāni satāni ca.
तत्थ –
Tattha –
दुवे सतसहस्सानि, चत्तारि नहुतानि च।
Duve satasahassāni, cattāri nahutāni ca;
एत्तकं बहलत्तेन, सङ्खातायं वसुन्धरा॥
Ettakaṃ bahalattena, saṅkhātāyaṃ vasundharā.
तस्सा एव सन्धारकं –
Tassā eva sandhārakaṃ –
चत्तारि सतसहस्सानि, अट्ठेव नहुतानि च।
Cattāri satasahassāni, aṭṭheva nahutāni ca;
एत्तकं बहलत्तेन, जलं वाते पतिट्ठितं॥
Ettakaṃ bahalattena, jalaṃ vāte patiṭṭhitaṃ.
तस्सापि सन्धारको –
Tassāpi sandhārako –
नवसतसहस्सानि, मालुतो नभमुग्गतो।
Navasatasahassāni, māluto nabhamuggato;
सट्ठि चेव सहस्सानि, एसा लोकस्स सण्ठिति॥
Saṭṭhi ceva sahassāni, esā lokassa saṇṭhiti.
एवं सण्ठिते चेत्थ योजनानं –
Evaṃ saṇṭhite cettha yojanānaṃ –
चतुरासीति सहस्सानि, अज्झोगाळ्हो महण्णवे।
Caturāsīti sahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
अच्चुग्गतो तावदेव, सिनेरुपब्बतुत्तमो॥
Accuggato tāvadeva, sinerupabbatuttamo.
ततो उपड्ढुपड्ढेन, पमाणेन यथाक्कमं।
Tato upaḍḍhupaḍḍhena, pamāṇena yathākkamaṃ;
अज्झोगाळ्हुग्गता दिब्बा, नानारतनचित्तिता॥
Ajjhogāḷhuggatā dibbā, nānāratanacittitā.
युगन्धरो ईसधरो, करवीको सुदस्सनो।
Yugandharo īsadharo, karavīko sudassano;
नेमिन्धरो विनतको, अस्सकण्णो गिरी ब्रहा॥
Nemindharo vinatako, assakaṇṇo girī brahā.
एते सत्त महासेला, सिनेरुस्स समन्ततो।
Ete satta mahāselā, sinerussa samantato;
महाराजानमावासा, देवयक्खनिसेविता॥
Mahārājānamāvāsā, devayakkhanisevitā.
योजनानं सतानुच्चो, हिमवा पञ्च पब्बतो।
Yojanānaṃ satānucco, himavā pañca pabbato;
योजनानं सहस्सानि, तीणि आयतवित्थतो।
Yojanānaṃ sahassāni, tīṇi āyatavitthato;
चतुरासीतिसहस्सेहि, कूटेहि पटिमण्डितो॥
Caturāsītisahassehi, kūṭehi paṭimaṇḍito.
तिपञ्चयोजनक्खन्ध, परिक्खेपा नगव्हया।
Tipañcayojanakkhandha, parikkhepā nagavhayā;
पञ्ञास योजनक्खन्ध, साखायामा समन्ततो॥
Paññāsa yojanakkhandha, sākhāyāmā samantato.
सतयोजनवित्थिण्णा, तावदेव च उग्गता।
Satayojanavitthiṇṇā, tāvadeva ca uggatā;
जम्बू यस्सानुभावेन, जम्बुदीपो पकासितो॥
Jambū yassānubhāvena, jambudīpo pakāsito.
द्वे असीति सहस्सानि, अज्झोगाळ्हो महण्णवे।
Dve asīti sahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
अच्चुग्गतो तावदेव, चक्कवाळसिलुच्चयो।
Accuggato tāvadeva, cakkavāḷasiluccayo;
परिक्खिपित्वा तं सब्बं, लोकधातुमयं ठितो॥
Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, lokadhātumayaṃ ṭhito.
तत्थ चन्दमण्डलं एकूनपञ्ञासयोजनं, सूरियमण्डलं पञ्ञासयोजनं, तावतिंसभवनं दससहस्सयोजनं; तथा असुरभवनं, अवीचिमहानिरयो, जम्बुदीपो च। अपरगोयानं सत्तसहस्सयोजनं; तथा पुब्बविदेहो। उत्तरकुरु अट्ठसहस्सयोजनो, एकमेको चेत्थ महादीपो पञ्चसतपञ्चसतपरित्तदीपपरिवारो; तं सब्बम्पि एकं चक्कवाळं , एका लोकधातु, तदन्तरेसु लोकन्तरिकनिरया। एवं अनन्तानि चक्कवाळानि अनन्ता लोकधातुयो भगवा अनन्तेन बुद्धञाणेन अवेदि, अञ्ञासि, पटिविज्झि। एवमस्स ओकासलोकोपि सब्बथा विदितो। एवम्पि सब्बथा विदितलोकत्ता लोकविदू।
Tattha candamaṇḍalaṃ ekūnapaññāsayojanaṃ, sūriyamaṇḍalaṃ paññāsayojanaṃ, tāvatiṃsabhavanaṃ dasasahassayojanaṃ; tathā asurabhavanaṃ, avīcimahānirayo, jambudīpo ca. Aparagoyānaṃ sattasahassayojanaṃ; tathā pubbavideho. Uttarakuru aṭṭhasahassayojano, ekameko cettha mahādīpo pañcasatapañcasataparittadīpaparivāro; taṃ sabbampi ekaṃ cakkavāḷaṃ , ekā lokadhātu, tadantaresu lokantarikanirayā. Evaṃ anantāni cakkavāḷāni anantā lokadhātuyo bhagavā anantena buddhañāṇena avedi, aññāsi, paṭivijjhi. Evamassa okāsalokopi sabbathā vidito. Evampi sabbathā viditalokattā lokavidū.
अत्तनो पन गुणेहि विसिट्ठतरस्स कस्सचि अभावा नत्थि एतस्स उत्तरोति अनुत्तरो। तथा हेस सीलगुणेनापि सब्बं लोकमभिभवति, समाधि…पे॰… पञ्ञा… विमुत्ति… विमुत्तिञाणदस्सनगुणेनापि, सीलगुणेनापि असमो असमसमो अप्पटिमो अप्पटिभागो अप्पटिपुग्गलो…पे॰… विमुत्तिञाणदस्सनगुणेनापि। यथाह – ‘‘न खो पनाहं, भिक्खवे, समनुपस्सामि सदेवके लोके समारके…पे॰… सदेवमनुस्साय अत्तना सीलसम्पन्नतर’’न्ति वित्थारो।
Attano pana guṇehi visiṭṭhatarassa kassaci abhāvā natthi etassa uttaroti anuttaro. Tathā hesa sīlaguṇenāpi sabbaṃ lokamabhibhavati, samādhi…pe… paññā… vimutti… vimuttiñāṇadassanaguṇenāpi, sīlaguṇenāpi asamo asamasamo appaṭimo appaṭibhāgo appaṭipuggalo…pe… vimuttiñāṇadassanaguṇenāpi. Yathāha – ‘‘na kho panāhaṃ, bhikkhave, samanupassāmi sadevake loke samārake…pe… sadevamanussāya attanā sīlasampannatara’’nti vitthāro.
एवं अग्गप्पसादसुत्तादीनि (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०) ‘‘न मे आचरियो अत्थी’’तिआदिका गाथायो (म॰ नि॰ १.२८५; महाव॰ ११) च वित्थारेतब्बा।
Evaṃ aggappasādasuttādīni (a. ni. 4.34; itivu. 90) ‘‘na me ācariyo atthī’’tiādikā gāthāyo (ma. ni. 1.285; mahāva. 11) ca vitthāretabbā.
पुरिसदम्मे सारेतीति पुरिसदम्मसारथि, दमेति विनेतीति वुत्तं होति। तत्थ पुरिसदम्माति अदन्ता दमेतुं युत्ता तिरच्छानपुरिसापि मनुस्सपुरिसापि अमनुस्सपुरिसापि। तथा हि भगवता तिरच्छानपुरिसापि अपलाळो नागराजा, चूळोदरो, महोदरो, अग्गिसिखो, धूमसिखो, धनपालको हत्थीति एवमादयो दमिता, निब्बिसा कता, सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठापिता। मनुस्सपुरिसापि सच्चकनिगण्ठपुत्त-अम्बट्ठमाणव-पोक्खरसाति-सोणदण्डकूटदन्तादयो। अमनुस्सपुरिसापि आळवक-सूचिलोम-खरलोम-यक्ख-सक्कदेवराजादयो दमिता विनीता विचित्रेहि विनयनूपायेहि। ‘‘अहं खो, केसि, पुरिसदम्मं सण्हेनपि विनेमि, फरुसेनपि विनेमि, सण्हफरुसेनपि विनेमी’’ति (अ॰ नि॰ ४.१११) इदञ्चेत्थ सुत्तं वित्थारेतब्बं। अथ वा विसुद्धसीलादीनं पठमज्झानादीनि सोतापन्नादीनञ्च उत्तरिमग्गपटिपदं आचिक्खन्तो दन्तेपि दमेतियेव।
Purisadamme sāretīti purisadammasārathi, dameti vinetīti vuttaṃ hoti. Tattha purisadammāti adantā dametuṃ yuttā tiracchānapurisāpi manussapurisāpi amanussapurisāpi. Tathā hi bhagavatā tiracchānapurisāpi apalāḷo nāgarājā, cūḷodaro, mahodaro, aggisikho, dhūmasikho, dhanapālako hatthīti evamādayo damitā, nibbisā katā, saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpitā. Manussapurisāpi saccakanigaṇṭhaputta-ambaṭṭhamāṇava-pokkharasāti-soṇadaṇḍakūṭadantādayo. Amanussapurisāpi āḷavaka-sūciloma-kharaloma-yakkha-sakkadevarājādayo damitā vinītā vicitrehi vinayanūpāyehi. ‘‘Ahaṃ kho, kesi, purisadammaṃ saṇhenapi vinemi, pharusenapi vinemi, saṇhapharusenapi vinemī’’ti (a. ni. 4.111) idañcettha suttaṃ vitthāretabbaṃ. Atha vā visuddhasīlādīnaṃ paṭhamajjhānādīni sotāpannādīnañca uttarimaggapaṭipadaṃ ācikkhanto dantepi dametiyeva.
अथ वा अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथीति एकमेविदं अत्थपदं । भगवा हि तथा पुरिसदम्मे सारेति, यथा एकपल्लङ्केनेव निसिन्ना अट्ठ दिसा असज्जमाना धावन्ति। तस्मा ‘‘अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथी’’ति वुच्चति। ‘‘हत्थिदमकेन, भिक्खवे, हत्थिदम्मो सारितो एकंयेव दिसं धावती’’ति इदञ्चेत्थ सुत्तं (म॰ नि॰ ३.३१२) वित्थारेतब्बं।
Atha vā anuttaro purisadammasārathīti ekamevidaṃ atthapadaṃ . Bhagavā hi tathā purisadamme sāreti, yathā ekapallaṅkeneva nisinnā aṭṭha disā asajjamānā dhāvanti. Tasmā ‘‘anuttaro purisadammasārathī’’ti vuccati. ‘‘Hatthidamakena, bhikkhave, hatthidammo sārito ekaṃyeva disaṃ dhāvatī’’ti idañcettha suttaṃ (ma. ni. 3.312) vitthāretabbaṃ.
दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि यथारहं अनुसासतीति सत्था। अपिच सत्था वियाति सत्था, भगवा सत्थवाहो। ‘‘यथा सत्थवाहो सत्थे कन्तारं तारेति, चोरकन्तारं तारेति, वाळकन्तारं तारेति, दुब्भिक्खकन्तारं तारेति, निरुदककन्तारं तारेति, उत्तारेति नित्तारेति पतारेति खेमन्तभूमिं सम्पापेति; एवमेव भगवा सत्था सत्थवाहो सत्ते कन्तारं तारेति जातिकन्तारं तारेती’’तिआदिना (महानि॰ १९०) निद्देसनयेनपेत्थ अत्थो वेदितब्बो।
Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ anusāsatīti satthā. Apica satthā viyāti satthā, bhagavā satthavāho. ‘‘Yathā satthavāho satthe kantāraṃ tāreti, corakantāraṃ tāreti, vāḷakantāraṃ tāreti, dubbhikkhakantāraṃ tāreti, nirudakakantāraṃ tāreti, uttāreti nittāreti patāreti khemantabhūmiṃ sampāpeti; evameva bhagavā satthā satthavāho satte kantāraṃ tāreti jātikantāraṃ tāretī’’tiādinā (mahāni. 190) niddesanayenapettha attho veditabbo.
देवमनुस्सानन्ति दएवानञ्च मनुस्सानञ्च उक्कट्ठपरिच्छेदवसेनेतं वुत्तं, भब्बपुग्गलपरिच्छेदवसेन च। भगवा पन तिरच्छानगतानम्पि अनुसासनिप्पदानेन सत्थायेव। तेपि हि भगवतो धम्मसवनेन उपनिस्सयसम्पत्तिं पत्वा ताय एव उपनिस्सयसम्पत्तिया दुतिये ततिये वा अत्तभावे मग्गफलभागिनो होन्ति। मण्डूकदेवपुत्तादयो चेत्थ निदस्सनं। भगवति किर गग्गराय पोक्खरणिया तीरे चम्पानगरवासीनं धम्मं देसयमाने एको मण्डूको भगवतो सरे निमित्तं अग्गहेसि। तं एको वच्छपालको दण्डमोलुब्भ तिट्ठन्तो तस्स सीसे सन्निरुम्भित्वा अट्ठासि। सो तावदेव कालं कत्वा तावतिंसभवने द्वादसयोजनिके कनकविमाने निब्बत्ति। सुत्तप्पबुद्धो विय च तत्थ अच्छरासङ्घपरिवुतं अत्तानं दिस्वा ‘‘अरे, अहम्पि नाम इध निब्बत्तोस्मि! किं नु खो कम्मं अकासि’’न्ति आवज्जेन्तो नाञ्ञं किञ्चि अद्दस, अञ्ञत्र भगवतो सरे निमित्तग्गाहा। सो तआवदेव सह विमानेन आगन्त्वा भगवतो पादे सिरसा वन्दि। भगवा जानन्तोव पुच्छि –
Devamanussānanti daevānañca manussānañca ukkaṭṭhaparicchedavasenetaṃ vuttaṃ, bhabbapuggalaparicchedavasena ca. Bhagavā pana tiracchānagatānampi anusāsanippadānena satthāyeva. Tepi hi bhagavato dhammasavanena upanissayasampattiṃ patvā tāya eva upanissayasampattiyā dutiye tatiye vā attabhāve maggaphalabhāgino honti. Maṇḍūkadevaputtādayo cettha nidassanaṃ. Bhagavati kira gaggarāya pokkharaṇiyā tīre campānagaravāsīnaṃ dhammaṃ desayamāne eko maṇḍūko bhagavato sare nimittaṃ aggahesi. Taṃ eko vacchapālako daṇḍamolubbha tiṭṭhanto tassa sīse sannirumbhitvā aṭṭhāsi. So tāvadeva kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane dvādasayojanike kanakavimāne nibbatti. Suttappabuddho viya ca tattha accharāsaṅghaparivutaṃ attānaṃ disvā ‘‘are, ahampi nāma idha nibbattosmi! Kiṃ nu kho kammaṃ akāsi’’nti āvajjento nāññaṃ kiñci addasa, aññatra bhagavato sare nimittaggāhā. So taāvadeva saha vimānena āgantvā bhagavato pāde sirasā vandi. Bhagavā jānantova pucchi –
‘‘को मे वन्दति पादानि, इद्धिया यससा जलं।
‘‘Ko me vandati pādāni, iddhiyā yasasā jalaṃ;
अभिक्कन्तेन वण्णेन, सब्बा ओभासयं दिसा’’ति॥
Abhikkantena vaṇṇena, sabbā obhāsayaṃ disā’’ti.
‘‘मण्डूकोहं पुरे आसिं, उदके वारिगोचरो।
‘‘Maṇḍūkohaṃ pure āsiṃ, udake vārigocaro;
तव धम्मं सुणन्तस्स, अवधि वच्छपालको’’ति॥ (वि॰ व॰ ८५७-८५८)।
Tava dhammaṃ suṇantassa, avadhi vacchapālako’’ti. (vi. va. 857-858);
भगवा तस्स धम्मं देसेसि। देसनावसाने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। देवपुत्तोपि सोतापत्तिफले पतिट्ठाय सितं कत्वा पक्कामीति।
Bhagavā tassa dhammaṃ desesi. Desanāvasāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Devaputtopi sotāpattiphale patiṭṭhāya sitaṃ katvā pakkāmīti.
यं पन किञ्चि अत्थि ञेय्यं नाम, तस्स सब्बस्स बुद्धत्ता विमोक्खन्तिकञाणवसेन बुद्धो। यस्मा वा चत्तारि सच्चानि अत्तनापि बुज्झि, अञ्ञेपि सत्ते बोधेसि; तस्मा एवमादीहिपि कारणेहि बुद्धो। इमस्स चत्थस्स विञ्ञापनत्थं ‘‘बुज्झिता सच्चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो’’ति एवं पवत्तो सब्बोपि निद्देसनयो (महानि॰ १९२) पटिसम्भिदानयो (पटि॰ म॰ १.१६२) वा वित्थारेतब्बो।
Yaṃ pana kiñci atthi ñeyyaṃ nāma, tassa sabbassa buddhattā vimokkhantikañāṇavasena buddho. Yasmā vā cattāri saccāni attanāpi bujjhi, aññepi satte bodhesi; tasmā evamādīhipi kāraṇehi buddho. Imassa catthassa viññāpanatthaṃ ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’ti evaṃ pavatto sabbopi niddesanayo (mahāni. 192) paṭisambhidānayo (paṭi. ma. 1.162) vā vitthāretabbo.
भगवाति इदं पनस्स गुणविसिट्ठसत्तुत्तमगरुगारवाधिवचनं। तेनाहु पोराणा –
Bhagavāti idaṃ panassa guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanaṃ. Tenāhu porāṇā –
‘‘भगवाति वचनं सेट्ठं, भगवाति वचनमुत्तमं।
‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;
गरु गारवयुत्तो सो, भगवा तेन वुच्चती’’ति॥
Garu gāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti.
चतुब्बिधञ्हि नामं – आवत्थिकं, लिङ्गिकं, नेमित्तिकं, अधिच्चसमुप्पन्नन्ति। अधिच्चसमुप्पन्नं नाम लोकियवोहारेन ‘‘यदिच्छक’’न्ति वुत्तं होति। तत्थ ‘‘वच्छो दम्मो बलिबद्दो’’ति एवमादि आवत्थिकं। ‘‘दण्डी छत्ती सिखी करी’’ति एवमादि लिङ्गिकं। ‘‘तेविज्जो छळभिञ्ञो’’ति एवमादि नेमित्तिकं। ‘‘सिरिवड्ढको धनवड्ढको’’ति एवमादि वचनत्थमनपेक्खित्वा पवत्तं अधिच्चसमुप्पन्नं। इदं पन भगवाति नामं नेमित्तिकं, न महामायाय न सुद्धोदनमहाराजेन न असीतिया ञातिसहस्सेहि कतं, न सक्कसन्तुसितादीहि देवताविसेसेहि। वुत्तञ्हेतं धम्मसेनापतिना – ‘‘भगवाति नेतं नामं मातरा कतं…पे॰… विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तानं बोधिया मूले सह सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स पटिलाभा सच्छिकापञ्ञत्ति, यदिदं भगवा’’ति (महानि॰ ८४)।
Catubbidhañhi nāmaṃ – āvatthikaṃ, liṅgikaṃ, nemittikaṃ, adhiccasamuppannanti. Adhiccasamuppannaṃ nāma lokiyavohārena ‘‘yadicchaka’’nti vuttaṃ hoti. Tattha ‘‘vaccho dammo balibaddo’’ti evamādi āvatthikaṃ. ‘‘Daṇḍī chattī sikhī karī’’ti evamādi liṅgikaṃ. ‘‘Tevijjo chaḷabhiñño’’ti evamādi nemittikaṃ. ‘‘Sirivaḍḍhako dhanavaḍḍhako’’ti evamādi vacanatthamanapekkhitvā pavattaṃ adhiccasamuppannaṃ. Idaṃ pana bhagavāti nāmaṃ nemittikaṃ, na mahāmāyāya na suddhodanamahārājena na asītiyā ñātisahassehi kataṃ, na sakkasantusitādīhi devatāvisesehi. Vuttañhetaṃ dhammasenāpatinā – ‘‘bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ…pe… vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikāpaññatti, yadidaṃ bhagavā’’ti (mahāni. 84).
यंगुणनेमित्तिकञ्चेतं नामं, तेसं गुणानं पकासनत्थं इमं गाथं वदन्ति –
Yaṃguṇanemittikañcetaṃ nāmaṃ, tesaṃ guṇānaṃ pakāsanatthaṃ imaṃ gāthaṃ vadanti –
‘‘भगी भजी भागी विभत्तवा इति।
‘‘Bhagī bhajī bhāgī vibhattavā iti;
अकासि भग्गन्ति गरूति भाग्यवा।
Akāsi bhagganti garūti bhāgyavā;
बहूहि ञायेहि सुभावितत्तनो।
Bahūhi ñāyehi subhāvitattano;
भवन्तगो सो भगवाति वुच्चती’’ति॥
Bhavantago so bhagavāti vuccatī’’ti.
निद्देसे वुत्तनयेनेव चेत्थ तेसं तेसं पदानमत्थो दट्ठब्बो।
Niddese vuttanayeneva cettha tesaṃ tesaṃ padānamattho daṭṭhabbo.
अयं पन अपरो नयो –
Ayaṃ pana aparo nayo –
‘‘भाग्यवा भग्गवा युत्तो, भगेहि च विभत्तवा।
‘‘Bhāgyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;
भत्तवा वन्तगमनो, भवेसु भगवा ततो’’ति॥
Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti.
तत्थ वण्णागमो वण्णविपरिययोति एतं निरुत्तिलक्खणं गहेत्वा सद्दनयेन वा पिसोदरादिपक्खेपलक्खणं गहेत्वा यस्मा लोकियलोकुत्तरसुखाभिनिब्बत्तकं दानसीलादिपारप्पत्तं भाग्यमस्स अत्थि, तस्मा ‘‘भाग्यवा’’ति वत्तब्बे ‘‘भगवा’’ति वुच्चतीति ञातब्बं। यस्मा पन लोभ-दोस-मोह-विपरीतमनसिकार-अहिरिकानोत्तप्प-कोधूपनाह-मक्ख-पळासइस्सा-मच्छरिय-मायासाठेय्य-थम्भ-सारम्भ-मानातिमान-मद-पमाद-तण्हाविज्जा तिविधाकुसलमूल-दुच्चरित-संकिलेस-मल-विसमसञ्ञा-वितक्क-पपञ्च-चतुब्बिधविपरियेसआसव-गन्थ-ओघ-योगागति-तण्हुप्पादुपादान-पञ्चचेतोखील-विनिबन्ध-नीवरणाभिनन्दनछविवादमूल-तण्हाकाय-सत्तानुसय-अट्ठमिच्छत्त-नवतण्हामूलक-दसाकुसलकम दिट्ठिगत-अट्ठसततण्हाविचरितप्पभेद-सब्बदरथ-परिळाह-किलेससतसहस्सानि, सङ्खेपतो वा पञ्च किलेस-अभिसङ्खारखन्धमच्चु-देवपुत्त-मारे अभञ्जि, तस्मा भग्गत्ता एतेसं परिस्सयानं भग्गवाति वत्तब्बे भगवाति वुच्चति। आह चेत्थ –
Tattha vaṇṇāgamo vaṇṇavipariyayoti etaṃ niruttilakkhaṇaṃ gahetvā saddanayena vā pisodarādipakkhepalakkhaṇaṃ gahetvā yasmā lokiyalokuttarasukhābhinibbattakaṃ dānasīlādipārappattaṃ bhāgyamassa atthi, tasmā ‘‘bhāgyavā’’ti vattabbe ‘‘bhagavā’’ti vuccatīti ñātabbaṃ. Yasmā pana lobha-dosa-moha-viparītamanasikāra-ahirikānottappa-kodhūpanāha-makkha-paḷāsaissā-macchariya-māyāsāṭheyya-thambha-sārambha-mānātimāna-mada-pamāda-taṇhāvijjā tividhākusalamūla-duccarita-saṃkilesa-mala-visamasaññā-vitakka-papañca-catubbidhavipariyesaāsava-gantha-ogha-yogāgati-taṇhuppādupādāna-pañcacetokhīla-vinibandha-nīvaraṇābhinandanachavivādamūla-taṇhākāya-sattānusaya-aṭṭhamicchatta-navataṇhāmūlaka-dasākusalakama diṭṭhigata-aṭṭhasatataṇhāvicaritappabheda-sabbadaratha-pariḷāha-kilesasatasahassāni, saṅkhepato vā pañca kilesa-abhisaṅkhārakhandhamaccu-devaputta-māre abhañji, tasmā bhaggattā etesaṃ parissayānaṃ bhaggavāti vattabbe bhagavāti vuccati. Āha cettha –
‘‘भग्गरागो भग्गदोसो, भग्गमोहो अनासवो।
‘‘Bhaggarāgo bhaggadoso, bhaggamoho anāsavo;
भग्गास्स पापका धम्मा, भगवा तेन वुच्चती’’ति॥
Bhaggāssa pāpakā dhammā, bhagavā tena vuccatī’’ti.
भाग्यवन्तताय चस्स सतपुञ्ञजलक्खणधरस्स रूपकायसम्पत्तिदीपिता होति, भग्गदोसताय धम्मकायसम्पत्ति। तथा लोकियपरिक्खकानं बहुमतभावो, गहट्ठपब्बजितेहि अभिगमनीयता, अभिगतानञ्च नेसं कायचित्तदुक्खापनयने पटिबलभावो, आमिसदानधम्मदानेहि उपकारिता, लोकियलोकुत्तरसुखेहि च सम्पयोजनसमत्थता दीपिता होति।
Bhāgyavantatāya cassa satapuññajalakkhaṇadharassa rūpakāyasampattidīpitā hoti, bhaggadosatāya dhammakāyasampatti. Tathā lokiyaparikkhakānaṃ bahumatabhāvo, gahaṭṭhapabbajitehi abhigamanīyatā, abhigatānañca nesaṃ kāyacittadukkhāpanayane paṭibalabhāvo, āmisadānadhammadānehi upakāritā, lokiyalokuttarasukhehi ca sampayojanasamatthatā dīpitā hoti.
यस्मा च लोके इस्सरिय-धम्म-यस-सिरी-काम-पयत्तेसु छसु धम्मेसु भगसद्दो वत्तति, परमञ्चस्स सकचित्ते इस्सरियं, अणिमा लघिमादिकं वा लोकियसम्मतं सब्बाकारपरिपूरं अत्थि तथा लोकुत्तरो धम्मो लोकत्तयब्यापको यथाभुच्चगुणाधिगतो अतिविय परिसुद्धो यसो, रूपकायदस्सनब्यावटजननयनप्पसादजननसमत्था सब्बाकारपरिपूरा सब्बङ्गपच्चङ्गसिरी, यं यं एतेन इच्छितं पत्थितं अत्तहितं परहितं वा, तस्स तस्स तथेव अभिनिप्फन्नत्ता इच्छितिच्छि, तत्थ निप्फत्तिसञ्ञितो कामो, सब्बलोकगरुभावप्पत्तिहेतुभूतो सम्मावायामसङ्खातो पयत्तो च अत्थि; तस्मा इमेहि भगेहि युत्तत्तापि भगा अस्स सन्तीति इमिना अत्थेन भगवाति वुच्चति।
Yasmā ca loke issariya-dhamma-yasa-sirī-kāma-payattesu chasu dhammesu bhagasaddo vattati, paramañcassa sakacitte issariyaṃ, aṇimā laghimādikaṃ vā lokiyasammataṃ sabbākāraparipūraṃ atthi tathā lokuttaro dhammo lokattayabyāpako yathābhuccaguṇādhigato ativiya parisuddho yaso, rūpakāyadassanabyāvaṭajananayanappasādajananasamatthā sabbākāraparipūrā sabbaṅgapaccaṅgasirī, yaṃ yaṃ etena icchitaṃ patthitaṃ attahitaṃ parahitaṃ vā, tassa tassa tatheva abhinipphannattā icchiticchi, tattha nipphattisaññito kāmo, sabbalokagarubhāvappattihetubhūto sammāvāyāmasaṅkhāto payatto ca atthi; tasmā imehi bhagehi yuttattāpi bhagā assa santīti iminā atthena bhagavāti vuccati.
यस्मा पन कुसलादीहि भेदेहि सब्बधम्मे, खन्धायतन-धातुसच्च-इन्द्रियपटिच्चसमुप्पादादीहि वा कुसलादिधम्मे, पीळन-सङ्खत-सन्तापविपरिणामट्ठेन वा दुक्खमरियसच्चं, आयूहन-निदान-संयोग-पलिबोधट्ठेन समुदयं, निस्सरणविवेकासङ्खत-अमतट्ठेन निरोधं, निय्यान-हेतु-दस्सनाधिपतेय्यट्ठेन मग्गं विभत्तवा, विभजित्वा विवरित्वा देसितवाति वुत्तं होति। तस्मा विभत्तवाति वत्तब्बे भगवाति वुच्चति ।
Yasmā pana kusalādīhi bhedehi sabbadhamme, khandhāyatana-dhātusacca-indriyapaṭiccasamuppādādīhi vā kusalādidhamme, pīḷana-saṅkhata-santāpavipariṇāmaṭṭhena vā dukkhamariyasaccaṃ, āyūhana-nidāna-saṃyoga-palibodhaṭṭhena samudayaṃ, nissaraṇavivekāsaṅkhata-amataṭṭhena nirodhaṃ, niyyāna-hetu-dassanādhipateyyaṭṭhena maggaṃ vibhattavā, vibhajitvā vivaritvā desitavāti vuttaṃ hoti. Tasmā vibhattavāti vattabbe bhagavāti vuccati .
यस्मा च एस दिब्बब्रह्मअरियविहारे कायचित्तउपधिविवेके सुञ्ञतप्पणिहितानिमित्तविमोक्खे अञ्ञे च लोकियलोकुत्तरे उत्तरिमनुस्सधम्मे भजि सेवि बहुलमकासि, तस्मा भत्तवाति वत्तब्बे भगवाति वुच्चति।
Yasmā ca esa dibbabrahmaariyavihāre kāyacittaupadhiviveke suññatappaṇihitānimittavimokkhe aññe ca lokiyalokuttare uttarimanussadhamme bhaji sevi bahulamakāsi, tasmā bhattavāti vattabbe bhagavāti vuccati.
यस्मा पन तीसु भवेसु तण्हासङ्खातं गमनमनेन वन्तं, तस्मा भवेसु वन्तगमनोति वत्तब्बे भवसद्दतो भकारं, गमनसद्दतो गकारं, वन्तसद्दतो वकारञ्च दीघं कत्वा आदाय भगवाति वुच्चति। यथा लोके ‘‘मेहनस्स खस्स माला’’ति वत्तब्बे ‘‘मेखला’’ति वुच्चति।
Yasmā pana tīsu bhavesu taṇhāsaṅkhātaṃ gamanamanena vantaṃ, tasmā bhavesu vantagamanoti vattabbe bhavasaddato bhakāraṃ, gamanasaddato gakāraṃ, vantasaddato vakārañca dīghaṃ katvā ādāya bhagavāti vuccati. Yathā loke ‘‘mehanassa khassa mālā’’ti vattabbe ‘‘mekhalā’’ti vuccati.
सो इमं लोकन्ति सो भगवा इमं लोकं। इदानि वत्तब्बं निदस्सेति। सदेवकन्ति सह देवेहि सदेवकं; एवं सह मारेन समारकं; सह ब्रह्मुना सब्रह्मकं; सह समणब्राह्मणेहि सस्समणब्राह्मणिं; पजातत्ता पजा, तं पजं; सह देवमनुस्सेहि सदेवमनुस्सं। तत्थ सदेवकवचनेन पञ्चकामावचरदेवग्गहणं वेदितब्बं, समारकवचनेन छट्ठकामावचरदेवग्गहणं, सब्रह्मकवचनेन ब्रह्मकायिकादिब्रह्मग्गहणं, सस्समणब्राह्मणीवचनेन सासनस्स पच्चत्थिकपच्चामित्तसमणब्राह्मणग्गहणं, समितपाप-बाहितपाप-समणब्राह्मणग्गहणञ्च, पजावचनेन सत्तलोकग्गहणं, सदेवमनुस्सवचनेन सम्मुतिदेवअवसेसमनुस्सग्गहणं। एवमेत्थ तीहि पदेहि ओकासलोको, द्वीहि पजावसेन सत्तलोको गहितोति वेदितब्बो।
So imaṃ lokanti so bhagavā imaṃ lokaṃ. Idāni vattabbaṃ nidasseti. Sadevakanti saha devehi sadevakaṃ; evaṃ saha mārena samārakaṃ; saha brahmunā sabrahmakaṃ; saha samaṇabrāhmaṇehi sassamaṇabrāhmaṇiṃ; pajātattā pajā, taṃ pajaṃ; saha devamanussehi sadevamanussaṃ. Tattha sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ veditabbaṃ, samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṃ, sassamaṇabrāhmaṇīvacanena sāsanassa paccatthikapaccāmittasamaṇabrāhmaṇaggahaṇaṃ, samitapāpa-bāhitapāpa-samaṇabrāhmaṇaggahaṇañca, pajāvacanena sattalokaggahaṇaṃ, sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaṇaṃ. Evamettha tīhi padehi okāsaloko, dvīhi pajāvasena sattaloko gahitoti veditabbo.
अपरो नयो – सदेवकग्गहणेन अरूपावचरदेवलोको गहितो, समारकग्गहणेन छकामावचरदेवलोका, सब्रह्मकग्गहणेन रूपीब्रह्मलोको, सस्समणब्राह्मणादिग्गहणेन चतुपरिसवसेन सम्मुतिदेवेहि वा सह मनुस्सलोको, अवसेससब्बसत्तलोको वा।
Aparo nayo – sadevakaggahaṇena arūpāvacaradevaloko gahito, samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevalokā, sabrahmakaggahaṇena rūpībrahmaloko, sassamaṇabrāhmaṇādiggahaṇena catuparisavasena sammutidevehi vā saha manussaloko, avasesasabbasattaloko vā.
अपिचेत्थ सदेवकवचनेन उक्कट्ठपरिच्छेदतो सब्बस्सापि लोकस्स सच्छिकतभावं साधेन्तो तस्स भगवतो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो। ततो येसं सिया – ‘‘मारो महानुभावो छकामावचरिस्सरो वसवत्ती; किं सोपि एतेन सच्छिकतो’’ति? तेसं विमतिं विधमन्तो समारकन्ति अब्भुग्गतो। येसं पन सिया – ‘‘ब्रह्मा महानुभावो एकङ्गुलिया एकस्मिं चक्कवाळसहस्से आलोकं फरति, द्वीहि…पे॰… दसहि अङ्गुलीहि दससु चक्कवाळसहस्सेसु आलोकं फरति, अनुत्तरञ्च झानसमापत्तिसुखं पटिसंवेदेति, किं सोपि सच्छिकतो’’ति? तेसं विमतिं विधमन्तो सब्रह्मकन्ति अब्भुग्गतो। ततो येसं सिया – ‘‘पुथूसमणब्राह्मणा सासनपच्चत्थिका, किं तेपि सच्छिकता’’ति? तेसं विमतिं विधमन्तो सस्समणब्राह्मणिं पजन्ति अब्भुग्गतो। एवं उक्कट्ठुक्कट्ठानं सच्छिकतभावं पकासेत्वा अथ सम्मुतिदेवे अवसेसमनुस्से च उपादाय उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन सेससत्तलोकस्स सच्छिकतभावं पकासेन्तो सदेवमनुस्सन्ति अब्भुग्गतो। अयमेत्थानुसन्धिक्कमो।
Apicettha sadevakavacanena ukkaṭṭhaparicchedato sabbassāpi lokassa sacchikatabhāvaṃ sādhento tassa bhagavato kittisaddo abbhuggato. Tato yesaṃ siyā – ‘‘māro mahānubhāvo chakāmāvacarissaro vasavattī; kiṃ sopi etena sacchikato’’ti? Tesaṃ vimatiṃ vidhamanto samārakanti abbhuggato. Yesaṃ pana siyā – ‘‘brahmā mahānubhāvo ekaṅguliyā ekasmiṃ cakkavāḷasahasse ālokaṃ pharati, dvīhi…pe… dasahi aṅgulīhi dasasu cakkavāḷasahassesu ālokaṃ pharati, anuttarañca jhānasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvedeti, kiṃ sopi sacchikato’’ti? Tesaṃ vimatiṃ vidhamanto sabrahmakanti abbhuggato. Tato yesaṃ siyā – ‘‘puthūsamaṇabrāhmaṇā sāsanapaccatthikā, kiṃ tepi sacchikatā’’ti? Tesaṃ vimatiṃ vidhamanto sassamaṇabrāhmaṇiṃ pajanti abbhuggato. Evaṃ ukkaṭṭhukkaṭṭhānaṃ sacchikatabhāvaṃ pakāsetvā atha sammutideve avasesamanusse ca upādāya ukkaṭṭhaparicchedavasena sesasattalokassa sacchikatabhāvaṃ pakāsento sadevamanussanti abbhuggato. Ayametthānusandhikkamo.
सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेतीति एत्थ पन सयन्ति सामं, अपरनेय्यो हुत्वा; अभिञ्ञाति अभिञ्ञाय, अधिकेन ञाणेन ञत्वाति अत्थो। सच्छिकत्वाति पच्चक्खं कत्वा, एतेन अनुमानादिपटिक्खेपो कतो होति। पवेदेतीति बोधेति ञापेति पकासेति। सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं…पे॰… परियोसानकल्याणन्ति सो भगवा सत्तेसु कारुञ्ञतं पटिच्च हित्वापि अनुत्तरं विवेकसुखं धम्मं देसेति। तञ्च खो अप्पं वा बहुं वा देसेन्तो आदिकल्याणादिप्पकारमेव देसेति।
Sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedetīti ettha pana sayanti sāmaṃ, aparaneyyo hutvā; abhiññāti abhiññāya, adhikena ñāṇena ñatvāti attho. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā, etena anumānādipaṭikkhepo kato hoti. Pavedetīti bodheti ñāpeti pakāseti. So dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ…pe… pariyosānakalyāṇanti so bhagavā sattesu kāruññataṃ paṭicca hitvāpi anuttaraṃ vivekasukhaṃ dhammaṃ deseti. Tañca kho appaṃ vā bahuṃ vā desento ādikalyāṇādippakārameva deseti.
कथं? एकगाथापि हि समन्तभद्रकत्ता धम्मस्स पठमपादेन आदिकल्याणा, दुतियततियपादेहि मज्झेकल्याणा, पच्छिमपादेन परियोसानकल्याणा। एकानुसन्धिकं सुत्तं निदानेन आदिकल्याणं, निगमनेन परियोसानकल्याणं, सेसेन मज्झेकल्याणं। नानानुसन्धिकं सुत्तं पठमानुसन्धिना आदिकल्याणं, पच्छिमेन परियोसानकल्याणं, सेसेहि मज्झेकल्याणं। सकलोपि सासनधम्मो अत्तनो अत्थभूतेन सीलेन आदिकल्याणो, समथविपस्सनामग्गफलेहि मज्झेकल्याणो, निब्बानेन परियोसानकल्याणो। सीलसमाधीहि वा आदिकल्याणो, विपस्सनामग्गेहि मज्झेकल्याणो, फलनिब्बानेहि परियोसानकल्याणो । बुद्धसुबोधिताय वा आदिकल्याणो, धम्मसुधम्मताय मज्झेकल्याणो, सङ्घसुप्पटिपत्तिया परियोसानकल्याणो। तं सुत्वा तथत्ताय पटिपन्नेन अधिगन्तब्बाय अभिसम्बोधिया वा आदिकल्याणो, पच्चेकबोधिया मज्झेकल्याणो, सावकबोधिया परियोसानकल्याणो। सुय्यमानो चेस नीवरणविक्खम्भनतो सवनेनपि कल्याणमेव आवहतीति आदिकल्याणो, पटिपज्जियमानो समथविपस्सनासुखावहनतो पटिपत्तियापि कल्याणमेव आवहतीति मज्झेकल्याणो, तथा पटिपन्नो च पटिपत्तिफले निट्ठिते तादिभावावहनतो पटिपत्तिफलेनपि कल्याणमेव आवहतीति परियोसानकल्याणो। नाथप्पभवत्ता च पभवसुद्धिया आदिकल्याणो, अत्थसुद्धिया मज्झेकल्याणो , किच्चसुद्धिया परियोसानकल्याणो। तस्मा एसो भगवा अप्पं वा बहुं वा देसेन्तो आदिकल्याणादिप्पकारमेव देसेतीति वेदितब्बो।
Kathaṃ? Ekagāthāpi hi samantabhadrakattā dhammassa paṭhamapādena ādikalyāṇā, dutiyatatiyapādehi majjhekalyāṇā, pacchimapādena pariyosānakalyāṇā. Ekānusandhikaṃ suttaṃ nidānena ādikalyāṇaṃ, nigamanena pariyosānakalyāṇaṃ, sesena majjhekalyāṇaṃ. Nānānusandhikaṃ suttaṃ paṭhamānusandhinā ādikalyāṇaṃ, pacchimena pariyosānakalyāṇaṃ, sesehi majjhekalyāṇaṃ. Sakalopi sāsanadhammo attano atthabhūtena sīlena ādikalyāṇo, samathavipassanāmaggaphalehi majjhekalyāṇo, nibbānena pariyosānakalyāṇo. Sīlasamādhīhi vā ādikalyāṇo, vipassanāmaggehi majjhekalyāṇo, phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo . Buddhasubodhitāya vā ādikalyāṇo, dhammasudhammatāya majjhekalyāṇo, saṅghasuppaṭipattiyā pariyosānakalyāṇo. Taṃ sutvā tathattāya paṭipannena adhigantabbāya abhisambodhiyā vā ādikalyāṇo, paccekabodhiyā majjhekalyāṇo, sāvakabodhiyā pariyosānakalyāṇo. Suyyamāno cesa nīvaraṇavikkhambhanato savanenapi kalyāṇameva āvahatīti ādikalyāṇo, paṭipajjiyamāno samathavipassanāsukhāvahanato paṭipattiyāpi kalyāṇameva āvahatīti majjhekalyāṇo, tathā paṭipanno ca paṭipattiphale niṭṭhite tādibhāvāvahanato paṭipattiphalenapi kalyāṇameva āvahatīti pariyosānakalyāṇo. Nāthappabhavattā ca pabhavasuddhiyā ādikalyāṇo, atthasuddhiyā majjhekalyāṇo , kiccasuddhiyā pariyosānakalyāṇo. Tasmā eso bhagavā appaṃ vā bahuṃ vā desento ādikalyāṇādippakārameva desetīti veditabbo.
सात्थं सब्यञ्जनन्ति एवमादीसु पन यस्मा इमं धम्मं देसेन्तो सासनब्रह्मचरियं मग्गब्रह्मचरियञ्च पकासेति, नानानयेहि दीपेति; तञ्च यथानुरूपं अत्थसम्पत्तिया सात्थं, ब्यञ्जनसम्पत्तिया सब्यञ्जनं। सङ्कासनपकासन-विवरण-विभजन-उत्तानीकरण-पञ्ञत्ति-अत्थपदसमायोगतो सात्थं, अक्खरपद-ब्यञ्जनाकारनिरुत्तिनिद्देससम्पत्तिया सब्यञ्जनं। अत्थगम्भीरता-पटिवेधगम्भीरताहि सात्थं, धम्मगम्भीरतादेसनागम्भीरताहि सब्यञ्जनं। अत्थपटिभानपटिसम्भिदाविसयतो सात्थं, धम्मनिरुत्तिपटिसम्भिदाविसयतो सब्यञ्जनं। पण्डितवेदनीयतो परिक्खकजनप्पसादकन्ति सात्थं, सद्धेय्यतो लोकियजनप्पसादकन्ति सब्यञ्जनं। गम्भीराधिप्पायतो सात्थं, उत्तानपदतो सब्यञ्जनं। उपनेतब्बस्स अभावतो सकलपरिपुण्णभावेन केवलपरिपुण्णं; अपनेतब्बस्स अभावतो निद्दोसभावेन परिसुद्धं; सिक्खत्तयपरिग्गहितत्ता ब्रह्मभूतेहि सेट्ठेहि चरितब्बतो तेसञ्च चरियभावतो ब्रह्मचरियं। तस्मा ‘‘सात्थं सब्यञ्जनं…पे॰… ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति वुच्चति।
Sātthaṃ sabyañjananti evamādīsu pana yasmā imaṃ dhammaṃ desento sāsanabrahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca pakāseti, nānānayehi dīpeti; tañca yathānurūpaṃ atthasampattiyā sātthaṃ, byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ. Saṅkāsanapakāsana-vivaraṇa-vibhajana-uttānīkaraṇa-paññatti-atthapadasamāyogato sātthaṃ, akkharapada-byañjanākāraniruttiniddesasampattiyā sabyañjanaṃ. Atthagambhīratā-paṭivedhagambhīratāhi sātthaṃ, dhammagambhīratādesanāgambhīratāhi sabyañjanaṃ. Atthapaṭibhānapaṭisambhidāvisayato sātthaṃ, dhammaniruttipaṭisambhidāvisayato sabyañjanaṃ. Paṇḍitavedanīyato parikkhakajanappasādakanti sātthaṃ, saddheyyato lokiyajanappasādakanti sabyañjanaṃ. Gambhīrādhippāyato sātthaṃ, uttānapadato sabyañjanaṃ. Upanetabbassa abhāvato sakalaparipuṇṇabhāvena kevalaparipuṇṇaṃ; apanetabbassa abhāvato niddosabhāvena parisuddhaṃ; sikkhattayapariggahitattā brahmabhūtehi seṭṭhehi caritabbato tesañca cariyabhāvato brahmacariyaṃ. Tasmā ‘‘sātthaṃ sabyañjanaṃ…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti vuccati.
अपिच यस्मा सनिदानं सउप्पत्तिकञ्च देसेन्तो आदिकल्याणं देसेति, वेनेय्यानं अनुरूपतो अत्थस्स अविपरीतताय च हेतुदाहरणयुत्ततो च मज्झेकल्याणं, सोतूनं सद्धापटिलाभेन निगमनेन च परियोसानकल्याणं देसेति। एवं देसेन्तो च ब्रह्मचरियं पकासेति। तञ्च पटिपत्तिया अधिगमब्यत्तितो सात्थं, परियत्तिया आगमब्यत्तितो सब्यञ्जनं, सीलादिपञ्चधम्मक्खन्धयुत्ततो केवलपरिपुण्णं, निरुपक्किलेसतो नित्थरणत्थाय पवत्तितो लोकामिसनिरपेक्खतो च परिसुद्धं, सेट्ठट्ठेन ब्रह्मभूतानं बुद्ध-पच्चेकबुद्ध-बुद्धसावकानं चरियतो ‘‘ब्रह्मचरिय’’न्ति वुच्चति। तस्मापि ‘‘सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं…पे॰… ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति वुच्चति।
Apica yasmā sanidānaṃ sauppattikañca desento ādikalyāṇaṃ deseti, veneyyānaṃ anurūpato atthassa aviparītatāya ca hetudāharaṇayuttato ca majjhekalyāṇaṃ, sotūnaṃ saddhāpaṭilābhena nigamanena ca pariyosānakalyāṇaṃ deseti. Evaṃ desento ca brahmacariyaṃ pakāseti. Tañca paṭipattiyā adhigamabyattito sātthaṃ, pariyattiyā āgamabyattito sabyañjanaṃ, sīlādipañcadhammakkhandhayuttato kevalaparipuṇṇaṃ, nirupakkilesato nittharaṇatthāya pavattito lokāmisanirapekkhato ca parisuddhaṃ, seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtānaṃ buddha-paccekabuddha-buddhasāvakānaṃ cariyato ‘‘brahmacariya’’nti vuccati. Tasmāpi ‘‘so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti vuccati.
साधु खो पनाति सुन्दरं खो पन अत्थावहं सुखावहन्ति वुत्तं होति। तथारूपानं अरहतन्ति यथारूपो सो भव गोतमो, एवरूपानं यथाभुच्चगुणाधिगमेन लोके अरहन्तोति लद्धसद्दानं अरहतं। दस्सनं होतीति पसादसोम्मानि अक्खीनि उम्मीलित्वा ‘‘दस्सनमत्तम्पि साधु होती’’ति एवं अज्झासयं कत्वा अथ खो वेरञ्जो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमीति।
Sādhu kho panāti sundaraṃ kho pana atthāvahaṃ sukhāvahanti vuttaṃ hoti. Tathārūpānaṃ arahatanti yathārūpo so bhava gotamo, evarūpānaṃ yathābhuccaguṇādhigamena loke arahantoti laddhasaddānaṃ arahataṃ. Dassanaṃ hotīti pasādasommāni akkhīni ummīlitvā ‘‘dassanamattampi sādhu hotī’’ti evaṃ ajjhāsayaṃ katvā atha kho verañjo brāhmaṇo yena bhagavā tenupasaṅkamīti.
२. येनाति भुम्मत्थे करणवचनं। तस्मा यत्थ भगवा तत्थ उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो । येन वा कारणेन भगवा देवमनुस्सेहि उपसङ्कमितब्बो, तेन कारणेन उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। केन च कारणेन भगवा उपसङ्कमितब्बो? नानप्पकारगुणविसेसाधिगमाधिप्पायेन, सादुफलूपभोगाधिप्पायेन दिजगणेहि निच्चफलितमहारुक्खो विय। उपसङ्कमीति च गतोति वुत्तं होति। उपसङ्कमित्वाति उपसङ्कमनपरियोसानदीपनं। अथ वा एवं गतो ततो आसन्नतरं ठानं भगवतो समीपसङ्खातं गन्त्वातिपि वुत्तं होति।
2.Yenāti bhummatthe karaṇavacanaṃ. Tasmā yattha bhagavā tattha upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo . Yena vā kāraṇena bhagavā devamanussehi upasaṅkamitabbo, tena kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabbo? Nānappakāraguṇavisesādhigamādhippāyena, sāduphalūpabhogādhippāyena dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya. Upasaṅkamīti ca gatoti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānadīpanaṃ. Atha vā evaṃ gato tato āsannataraṃ ṭhānaṃ bhagavato samīpasaṅkhātaṃ gantvātipi vuttaṃ hoti.
भगवता सद्धिं सम्मोदीति यथा खमनीयादीनि पुच्छन्तो भगवा तेन, एवं सोपि भगवता सद्धिं समप्पवत्तमोदो अहोसि, सीतोदकं विय उण्होदकेन सम्मोदितं एकीभावं अगमासि। याय च ‘‘कच्चि, भो, गोतम, खमनीयं; कच्चि यापनीयं, कच्चि भोतो गोतमस्स, च सावकानञ्च अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारो’’तिआदिकाय कथाय सम्मोदि, तं पीतिपामोज्जसङ्खातं सम्मोदं जननतो सम्मोदितुं युत्तभावतो च सम्मोदनीयं। अत्थब्यञ्जनमधुरताय सुचिरम्पि कालं सारेतुं निरन्तरं पवत्तेतुं अरहरूपतो सरितब्बभावतो च सारणीयं, सुय्यमानसुखतो वा सम्मोदनीयं, अनुस्सरियमानसुखतो सारणीयं। तथा ब्यञ्जनपरिसुद्धताय सम्मोदनीयं, अत्थपरिसुद्धताय सारणीयन्ति। एवं अनेकेहि परियायेहि सम्मोदनीयं सारणीयं कथं वीतिसारेत्वा परियोसापेत्वा निट्ठापेत्वा येनत्थेन आगतो तं पुच्छितुकामो एकमन्तं निसीदि।
Bhagavatā saddhiṃ sammodīti yathā khamanīyādīni pucchanto bhagavā tena, evaṃ sopi bhagavatā saddhiṃ samappavattamodo ahosi, sītodakaṃ viya uṇhodakena sammoditaṃ ekībhāvaṃ agamāsi. Yāya ca ‘‘kacci, bho, gotama, khamanīyaṃ; kacci yāpanīyaṃ, kacci bhoto gotamassa, ca sāvakānañca appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāro’’tiādikāya kathāya sammodi, taṃ pītipāmojjasaṅkhātaṃ sammodaṃ jananato sammodituṃ yuttabhāvato ca sammodanīyaṃ. Atthabyañjanamadhuratāya sucirampi kālaṃ sāretuṃ nirantaraṃ pavattetuṃ araharūpato saritabbabhāvato ca sāraṇīyaṃ, suyyamānasukhato vā sammodanīyaṃ, anussariyamānasukhato sāraṇīyaṃ. Tathā byañjanaparisuddhatāya sammodanīyaṃ, atthaparisuddhatāya sāraṇīyanti. Evaṃ anekehi pariyāyehi sammodanīyaṃ sāraṇīyaṃ kathaṃ vītisāretvā pariyosāpetvā niṭṭhāpetvā yenatthena āgato taṃ pucchitukāmo ekamantaṃ nisīdi.
एकमन्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.७०) विय। तस्मा यथा निसिन्नो एकमन्तं निसिन्नो होति तथा निसीदीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। भुम्मत्थे वा एतं उपयोगवचनं। निसीदीति उपाविसि। पण्डिता हि पुरिसा गरुट्ठानियं उपसङ्कमित्वा आसनकुसलताय एकमन्तं निसीदन्ति। अयञ्च तेसं अञ्ञतरो, तस्मा एकमन्तं निसीदि।
Ekamantanti bhāvanapuṃsakaniddeso ‘‘visamaṃ candimasūriyā parivattantī’’tiādīsu (a. ni. 4.70) viya. Tasmā yathā nisinno ekamantaṃ nisinno hoti tathā nisīdīti evamettha attho daṭṭhabbo. Bhummatthe vā etaṃ upayogavacanaṃ. Nisīdīti upāvisi. Paṇḍitā hi purisā garuṭṭhāniyaṃ upasaṅkamitvā āsanakusalatāya ekamantaṃ nisīdanti. Ayañca tesaṃ aññataro, tasmā ekamantaṃ nisīdi.
कथं निसिन्नो पन एकमन्तं निसिन्नो होतीति? छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा। सेय्यथिदं – अतिदूरं, अच्चासन्नं, उपरिवातं, उन्नतप्पदेसं, अतिसम्मुखं, अतिपच्छाति। अतिदूरे निसिन्नो हि सचे कथेतुकामो होति उच्चासद्देन कथेतब्बं होति। अच्चासन्ने निसिन्नो सङ्घट्टनं करोति। उपरिवाते निसिन्नो सरीरगन्धेन बाधति। उन्नतप्पदेसे निसिन्नो अगारवं पकासेति। अतिसम्मुखा निसिन्नो सचे दट्ठुकामो होति, चक्खुना चक्खुं आहच्च दट्ठब्बं होति। अतिपच्छा निसिन्नो सचे दट्ठुकामो होति गीवं पसारेत्वा दट्ठब्बं होति। तस्मा अयम्पि एते छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा निसीदि। तेन वुत्तं – ‘‘एकमन्तं निसीदी’’ति।
Kathaṃ nisinno pana ekamantaṃ nisinno hotīti? Cha nisajjadose vajjetvā. Seyyathidaṃ – atidūraṃ, accāsannaṃ, uparivātaṃ, unnatappadesaṃ, atisammukhaṃ, atipacchāti. Atidūre nisinno hi sace kathetukāmo hoti uccāsaddena kathetabbaṃ hoti. Accāsanne nisinno saṅghaṭṭanaṃ karoti. Uparivāte nisinno sarīragandhena bādhati. Unnatappadese nisinno agāravaṃ pakāseti. Atisammukhā nisinno sace daṭṭhukāmo hoti, cakkhunā cakkhuṃ āhacca daṭṭhabbaṃ hoti. Atipacchā nisinno sace daṭṭhukāmo hoti gīvaṃ pasāretvā daṭṭhabbaṃ hoti. Tasmā ayampi ete cha nisajjadose vajjetvā nisīdi. Tena vuttaṃ – ‘‘ekamantaṃ nisīdī’’ti.
एकमन्तं निसिन्नो खो वेरञ्जो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोचाति एतन्ति इदानि वत्तब्बमत्थं दस्सेति। दकारो पदसन्धिकरो। अवोचाति अभासि। सुतं मेतन्ति सुतं मे एतं, एतं मया सुतन्ति इदानि वत्तब्बमत्थं दस्सेति। भो गोतमाति भगवन्तं गोत्तेन आलपति।
Ekamantaṃ nisinno kho verañjo brāhmaṇo bhagavantaṃ etadavocāti etanti idāni vattabbamatthaṃ dasseti. Dakāro padasandhikaro. Avocāti abhāsi. Sutaṃ metanti sutaṃ me etaṃ, etaṃ mayā sutanti idāni vattabbamatthaṃ dasseti. Bho gotamāti bhagavantaṃ gottena ālapati.
इदानि यं तेन सुतं – तं दस्सेन्तो न समणो गोतमोति एवमादिमाह। तत्रायं अनुत्तानपदवण्णना – ब्राह्मणेति जातिब्राह्मणे। जिण्णेति जज्जरीभूते जराय खण्डिच्चादिभावं आपादिते। वुड्ढेति अङ्गपच्चङ्गानं वुड्ढिमरियादप्पत्ते। महल्लकेति जातिमहल्लकताय समन्नागते, चिरकालप्पसुतेति वुत्तं होति। अद्धगतेति अद्धानं गते , द्वे तयो राजपरिवट्टे अतीतेति अधिप्पायो। वयो अनुप्पत्तेति पच्छिमवयं सम्पत्ते, पच्छिमवयो नाम वस्ससतस्स पच्छिमो ततियभागो।
Idāni yaṃ tena sutaṃ – taṃ dassento na samaṇo gotamoti evamādimāha. Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā – brāhmaṇeti jātibrāhmaṇe. Jiṇṇeti jajjarībhūte jarāya khaṇḍiccādibhāvaṃ āpādite. Vuḍḍheti aṅgapaccaṅgānaṃ vuḍḍhimariyādappatte. Mahallaketi jātimahallakatāya samannāgate, cirakālappasuteti vuttaṃ hoti. Addhagateti addhānaṃ gate , dve tayo rājaparivaṭṭe atīteti adhippāyo. Vayo anuppatteti pacchimavayaṃ sampatte, pacchimavayo nāma vassasatassa pacchimo tatiyabhāgo.
अपिच – जिण्णेति पोराणे, चिरकालप्पवत्तकुलन्वयेति वुत्तं होति। वुड्ढेति सीलाचारादिगुणवुड्ढियुत्ते। महल्लकेति विभवमहत्तताय समन्नागते महद्धने महाभोगे। अद्धगतेति मग्गप्पटिपन्ने, ब्राह्मणानं वतचरियादिमरियादं अवीतिक्कम्म चरमाने। वयोअनुप्पत्तेति जातिवुड्ढभावं अन्तिमवयं अनुप्पत्तेति एवमेत्थ योजना वेदितब्बा।
Apica – jiṇṇeti porāṇe, cirakālappavattakulanvayeti vuttaṃ hoti. Vuḍḍheti sīlācārādiguṇavuḍḍhiyutte. Mahallaketi vibhavamahattatāya samannāgate mahaddhane mahābhoge. Addhagateti maggappaṭipanne, brāhmaṇānaṃ vatacariyādimariyādaṃ avītikkamma caramāne. Vayoanuppatteti jātivuḍḍhabhāvaṃ antimavayaṃ anuppatteti evamettha yojanā veditabbā.
इदानि अभिवादेतीति एवमादीनि ‘‘न समणो गोतमो’’ति एत्थ वुत्तनकारेन योजेत्वा एवमत्थतो वेदितब्बानि – ‘‘न वन्दति वा, नासना वुट्ठहति वा, नापि ‘इध भोन्तो निसीदन्तू’ति एवं आसनेन वा उपनिमन्तेती’’ति। एत्थ हि वा सद्दो विभावने नाम अत्थे, ‘‘रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’तिआदीसु विय। एवं वत्वा अथ अत्तनो अभिवादनादीनि अकरोन्तं भगवन्तं दिस्वा आह – ‘‘तयिदं भो गोतम तथेवा’’ति। यं तं मया सुतं – तं तथेव, तं सवनञ्च मे दस्सनञ्च संसन्दति समेति, अत्थतो एकीभावं गच्छति। ‘‘न हि भवं गोतमो…पे॰… आसनेन वा निमन्तेती’’ति एवं अत्तना सुतं दिट्ठेन निगमेत्वा निन्दन्तो आह – ‘‘तयिदं भो गोतम न सम्पन्नमेवा’’ति तं अभिवादनादीनं अकरणं न युत्तमेव।
Idāni abhivādetīti evamādīni ‘‘na samaṇo gotamo’’ti ettha vuttanakārena yojetvā evamatthato veditabbāni – ‘‘na vandati vā, nāsanā vuṭṭhahati vā, nāpi ‘idha bhonto nisīdantū’ti evaṃ āsanena vā upanimantetī’’ti. Ettha hi vā saddo vibhāvane nāma atthe, ‘‘rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’tiādīsu viya. Evaṃ vatvā atha attano abhivādanādīni akarontaṃ bhagavantaṃ disvā āha – ‘‘tayidaṃ bho gotama tathevā’’ti. Yaṃ taṃ mayā sutaṃ – taṃ tatheva, taṃ savanañca me dassanañca saṃsandati sameti, atthato ekībhāvaṃ gacchati. ‘‘Na hi bhavaṃ gotamo…pe… āsanena vā nimantetī’’ti evaṃ attanā sutaṃ diṭṭhena nigametvā nindanto āha – ‘‘tayidaṃ bho gotama na sampannamevā’’ti taṃ abhivādanādīnaṃ akaraṇaṃ na yuttameva.
अथस्स भगवा अत्तुक्कंसनपरवम्भनदोसं अनुपगम्म करुणासीतलहदयेन तं अञ्ञाणं विधमित्वा युत्तभावं दस्सेतुकामो आह – ‘‘नाहं तं ब्राह्मण …पे॰… मुद्धापि तस्स विपतेय्या’’ति। तत्रायं सङ्खेपत्थो – ‘‘अहं, ब्राह्मण, अप्पटिहतेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणचक्खुना ओलोकेन्तोपि तं पुग्गलं एतस्मिं सदेवकादिभेदे लोके न पस्सामि, यमहं अभिवादेय्यं वा पच्चुट्ठेय्यं वा आसनेन वा निमन्तेय्यं। अनच्छरियं वा एतं, य्वाहं अज्ज सब्बञ्ञुतं पत्तो एवरूपं निपच्चकारारहं पुग्गलं न पस्सामि। अपिच खो यदापाहं सम्पतिजातोव उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गन्त्वा सकलं दससहस्सिलोकधातुं ओलोकेसिं; तदापि एतस्मिं सदेवकादिभेदे लोके तं पुग्गलं न पस्सामि, यमहं अभिवादेय्यं वा पच्चुट्ठेय्यं वा आसनेन वा निमन्तेय्यं। अथ खो मं सोळसकप्पसहस्सायुको खीणासवमहाब्रह्मापि अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘त्वं लोके महापुरिसो, त्वं सदेवकस्स लोकस्स अग्गो च जेट्ठो च सेट्ठो च, नत्थि तया उत्तरितरो’’ति सञ्जातसोमनस्सो पतिनामेसि; तदापि चाहं अत्तना उत्तरितरं अपस्सन्तो आसभिं वाचं निच्छारेसिं – ‘‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठोहमस्मि लोकस्स, सेट्ठोहमस्मि लोकस्सा’’ति। एवं सम्पतिजातस्सपि मय्हं अभिवादनादिरहो पुग्गलो नत्थि, स्वाहं इदानि सब्बञ्ञुतं पत्तो कं अभिवादेय्यं वा…पे॰… आसनेन वा निमन्तेय्यं। तस्मा त्वं, ब्राह्मण, मा तथागते एवरूपं निपच्चकारं पत्थयित्थ। यञ्हि, ब्राह्मण, तथागतो अभिवादेय्य वा…पे॰… आसनेन वा निमन्तेय्य, मुद्धापि तस्स पुग्गलस्स रत्तिपरियोसाने परिपाकसिथिलबन्धनं वण्टा पवुत्ततालफलमिव गीवतो पच्छिज्जित्वा सहसाव भूमियं विपतेय्याति।
Athassa bhagavā attukkaṃsanaparavambhanadosaṃ anupagamma karuṇāsītalahadayena taṃ aññāṇaṃ vidhamitvā yuttabhāvaṃ dassetukāmo āha – ‘‘nāhaṃ taṃ brāhmaṇa…pe… muddhāpi tassa vipateyyā’’ti. Tatrāyaṃ saṅkhepattho – ‘‘ahaṃ, brāhmaṇa, appaṭihatena sabbaññutaññāṇacakkhunā olokentopi taṃ puggalaṃ etasmiṃ sadevakādibhede loke na passāmi, yamahaṃ abhivādeyyaṃ vā paccuṭṭheyyaṃ vā āsanena vā nimanteyyaṃ. Anacchariyaṃ vā etaṃ, yvāhaṃ ajja sabbaññutaṃ patto evarūpaṃ nipaccakārārahaṃ puggalaṃ na passāmi. Apica kho yadāpāhaṃ sampatijātova uttarābhimukho sattapadavītihārena gantvā sakalaṃ dasasahassilokadhātuṃ olokesiṃ; tadāpi etasmiṃ sadevakādibhede loke taṃ puggalaṃ na passāmi, yamahaṃ abhivādeyyaṃ vā paccuṭṭheyyaṃ vā āsanena vā nimanteyyaṃ. Atha kho maṃ soḷasakappasahassāyuko khīṇāsavamahābrahmāpi añjaliṃ paggahetvā ‘‘tvaṃ loke mahāpuriso, tvaṃ sadevakassa lokassa aggo ca jeṭṭho ca seṭṭho ca, natthi tayā uttaritaro’’ti sañjātasomanasso patināmesi; tadāpi cāhaṃ attanā uttaritaraṃ apassanto āsabhiṃ vācaṃ nicchāresiṃ – ‘‘aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassā’’ti. Evaṃ sampatijātassapi mayhaṃ abhivādanādiraho puggalo natthi, svāhaṃ idāni sabbaññutaṃ patto kaṃ abhivādeyyaṃ vā…pe… āsanena vā nimanteyyaṃ. Tasmā tvaṃ, brāhmaṇa, mā tathāgate evarūpaṃ nipaccakāraṃ patthayittha. Yañhi, brāhmaṇa, tathāgato abhivādeyya vā…pe… āsanena vā nimanteyya, muddhāpi tassa puggalassa rattipariyosāne paripākasithilabandhanaṃ vaṇṭā pavuttatālaphalamiva gīvato pacchijjitvā sahasāva bhūmiyaṃ vipateyyāti.
३. एवं वुत्तेपि ब्राह्मणो दुप्पञ्ञताय तथागतस्स लोके जेट्ठभावं असल्लक्खेन्तो केवलं तं वचनं असहमानो आह – ‘‘अरसरूपो भवं गोतमो’’ति। अयं किरस्स अधिप्पायो – यं लोके अभिवादनपच्चुट्ठानअञ्जलिकम्मसामीचिकम्मं ‘‘सामग्गिरसो’’ति वुच्चति, तं भोतो गोतमस्स नत्थि , तस्मा अरसरूपो भवं गोतमो, अरसजातिको अरससभावोति। अथस्स भगवा चित्तमुदुभावजननत्थं उजुविपच्चनीकभावं परिहरन्तो अञ्ञथा तस्स वचनस्सत्थं अत्तनि सन्दस्सेन्तो ‘‘अत्थि ख्वेस ब्राह्मण परियायो’’तिआदिमाह।
3. Evaṃ vuttepi brāhmaṇo duppaññatāya tathāgatassa loke jeṭṭhabhāvaṃ asallakkhento kevalaṃ taṃ vacanaṃ asahamāno āha – ‘‘arasarūpo bhavaṃ gotamo’’ti. Ayaṃ kirassa adhippāyo – yaṃ loke abhivādanapaccuṭṭhānaañjalikammasāmīcikammaṃ ‘‘sāmaggiraso’’ti vuccati, taṃ bhoto gotamassa natthi , tasmā arasarūpo bhavaṃ gotamo, arasajātiko arasasabhāvoti. Athassa bhagavā cittamudubhāvajananatthaṃ ujuvipaccanīkabhāvaṃ pariharanto aññathā tassa vacanassatthaṃ attani sandassento ‘‘atthi khvesa brāhmaṇa pariyāyo’’tiādimāha.
तत्थ परियायोति कारणं; अयञ्हि परियायसद्दो देसना-वार-कारणेसु वत्तति। ‘‘मधुपिण्डिकपरियायोत्वेव नं धारेही’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२०५) हि एस देसनायं वत्तति। ‘‘कस्स नु खो, आनन्द, अज्ज परियायो भिक्खुनियो ओवदितु’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.३९८) वारे। ‘‘साधु, भन्ते, भगवा अञ्ञं परियायं आचिक्खतु, यथायं भिक्खुसङ्घो अञ्ञाय सण्ठहेय्या’’तिआदीसु (पारा॰ १६४) कारणे। स्वायमिध कारणे वत्तति । तस्मा एत्थ एवमत्थो दट्ठब्बो – अत्थि खो, ब्राह्मण, एतं कारणं; येन कारणेन मं ‘‘अरसरूपो भवं गोतमो’’ति वदमानो पुग्गलो सम्मा वदेय्य, अवितथवादीति सङ्ख्यं गच्छेय्य। कतमो पन सोति? ये ते ब्राह्मण रूपरसा…पे॰… फोट्ठब्बरसा ते तथागतस्स पहीनाति। किं वुत्तं होति? ये ते जातिवसेन वा उपपत्तिवसेन वा सेट्ठसम्मतानम्पि पुथुज्जनानं रूपारम्मणादीनि अस्सादेन्तानं अभिनन्दन्तानं रज्जन्तानं उप्पज्जन्ति कामसुखस्सादसङ्खाता रूपरससद्दगन्धरसफोट्ठब्बरसा, ये इमं लोकं गीवाय बन्धित्वा विय आविञ्छन्ति, वत्थारम्मणादिसामग्गियञ्च उप्पन्नत्ता सामग्गिरसाति वुच्चन्ति, ते सब्बेपि तथागतस्स पहीनाति। मय्हं पहीनाति वत्तब्बेपि ममाकारेन अत्तानं अनुक्खिपन्तो धम्मं देसेति। देसनाविलासो वा एस भगवतो।
Tattha pariyāyoti kāraṇaṃ; ayañhi pariyāyasaddo desanā-vāra-kāraṇesu vattati. ‘‘Madhupiṇḍikapariyāyotveva naṃ dhārehī’’tiādīsu (ma. ni. 1.205) hi esa desanāyaṃ vattati. ‘‘Kassa nu kho, ānanda, ajja pariyāyo bhikkhuniyo ovaditu’’ntiādīsu (ma. ni. 3.398) vāre. ‘‘Sādhu, bhante, bhagavā aññaṃ pariyāyaṃ ācikkhatu, yathāyaṃ bhikkhusaṅgho aññāya saṇṭhaheyyā’’tiādīsu (pārā. 164) kāraṇe. Svāyamidha kāraṇe vattati . Tasmā ettha evamattho daṭṭhabbo – atthi kho, brāhmaṇa, etaṃ kāraṇaṃ; yena kāraṇena maṃ ‘‘arasarūpo bhavaṃ gotamo’’ti vadamāno puggalo sammā vadeyya, avitathavādīti saṅkhyaṃ gaccheyya. Katamo pana soti? Ye te brāhmaṇa rūparasā…pe… phoṭṭhabbarasā te tathāgatassa pahīnāti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Ye te jātivasena vā upapattivasena vā seṭṭhasammatānampi puthujjanānaṃ rūpārammaṇādīni assādentānaṃ abhinandantānaṃ rajjantānaṃ uppajjanti kāmasukhassādasaṅkhātā rūparasasaddagandharasaphoṭṭhabbarasā, ye imaṃ lokaṃ gīvāya bandhitvā viya āviñchanti, vatthārammaṇādisāmaggiyañca uppannattā sāmaggirasāti vuccanti, te sabbepi tathāgatassa pahīnāti. Mayhaṃ pahīnāti vattabbepi mamākārena attānaṃ anukkhipanto dhammaṃ deseti. Desanāvilāso vā esa bhagavato.
तत्थ पहीनाति चित्तसन्तानतो विगता जहिता वा। एतस्मिं पनत्थे करणे सामिवचनं दट्ठब्बं। अरियमग्गसत्थेन उच्छिन्नं तण्हाविज्जामयं मूलमेतेसन्ति उच्छिन्नमूला। तालवत्थु विय नेसं वत्थु कतन्ति तालावत्थुकता। यथा हि तालरुक्खं समूलं उद्धरित्वा तस्स वत्थुमत्ते तस्मिं पदेसे कते न पुन तस्स तालस्स उप्पत्ति पञ्ञायति; एवं अरियमग्गसत्थेन समूले रूपादिरसे उद्धरित्वा तेसं पुब्बे उप्पन्नपुब्बभावेन वत्थुमत्ते चित्तसन्ताने कते सब्बेपि ते ‘‘तालावत्थुकता’’ति वुच्चन्ति। अविरूळ्हिधम्मत्ता वा मत्थकच्छिन्नतालो विय कताति तालावत्थुकता। यस्मा पन एवं तालावत्थुकता अनभावंकता होन्ति, यथा नेसं पच्छाभावो न होति, तथा कता होन्ति; तस्मा आह – ‘‘अनभावंकता’’ति। अयञ्हेत्थ पदच्छेदो – अनुअभावं कता अनभावंकताति। ‘‘अनभावं गता’’तिपि पाठो, तस्स अनुअभावं गताति अत्थो। तत्थ पदच्छेदो अनुअभावं गता अनभावं गताति, यथा अनुअच्छरिया अनच्छरियाति। आयतिं अनुप्पादधम्माति अनागते अनुप्पज्जनकसभावा। ये हि अभावं गता, ते पुन कथं उप्पज्जिस्सन्ति? तेनाह – ‘‘अनभावं गता आयतिं अनुप्पादधम्मा’’ति।
Tattha pahīnāti cittasantānato vigatā jahitā vā. Etasmiṃ panatthe karaṇe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Ariyamaggasatthena ucchinnaṃ taṇhāvijjāmayaṃ mūlametesanti ucchinnamūlā. Tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti tālāvatthukatā. Yathā hi tālarukkhaṃ samūlaṃ uddharitvā tassa vatthumatte tasmiṃ padese kate na puna tassa tālassa uppatti paññāyati; evaṃ ariyamaggasatthena samūle rūpādirase uddharitvā tesaṃ pubbe uppannapubbabhāvena vatthumatte cittasantāne kate sabbepi te ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuccanti. Avirūḷhidhammattā vā matthakacchinnatālo viya katāti tālāvatthukatā. Yasmā pana evaṃ tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā honti, yathā nesaṃ pacchābhāvo na hoti, tathā katā honti; tasmā āha – ‘‘anabhāvaṃkatā’’ti. Ayañhettha padacchedo – anuabhāvaṃ katā anabhāvaṃkatāti. ‘‘Anabhāvaṃ gatā’’tipi pāṭho, tassa anuabhāvaṃ gatāti attho. Tattha padacchedo anuabhāvaṃ gatā anabhāvaṃ gatāti, yathā anuacchariyā anacchariyāti. Āyatiṃ anuppādadhammāti anāgate anuppajjanakasabhāvā. Ye hi abhāvaṃ gatā, te puna kathaṃ uppajjissanti? Tenāha – ‘‘anabhāvaṃ gatā āyatiṃ anuppādadhammā’’ti.
अयं खो ब्राह्मण परियायोति इदं खो, ब्राह्मण, कारणं येन मं सम्मा वदमानो वदेय्य ‘‘अरसरूपो समणो गोतमो’’ति। नो च खो यं त्वं सन्धाय वदेसीति यञ्च खो त्वं सन्धाय वदेसि, सो परियायो न होति। कस्मा पन भगवा एवमाह? ननु एवं वुत्ते यो ब्राह्मणेन वुत्तो सामग्गिरसो तस्स अत्तनि विज्जमानता अनुञ्ञाता होतीति। वुच्चते, न होति। यो हि तं सामग्गिरसं कातुं भब्बो हुत्वा न करोति, सो तदभावेन अरसरूपोति वत्तब्बो भवेय्य। भगवा पन अभब्बोव एतं कातुं, तेनस्स करणे अभब्बतं पकासेन्तो आह – ‘‘नो च खो यं त्वं सन्धाय वदेसी’’ति। यं परियायं सन्धाय त्वं मं ‘‘अरसरूपो’’ति वदेसि, सो अम्हेसु नेव वत्तब्बोति।
Ayaṃ kho brāhmaṇa pariyāyoti idaṃ kho, brāhmaṇa, kāraṇaṃ yena maṃ sammā vadamāno vadeyya ‘‘arasarūpo samaṇo gotamo’’ti. No ca kho yaṃ tvaṃ sandhāya vadesīti yañca kho tvaṃ sandhāya vadesi, so pariyāyo na hoti. Kasmā pana bhagavā evamāha? Nanu evaṃ vutte yo brāhmaṇena vutto sāmaggiraso tassa attani vijjamānatā anuññātā hotīti. Vuccate, na hoti. Yo hi taṃ sāmaggirasaṃ kātuṃ bhabbo hutvā na karoti, so tadabhāvena arasarūpoti vattabbo bhaveyya. Bhagavā pana abhabbova etaṃ kātuṃ, tenassa karaṇe abhabbataṃ pakāsento āha – ‘‘no ca kho yaṃ tvaṃ sandhāya vadesī’’ti. Yaṃ pariyāyaṃ sandhāya tvaṃ maṃ ‘‘arasarūpo’’ti vadesi, so amhesu neva vattabboti.
४. एवं ब्राह्मणो अत्तना अधिप्पेतं अरसरूपतं आरोपेतुं असक्कोन्तो अथापरं निब्भोगो भवं गोतमोतिआदिमाह। सब्बपरियायेसु चेत्थ वुत्तनयेनेव योजनक्कमं विदित्वा सन्धाय भासितमत्तं एवं वेदितब्बं। ब्राह्मणो तमेव वयोवुड्ढानं अभिवादनकम्मादिं लोके सामग्गिपरिभोगोति मञ्ञमानो तदभावेन भगवन्तं निब्भोगोति आह। भगवा पन य्वायं रूपादीसु सत्तानं छन्दरागपरिभोगो तदभावं अत्तनि सम्पस्समानो अपरम्पि परियायं अनुजानाति।
4. Evaṃ brāhmaṇo attanā adhippetaṃ arasarūpataṃ āropetuṃ asakkonto athāparaṃ nibbhogo bhavaṃ gotamotiādimāha. Sabbapariyāyesu cettha vuttanayeneva yojanakkamaṃ viditvā sandhāya bhāsitamattaṃ evaṃ veditabbaṃ. Brāhmaṇo tameva vayovuḍḍhānaṃ abhivādanakammādiṃ loke sāmaggiparibhogoti maññamāno tadabhāvena bhagavantaṃ nibbhogoti āha. Bhagavā pana yvāyaṃ rūpādīsu sattānaṃ chandarāgaparibhogo tadabhāvaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti.
५. पुन ब्राह्मणो यं लोके वयोवुड्ढानं अभिवादनादिकुलसमुदाचारकम्मं लोकिया करोन्ति तस्स अकिरियं सम्पस्समानो भगवन्तं अकिरियवादोति आह। भगवा पन, यस्मा कायदुच्चरितादीनं अकिरियं वदति तस्मा, तं अकिरियवादं अत्तनि सम्पस्समानो अपरम्पि परियायं अनुजानाति। तत्थ च कायदुच्चरितन्ति पाणातिपात-अदिन्नादान-मिच्छाचारचेतना वेदितब्बा। वचीदुच्चरितन्ति मुसावाद-पिसुणवाचा-फरुसवाचा-सम्फप्पलापचेतना वेदितब्बा। मनोदुच्चरितन्ति अभिज्झाब्यापादमिच्छादिट्ठियो वेदितब्बा। ठपेत्वा ते धम्मे, अवसेसा अकुसला धम्मा ‘‘अनेकविहिता पापका अकुसला धम्मा’’ति वेदितब्बा।
5. Puna brāhmaṇo yaṃ loke vayovuḍḍhānaṃ abhivādanādikulasamudācārakammaṃ lokiyā karonti tassa akiriyaṃ sampassamāno bhagavantaṃ akiriyavādoti āha. Bhagavā pana, yasmā kāyaduccaritādīnaṃ akiriyaṃ vadati tasmā, taṃ akiriyavādaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti. Tattha ca kāyaduccaritanti pāṇātipāta-adinnādāna-micchācāracetanā veditabbā. Vacīduccaritanti musāvāda-pisuṇavācā-pharusavācā-samphappalāpacetanā veditabbā. Manoduccaritanti abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo veditabbā. Ṭhapetvā te dhamme, avasesā akusalā dhammā ‘‘anekavihitā pāpakā akusalā dhammā’’ti veditabbā.
६. पुन ब्राह्मणो तमेव अभिवादनादिकम्मं भगवति अपस्सन्तो इमं ‘‘आगम्म अयं लोकतन्ति लोकपवेणी उच्छिज्जती’’ति मञ्ञमानो भगवन्तं उच्छेदवादोति आह। भगवा पन यस्मा अट्ठसु लोभसहगतचित्तेसु पञ्चकामगुणिकरागस्स द्वीसु अकुसलचित्तेसु उप्पज्जमानकदोसस्स च अनागामिमग्गेन उच्छेदं वदति। सब्बाकुसलसम्भवस्स पन निरवसेसस्स मोहस्स अरहत्तमग्गेन उच्छेदं वदति। ठपेत्वा ते तयो, अवसेसानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं यथानुरूपं चतूहि मग्गेहि उच्छेदं वदति; तस्मा तं उच्छेदवादं अत्तनि सम्पस्समानो अपरम्पि परियायं अनुजानाति।
6. Puna brāhmaṇo tameva abhivādanādikammaṃ bhagavati apassanto imaṃ ‘‘āgamma ayaṃ lokatanti lokapaveṇī ucchijjatī’’ti maññamāno bhagavantaṃ ucchedavādoti āha. Bhagavā pana yasmā aṭṭhasu lobhasahagatacittesu pañcakāmaguṇikarāgassa dvīsu akusalacittesu uppajjamānakadosassa ca anāgāmimaggena ucchedaṃ vadati. Sabbākusalasambhavassa pana niravasesassa mohassa arahattamaggena ucchedaṃ vadati. Ṭhapetvā te tayo, avasesānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ yathānurūpaṃ catūhi maggehi ucchedaṃ vadati; tasmā taṃ ucchedavādaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti.
७. पुन ब्राह्मणो ‘‘जिगुच्छति मञ्ञे समणो गोतमो इदं वयोवुड्ढानं अभिवादनादिकुलसमुदाचारकम्मं, तेन तं न करोती’’ति मञ्ञमानो भगवन्तं जेगुच्छीति आह। भगवा पन यस्मा जिगुच्छति कायदुच्चरितादीहि; किं वुत्तं होति ? यञ्च तिविधं कायदुच्चरितं, यञ्च चतुब्बिधं वचीदुच्चरितं, यञ्च तिविधं मनोदुच्चरितं, या च ठपेत्वा तानि दुच्चरितानि अवसेसानं लामकट्ठेन पापकानं अकोसल्लसम्भूतट्ठेन अकुसलानं धम्मानं समापत्ति समापज्जना समङ्गिभावो, तं सब्बम्पि गूथं विय मण्डनकजातियो पुरिसो जिगुच्छति हिरीयति, तस्मा तं जेगुच्छितं अत्तनि सम्पस्समानो अपरम्पि परियायं अनुजानाति। तत्थ ‘‘कायदुच्चरितेना’’ति उपयोगत्थे करणवचनं दट्ठब्बं।
7. Puna brāhmaṇo ‘‘jigucchati maññe samaṇo gotamo idaṃ vayovuḍḍhānaṃ abhivādanādikulasamudācārakammaṃ, tena taṃ na karotī’’ti maññamāno bhagavantaṃ jegucchīti āha. Bhagavā pana yasmā jigucchati kāyaduccaritādīhi; kiṃ vuttaṃ hoti ? Yañca tividhaṃ kāyaduccaritaṃ, yañca catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ, yañca tividhaṃ manoduccaritaṃ, yā ca ṭhapetvā tāni duccaritāni avasesānaṃ lāmakaṭṭhena pāpakānaṃ akosallasambhūtaṭṭhena akusalānaṃ dhammānaṃ samāpatti samāpajjanā samaṅgibhāvo, taṃ sabbampi gūthaṃ viya maṇḍanakajātiyo puriso jigucchati hirīyati, tasmā taṃ jegucchitaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti. Tattha ‘‘kāyaduccaritenā’’ti upayogatthe karaṇavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
८. पुन ब्राह्मणो तमेव अभिवादनादिकम्मं भगवति अपस्सन्तो ‘‘अयं इमं लोकजेट्ठककम्मं विनेति विनासेति, अथ वा यस्मा एतं सामीचिकम्मं न करोति तस्मा अयं विनेतब्बो निग्गण्हितब्बो’’ति मञ्ञमानो भगवन्तं वेनयिकोति आह। तत्रायं पदत्थो – विनयतीति विनयो, विनासेतीति वुत्तं होति। विनयो एव वेनयिको, विनयं वा अरहतीति वेनयिको, निग्गहं अरहतीति वुत्तं होति। भगवा पन, यस्मा रागादीनं विनयाय वूपसमाय धम्मं देसेति, तस्मा वेनयिको होति। अयमेव चेत्थ पदत्थो – विनयाय धम्मं देसेतीति वेनयिको। विचित्रा हि तद्धितवुत्ति! स्वायं तं वेनयिकभावं अत्तनि सम्पस्समानो अपरम्पि परियायं अनुजानाति।
8. Puna brāhmaṇo tameva abhivādanādikammaṃ bhagavati apassanto ‘‘ayaṃ imaṃ lokajeṭṭhakakammaṃ vineti vināseti, atha vā yasmā etaṃ sāmīcikammaṃ na karoti tasmā ayaṃ vinetabbo niggaṇhitabbo’’ti maññamāno bhagavantaṃ venayikoti āha. Tatrāyaṃ padattho – vinayatīti vinayo, vināsetīti vuttaṃ hoti. Vinayo eva venayiko, vinayaṃ vā arahatīti venayiko, niggahaṃ arahatīti vuttaṃ hoti. Bhagavā pana, yasmā rāgādīnaṃ vinayāya vūpasamāya dhammaṃ deseti, tasmā venayiko hoti. Ayameva cettha padattho – vinayāya dhammaṃ desetīti venayiko. Vicitrā hi taddhitavutti! Svāyaṃ taṃ venayikabhāvaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti.
९. पुन ब्राह्मणो यस्मा अभिवादनादीनि सामीचिकम्मानि करोन्ता वयोवुड्ढे तोसेन्ति हासेन्ति, अकरोन्ता पन तापेन्ति विहेसेन्ति दोमनस्सं नेसं उप्पादेन्ति, भगवा च तानि न करोति; तस्मा ‘‘अयं वयोवुड्ढे तपती’’ति मञ्ञमानो सप्पुरिसाचारविरहितत्ता वा ‘‘कपणपुरिसो अय’’न्ति मञ्ञमानो भगवन्तं तपस्सीति आह। तत्रायं पदत्थो – तपतीति तपो, रोसेति विहेसेतीति वुत्तं होति, सामीचिकम्माकरणस्सेतं नामं। तपो अस्स अत्थीति तपस्सी। दुतिये अत्थविकप्पे ब्यञ्जनानि अविचारेत्वा लोके कपणपुरिसो ‘‘तपस्सी’’ति वुच्चति। भगवा पन ये अकुसला धम्मा लोकं तपनतो तपनीयाति वुच्चन्ति, तेसं पहीनत्ता यस्मा तपस्सीति सङ्ख्यं गतो, तस्मा तं तपस्सितं अत्तनि सम्पस्समानो अपरम्पि परियायं अनुजानाति। तत्रायं पदत्थो – तपन्तीति तपा, अकुसलधम्मानमेतं अधिवचनं। वुत्तम्पि हेतं – ‘‘इध तप्पति पेच्च तप्पती’’ति। तथा ते तपे अस्सि निरस्सि पहासि विद्धंसेसीति तपस्सी।
9. Puna brāhmaṇo yasmā abhivādanādīni sāmīcikammāni karontā vayovuḍḍhe tosenti hāsenti, akarontā pana tāpenti vihesenti domanassaṃ nesaṃ uppādenti, bhagavā ca tāni na karoti; tasmā ‘‘ayaṃ vayovuḍḍhe tapatī’’ti maññamāno sappurisācāravirahitattā vā ‘‘kapaṇapuriso aya’’nti maññamāno bhagavantaṃ tapassīti āha. Tatrāyaṃ padattho – tapatīti tapo, roseti vihesetīti vuttaṃ hoti, sāmīcikammākaraṇassetaṃ nāmaṃ. Tapo assa atthīti tapassī. Dutiye atthavikappe byañjanāni avicāretvā loke kapaṇapuriso ‘‘tapassī’’ti vuccati. Bhagavā pana ye akusalā dhammā lokaṃ tapanato tapanīyāti vuccanti, tesaṃ pahīnattā yasmā tapassīti saṅkhyaṃ gato, tasmā taṃ tapassitaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti. Tatrāyaṃ padattho – tapantīti tapā, akusaladhammānametaṃ adhivacanaṃ. Vuttampi hetaṃ – ‘‘idha tappati pecca tappatī’’ti. Tathā te tape assi nirassi pahāsi viddhaṃsesīti tapassī.
१०. पुन ब्राह्मणो तं अभिवादनादिकम्मं देवलोकगब्भसम्पत्तिया देवलोकपटिसन्धिपटिलाभाय संवत्ततीति मञ्ञमानो भगवति चस्स अभावं दिस्वा भगवन्तं अपगब्भोति आह। कोधवसेन वा भगवतो मातुकुच्छिस्मिं पटिसन्धिग्गहणे दोसं दस्सेन्तोपि एवमाह। तत्रायं पदत्थो – गब्भतो अपगतोति अपगब्भो, अभब्बो देवलोकूपपत्तिं पापुणितुन्ति अधिप्पायो। हीनो वा गब्भो अस्साति अपगब्भो, देवलोकगब्भपरिबाहिरत्ता आयतिं हीनगब्भपटिलाभभागीति, हीनो वास्स मातुकुच्छिम्हि गब्भवासो अहोसीति अधिप्पायो। भगवतो पन यस्मा आयतिं गब्भसेय्या अपगता, तस्मा सो तं अपगब्भतं अत्तनि सम्पस्समानो अपरम्पि परियायं अनुजानाति। तत्र च यस्स खो ब्राह्मण आयतिं गब्भसेय्या पुनब्भवाभिनिब्बत्ति पहीनाति एतेसं पदानं एवमत्थो दट्ठब्बो – ब्राह्मण, यस्स पुग्गलस्स अनागते गब्भसेय्या, पुनब्भवे च अभिनिब्बत्ति अनुत्तरेन मग्गेन विहतकारणत्ता पहीनाति। गब्भसेय्यग्गहणेन चेत्थ जलाबुजयोनि गहिता। पुनब्भवाभिनिब्बत्तिग्गहणेन इतरा तिस्सोपि।
10. Puna brāhmaṇo taṃ abhivādanādikammaṃ devalokagabbhasampattiyā devalokapaṭisandhipaṭilābhāya saṃvattatīti maññamāno bhagavati cassa abhāvaṃ disvā bhagavantaṃ apagabbhoti āha. Kodhavasena vā bhagavato mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassentopi evamāha. Tatrāyaṃ padattho – gabbhato apagatoti apagabbho, abhabbo devalokūpapattiṃ pāpuṇitunti adhippāyo. Hīno vā gabbho assāti apagabbho, devalokagabbhaparibāhirattā āyatiṃ hīnagabbhapaṭilābhabhāgīti, hīno vāssa mātukucchimhi gabbhavāso ahosīti adhippāyo. Bhagavato pana yasmā āyatiṃ gabbhaseyyā apagatā, tasmā so taṃ apagabbhataṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti. Tatra ca yassa kho brāhmaṇa āyatiṃ gabbhaseyyā punabbhavābhinibbatti pahīnāti etesaṃ padānaṃ evamattho daṭṭhabbo – brāhmaṇa, yassa puggalassa anāgate gabbhaseyyā, punabbhave ca abhinibbatti anuttarena maggena vihatakāraṇattā pahīnāti. Gabbhaseyyaggahaṇena cettha jalābujayoni gahitā. Punabbhavābhinibbattiggahaṇena itarā tissopi.
अपिच गब्भस्स सेय्या गब्भसेय्या, पुनब्भवो एव अभिनिब्बत्ति पुनब्भवाभिनिब्बत्तीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। यथा च विञ्ञाणट्ठितीति वुत्तेपि न विञ्ञाणतो अञ्ञा ठिति अत्थि, एवमिधापि न गब्भतो अञ्ञा सेय्याति वेदितब्बा। अभिनिब्बत्ति च नाम यस्मा पुनब्भवभूतापि अपुनब्भवभूतापि अत्थि, इध च पुनब्भवभूता अधिप्पेता। तस्मा वुत्तं – ‘‘पुनब्भवो एव अभिनिब्बत्ति पुनब्भवाभिनिब्बत्ती’’ति।
Apica gabbhassa seyyā gabbhaseyyā, punabbhavo eva abhinibbatti punabbhavābhinibbattīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yathā ca viññāṇaṭṭhitīti vuttepi na viññāṇato aññā ṭhiti atthi, evamidhāpi na gabbhato aññā seyyāti veditabbā. Abhinibbatti ca nāma yasmā punabbhavabhūtāpi apunabbhavabhūtāpi atthi, idha ca punabbhavabhūtā adhippetā. Tasmā vuttaṃ – ‘‘punabbhavo eva abhinibbatti punabbhavābhinibbattī’’ti.
११. एवं आगतकालतो पट्ठाय अरसरूपतादीहि अट्ठहि अक्कोसवत्थूहि अक्कोसन्तम्पि ब्राह्मणं भगवा धम्मिस्सरो धम्मराजा धम्मस्सामी तथागतो अनुकम्पाय सीतलेनेव चक्खुना ओलोकेन्तो यं धम्मधातुं पटिविज्झित्वा देसनाविलासप्पत्तो होति, तस्सा धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता विगतवलाहके अन्तलिक्खे समब्भुग्गतो पुण्णचन्दो विय सरदकाले सूरियो विय च ब्राह्मणस्स हदयन्धकारं विधमन्तो तानियेव अक्कोसवत्थूनि तेन तेन परियायेन अञ्ञथा दस्सेत्वा, पुनपि अत्तनो करुणाविप्फारं अट्ठहि लोकधम्मेहि अकम्पियभावेन पटिलद्धं, तादिगुणलक्खणं पथवीसमचित्ततं अकुप्पधम्मतञ्च पकासेन्तो ‘‘अयं ब्राह्मणो केवलं पलितसिरखण्डदन्तवलित्तचतादीहि अत्तनो वुड्ढभावं सञ्जानाति, नो च खो जानाति अत्तानं जातिया अनुगतं जराय अनुसटं ब्याधिना अभिभूतं मरणेन अब्भाहतं वट्टखाणुभूतं अज्ज मरित्वा पुन स्वेव उत्तानसयनदारकभावगमनीयं। महन्तेन खो पन उस्साहेन मम सन्तिकं आगतो, तदस्स आगमनं सात्थकं होतू’’ति चिन्तेत्वा इमस्मिं लोके अत्तनो अप्पटिसमं पुरेजातभावं दस्सेन्तो सेय्यथापि ब्राह्मणातिआदिना नयेन ब्राह्मणस्स धम्मदेसनं वड्ढेसि।
11. Evaṃ āgatakālato paṭṭhāya arasarūpatādīhi aṭṭhahi akkosavatthūhi akkosantampi brāhmaṇaṃ bhagavā dhammissaro dhammarājā dhammassāmī tathāgato anukampāya sītaleneva cakkhunā olokento yaṃ dhammadhātuṃ paṭivijjhitvā desanāvilāsappatto hoti, tassā dhammadhātuyā suppaṭividdhattā vigatavalāhake antalikkhe samabbhuggato puṇṇacando viya saradakāle sūriyo viya ca brāhmaṇassa hadayandhakāraṃ vidhamanto tāniyeva akkosavatthūni tena tena pariyāyena aññathā dassetvā, punapi attano karuṇāvipphāraṃ aṭṭhahi lokadhammehi akampiyabhāvena paṭiladdhaṃ, tādiguṇalakkhaṇaṃ pathavīsamacittataṃ akuppadhammatañca pakāsento ‘‘ayaṃ brāhmaṇo kevalaṃ palitasirakhaṇḍadantavalittacatādīhi attano vuḍḍhabhāvaṃ sañjānāti, no ca kho jānāti attānaṃ jātiyā anugataṃ jarāya anusaṭaṃ byādhinā abhibhūtaṃ maraṇena abbhāhataṃ vaṭṭakhāṇubhūtaṃ ajja maritvā puna sveva uttānasayanadārakabhāvagamanīyaṃ. Mahantena kho pana ussāhena mama santikaṃ āgato, tadassa āgamanaṃ sātthakaṃ hotū’’ti cintetvā imasmiṃ loke attano appaṭisamaṃ purejātabhāvaṃ dassento seyyathāpi brāhmaṇātiādinā nayena brāhmaṇassa dhammadesanaṃ vaḍḍhesi.
तत्थ सेय्यथाति ओपम्मत्थे निपातो; पीति सम्भावनत्थे; उभयेनापि यथा नाम ब्राह्मणाति दस्सेति। कुक्कुटिया अण्डानि अट्ठ वा दस वा द्वादस वाति एत्थ पन किञ्चापि कुक्कुटिया वुत्तप्पकारतो ऊनाधिकानिपि अण्डानि होन्ति, अथ खो वचनसिलिट्ठताय एवं वुत्तन्ति वेदितब्बं। एवञ्हि लोके सिलिट्ठवचनं होति। तानस्सूति तानि अस्सु, भवेय्युन्ति वुत्तं होति। कुक्कुटिया सम्मा अधिसयितानीति ताय जनेत्तिया कुक्कुटिया पक्खे पसारेत्वा तेसं उपरि सयन्तिया सम्मा अधिसयितानि। सम्मा परिसेदितानीति कालेन कालं उतुं गण्हापेन्तिया सुट्ठु समन्ततो सेदितानि, उस्मीकतानीति वुत्तं होति। सम्मा परिभावितानीति कालेन कालं सुट्ठु समन्ततो भावितानि, कुक्कुटगन्धं गाहापितानीति वुत्तं होति।
Tattha seyyathāti opammatthe nipāto; pīti sambhāvanatthe; ubhayenāpi yathā nāma brāhmaṇāti dasseti. Kukkuṭiyā aṇḍāni aṭṭha vā dasa vā dvādasa vāti ettha pana kiñcāpi kukkuṭiyā vuttappakārato ūnādhikānipi aṇḍāni honti, atha kho vacanasiliṭṭhatāya evaṃ vuttanti veditabbaṃ. Evañhi loke siliṭṭhavacanaṃ hoti. Tānassūti tāni assu, bhaveyyunti vuttaṃ hoti. Kukkuṭiyā sammā adhisayitānīti tāya janettiyā kukkuṭiyā pakkhe pasāretvā tesaṃ upari sayantiyā sammā adhisayitāni. Sammā pariseditānīti kālena kālaṃ utuṃ gaṇhāpentiyā suṭṭhu samantato seditāni, usmīkatānīti vuttaṃ hoti. Sammā paribhāvitānīti kālena kālaṃ suṭṭhu samantato bhāvitāni, kukkuṭagandhaṃ gāhāpitānīti vuttaṃ hoti.
इदानि यस्मा ताय कुक्कुटिया एवं तीहि पकारेहि तानि अण्डानि परिपालियमानानि न पूतीनि होन्ति। योपि नेसं अल्लसिनेहो सो परियादानं गच्छति। कपालं तनुकं होति, पादनखसिखा च मुखतुण्डकञ्च खरं होति, कुक्कुटपोतका परिपाकं गच्छन्ति, कपालस्स तनुकत्ता बहिद्धा आलोको अन्तो पञ्ञायति। अथ ते कुक्कुटपोतका ‘‘चिरं वत मयं सङ्कुटितहत्थपादा सम्बाधे सयिम्ह, अयञ्च बहि आलोको दिस्सति, एत्थ दानि नो सुखविहारो भविस्सती’’ति निक्खमितुकामा हुत्वा कपालं पादेन पहरन्ति, गीवं पसारेन्ति। ततो तं कपालं द्वेधा भिज्जति, कुक्कुटपोतका पक्खे विधुनन्ता तङ्खणानुरूपं विरवन्ता निक्खमन्ति। एवं निक्खमन्तानञ्च नेसं यो पठमतरं निक्खमति सो ‘जेट्ठो’ति वुच्चति। तस्मा भगवा ताय उपमाय अत्तनो जेट्ठकभावं साधेतुकामो ब्राह्मणं पुच्छि – ‘‘यो नु खो तेसं कुक्कुटच्छापकानं…पे॰… किन्ति स्वस्स वचनीयो’’ति। तत्थ कुक्कुटच्छापकानन्ति कुक्कुटपोतकानं। किन्ति स्वस्स वचनीयोति सो किन्ति वचनीयो अस्स, किन्ति वत्तब्बो भवेय्य जेट्ठो वा कनिट्ठो वाति। सेसं उत्तानत्थमेव।
Idāni yasmā tāya kukkuṭiyā evaṃ tīhi pakārehi tāni aṇḍāni paripāliyamānāni na pūtīni honti. Yopi nesaṃ allasineho so pariyādānaṃ gacchati. Kapālaṃ tanukaṃ hoti, pādanakhasikhā ca mukhatuṇḍakañca kharaṃ hoti, kukkuṭapotakā paripākaṃ gacchanti, kapālassa tanukattā bahiddhā āloko anto paññāyati. Atha te kukkuṭapotakā ‘‘ciraṃ vata mayaṃ saṅkuṭitahatthapādā sambādhe sayimha, ayañca bahi āloko dissati, ettha dāni no sukhavihāro bhavissatī’’ti nikkhamitukāmā hutvā kapālaṃ pādena paharanti, gīvaṃ pasārenti. Tato taṃ kapālaṃ dvedhā bhijjati, kukkuṭapotakā pakkhe vidhunantā taṅkhaṇānurūpaṃ viravantā nikkhamanti. Evaṃ nikkhamantānañca nesaṃ yo paṭhamataraṃ nikkhamati so ‘jeṭṭho’ti vuccati. Tasmā bhagavā tāya upamāya attano jeṭṭhakabhāvaṃ sādhetukāmo brāhmaṇaṃ pucchi – ‘‘yo nu kho tesaṃ kukkuṭacchāpakānaṃ…pe… kinti svassa vacanīyo’’ti. Tattha kukkuṭacchāpakānanti kukkuṭapotakānaṃ. Kinti svassa vacanīyoti so kinti vacanīyo assa, kinti vattabbo bhaveyya jeṭṭho vā kaniṭṭho vāti. Sesaṃ uttānatthameva.
ततो ब्राह्मणो आह – ‘‘जेट्ठोतिस्स भो गोतम वचनीयो’’ति। भो, गोतम, सो जेट्ठो इति अस्स वचनीयो। कस्माति चे? सो हि नेसं जेट्ठो, तस्मा सो नेसं वुड्ढतरोति अत्थो। अथस्स भगवा ओपम्मं सम्पटिपादेन्तो आह – ‘‘एवमेव खो अहं ब्राह्मणा’’तिआदि। यथा सो कुक्कुटच्छापको जेट्ठोति सङ्ख्यं गच्छति; एवं अहम्पि अविज्जागताय पजाय। अविज्जागतायाति अविज्जा वुच्चति अञ्ञाणं, तत्थ गताय। पजायाति सत्ताधिवचनमेतं। तस्मा एत्थ अविज्जण्डकोसस्स अन्तो पविट्ठेसु सत्तेसूति एवं अत्थो दट्ठब्बो। अण्डभूतायाति अण्डे भूताय जाताय सञ्जाताय। यथा हि अण्डे निब्बत्ता एकच्चे सत्ता अण्डभूताति वुच्चन्ति; एवमयं सब्बापि पजा अविज्जण्डकोसे निब्बत्तत्ता अण्डभूताति वुच्चति। परियोनद्धायाति तेन अविज्जण्डकोसेन समन्ततो ओनद्धाय बद्धाय वेठिताय । अविज्जण्डकोसं पदालेत्वाति तं अविज्जामयं अण्डकोसं भिन्दित्वा । एकोव लोकेति सकलेपि लोकसन्निवासे अहमेव एको अदुतियो। अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति अनुत्तरन्ति उत्तरविरहितं सब्बसेट्ठं। सम्मासम्बोधिन्ति सम्मा सामञ्च बोधिं; अथ वा पसत्थं सुन्दरञ्च बोधिं; बोधीति रुक्खोपि मग्गोपि सब्बञ्ञुतञ्ञाणम्पि निब्बानम्पि वुच्चति। ‘‘बोधिरुक्खमूले पठमाभिसम्बुद्धो’’ति (महाव॰ १; उदा॰ १) च ‘‘अन्तरा च गयं अन्तरा च बोधि’’न्ति (महाव॰ ११; म॰ नि॰ १.२८५) च आगतट्ठानेसु हि रुक्खो बोधीति वुच्चति। ‘‘बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्ति (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१) आगतट्ठाने मग्गो। ‘‘पप्पोति बोधिं वरभूरिमेधसो’’ति (दी॰ नि॰ ३.२१७) आगतट्ठाने सब्बञ्ञुतञ्ञाणं। ‘‘पत्वान बोधिं अमतं असङ्खत’’न्ति आगतट्ठाने निब्बानं। इध पन भगवतो अरहत्तमग्गञाणं अधिप्पेतं। सब्बञ्ञुतञ्ञाणन्तिपि वदन्ति। अञ्ञेसं अरहत्तमग्गो अनुत्तरा बोधि होति, न होतीति? न होति। कस्मा? असब्बगुणदायकत्ता। तेसञ्हि कस्सचि अरहत्तमग्गो अरहत्तफलमेव देति, कस्सचि तिस्सो विज्जा, कस्सचि छ अभिञ्ञा, कस्सचि चतस्सो पटिसम्भिदा, कस्सचि सावकपारमिञाणं। पच्चेकबुद्धानम्पि पच्चेकबोधिञाणमेव देति। बुद्धानं पन सब्बगुणसम्पत्तिं देति, अभिसेको विय रञ्ञो सब्बलोकिस्सरियभावं। तस्मा अञ्ञस्स कस्सचिपि अनुत्तरा बोधि न होतीति। अभिसम्बुद्धोति अब्भञ्ञासिं पटिविज्झिं; पत्तोम्हि अधिगतोम्हीति वुत्तं होति।
Tato brāhmaṇo āha – ‘‘jeṭṭhotissa bho gotama vacanīyo’’ti. Bho, gotama, so jeṭṭho iti assa vacanīyo. Kasmāti ce? So hi nesaṃ jeṭṭho, tasmā so nesaṃ vuḍḍhataroti attho. Athassa bhagavā opammaṃ sampaṭipādento āha – ‘‘evameva kho ahaṃ brāhmaṇā’’tiādi. Yathā so kukkuṭacchāpako jeṭṭhoti saṅkhyaṃ gacchati; evaṃ ahampi avijjāgatāya pajāya. Avijjāgatāyāti avijjā vuccati aññāṇaṃ, tattha gatāya. Pajāyāti sattādhivacanametaṃ. Tasmā ettha avijjaṇḍakosassa anto paviṭṭhesu sattesūti evaṃ attho daṭṭhabbo. Aṇḍabhūtāyāti aṇḍe bhūtāya jātāya sañjātāya. Yathā hi aṇḍe nibbattā ekacce sattā aṇḍabhūtāti vuccanti; evamayaṃ sabbāpi pajā avijjaṇḍakose nibbattattā aṇḍabhūtāti vuccati. Pariyonaddhāyāti tena avijjaṇḍakosena samantato onaddhāya baddhāya veṭhitāya . Avijjaṇḍakosaṃ padāletvāti taṃ avijjāmayaṃ aṇḍakosaṃ bhinditvā . Ekova loketi sakalepi lokasannivāse ahameva eko adutiyo. Anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti anuttaranti uttaravirahitaṃ sabbaseṭṭhaṃ. Sammāsambodhinti sammā sāmañca bodhiṃ; atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhiṃ; bodhīti rukkhopi maggopi sabbaññutaññāṇampi nibbānampi vuccati. ‘‘Bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho’’ti (mahāva. 1; udā. 1) ca ‘‘antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (mahāva. 11; ma. ni. 1.285) ca āgataṭṭhānesu hi rukkho bodhīti vuccati. ‘‘Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) āgataṭṭhāne maggo. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) āgataṭṭhāne sabbaññutaññāṇaṃ. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti āgataṭṭhāne nibbānaṃ. Idha pana bhagavato arahattamaggañāṇaṃ adhippetaṃ. Sabbaññutaññāṇantipi vadanti. Aññesaṃ arahattamaggo anuttarā bodhi hoti, na hotīti? Na hoti. Kasmā? Asabbaguṇadāyakattā. Tesañhi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramiñāṇaṃ. Paccekabuddhānampi paccekabodhiñāṇameva deti. Buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti, abhiseko viya rañño sabbalokissariyabhāvaṃ. Tasmā aññassa kassacipi anuttarā bodhi na hotīti. Abhisambuddhoti abbhaññāsiṃ paṭivijjhiṃ; pattomhi adhigatomhīti vuttaṃ hoti.
इदानि यदेतं भगवता ‘‘एवमेव खो अहं ब्राह्मणा’’ति आदिना नयेन वुत्तं ओपम्मसम्पटिपादनं, तं एवमत्थेन सद्धिं संसन्दित्वा वेदितब्बं। यथा हि तस्सा कुक्कुटिया अत्तनो अण्डेसु अधिसयनादितिविधकिरियाकरणं; एवं बोधिपल्लङ्के निसिन्नस्स बोधिसत्तभूतस्स भगवतो अत्तनो चित्तसन्ताने अनिच्चं दुक्खं अनत्ताति तिविधानुपस्सनाकरणं। कुक्कुटिया तिविधकिरियासम्पादनेन अण्डानं अपूतिभावो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणस्स अपरिहानि। कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन अण्डानं अल्लसिनेहपरियादानं विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन भवत्तयानुगतनिकन्तिसिनेहपरियादानं। कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन अण्डकपालानं तनुभावो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन अविज्जण्डकोसस्स तनुभावो। कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन कुक्कुटच्छापकस्स पादनखसिखातुण्डकानं थद्धखरभावो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणस्स तिक्खखरविप्पसन्नसूरभावो। कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन कुक्कुटच्छापकस्स परिपाककालो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणस्स परिपाककालो वड्ढितकालो गब्भग्गहणकालो वेदितब्बो।
Idāni yadetaṃ bhagavatā ‘‘evameva kho ahaṃ brāhmaṇā’’ti ādinā nayena vuttaṃ opammasampaṭipādanaṃ, taṃ evamatthena saddhiṃ saṃsanditvā veditabbaṃ. Yathā hi tassā kukkuṭiyā attano aṇḍesu adhisayanāditividhakiriyākaraṇaṃ; evaṃ bodhipallaṅke nisinnassa bodhisattabhūtassa bhagavato attano cittasantāne aniccaṃ dukkhaṃ anattāti tividhānupassanākaraṇaṃ. Kukkuṭiyā tividhakiriyāsampādanena aṇḍānaṃ apūtibhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa aparihāni. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena aṇḍānaṃ allasinehapariyādānaṃ viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena bhavattayānugatanikantisinehapariyādānaṃ. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena aṇḍakapālānaṃ tanubhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭacchāpakassa pādanakhasikhātuṇḍakānaṃ thaddhakharabhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa tikkhakharavippasannasūrabhāvo. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭacchāpakassa paripākakālo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa paripākakālo vaḍḍhitakālo gabbhaggahaṇakālo veditabbo.
ततो कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन कुक्कुटच्छापकस्स पादनखसिखाय वा मुखतुण्डकेन वा अण्डकोसं पदालेत्वा पक्खे पप्फोटेत्वा सोत्थिना अभिनिब्भिदाकालो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणं गब्भं गण्हापेत्वा अनुपुब्बाधिगतेन अरहत्तमग्गेन अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा अभिञ्ञापक्खे पप्फोटेत्वा सोत्थिना सकलबुद्धगुणसच्छिकतकालो वेदितब्बोति।
Tato kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭacchāpakassa pādanakhasikhāya vā mukhatuṇḍakena vā aṇḍakosaṃ padāletvā pakkhe papphoṭetvā sotthinā abhinibbhidākālo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇaṃ gabbhaṃ gaṇhāpetvā anupubbādhigatena arahattamaggena avijjaṇḍakosaṃ padāletvā abhiññāpakkhe papphoṭetvā sotthinā sakalabuddhaguṇasacchikatakālo veditabboti.
स्वाहं ब्राह्मण जेट्ठो सेट्ठो लोकस्साति सो अहं ब्राह्मण यथा तेसं कुक्कुटपोतकानं पठमतरं अण्डकोसं पदालेत्वा अभिनिब्भिदो कुक्कुटपोतको जेट्ठो होति; एवं अविज्जागताय पजाय तं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा पठमतरं अरियाय जातिया जातत्ता जेट्ठो वुड्ढतरोति सङ्ख्यं गतो। सब्बगुणेहि पन अप्पटिसमत्ता सेट्ठोति।
Svāhaṃ brāhmaṇa jeṭṭho seṭṭho lokassāti so ahaṃ brāhmaṇa yathā tesaṃ kukkuṭapotakānaṃ paṭhamataraṃ aṇḍakosaṃ padāletvā abhinibbhido kukkuṭapotako jeṭṭho hoti; evaṃ avijjāgatāya pajāya taṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā paṭhamataraṃ ariyāya jātiyā jātattā jeṭṭho vuḍḍhataroti saṅkhyaṃ gato. Sabbaguṇehi pana appaṭisamattā seṭṭhoti.
एवं भगवा अत्तनो अनुत्तरं जेट्ठसेट्ठभावं ब्राह्मणस्स पकासेत्वा इदानि याय पटिपदाय तं अधिगतो तं पटिपदं पुब्बभागतो पभुति दस्सेतुं ‘‘आरद्धं खो पन मे ब्राह्मणा’’तिआदिमाह। इमं वा भगवतो अनुत्तरं जेट्ठसेट्ठभावं सुत्वा ब्राह्मणस्स चित्तमेवमुप्पन्नं – ‘‘काय नु खो पटिपदाय इमं पत्तो’’ति। तस्स चित्तमञ्ञाय ‘‘इमायाहं पटिपदाय इमं अनुत्तरं जेट्ठसेट्ठभावं पत्तो’’ति दस्सेन्तो एवमाह। तत्थ आरद्धं खो पन मे ब्राह्मण वीरियं अहोसीति ब्राह्मण, न मया अयं अनुत्तरो जेट्ठसेट्ठभावो कुसीतेन मुट्ठस्सतिना सारद्धकायेन विक्खित्तचित्तेन अधिगतो, अपिच खो तदधिगमाय आरद्धं खो पन मे वीरियं अहोसि, बोधिमण्डे निसिन्नेन मया चतुरङ्गसमन्नागतं वीरियं आरद्धं अहोसि, पग्गहितं असिथिलप्पवत्तितन्ति वुत्तं होति। आरद्धत्तायेव च मे तं असल्लीनं अहोसि। न केवलञ्च वीरियमेव, सतिपि मे आरम्मणाभिमुखीभावेन उपट्ठिता अहोसि। उपट्ठितत्तायेव च असम्मुट्ठा। पस्सद्धो कायो असारद्धोति कायचित्तपस्सद्धिवसेन कायोपि मे पस्सद्धो अहोसि । तत्थ यस्मा नामकाये पस्सद्धे रूपकायोपि पस्सद्धोयेव होति, तस्मा नामकायो रूपकायोति अविसेसेत्वाव पस्सद्धो कायोति वुत्तं। असारद्धोति सो च खो पस्सद्धत्तायेव असारद्धो, विगतदरथोति वुत्तं होति। समाहितं चित्तं एकग्गन्ति चित्तम्पि मे सम्मा आहितं सुट्ठु ठपितं अप्पितं विय अहोसि; समाहितत्ता एव च एकग्गं अचलं निप्फन्दनन्ति। एत्तावता झानस्स पुब्बभागपटिपदा कथिता होति।
Evaṃ bhagavā attano anuttaraṃ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ brāhmaṇassa pakāsetvā idāni yāya paṭipadāya taṃ adhigato taṃ paṭipadaṃ pubbabhāgato pabhuti dassetuṃ ‘‘āraddhaṃ kho pana me brāhmaṇā’’tiādimāha. Imaṃ vā bhagavato anuttaraṃ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ sutvā brāhmaṇassa cittamevamuppannaṃ – ‘‘kāya nu kho paṭipadāya imaṃ patto’’ti. Tassa cittamaññāya ‘‘imāyāhaṃ paṭipadāya imaṃ anuttaraṃ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ patto’’ti dassento evamāha. Tattha āraddhaṃ kho pana me brāhmaṇa vīriyaṃ ahosīti brāhmaṇa, na mayā ayaṃ anuttaro jeṭṭhaseṭṭhabhāvo kusītena muṭṭhassatinā sāraddhakāyena vikkhittacittena adhigato, apica kho tadadhigamāya āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ ahosi, bodhimaṇḍe nisinnena mayā caturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ āraddhaṃ ahosi, paggahitaṃ asithilappavattitanti vuttaṃ hoti. Āraddhattāyeva ca me taṃ asallīnaṃ ahosi. Na kevalañca vīriyameva, satipi me ārammaṇābhimukhībhāvena upaṭṭhitā ahosi. Upaṭṭhitattāyeva ca asammuṭṭhā. Passaddho kāyo asāraddhoti kāyacittapassaddhivasena kāyopi me passaddho ahosi . Tattha yasmā nāmakāye passaddhe rūpakāyopi passaddhoyeva hoti, tasmā nāmakāyo rūpakāyoti avisesetvāva passaddho kāyoti vuttaṃ. Asāraddhoti so ca kho passaddhattāyeva asāraddho, vigatadarathoti vuttaṃ hoti. Samāhitaṃ cittaṃ ekagganti cittampi me sammā āhitaṃ suṭṭhu ṭhapitaṃ appitaṃ viya ahosi; samāhitattā eva ca ekaggaṃ acalaṃ nipphandananti. Ettāvatā jhānassa pubbabhāgapaṭipadā kathitā hoti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / वेरञ्जकण्डवण्णना • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पठमज्झानकथावण्णना • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
