| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
पाराजिकवण्णना
Pārājikavaṇṇanā
वेरञ्जकण्डो
Verañjakaṇḍo
वेरञ्जकण्डवण्णना
Verañjakaṇḍavaṇṇanā
‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं। तेन खो पन समयेन वेसालिया अविदूरे कलन्दगामो नाम होती’’ति विनयनिदाने आरभितब्बे वेरञ्जकण्डस्स आरम्भो किमत्थोति चे? वुच्चते – मूलतो पभुति विनयनिदानं दस्सेतुं। यदि एवं ‘‘पठमं आवुसो उपालि पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्तन्ति, वेसालिय’’न्ति वचनेन विरुज्झतीति चे? न विरुज्झति। कस्मा? कत्थ पञ्ञत्तन्ति हि निदानपुच्छा। एवं सन्तेपि ‘‘पठमस्स पाराजिकस्स किंनिदान’’न्ति पुच्छिते साधारणमहानिदानविस्सज्जनं अयुत्तं वियाति? नायुत्तं, सब्बेसं सिक्खापदानं पाटेक्कं निदानस्स पुट्ठत्ता तस्स विस्सज्जेतब्बत्ता च सब्बसाधारणमहानिदानं पठममाह। एकन्तेन पुच्छाविस्सज्जनक्कमेन पाराजिकादीनि सङ्गहं आरोपितानि। कथं आरोपितानीति चे? आयस्मता महाकस्सपेन अनुक्कमेन सब्बोपि विनयो पुच्छितो, पुट्ठेन च आयस्मता उपालित्थेरेन यथासम्भवं निरन्तरं विस्सज्जितमेव। अपुच्छितानिपि विनीतवत्थुआदीनि युज्जमानानि वत्थूनि अन्तोकत्वा विस्सज्जनक्कमेनेव गणसज्झायमकंसूति वेदितब्बं। अञ्ञथा वेरञ्जकण्डं पठमपाराजिकस्सेव निदानन्ति वा अनधिकारिकं वा निप्पयोजनं वा पाटेक्कं सिक्खापदनिदानपुच्छानन्तरं तदेव विस्सज्जेतब्बन्ति वा आपज्जति, तस्मा आदितो पभुति विनयनिदानं दस्सेतुं ‘‘तेन समयेना’’तिआदि आरद्धं।
‘‘Tena samayena buddho bhagavā vesāliyaṃ viharati mahāvane kūṭāgārasālāyaṃ. Tena kho pana samayena vesāliyā avidūre kalandagāmo nāma hotī’’ti vinayanidāne ārabhitabbe verañjakaṇḍassa ārambho kimatthoti ce? Vuccate – mūlato pabhuti vinayanidānaṃ dassetuṃ. Yadi evaṃ ‘‘paṭhamaṃ āvuso upāli pārājikaṃ kattha paññattanti, vesāliya’’nti vacanena virujjhatīti ce? Na virujjhati. Kasmā? Kattha paññattanti hi nidānapucchā. Evaṃ santepi ‘‘paṭhamassa pārājikassa kiṃnidāna’’nti pucchite sādhāraṇamahānidānavissajjanaṃ ayuttaṃ viyāti? Nāyuttaṃ, sabbesaṃ sikkhāpadānaṃ pāṭekkaṃ nidānassa puṭṭhattā tassa vissajjetabbattā ca sabbasādhāraṇamahānidānaṃ paṭhamamāha. Ekantena pucchāvissajjanakkamena pārājikādīni saṅgahaṃ āropitāni. Kathaṃ āropitānīti ce? Āyasmatā mahākassapena anukkamena sabbopi vinayo pucchito, puṭṭhena ca āyasmatā upālittherena yathāsambhavaṃ nirantaraṃ vissajjitameva. Apucchitānipi vinītavatthuādīni yujjamānāni vatthūni antokatvā vissajjanakkameneva gaṇasajjhāyamakaṃsūti veditabbaṃ. Aññathā verañjakaṇḍaṃ paṭhamapārājikasseva nidānanti vā anadhikārikaṃ vā nippayojanaṃ vā pāṭekkaṃ sikkhāpadanidānapucchānantaraṃ tadeva vissajjetabbanti vā āpajjati, tasmā ādito pabhuti vinayanidānaṃ dassetuṃ ‘‘tena samayenā’’tiādi āraddhaṃ.
इदानि निदानभणने पयोजनं वक्खाम – विनयस्सआणादेसनत्ता भगवतो ताव आणारहभावदीपनं , आणाभूतस्स च विनयस्स अनञ्ञविसयभावदीपनं, आणाय ठितानं सावकानं महानुभावदीपनञ्चाति तिविधमस्स पयोजनं। कथं? आणासासनारहो हि भगवा पहीनकिलेसत्ता, अधिगतगुणविसेसत्ता, लोकजेट्ठसेट्ठत्ता, तादिभावप्पत्तत्ता च, अरसरूपतादीहि अट्ठहि अक्कोसवत्थूहि अकम्पनतो भगवतो तादिभावप्पत्ति वेदितब्बा, अट्ठन्नम्पि तेसं अक्कोसवत्थूनं अत्तनि सम्भवपरियायदीपनपाळिया पहीनकिलेसता वेदितब्बा । चतुन्नं झानानं तिस्सन्नञ्च विज्जानं अधिगमपरिदीपनेन अधिगतगुणविसेसता वेदितब्बा। ‘‘नाहं तं ब्राह्मण पस्सामि सदेवके…पे॰… मुद्धापि तस्स विपतेय्या’’ति च ‘‘जेट्ठो सेट्ठो लोकस्सा’’ति च वचनेन जेट्ठसेट्ठता वेदितब्बा, इदञ्च भगवतो आणारहभावदीपनप्पयोजनं। ‘‘आगमेहि त्वं सारिपुत्त, आगमेहि त्वं सारिपुत्त, तथागतोव तत्थ कालं जानिस्सती’’ति वचनं अनञ्ञविसयभावदीपनं। ‘‘साधाहं, भन्ते, पथविं परिवत्तेय्य’’न्ति च ‘‘एकाहं, भन्ते, पाणिं अभिनिम्मिनिस्सामी’’ति च ‘‘साधु, भन्ते, सब्बो भिक्खुसङ्घो उत्तरकुरुं पिण्डाय गच्छेय्या’’ति च इमेहि थेरस्स तीहि सीहनादेहि आणाय ठितानं सावकानं महानुभावतादीपनं वेदितब्बं। सावत्थियादीसु अविहरित्वा किमत्थं भगवा वेरञ्जायमेव तदा विहासीति चे? नळेरुयक्खस्स पीतिसञ्जननत्थं, भिक्खुसङ्घस्स भिक्खावसेन अकिलमनत्थं, वेरञ्जब्राह्मणस्स पसादसञ्जननत्थं, महामोग्गल्लानत्थेरस्स आनुभावदीपनट्ठानभूतत्ता, सारिपुत्तत्थेरस्स विनयपञ्ञत्तियाचनहेतुभूतपरिवितक्कनट्ठानभूतत्ता च। तेसु पच्छिमं बलवकारणं, तेन वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘तेन समयेनाति येन कालेन आयस्मतो…पे॰… तेन कालेना’’ति। पुरिमेसु चतूसु असङ्गहकारणेसु पठमेन भगवा मेत्ताभावनादिना अमनुस्सानं चित्तसंरक्खणेन भिक्खूनं आदरं जनेति। दुतियेन परिसावचरेन भिक्खुना एवं परिसा सङ्गहेतब्बा, एवं अप्पिच्छेन सन्तुट्ठेन च भवितब्बन्ति वा दस्सेति। ततियेन पच्चये निरपेक्खेन कुलानुग्गहो कातब्बोति। चतुत्थेन एवं महानुभावेनापि पच्चयत्थं न लोलुप्पं कातब्बं, केवलं परदत्तुपजीविना भवितब्बन्ति दस्सेति। ‘‘तेनातिआदिपाठस्स…पे॰… विनयस्सत्थवण्णन’’न्ति वचनतो अञ्ञो तेनातिआदिपाठो, अञ्ञो विनयो आपज्जति।
Idāni nidānabhaṇane payojanaṃ vakkhāma – vinayassaāṇādesanattā bhagavato tāva āṇārahabhāvadīpanaṃ , āṇābhūtassa ca vinayassa anaññavisayabhāvadīpanaṃ, āṇāya ṭhitānaṃ sāvakānaṃ mahānubhāvadīpanañcāti tividhamassa payojanaṃ. Kathaṃ? Āṇāsāsanāraho hi bhagavā pahīnakilesattā, adhigataguṇavisesattā, lokajeṭṭhaseṭṭhattā, tādibhāvappattattā ca, arasarūpatādīhi aṭṭhahi akkosavatthūhi akampanato bhagavato tādibhāvappatti veditabbā, aṭṭhannampi tesaṃ akkosavatthūnaṃ attani sambhavapariyāyadīpanapāḷiyā pahīnakilesatā veditabbā . Catunnaṃ jhānānaṃ tissannañca vijjānaṃ adhigamaparidīpanena adhigataguṇavisesatā veditabbā. ‘‘Nāhaṃ taṃ brāhmaṇa passāmi sadevake…pe… muddhāpi tassa vipateyyā’’ti ca ‘‘jeṭṭho seṭṭho lokassā’’ti ca vacanena jeṭṭhaseṭṭhatā veditabbā, idañca bhagavato āṇārahabhāvadīpanappayojanaṃ. ‘‘Āgamehi tvaṃ sāriputta, āgamehi tvaṃ sāriputta, tathāgatova tattha kālaṃ jānissatī’’ti vacanaṃ anaññavisayabhāvadīpanaṃ. ‘‘Sādhāhaṃ, bhante, pathaviṃ parivatteyya’’nti ca ‘‘ekāhaṃ, bhante, pāṇiṃ abhinimminissāmī’’ti ca ‘‘sādhu, bhante, sabbo bhikkhusaṅgho uttarakuruṃ piṇḍāya gaccheyyā’’ti ca imehi therassa tīhi sīhanādehi āṇāya ṭhitānaṃ sāvakānaṃ mahānubhāvatādīpanaṃ veditabbaṃ. Sāvatthiyādīsu aviharitvā kimatthaṃ bhagavā verañjāyameva tadā vihāsīti ce? Naḷeruyakkhassa pītisañjananatthaṃ, bhikkhusaṅghassa bhikkhāvasena akilamanatthaṃ, verañjabrāhmaṇassa pasādasañjananatthaṃ, mahāmoggallānattherassa ānubhāvadīpanaṭṭhānabhūtattā, sāriputtattherassa vinayapaññattiyācanahetubhūtaparivitakkanaṭṭhānabhūtattā ca. Tesu pacchimaṃ balavakāraṇaṃ, tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tena samayenāti yena kālena āyasmato…pe… tena kālenā’’ti. Purimesu catūsu asaṅgahakāraṇesu paṭhamena bhagavā mettābhāvanādinā amanussānaṃ cittasaṃrakkhaṇena bhikkhūnaṃ ādaraṃ janeti. Dutiyena parisāvacarena bhikkhunā evaṃ parisā saṅgahetabbā, evaṃ appicchena santuṭṭhena ca bhavitabbanti vā dasseti. Tatiyena paccaye nirapekkhena kulānuggaho kātabboti. Catutthena evaṃ mahānubhāvenāpi paccayatthaṃ na loluppaṃ kātabbaṃ, kevalaṃ paradattupajīvinā bhavitabbanti dasseti. ‘‘Tenātiādipāṭhassa…pe… vinayassatthavaṇṇana’’nti vacanato añño tenātiādipāṭho, añño vinayo āpajjati.
‘‘तेनातिआदिपाठम्हा, को अञ्ञो विनयो इध।
‘‘Tenātiādipāṭhamhā, ko añño vinayo idha;
तस्सत्थं दस्सयन्तोव, करे विनयवण्णन’’न्ति॥ –
Tassatthaṃ dassayantova, kare vinayavaṇṇana’’nti. –
चे? ननु वुत्तं पुब्बेव ‘‘इदञ्हि बुद्धस्स भगवतो अत्तपच्चक्खवचनं न होती’’तिआदि, तस्मा उपालित्थेरेन वुत्तस्स तेनातिआदिपाठस्स अत्थं नानप्पकारतो दस्सयन्तो करिस्सामि विनयस्स भगवतो अत्तपच्चक्खवचनभूतस्स अत्थवण्णनन्ति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। यदि एवं ‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा वेरञ्जायं विहरतीति एवमादिवचनपटिमण्डितनिदानं विनयपिटकं केन धारित’’न्तिआदिवचनं विरुज्झति ‘‘तेन समयेना’’तिआदिवचनस्स विनयपिटकपरियापन्नभावदीपनतोति चे? न, अञ्ञत्थेपि तब्बोहारसिद्धितो ‘‘नानाविधभित्तिकम्मपटिमण्डितवसनो पुरिसो’’तिआदीसु विय। विनयस्सादिभावेन सङ्गीतिकारकेहि अनुञ्ञातत्ता विनयपरियापन्नतापि युज्जति तस्स वचनस्स। एत्थाह – यथा सुत्तन्ते ‘‘एकं समय’’न्ति च, अभिधम्मे च ‘‘यस्मिं समये’’ति अनियमतो वुत्तं, तथा अवत्वा इध ‘‘तेन समयेना’’ति पठमं तंनिद्देसोव कस्मा वुत्तोति? वुच्चते – तस्स तस्स सिक्खापदपञ्ञत्तिसमयस्स, यस्स वा सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुभूतस्स समयस्स हेतु भगवा तत्थ तत्थ विहासि, तस्स च समयस्स अतीतस्स तेसं सङ्गीतिकारकानं वसीनं सुविदितत्ता। कथं? ‘‘ये ते भिक्खू अप्पिच्छा ते उज्झायन्ती’’तिआदिवचनतो, ‘‘अथ खो ते भिक्खू भगवतो एतमत्थं आरोचेसु’’न्ति च ‘‘अथ खो भगवा एतस्मिं निदाने सन्निपातापेत्वा’’ति च ‘‘भिक्खूनं तदनुच्छविकं तदनु…पे॰… दस अत्थवसे पटिच्च सङ्घसुट्ठुताया’’ति च ‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, इमं सिक्खापदं उद्दिसेय्याथा’’ति च खन्धकेसु च ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तीहि सरणगमनेहि पब्बज्ज’’न्तिआदिविनयक्कमस्स वचनतो यो सो सिक्खापदपञ्ञत्तिसमयो, तस्स तस्स विनयक्कमस्स सो पञ्ञत्तिसमयो च सुविदितो तेसं पञ्चसतानं धम्मधरानं भिक्खूनं, नायं नयो सुत्तन्ताभिधम्मेसु सम्भवति। तस्मा सुविदितत्ता तेन समयेन हेतुभूतेन विहरतीति विहरतिपदेन एकसम्बन्धत्ता च पठमं यंनिद्देसादिनो असम्भवतो च विनयपिटके तंनिद्देसोव पठमं वुत्तो। कथं? एत्थ ‘‘येन खो पन समयेन वेसालिया अविदूरे कलन्दगामो नाम होती’’ति वा ‘‘येन खो पन समयेन वेसाली…पे॰… होती’’ति वा असम्भवतो यंनिद्देसेन अवत्वा तंनिद्देसस्सेव सम्भवतो ‘‘तेन खो पन समयेन…पे॰… कलन्दगामो नाम होती’’ति वुत्तन्ति, केवलं सुविदितत्ता वा। अनियमनिद्देसवचनन्ति एत्थ किञ्चापि यथावुत्तनयेन नियमनिद्देसवचनमेवेतं तंनिद्देसत्ता, तथापि सम्पतिकालवसेन तदितरेसं भिक्खूनं अविदितत्ता ‘‘अनियमनिद्देसवचन’’न्ति वुत्तं। यं पन वुत्तं ‘‘अयञ्हि सब्बस्मिम्पि विनये युत्ती’’ति, तं तब्बहुलेन वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Ce? Nanu vuttaṃ pubbeva ‘‘idañhi buddhassa bhagavato attapaccakkhavacanaṃ na hotī’’tiādi, tasmā upālittherena vuttassa tenātiādipāṭhassa atthaṃ nānappakārato dassayanto karissāmi vinayassa bhagavato attapaccakkhavacanabhūtassa atthavaṇṇananti evamettha attho daṭṭhabbo. Yadi evaṃ ‘‘tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharatīti evamādivacanapaṭimaṇḍitanidānaṃ vinayapiṭakaṃ kena dhārita’’ntiādivacanaṃ virujjhati ‘‘tena samayenā’’tiādivacanassa vinayapiṭakapariyāpannabhāvadīpanatoti ce? Na, aññatthepi tabbohārasiddhito ‘‘nānāvidhabhittikammapaṭimaṇḍitavasano puriso’’tiādīsu viya. Vinayassādibhāvena saṅgītikārakehi anuññātattā vinayapariyāpannatāpi yujjati tassa vacanassa. Etthāha – yathā suttante ‘‘ekaṃ samaya’’nti ca, abhidhamme ca ‘‘yasmiṃ samaye’’ti aniyamato vuttaṃ, tathā avatvā idha ‘‘tena samayenā’’ti paṭhamaṃ taṃniddesova kasmā vuttoti? Vuccate – tassa tassa sikkhāpadapaññattisamayassa, yassa vā sikkhāpadapaññattihetubhūtassa samayassa hetu bhagavā tattha tattha vihāsi, tassa ca samayassa atītassa tesaṃ saṅgītikārakānaṃ vasīnaṃ suviditattā. Kathaṃ? ‘‘Ye te bhikkhū appicchā te ujjhāyantī’’tiādivacanato, ‘‘atha kho te bhikkhū bhagavato etamatthaṃ ārocesu’’nti ca ‘‘atha kho bhagavā etasmiṃ nidāne sannipātāpetvā’’ti ca ‘‘bhikkhūnaṃ tadanucchavikaṃ tadanu…pe… dasa atthavase paṭicca saṅghasuṭṭhutāyā’’ti ca ‘‘evañca pana, bhikkhave, imaṃ sikkhāpadaṃ uddiseyyāthā’’ti ca khandhakesu ca ‘‘anujānāmi, bhikkhave, tīhi saraṇagamanehi pabbajja’’ntiādivinayakkamassa vacanato yo so sikkhāpadapaññattisamayo, tassa tassa vinayakkamassa so paññattisamayo ca suvidito tesaṃ pañcasatānaṃ dhammadharānaṃ bhikkhūnaṃ, nāyaṃ nayo suttantābhidhammesu sambhavati. Tasmā suviditattā tena samayena hetubhūtena viharatīti viharatipadena ekasambandhattā ca paṭhamaṃ yaṃniddesādino asambhavato ca vinayapiṭake taṃniddesova paṭhamaṃ vutto. Kathaṃ? Ettha ‘‘yena kho pana samayena vesāliyā avidūre kalandagāmo nāma hotī’’ti vā ‘‘yena kho pana samayena vesālī…pe… hotī’’ti vā asambhavato yaṃniddesena avatvā taṃniddesasseva sambhavato ‘‘tena kho pana samayena…pe… kalandagāmo nāma hotī’’ti vuttanti, kevalaṃ suviditattā vā. Aniyamaniddesavacananti ettha kiñcāpi yathāvuttanayena niyamaniddesavacanamevetaṃ taṃniddesattā, tathāpi sampatikālavasena taditaresaṃ bhikkhūnaṃ aviditattā ‘‘aniyamaniddesavacana’’nti vuttaṃ. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘ayañhi sabbasmimpi vinaye yuttī’’ti, taṃ tabbahulena vuttanti veditabbaṃ.
यदि सब्बं तेनाति पदं अनियमनिद्देसवचनं भवेय्य, तेन हि भिक्खवे भिक्खूनं सिक्खापदन्ति एत्थ इदम्पि पुब्बे सिद्धत्थं तेनाति पदं अनियमनिद्देसवचनं भवेय्य। ‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा उरुवेलायं विहरती’’तिआदीसु वुत्तं तेनाति पदञ्च अनियमनिद्देसवचनं भवेय्य, न च होति, तस्मा येसं तेन तंनिद्देसेन निद्दिट्ठत्थो अविदितो, तेसं वसेनाह ‘‘अनियमनिद्देसवचनमेत’’न्ति। अथ वा ततो पठमं तदत्थादस्सनतो पच्छापि तंसम्बन्धेन यंनिद्देसदस्सनतो च ‘‘अनियमनिद्देसवचनमेत’’न्ति वुत्तं। अथ वा पुब्बण्हादीसु अयं नामाति अनियमेत्वा कालपरिदीपनस्स समयसद्दस्स उपपदभावेनपि एवं वत्तुमरहति ‘‘यदिदं अनियमनिद्देसवचन’’न्ति। अथ वा ‘‘तेना’’ति वुत्ते तेन घटेन पटेनाति सब्बत्थप्पसङ्गनिवारणत्थं नियमं करोति ‘‘समयेना’’ति। केन पन समयेन? परभागे अत्थतो सिद्धेन सारिपुत्तस्स परिवितक्कसमयेन। एत्थाह – वितक्कसमयो चे इधाधिप्पेतो, ‘‘परतो इध पन हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवति। यो हि सो सिक्खापदपञ्ञत्तिसमयो सारिपुत्तादीहिपि दुब्बिञ्ञेय्यो, तेन समयेन हेतुभूतेन करणभूतेन चा’’तिआदिवचनं विरुज्झतीति? न, बाहुल्लेन वुत्तत्ता। सुत्तन्ताभिधम्मेसु विय अवत्वा इध विनयपिटके करणवचनेन कस्मा निद्देसोति हि चोदना। तस्मा तस्सा विस्सज्जने बाहुल्लेन करणवचनप्पयोजनं वत्तुकामो आचरियो आह ‘‘यो सो सिक्खापदपञ्ञत्तिसमयो’’तिआदि। न सम्पति वुच्चमानस्सेव करणवचनस्स पयोजनं वत्तुकामो, इमस्स पन हेतुअत्थोव सम्भवति, न करणत्थो, तस्मा आह ‘‘अपरभागे अत्थतो सिद्धेना’’तिआदि। समयञ्चाति आगमनपच्चयसमवायं तदनुरूपकालञ्च उपादायाति अत्थो। पच्चयसामग्गिञ्च आगमनकालञ्च लभित्वा जानिस्सामाति अधिप्पायो।
Yadi sabbaṃ tenāti padaṃ aniyamaniddesavacanaṃ bhaveyya, tena hi bhikkhave bhikkhūnaṃ sikkhāpadanti ettha idampi pubbe siddhatthaṃ tenāti padaṃ aniyamaniddesavacanaṃ bhaveyya. ‘‘Tena samayena buddho bhagavā uruvelāyaṃ viharatī’’tiādīsu vuttaṃ tenāti padañca aniyamaniddesavacanaṃ bhaveyya, na ca hoti, tasmā yesaṃ tena taṃniddesena niddiṭṭhattho avidito, tesaṃ vasenāha ‘‘aniyamaniddesavacanameta’’nti. Atha vā tato paṭhamaṃ tadatthādassanato pacchāpi taṃsambandhena yaṃniddesadassanato ca ‘‘aniyamaniddesavacanameta’’nti vuttaṃ. Atha vā pubbaṇhādīsu ayaṃ nāmāti aniyametvā kālaparidīpanassa samayasaddassa upapadabhāvenapi evaṃ vattumarahati ‘‘yadidaṃ aniyamaniddesavacana’’nti. Atha vā ‘‘tenā’’ti vutte tena ghaṭena paṭenāti sabbatthappasaṅganivāraṇatthaṃ niyamaṃ karoti ‘‘samayenā’’ti. Kena pana samayena? Parabhāge atthato siddhena sāriputtassa parivitakkasamayena. Etthāha – vitakkasamayo ce idhādhippeto, ‘‘parato idha pana hetuattho karaṇattho ca sambhavati. Yo hi so sikkhāpadapaññattisamayo sāriputtādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena cā’’tiādivacanaṃ virujjhatīti? Na, bāhullena vuttattā. Suttantābhidhammesu viya avatvā idha vinayapiṭake karaṇavacanena kasmā niddesoti hi codanā. Tasmā tassā vissajjane bāhullena karaṇavacanappayojanaṃ vattukāmo ācariyo āha ‘‘yo so sikkhāpadapaññattisamayo’’tiādi. Na sampati vuccamānasseva karaṇavacanassa payojanaṃ vattukāmo, imassa pana hetuatthova sambhavati, na karaṇattho, tasmā āha ‘‘aparabhāge atthato siddhenā’’tiādi. Samayañcāti āgamanapaccayasamavāyaṃ tadanurūpakālañca upādāyāti attho. Paccayasāmaggiñca āgamanakālañca labhitvā jānissāmāti adhippāyo.
एत्थाह – यथा ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो समयो चा’’ति एत्थ खणसमयानं एको अत्थो, तथा कालञ्च समयञ्च उपादायाति कालसमयानं एको अत्थो सिया, अपिच आगमनपच्चयसमवायो चेत्थ समयो कालस्सापि आगमनपच्चयत्ता समयग्गहणेनेव सो गहितोति विसुं कालो किमत्थं गहितोति च? वुच्चते – अप्पेव नाम स्वेपीति कालस्स पठमं नियमितत्ता न समयो कालत्थो । तस्मिं स्वेति नियमितकाले इतरेसं आगमनपच्चयानं समवायं पटिच्च उपसङ्कमेय्याम यथानियमितकालेपि पुब्बण्हादिप्पभेदं यथावुत्तसमवायानुरूपं कालञ्च उपादायाति स्वेति परिच्छिन्नदिवसे पुब्बण्हादिकालनियतभावं दस्सेति, तस्मा कालसमयानं न एकत्थत्ता कालस्स विसुं गहणम्पि सात्थकन्ति वेदितब्बं। यस्मा खणे खणे त्वं भिक्खु जायसि च जीयसि च मीयसि चेति भिक्खुनिया सन्तिके अभिक्खणं गच्छतीति (पाचि॰ १९८) च खणे खणे भासति सत्थुसासनन्ति च खणसद्दो अनेकत्थो, तथा समयसद्दो च, तस्मा एकमेकेन नियमेन्तो ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो चा’’ति आह। खणसमयानं अत्थो एकत्थो युज्जति खणो ओकासलाभो, अट्ठक्खणवज्जितो नवमो खणोति अत्थो। अत्तनो अत्तनो उच्छेदादयो दिट्ठिगतसङ्खाते समये एत्थ पवदन्तीति समयप्पवादको। स्वेव तिन्दुकाचीरसङ्खाताय तिम्बरुरुक्खपन्तिया परिक्खित्तत्ता तिन्दुकाचीरं। एकसालकेति एको सालरुक्खो। ‘‘कुटिका’’तिपि वदन्ति। अत्थाभिसमयाति अत्तनो हितपटिलाभा। धीरोति च पण्डितो वुच्चति, नाञ्ञो। सम्मा मानाभिसमयाति सुट्ठु मानस्स पहानेन, समुच्छेदवसेन सुट्ठु मानप्पहानेनाति अत्थो। दुक्खस्स पीळनट्ठोतिआदीसु ‘‘चतुन्नं सच्चानं चतूहि आकारेहि पटिवेधो’’तिआदीसु खन्धपञ्चकसङ्खातस्स दुक्खस्स दुक्खाकारतायट्ठो। सङ्खतट्ठो कारणुप्पत्तिअत्थो, दुक्खाय वेदनाय सन्तापट्ठो। सुखाय वेदनाय विपरिणामट्ठो। पीळनट्ठादिकोव अभिसमयट्ठोति अत्थो दट्ठब्बो। गब्भोक्कन्तिसमयोतिआदीसुपि पथवीकम्पनआलोकपातुभावादीहि देवमनुस्सेसु पाकटो। दुक्करकारिकसमयोपि काळो समणो गोतमो न काळोतिआदिना पाकटो। सत्तसत्ताहानि च अञ्ञानि च दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो।
Etthāha – yathā ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo samayo cā’’ti ettha khaṇasamayānaṃ eko attho, tathā kālañca samayañca upādāyāti kālasamayānaṃ eko attho siyā, apica āgamanapaccayasamavāyo cettha samayo kālassāpi āgamanapaccayattā samayaggahaṇeneva so gahitoti visuṃ kālo kimatthaṃ gahitoti ca? Vuccate – appeva nāma svepīti kālassa paṭhamaṃ niyamitattā na samayo kālattho . Tasmiṃ sveti niyamitakāle itaresaṃ āgamanapaccayānaṃ samavāyaṃ paṭicca upasaṅkameyyāma yathāniyamitakālepi pubbaṇhādippabhedaṃ yathāvuttasamavāyānurūpaṃ kālañca upādāyāti sveti paricchinnadivase pubbaṇhādikālaniyatabhāvaṃ dasseti, tasmā kālasamayānaṃ na ekatthattā kālassa visuṃ gahaṇampi sātthakanti veditabbaṃ. Yasmā khaṇe khaṇe tvaṃ bhikkhu jāyasi ca jīyasi ca mīyasi ceti bhikkhuniyā santike abhikkhaṇaṃ gacchatīti (pāci. 198) ca khaṇe khaṇe bhāsati satthusāsananti ca khaṇasaddo anekattho, tathā samayasaddo ca, tasmā ekamekena niyamento ‘‘ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo cā’’ti āha. Khaṇasamayānaṃ attho ekattho yujjati khaṇo okāsalābho, aṭṭhakkhaṇavajjito navamo khaṇoti attho. Attano attano ucchedādayo diṭṭhigatasaṅkhāte samaye ettha pavadantīti samayappavādako. Sveva tindukācīrasaṅkhātāya timbarurukkhapantiyā parikkhittattā tindukācīraṃ. Ekasālaketi eko sālarukkho. ‘‘Kuṭikā’’tipi vadanti. Atthābhisamayāti attano hitapaṭilābhā. Dhīroti ca paṇḍito vuccati, nāñño. Sammā mānābhisamayāti suṭṭhu mānassa pahānena, samucchedavasena suṭṭhu mānappahānenāti attho. Dukkhassa pīḷanaṭṭhotiādīsu ‘‘catunnaṃ saccānaṃ catūhi ākārehi paṭivedho’’tiādīsu khandhapañcakasaṅkhātassa dukkhassa dukkhākāratāyaṭṭho. Saṅkhataṭṭho kāraṇuppattiattho, dukkhāya vedanāya santāpaṭṭho. Sukhāya vedanāya vipariṇāmaṭṭho. Pīḷanaṭṭhādikova abhisamayaṭṭhoti attho daṭṭhabbo. Gabbhokkantisamayotiādīsupi pathavīkampanaālokapātubhāvādīhi devamanussesu pākaṭo. Dukkarakārikasamayopi kāḷo samaṇo gotamo na kāḷotiādinā pākaṭo. Sattasattāhāni ca aññāni ca diṭṭhadhammasukhavihārasamayo.
अच्चन्तमेव तं समयन्ति आरम्भतो पट्ठाय याव पत्तसन्निट्ठाना, ताव अच्चन्तसम्पयोगेन तस्मिं समये। करुणाविहारेन विहासीति करुणाकिच्चविहारेन तस्मिं समये विहासीति अत्थो। तं समयञ्हि करुणाकिच्चसमयं। ञाणकिच्चं करुणाकिच्चन्ति द्वे भगवतो किच्चानि, अभिसम्बोधि ञाणकिच्चं, महाकरुणासमापत्तिं समापज्जित्वा वेनेय्यसत्तावलोकनं कत्वा तदनुरूपकरणं करुणाकिच्चं। ‘‘सन्निपतितानं वो, भिक्खवे, द्वयं करणीय’’न्ति (म॰ नि॰ १.२७३; उदा॰ १२, २८) हि वुत्तं, तं भगवापि करोतियेव। अथ वा आगन्तुकेहि भिक्खूहि आदिसमायोगञ्च। तत्थ करुणाकिच्चं विहारं दस्सेन्तो ‘‘करुणाविहारेन विहासी’’ति आह। अधिकरणञ्हि कालत्थोति एत्थ हि-कारो कारणत्थो। तत्थ हि अभिधम्मे कालसमूहखणसमवायहेतुसङ्खातवसेन पञ्चविधो समयट्ठो दट्ठब्बो। कालसमूहट्ठो समयो कथं अधिकरणं होति? अधिकरणमुप्पत्तिट्ठानं पुब्बण्हे जातोति यथा, एवं कालट्ठो समयसद्दो दट्ठब्बो। कथं रासट्ठो? यवरासिम्हि जातोति यथा। तस्मा यस्मिं काले पुञ्जे वा चित्तं समुप्पन्नं, तस्मिं काले पुञ्जे वा फस्सादयो उप्पज्जन्तीति वुत्तं होति। अधिकरणञ्हीति एत्थ अभिधम्मे निद्दिट्ठं अधिकरणं कालट्ठो समूहट्ठो च होति, ‘‘यस्मिं समये’’ति वुत्तं अधिकरणं सन्धाय वुत्तन्ति दट्ठब्बं। इदानि भावेनभावलक्खणञ्च दस्सेन्तो ‘‘तत्थ वुत्तान’’मिच्चादिमाह। तत्थ अभिधम्मे वुत्तानं भावो नाम किन्ति? उप्पत्ति विज्जमानता, सा तेसं तत्थ वुत्तानं फस्सादिधम्मानं, सा पन समयस्स भावेन भावो लक्खीयति ञायति, तस्मा तत्थ भुम्मवचननिद्देसो कतोति वुत्तं होति।
Accantameva taṃ samayanti ārambhato paṭṭhāya yāva pattasanniṭṭhānā, tāva accantasampayogena tasmiṃ samaye. Karuṇāvihārena vihāsīti karuṇākiccavihārena tasmiṃ samaye vihāsīti attho. Taṃ samayañhi karuṇākiccasamayaṃ. Ñāṇakiccaṃ karuṇākiccanti dve bhagavato kiccāni, abhisambodhi ñāṇakiccaṃ, mahākaruṇāsamāpattiṃ samāpajjitvā veneyyasattāvalokanaṃ katvā tadanurūpakaraṇaṃ karuṇākiccaṃ. ‘‘Sannipatitānaṃ vo, bhikkhave, dvayaṃ karaṇīya’’nti (ma. ni. 1.273; udā. 12, 28) hi vuttaṃ, taṃ bhagavāpi karotiyeva. Atha vā āgantukehi bhikkhūhi ādisamāyogañca. Tattha karuṇākiccaṃ vihāraṃ dassento ‘‘karuṇāvihārena vihāsī’’ti āha. Adhikaraṇañhi kālatthoti ettha hi-kāro kāraṇattho. Tattha hi abhidhamme kālasamūhakhaṇasamavāyahetusaṅkhātavasena pañcavidho samayaṭṭho daṭṭhabbo. Kālasamūhaṭṭho samayo kathaṃ adhikaraṇaṃ hoti? Adhikaraṇamuppattiṭṭhānaṃ pubbaṇhe jātoti yathā, evaṃ kālaṭṭho samayasaddo daṭṭhabbo. Kathaṃ rāsaṭṭho? Yavarāsimhi jātoti yathā. Tasmā yasmiṃ kāle puñje vā cittaṃ samuppannaṃ, tasmiṃ kāle puñje vā phassādayo uppajjantīti vuttaṃ hoti. Adhikaraṇañhīti ettha abhidhamme niddiṭṭhaṃ adhikaraṇaṃ kālaṭṭho samūhaṭṭho ca hoti, ‘‘yasmiṃ samaye’’ti vuttaṃ adhikaraṇaṃ sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ. Idāni bhāvenabhāvalakkhaṇañca dassento ‘‘tattha vuttāna’’miccādimāha. Tattha abhidhamme vuttānaṃ bhāvo nāma kinti? Uppatti vijjamānatā, sā tesaṃ tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ, sā pana samayassa bhāvena bhāvo lakkhīyati ñāyati, tasmā tattha bhummavacananiddeso katoti vuttaṃ hoti.
तत्थ खणो नाम अट्ठक्खणविनिमुत्तो नवमो खणो, तस्मिं सति उप्पज्जति। समवायो नाम चक्खुन्द्रियादिकारणसामग्गी, तस्मिं सति उप्पज्जति। हेतु नाम रूपादिआरम्मणं। तस्मा तस्मिं खणकारणसमवायहेतुम्हि सति तेसं फस्सादीनं भावो विज्जमानता होतीति वुत्तं होति। इध पन हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवतीति एत्थ अत्थद्वयमेकस्स सम्भवतीति इध विनये वुत्तस्स समयसद्दस्स कत्तुकरणत्थे ततिया हेतुम्हि च इत्युत्तत्ता। सो दुब्बिञ्ञेय्योति ‘‘तथागतोव तत्थ कालं जानिस्सती’’ति वुत्तत्ताति वुत्तं होति। तेन समयेनाति तस्स समयस्स कारणा ‘‘अन्नेन वसति विज्जाय वसती’’ति यथा, अन्नं वा विज्जं वा लभामीति तदत्थं वसतीत्यत्थो। एवं ‘‘तेन समयेन विहरती’’ति वुत्ते हेत्वत्थे ततिया दट्ठब्बा, तस्मा सिक्खापदपञ्ञत्तिया समयञ्च वीतिक्कमञ्च ओलोकयमानो तत्थ तत्थ विहासीति वुत्तं होति। ततियपाराजिकादीसु ‘‘इच्छामहं, भिक्खवे, अद्धमासं , पटिसल्लीयितु’’न्ति (पारा॰ १६२) एवमादीसु दट्ठब्बा, तस्मा दुतिया कालद्धाने अच्चन्तसंयोगेति दुतियात्र सम्भवति ‘‘मासमधीते दिवसमधीते’’ति यथा। इध पन हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवतीति एत्थ यस्स करणवचनस्स हेतुअत्थो सम्भवति, तेन समयेन हेतुभूतेन तं तं वत्थुवीतिक्कमसङ्खातं वीतिक्कमसमयसङ्खातं वा सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुञ्च अपेक्खमानो भगवा तत्थ तत्थ विहासि। यस्स करणत्थो सम्भवति, तेन करणभूतेन समयेन सम्पत्तेन सिक्खापदानि पञ्ञापयन्तो भगवा तत्थ तत्थ विहासीति अधिप्पायो।
Tattha khaṇo nāma aṭṭhakkhaṇavinimutto navamo khaṇo, tasmiṃ sati uppajjati. Samavāyo nāma cakkhundriyādikāraṇasāmaggī, tasmiṃ sati uppajjati. Hetu nāma rūpādiārammaṇaṃ. Tasmā tasmiṃ khaṇakāraṇasamavāyahetumhi sati tesaṃ phassādīnaṃ bhāvo vijjamānatā hotīti vuttaṃ hoti. Idha pana hetuattho karaṇattho ca sambhavatīti ettha atthadvayamekassa sambhavatīti idha vinaye vuttassa samayasaddassa kattukaraṇatthe tatiyā hetumhi ca ityuttattā. So dubbiññeyyoti ‘‘tathāgatova tattha kālaṃ jānissatī’’ti vuttattāti vuttaṃ hoti. Tena samayenāti tassa samayassa kāraṇā ‘‘annena vasati vijjāya vasatī’’ti yathā, annaṃ vā vijjaṃ vā labhāmīti tadatthaṃ vasatītyattho. Evaṃ ‘‘tena samayena viharatī’’ti vutte hetvatthe tatiyā daṭṭhabbā, tasmā sikkhāpadapaññattiyā samayañca vītikkamañca olokayamāno tattha tattha vihāsīti vuttaṃ hoti. Tatiyapārājikādīsu ‘‘icchāmahaṃ, bhikkhave, addhamāsaṃ , paṭisallīyitu’’nti (pārā. 162) evamādīsu daṭṭhabbā, tasmā dutiyā kāladdhāne accantasaṃyogeti dutiyātra sambhavati ‘‘māsamadhīte divasamadhīte’’ti yathā. Idha pana hetuattho karaṇattho ca sambhavatīti ettha yassa karaṇavacanassa hetuattho sambhavati, tena samayena hetubhūtena taṃ taṃ vatthuvītikkamasaṅkhātaṃ vītikkamasamayasaṅkhātaṃ vā sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno bhagavā tattha tattha vihāsi. Yassa karaṇattho sambhavati, tena karaṇabhūtena samayena sampattena sikkhāpadāni paññāpayanto bhagavā tattha tattha vihāsīti adhippāyo.
गण्ठिपदे पन ‘‘सुदिन्नादीनं वीतिक्कमोव कारणं नाम, तस्स नियमभूतो कालो पन करणमेव तं कालं अनतिक्कमित्वाव सिक्खापदस्स पञ्ञपेतब्बत्ता’’ति वुत्तं, तं निद्दोसं। यं पन वुत्तं ‘‘इदं करणं पुब्बभागत्ता पठमं वत्तब्बम्पि पच्छा वुत्त’’न्ति, तं दुवुत्तं। हेतुअत्थतो हि यथा पच्छा करणत्थो योजियमानो अनुक्कमेनेव योगं गच्छति, तथा च योजितो। यं पन अट्ठकथाचरियो पच्छा वुत्तं इदं करणत्थं पठमं योजेत्वा पठमं वुत्तं हेतुअत्थं पच्छा योजेसि, तं योजनासुखत्ताति वेदितब्बन्ति आचरियेन लिखितं। इतो पट्ठाय यत्थ यत्थ ‘‘आचरियेन लिखित’’न्ति वा ‘‘आचरियस्स तक्को’’ति वा वुच्चति, तत्थ तत्थ आचरियो नाम आनन्दाचरियो कलसपुरवासीति गहेतब्बो। एत्थाह – यथा सुत्तन्ते ‘‘एकं समयं भगवा’’ति वुच्चति, तथा ‘‘तेन समयेन भगवा वेरञ्जाय’’न्ति वत्तब्बं, अथ सवेवचनं वत्तुकामो थेरो, तथागतो सुगतोतिआदीनिपि वत्तब्बानि, अथ इमस्सेव पदद्वयस्स गहणे किञ्चि पयोजनं अत्थि, तं वत्तब्बन्ति? वुच्चते – केसञ्चि बुद्धस्स भगवतो परमगम्भीरं अज्झासयक्कमं अजानतं ‘‘अपञ्ञत्ते सिक्खापदे अनादीनवदस्सो…पे॰… अभिविञ्ञापेसी’’तिआदिकं (पारा॰ ३६) ‘‘अथ खो भगवा आयस्मन्तं सुदिन्नं पटिपुच्छी’’तिआदिकञ्च (पारा॰ ३९) ‘‘सादियि त्वं भिक्खूति। नाहं भगवा सादियि’’न्तिआदिकञ्च (पारा॰ ७२) तथा पुराणवोहारिकं भिक्खुं पुच्छित्वा तेन वुत्तपरिच्छेदेन दुतियपाराजिकपञ्ञापनञ्च देवदत्तस्स पब्बज्जानुजाननञ्चाति एवमादिकं विनयपरियत्तिं दिस्वा बुद्धसुबुद्धतं पटिच्च सङ्का सम्भवेय्य, ‘‘तथा किं पन तुय्हं छवस्स खेळासकस्सा’’ति (चूळव॰ ३३६) एवमादिकं फरुसवचनपटिसंयुत्तं विनयपरियत्तिं निस्साय खीणासवत्तं पटिच्च सङ्का सम्भवेय्य, तदुभयसङ्काविनोदनत्थं आयस्मता उपालित्थेरेन इदमेव पदद्वयग्गहणं सब्बत्थ कतन्ति वेदितब्बं। तेनेतं दीपेति – कामं सब्बञेय्यबुद्धत्ता बुद्धोयेव, भग्गसब्बदोसत्ता भगवाव, सो सत्थाति। परतोपि वुत्तं ‘‘जानन्तापि तथागता पुच्छन्ति…पे॰… अनत्थसंहिते सेतुघातो तथागतान’’न्ति (पारा॰ १६)। सुत्तन्ते च वुत्तं ‘‘सण्हेनपि केसि विनेमि फरुसेनपी’’तिआदि (अ॰ नि॰ ४.१११)।
Gaṇṭhipade pana ‘‘sudinnādīnaṃ vītikkamova kāraṇaṃ nāma, tassa niyamabhūto kālo pana karaṇameva taṃ kālaṃ anatikkamitvāva sikkhāpadassa paññapetabbattā’’ti vuttaṃ, taṃ niddosaṃ. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘idaṃ karaṇaṃ pubbabhāgattā paṭhamaṃ vattabbampi pacchā vutta’’nti, taṃ duvuttaṃ. Hetuatthato hi yathā pacchā karaṇattho yojiyamāno anukkameneva yogaṃ gacchati, tathā ca yojito. Yaṃ pana aṭṭhakathācariyo pacchā vuttaṃ idaṃ karaṇatthaṃ paṭhamaṃ yojetvā paṭhamaṃ vuttaṃ hetuatthaṃ pacchā yojesi, taṃ yojanāsukhattāti veditabbanti ācariyena likhitaṃ. Ito paṭṭhāya yattha yattha ‘‘ācariyena likhita’’nti vā ‘‘ācariyassa takko’’ti vā vuccati, tattha tattha ācariyo nāma ānandācariyo kalasapuravāsīti gahetabbo. Etthāha – yathā suttante ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā’’ti vuccati, tathā ‘‘tena samayena bhagavā verañjāya’’nti vattabbaṃ, atha savevacanaṃ vattukāmo thero, tathāgato sugatotiādīnipi vattabbāni, atha imasseva padadvayassa gahaṇe kiñci payojanaṃ atthi, taṃ vattabbanti? Vuccate – kesañci buddhassa bhagavato paramagambhīraṃ ajjhāsayakkamaṃ ajānataṃ ‘‘apaññatte sikkhāpade anādīnavadasso…pe… abhiviññāpesī’’tiādikaṃ (pārā. 36) ‘‘atha kho bhagavā āyasmantaṃ sudinnaṃ paṭipucchī’’tiādikañca (pārā. 39) ‘‘sādiyi tvaṃ bhikkhūti. Nāhaṃ bhagavā sādiyi’’ntiādikañca (pārā. 72) tathā purāṇavohārikaṃ bhikkhuṃ pucchitvā tena vuttaparicchedena dutiyapārājikapaññāpanañca devadattassa pabbajjānujānanañcāti evamādikaṃ vinayapariyattiṃ disvā buddhasubuddhataṃ paṭicca saṅkā sambhaveyya, ‘‘tathā kiṃ pana tuyhaṃ chavassa kheḷāsakassā’’ti (cūḷava. 336) evamādikaṃ pharusavacanapaṭisaṃyuttaṃ vinayapariyattiṃ nissāya khīṇāsavattaṃ paṭicca saṅkā sambhaveyya, tadubhayasaṅkāvinodanatthaṃ āyasmatā upālittherena idameva padadvayaggahaṇaṃ sabbattha katanti veditabbaṃ. Tenetaṃ dīpeti – kāmaṃ sabbañeyyabuddhattā buddhoyeva, bhaggasabbadosattā bhagavāva, so satthāti. Paratopi vuttaṃ ‘‘jānantāpi tathāgatā pucchanti…pe… anatthasaṃhite setughāto tathāgatāna’’nti (pārā. 16). Suttante ca vuttaṃ ‘‘saṇhenapi kesi vinemi pharusenapī’’tiādi (a. ni. 4.111).
असाधारणहेतुम्हीति एत्थ कुसलमूलानि न अकुसलानं कदाचि मूलानि होन्ति, तथा अकुसलमूलानि कुसलानं, अब्याकतमूलानि न कदाचि कुसलानन्ति अयमेव नयो लब्भति, यस्मा कुसला हेतू तंसमुट्ठानानं रूपानं हेतुपच्चयेन पच्चयो (पट्ठा॰ १.१.४०१ आदयो), तस्मा कुसलानि कुसलानंयेवातिआदिनयो न लब्भति। पुचि वुच्चते कुट्ठा, ते मन्दयति नासयतीति पुचिमन्दो। सत्तानं हितसुखनिप्फादनाधिमुत्ततन्ति एत्थ सामञ्ञतो वुत्तसत्ते द्विधा भिन्दित्वा दस्सेतुं ‘‘मनुस्सानं उपकारबहुलत’’न्तिआदि वुत्तं। बहुजनहितायाति बहुनो जनस्स हितत्थाय। पञ्ञासम्पत्तिया दिट्ठधम्मिकसम्परायिकहितूपदेसको हि भगवा। सुखायाति सुखत्थाय। चागसम्पत्तिया उपकारकसुखसम्पदायको हि एस। मेत्ताकरुणासम्पत्तिया लोकानुकम्पाय मातापितरो विय। लोकस्स रक्खितगोपिता हि एस। देवमनुस्सानन्ति एत्थ भब्बपुग्गले वेनेय्यसत्तेयेव गहेत्वा तेसं निब्बानमग्गफलाधिगमाय अत्तनो उप्पत्तिं दस्सेति। ‘‘अत्थाया’’ति हि वुत्ते परमत्थत्थाय निब्बानाय, ‘‘हिताया’’ति वुत्ते तंसम्पापकमग्गत्थायाति वुत्तं होति, मग्गतो उत्तरि हितं नाम नत्थीति। सुखायाति फलसमापत्तिसुखत्थाय ततो उत्तरि सुखाभावतो। दिट्ठिसीलसङ्घातेनाति एत्थ समाधिं पञ्ञञ्च अग्गहेत्वा दिट्ठिसीलमत्तग्गहणं सब्बसेक्खासेक्खसामञ्ञत्ता। कोसम्बकसुत्तेपि (म॰ नि॰ १.४९२) ‘‘सीलसामञ्ञगतो विहरति, दिट्ठिसामञ्ञगतो विहरती’’ति वुत्तं। दिट्ठिग्गहणेन पञ्ञापि गहिताति चे? न, सोतापन्नादीनम्पि पञ्ञाय परिपूरकारिभावप्पसङ्गतो, तस्मा एकलक्खणानम्पि तासं पञ्ञादिट्ठीनं अवत्थन्तरभेदो अत्थि धितिसमाधिन्द्रियसम्मासमाधीनं विय । अञ्ञासीति एत्थ सोतद्वारानुसारेन ञाता, अत्था सुताति हि वुच्चन्ति ‘‘सुतमेतं, भो गोतम, पापका समाचारा दिस्सन्ति चेव सुय्यन्ति चा’’तिआदीसु विय। ‘‘भिक्खु खो, उपालि , सङ्घं भिन्दती’’तिआदीसु (चूळव॰ ३५४) विय अवधारणत्थे वा। वेरञ्जायं भवो विज्जमानो। इत्थम्भूतस्स एवं भूतस्स। कथं भूतस्स? सक्यपुत्तस्स सक्यकुला पब्बजितस्स, एवं हुत्वा ठितस्स कित्तिसद्दो अब्भुग्गतोति अभिसद्देन योगे उपयोगवचनानि होन्तीति अत्थो।
Asādhāraṇahetumhīti ettha kusalamūlāni na akusalānaṃ kadāci mūlāni honti, tathā akusalamūlāni kusalānaṃ, abyākatamūlāni na kadāci kusalānanti ayameva nayo labbhati, yasmā kusalā hetū taṃsamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ hetupaccayena paccayo (paṭṭhā. 1.1.401 ādayo), tasmā kusalāni kusalānaṃyevātiādinayo na labbhati. Puci vuccate kuṭṭhā, te mandayati nāsayatīti pucimando. Sattānaṃ hitasukhanipphādanādhimuttatanti ettha sāmaññato vuttasatte dvidhā bhinditvā dassetuṃ ‘‘manussānaṃ upakārabahulata’’ntiādi vuttaṃ. Bahujanahitāyāti bahuno janassa hitatthāya. Paññāsampattiyā diṭṭhadhammikasamparāyikahitūpadesako hi bhagavā. Sukhāyāti sukhatthāya. Cāgasampattiyā upakārakasukhasampadāyako hi esa. Mettākaruṇāsampattiyā lokānukampāya mātāpitaro viya. Lokassa rakkhitagopitā hi esa. Devamanussānanti ettha bhabbapuggale veneyyasatteyeva gahetvā tesaṃ nibbānamaggaphalādhigamāya attano uppattiṃ dasseti. ‘‘Atthāyā’’ti hi vutte paramatthatthāya nibbānāya, ‘‘hitāyā’’ti vutte taṃsampāpakamaggatthāyāti vuttaṃ hoti, maggato uttari hitaṃ nāma natthīti. Sukhāyāti phalasamāpattisukhatthāya tato uttari sukhābhāvato. Diṭṭhisīlasaṅghātenāti ettha samādhiṃ paññañca aggahetvā diṭṭhisīlamattaggahaṇaṃ sabbasekkhāsekkhasāmaññattā. Kosambakasuttepi (ma. ni. 1.492) ‘‘sīlasāmaññagato viharati, diṭṭhisāmaññagato viharatī’’ti vuttaṃ. Diṭṭhiggahaṇena paññāpi gahitāti ce? Na, sotāpannādīnampi paññāya paripūrakāribhāvappasaṅgato, tasmā ekalakkhaṇānampi tāsaṃ paññādiṭṭhīnaṃ avatthantarabhedo atthi dhitisamādhindriyasammāsamādhīnaṃ viya . Aññāsīti ettha sotadvārānusārena ñātā, atthā sutāti hi vuccanti ‘‘sutametaṃ, bho gotama, pāpakā samācārā dissanti ceva suyyanti cā’’tiādīsu viya. ‘‘Bhikkhu kho, upāli , saṅghaṃ bhindatī’’tiādīsu (cūḷava. 354) viya avadhāraṇatthe vā. Verañjāyaṃ bhavo vijjamāno. Itthambhūtassa evaṃ bhūtassa. Kathaṃ bhūtassa? Sakyaputtassa sakyakulā pabbajitassa, evaṃ hutvā ṭhitassa kittisaddo abbhuggatoti abhisaddena yoge upayogavacanāni hontīti attho.
कामुपादानपच्चया एव मेत्तं भावेति, ब्रह्मलोके निब्बत्ततीति इमिना कामुपादानहेतु कम्मं कत्वा कामभवे एव निब्बत्ततीतिवादीनं वादो पटिक्खित्तोति वदन्ति, ‘‘ब्रह्मलोके पणीता कामा’’ति सुत्वा, कप्पेत्वा वा पच्छा ‘‘तत्थ सम्पत्तिं अनुभविस्सामी’’ति कामुपादानपच्चया तदुपगं करोतीति ब्रह्मलोकेपि कामनीयट्ठेन कामा, ‘‘तदारम्मणत्ता तण्हा कामुपादानन्ति वुत्ता’’ति च वदन्ति, वीमंसितब्बं। कम्मञ्च चक्खुस्स जनककारणं, कम्मस्स मूलकारणं तण्हा, तस्मा न मूलकारणं होति जनकं। रूपतण्हादयो दुक्खसच्चं खन्धपरियापन्नत्ता, ‘‘यम्पिच्छं न लभति, तम्पि दुक्ख’’न्ति (दी॰ नि॰ २.३८७; म॰ नि॰ १.१३१; विभ॰ १९०) वचनतो च। तस्स मूलकारणभावेन समुट्ठापिकाति तस्स कारणभूतस्स इमस्स खन्धपञ्चकस्स समुट्ठापिकाति योजेतब्बं। ‘‘आसवसमुदया अविज्जासमुदयो’’ति (म॰ नि॰ १.१०३) वचनतो तस्स एव कारणन्तिपि वत्तुं वट्टति। अपिच ‘‘रूपादि विय तण्हापि तण्हाय उप्पत्तिप्पहानट्ठान’’न्ति वचनतो रूपादि विय तण्हापि दुक्खसच्चं कतं। वुत्तञ्हेतं ‘‘रूपतण्हा लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जती’’ति (दी॰ नि॰ २.४००; विभ॰ २०३) च ‘‘एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयती’’ति (दी॰ नि॰ २.४०१; म॰ नि॰ १.१३४) च। विसुद्धिमग्गे ‘‘सब्बाकारेन पन उपादानक्खन्धपञ्चकं दुक्खञ्चेव अरियसच्चञ्च अञ्ञत्र तण्हाया’’ति वचनतो इध रूपतण्हादयो दुक्खसच्चन्ति वचनं विरुज्झतीति चे? न, अञ्ञमञ्ञासङ्करभावेन दस्सेतुं तत्थ तत्थ वुत्तत्ता। यदि तण्हा उपादानक्खन्धपरियापन्ना न भवेय्य, सच्चविभङ्गे ‘‘तत्थ कतमे संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा। सेय्यथिदं, रूपुपादानक्खन्धो ..पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो’’ति (विभ॰ २०२) एत्थ ‘‘ठपेत्वा तण्हं सङ्खारुपादानक्खन्धो’’ति वत्तब्बं भवेय्य, न च वुत्तं, तस्मा दुक्खसच्चपरियापन्ना तण्हाति चे? न, हेतुफलसङ्करदोसप्पसङ्गतो। न सङ्करदोसोति चे? सच्चविभङ्गपाळियञ्हि पञ्चहि कोट्ठासेहि समुदयसच्चं निद्दिट्ठं।
Kāmupādānapaccayā eva mettaṃ bhāveti, brahmaloke nibbattatīti iminā kāmupādānahetu kammaṃ katvā kāmabhave eva nibbattatītivādīnaṃ vādo paṭikkhittoti vadanti, ‘‘brahmaloke paṇītā kāmā’’ti sutvā, kappetvā vā pacchā ‘‘tattha sampattiṃ anubhavissāmī’’ti kāmupādānapaccayā tadupagaṃ karotīti brahmalokepi kāmanīyaṭṭhena kāmā, ‘‘tadārammaṇattā taṇhā kāmupādānanti vuttā’’ti ca vadanti, vīmaṃsitabbaṃ. Kammañca cakkhussa janakakāraṇaṃ, kammassa mūlakāraṇaṃ taṇhā, tasmā na mūlakāraṇaṃ hoti janakaṃ. Rūpataṇhādayo dukkhasaccaṃ khandhapariyāpannattā, ‘‘yampicchaṃ na labhati, tampi dukkha’’nti (dī. ni. 2.387; ma. ni. 1.131; vibha. 190) vacanato ca. Tassa mūlakāraṇabhāvena samuṭṭhāpikāti tassa kāraṇabhūtassa imassa khandhapañcakassa samuṭṭhāpikāti yojetabbaṃ. ‘‘Āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103) vacanato tassa eva kāraṇantipi vattuṃ vaṭṭati. Apica ‘‘rūpādi viya taṇhāpi taṇhāya uppattippahānaṭṭhāna’’nti vacanato rūpādi viya taṇhāpi dukkhasaccaṃ kataṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘rūpataṇhā loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’ti (dī. ni. 2.400; vibha. 203) ca ‘‘etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyatī’’ti (dī. ni. 2.401; ma. ni. 1.134) ca. Visuddhimagge ‘‘sabbākārena pana upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhañceva ariyasaccañca aññatra taṇhāyā’’ti vacanato idha rūpataṇhādayo dukkhasaccanti vacanaṃ virujjhatīti ce? Na, aññamaññāsaṅkarabhāvena dassetuṃ tattha tattha vuttattā. Yadi taṇhā upādānakkhandhapariyāpannā na bhaveyya, saccavibhaṅge ‘‘tattha katame saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā. Seyyathidaṃ, rūpupādānakkhandho ..pe… viññāṇupādānakkhandho’’ti (vibha. 202) ettha ‘‘ṭhapetvā taṇhaṃ saṅkhārupādānakkhandho’’ti vattabbaṃ bhaveyya, na ca vuttaṃ, tasmā dukkhasaccapariyāpannā taṇhāti ce? Na, hetuphalasaṅkaradosappasaṅgato. Na saṅkaradosoti ce? Saccavibhaṅgapāḷiyañhi pañcahi koṭṭhāsehi samudayasaccaṃ niddiṭṭhaṃ.
कथं? तण्हाति एको वारो, तण्हा च अवसेसा च किलेसाति दुतियो, तण्हा च अवसेसा च किलेसा अवसेसा च अकुसला धम्माति ततियो, तण्हा च अवसेसा च किलेसा अवसेसा च अकुसला धम्मा तीणि च कुसलमूलानि सासवानीति चतुत्थो, तण्हा च अवसेसा च किलेसा अवसेसा च अकुसला धम्मा तीणि च कुसलमूलानि सासवानि अवसेसा च सासवा कुसला धम्माति पञ्चमो वारोति। आम निद्दिट्ठं, तथापि अभिधम्मभाजनियेयेव, न अञ्ञस्मिं, सो च नयो अरियसच्चनिद्देसे न लब्भति। तथा हि तत्थ ‘‘चत्तारि सच्चानि’’च्चेवाह, सुत्तन्तभाजनियपञ्हपुच्छकेसु विय ‘‘चत्तारि अरियसच्चानी’’ति न वुत्तं, तस्मा सुत्तन्तभाजनियोव पमाणं तत्थ च तण्हाय वुत्तत्ता। यथाह ‘‘तत्थ कतमं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, यायं तण्हा पोनोभविका…पे॰… सेय्यथिदं, कामतण्हा’’तिआदि (विभ॰ २०३)। ‘‘यदनिच्चं तं दुक्ख’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.१५) इमिना परियायेन वुत्तत्ता तत्थ वुत्तम्पि पमाणमेव। ‘‘पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति पथवीकसिण’’न्ति (ध॰ स॰ १८६ आदयो) वचनतो ‘‘कसिणानी’’ति झानानि वुत्तानि। केचि ‘‘उग्गहनिमित्तपटिभागनिमित्ते सन्धाय वुत्त’’न्ति वदन्ति, तं न सुन्दरं। ‘‘द्वत्तिंसाकारापि पण्णत्तिं विस्सज्जेत्वा पटिकूलाति सति पट्ठपेतब्बा’’ति वचनतो सतिगोचरा रूपादयो च वेदितब्बा।
Kathaṃ? Taṇhāti eko vāro, taṇhā ca avasesā ca kilesāti dutiyo, taṇhā ca avasesā ca kilesā avasesā ca akusalā dhammāti tatiyo, taṇhā ca avasesā ca kilesā avasesā ca akusalā dhammā tīṇi ca kusalamūlāni sāsavānīti catuttho, taṇhā ca avasesā ca kilesā avasesā ca akusalā dhammā tīṇi ca kusalamūlāni sāsavāni avasesā ca sāsavā kusalā dhammāti pañcamo vāroti. Āma niddiṭṭhaṃ, tathāpi abhidhammabhājaniyeyeva, na aññasmiṃ, so ca nayo ariyasaccaniddese na labbhati. Tathā hi tattha ‘‘cattāri saccāni’’ccevāha, suttantabhājaniyapañhapucchakesu viya ‘‘cattāri ariyasaccānī’’ti na vuttaṃ, tasmā suttantabhājaniyova pamāṇaṃ tattha ca taṇhāya vuttattā. Yathāha ‘‘tattha katamaṃ dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ, yāyaṃ taṇhā ponobhavikā…pe… seyyathidaṃ, kāmataṇhā’’tiādi (vibha. 203). ‘‘Yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15) iminā pariyāyena vuttattā tattha vuttampi pamāṇameva. ‘‘Paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati pathavīkasiṇa’’nti (dha. sa. 186 ādayo) vacanato ‘‘kasiṇānī’’ti jhānāni vuttāni. Keci ‘‘uggahanimittapaṭibhāganimitte sandhāya vutta’’nti vadanti, taṃ na sundaraṃ. ‘‘Dvattiṃsākārāpi paṇṇattiṃ vissajjetvā paṭikūlāti sati paṭṭhapetabbā’’ti vacanato satigocarā rūpādayo ca veditabbā.
सद्धाहिरोत्तप्पबाहुसच्चवीरियारम्भोपट्ठितसतिसम्पजञ्ञताति इमे सत्त सद्धम्मा नाम। सभावतोति दुक्खतो। न चवतीति देवे सन्धाय। ञातेय्यन्ति ञातब्बं। दट्ठेय्यन्ति दट्ठब्बं। अथ वा पन ‘‘नाहं गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्य’’न्ति वदामीति अत्थो। लोकन्ति खन्धलोकं। गमनेन न पत्तब्बोति सरीरगमनेन, अगतिगमनेन वा न पत्तब्बो, अरियगमनेन लोकन्तं पत्वाव दुक्खा अत्थि पमोचनन्ति वुत्तं होति। समितावीति समितकिलेसो। आहारट्ठितिकाति पच्चयट्ठितिका। ये केचि पच्चयट्ठितिका, सब्बे ते लुज्जनपलुज्जनट्ठेन एको लोकोति अधिप्पायो। सङ्खारा हि सकसकपच्चयायत्तताय सत्ता विसत्ता सत्ता नाम। परिहरन्ति परिचरन्ति। दिसाति उपयोगबहुवचनं। भन्ति पटिभन्ति। के ते? तेयेव विरोचमाना पभस्सरा चन्दिमसूरिया। अट्ठ लोकधम्मा सङ्खाराव। ‘‘सिनेरुस्स समन्ततो’’ति वचनतो युगन्धरादयो सिनेरुं परिक्खिपित्वा परिमण्डलाकारेन ठिताति वदन्ति। परिक्खिपित्वा अच्चुग्गतो लोकधातु अयं। ‘‘म-कारो पदसन्धिकरो’’ति वदन्ति। अञ्ञथापि लक्खणादिभेदतो सङ्खारलोकं, आसयानुसयभेदतो सत्तलोकं, चक्कवाळादिपरिमाणतो ओकासलोकञ्च सब्बथापि विदितत्ता लोकविदू।
Saddhāhirottappabāhusaccavīriyārambhopaṭṭhitasatisampajaññatāti ime satta saddhammā nāma. Sabhāvatoti dukkhato. Na cavatīti deve sandhāya. Ñāteyyanti ñātabbaṃ. Daṭṭheyyanti daṭṭhabbaṃ. Atha vā pana ‘‘nāhaṃ gamanena lokassa antaṃ ñāteyya’’nti vadāmīti attho. Lokanti khandhalokaṃ. Gamanena na pattabboti sarīragamanena, agatigamanena vā na pattabbo, ariyagamanena lokantaṃ patvāva dukkhā atthi pamocananti vuttaṃ hoti. Samitāvīti samitakileso. Āhāraṭṭhitikāti paccayaṭṭhitikā. Ye keci paccayaṭṭhitikā, sabbe te lujjanapalujjanaṭṭhena eko lokoti adhippāyo. Saṅkhārā hi sakasakapaccayāyattatāya sattā visattā sattā nāma. Pariharanti paricaranti. Disāti upayogabahuvacanaṃ. Bhanti paṭibhanti. Ke te? Teyeva virocamānā pabhassarā candimasūriyā. Aṭṭha lokadhammā saṅkhārāva. ‘‘Sinerussa samantato’’ti vacanato yugandharādayo sineruṃ parikkhipitvā parimaṇḍalākārena ṭhitāti vadanti. Parikkhipitvā accuggato lokadhātu ayaṃ. ‘‘Ma-kāro padasandhikaro’’ti vadanti. Aññathāpi lakkhaṇādibhedato saṅkhāralokaṃ, āsayānusayabhedato sattalokaṃ, cakkavāḷādiparimāṇato okāsalokañca sabbathāpi viditattā lokavidū.
विमुत्तिञाणदस्सनं कामावचरं परित्तं लोकियं, तेन सब्बं लोकं कथं अभिवति? असदिसानुभावत्ता सब्बञ्ञुतञ्ञाणं विय। तञ्हि अत्तनो विसये भगवतो सब्बञ्ञुतञ्ञाणगतिकं , लहुतरप्पवत्ति च भवङ्गचित्तद्वयानन्तरं उप्पत्तितो। न कस्सचि एवंलहुतरं चित्तं उप्पज्जति, अपि आयस्मतो सारिपुत्तस्स, तस्स किरेस चित्तवारो पञ्चदसभवङ्गानन्तरन्ति। अग्गिसिखधूमसिखा च नागा किर सीहळदीपे। अत्थस्स दीपकं पदं अत्थपदं। एकत्थदीपकं पदं, सब्बमेतं वाक्यन्ति अत्थो। अट्ठ दिसा नाम अट्ठ विमोक्खा, समापत्तियो वा। सत्थवाहो सत्थाति निपातितो यथा पिसितासो पिसाचो। उदके मण्डूको अहं आसिं, न थले मण्डूको, वारिमत्तमेव गोचरो, तस्स मे तव धम्मं सुणन्तस्स सीसं दण्डेन सन्निरुम्भित्वाति पाठसेसो। अनादरत्थे वा सामिवचनं। ‘‘एत्तकेनपि एवरूपा इद्धि भविस्सती’’ति सितं कत्वा। विमोक्खोति चेत्थ मग्गो, तदनन्तरिकं ञाणं नाम फलञाणं, तस्मिं खणे बुद्धो नाम। सब्बस्स बुद्धत्ताति कत्तरि। बोधेताति हेतुकत्तरि। सेट्ठत्थदीपकं वचनं सेट्ठं नाम, तथा उत्तमं। सच्छिकापञ्ञत्तीति सब्बधम्मानं सच्छिकरणवसेन सयम्भुता पञ्ञत्ति, अत्तना एव वा ञाता सच्छिकतातिपि सच्छिकापञ्ञत्ति। भगी भगवा चीवरपिण्डपातादीनं। भजी अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि। भागी अत्थधम्मविमुत्तिरसस्स। रागादिकिलेसगणभग्गमकासि। भावितत्तनो भावितकायो। भवस्स अन्तं निब्बानं मग्गाधिगमेन तं गतोति भवन्तगो।
Vimuttiñāṇadassanaṃ kāmāvacaraṃ parittaṃ lokiyaṃ, tena sabbaṃ lokaṃ kathaṃ abhivati? Asadisānubhāvattā sabbaññutaññāṇaṃ viya. Tañhi attano visaye bhagavato sabbaññutaññāṇagatikaṃ , lahutarappavatti ca bhavaṅgacittadvayānantaraṃ uppattito. Na kassaci evaṃlahutaraṃ cittaṃ uppajjati, api āyasmato sāriputtassa, tassa kiresa cittavāro pañcadasabhavaṅgānantaranti. Aggisikhadhūmasikhā ca nāgā kira sīhaḷadīpe. Atthassa dīpakaṃ padaṃ atthapadaṃ. Ekatthadīpakaṃ padaṃ, sabbametaṃ vākyanti attho. Aṭṭha disā nāma aṭṭha vimokkhā, samāpattiyo vā. Satthavāho satthāti nipātito yathā pisitāso pisāco. Udake maṇḍūko ahaṃ āsiṃ, na thale maṇḍūko, vārimattameva gocaro, tassa me tava dhammaṃ suṇantassa sīsaṃ daṇḍena sannirumbhitvāti pāṭhaseso. Anādaratthe vā sāmivacanaṃ. ‘‘Ettakenapi evarūpā iddhi bhavissatī’’ti sitaṃ katvā. Vimokkhoti cettha maggo, tadanantarikaṃ ñāṇaṃ nāma phalañāṇaṃ, tasmiṃ khaṇe buddho nāma. Sabbassa buddhattāti kattari. Bodhetāti hetukattari. Seṭṭhatthadīpakaṃ vacanaṃ seṭṭhaṃ nāma, tathā uttamaṃ. Sacchikāpaññattīti sabbadhammānaṃ sacchikaraṇavasena sayambhutā paññatti, attanā eva vā ñātā sacchikatātipi sacchikāpaññatti. Bhagī bhagavā cīvarapiṇḍapātādīnaṃ. Bhajī araññavanapatthāni pantāni senāsanāni. Bhāgī atthadhammavimuttirasassa. Rāgādikilesagaṇabhaggamakāsi. Bhāvitattano bhāvitakāyo. Bhavassa antaṃ nibbānaṃ maggādhigamena taṃ gatoti bhavantago.
‘‘लोभं , भिक्खवे, एकं धम्मं पजहथा’’तिआदिना (इतिवु॰ १) नयेन एककादिवसेनागते गहेत्वा वदति। संकिलेसतण्हादिट्ठिदुच्चरितसंकिलेसवसेन अनिच्चदुक्खमनत्तासुभेसु निच्चन्तिआदिविपरियेसा। चीवरहेतु वा, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, पिण्डपात सेनासनइतिभवाभवहेतु वा (अ॰ नि॰ ४.९)। चेतोखिला सत्थरि कङ्खति, धम्मे, सङ्घे, सिक्खाय, सब्रह्मचारीसु कुपितोति (दी॰ नि॰ ३.३१९; विभ॰ ९४१) आगता पञ्च। कामे अवीतरागो होति…पे॰… काये, रूपे, यावदत्थं उदरावदेहकं भुञ्जित्वा, अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरतीति (दी॰ नि॰ ३.३२०; विभ॰ ९४१) आगता पञ्च विनिबन्धा। विवादमूलानि कोधो उपनाहो मक्खो पळासो इस्सा मच्छरियं माया साठेय्यं थम्भो सारम्भो सन्दिट्ठिपरामासिता आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गिता (अ॰ नि॰ ६.३६; दी॰ नि॰ ३.३२५)। विभङ्गे पन ‘‘कोधो मक्खो इस्सा साठेय्यं पापिच्छता सन्दिट्ठिपरामासिता’’ति (विभ॰ ९४४) आगतं। तण्हं पटिच्च परियेसना, परियेसनं पटिच्च लाभो, लाभं पटिच्च विनिच्छयो, एवं छन्दरागो, अज्झोसानं, परिग्गहो, मच्छरियं, आरक्खो, आरक्खाधिकरणं, दण्डादानसत्थादान…पे॰… अकुसला धम्मा सम्भवन्तीति (दी॰ नि॰ २.१०४; ३.३५९; अ॰ नि॰ ९.२३; विभ॰ ९६३) वुत्तानं। रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बधम्मतण्हाति छ, ता कामभवविभवतण्हावसेनेव अट्ठारस, ता एव अज्झत्तिकस्सुपादाय अट्ठारस, बाहिरस्सुपादाय अट्ठारसाति छत्तिंस, ता अतीते छत्तिंस, अनागते छत्तिंस, पच्चुप्पन्ने छत्तिंसाति एवं अट्ठसततण्हाविचरितानीति। मारेतीति मारो, पमादो ‘‘पमादो मच्चुनो पद’’न्ति (ध॰ प॰ २१) वचनतो। सम्माआजीवविनासनतो वा किलेसा वुच्चन्ति ‘‘मारो’’ति, वधकूपमत्ता खन्धाव मारा। अभिसङ्खारा जातिदुक्खाभिनिब्बत्तापनतो, जातस्स जरादिसम्भवतो च मारा। एकभवपरियापन्नजीवितमारणतो मच्चु मारो। अणिमता नाम परमाणु विय अदस्सनूपगमनं। लघिमता सरीरेन, चित्तेन वा सीघगमनं। महिमता चन्दिमसूरियादीनम्पिपाणिना परामसनादि। पत्ति नाम यथिच्छितदेसप्पत्ति। पकासनता, लाभकस्सत्थसाधनं वा पाकम्मं। ईसत्तं नाम सयंवसिता। वसित्तं नाम अपरवसिता। यत्थकामावसायितं नाम यत्थिच्छति यदिच्छति यावदिच्छति, तत्थ ताव तदत्थसाधनं। पीळनसङ्खतसन्तापविपरिणामट्ठेन वा दुक्खमरियसच्चन्तिआदिम्हि इदं चोदनापुब्बङ्गमं अत्थविस्सज्जनं – दुक्खादीनं अञ्ञेपि रूपतण्हादयो अत्था अत्थि, अथ कस्मा चत्तारो एव वुत्ताति चे? अञ्ञसच्चदस्सनवसेन आविभावतो।
‘‘Lobhaṃ , bhikkhave, ekaṃ dhammaṃ pajahathā’’tiādinā (itivu. 1) nayena ekakādivasenāgate gahetvā vadati. Saṃkilesataṇhādiṭṭhiduccaritasaṃkilesavasena aniccadukkhamanattāsubhesu niccantiādivipariyesā. Cīvarahetu vā, bhikkhave, bhikkhuno taṇhā uppajjamānā uppajjati, piṇḍapāta senāsanaitibhavābhavahetu vā (a. ni. 4.9). Cetokhilā satthari kaṅkhati, dhamme, saṅghe, sikkhāya, sabrahmacārīsu kupitoti (dī. ni. 3.319; vibha. 941) āgatā pañca. Kāme avītarāgo hoti…pe… kāye, rūpe, yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ bhuñjitvā, aññataraṃ devanikāyaṃ paṇidhāya brahmacariyaṃ caratīti (dī. ni. 3.320; vibha. 941) āgatā pañca vinibandhā. Vivādamūlāni kodho upanāho makkho paḷāso issā macchariyaṃ māyā sāṭheyyaṃ thambho sārambho sandiṭṭhiparāmāsitā ādhānaggāhī duppaṭinissaggitā (a. ni. 6.36; dī. ni. 3.325). Vibhaṅge pana ‘‘kodho makkho issā sāṭheyyaṃ pāpicchatā sandiṭṭhiparāmāsitā’’ti (vibha. 944) āgataṃ. Taṇhaṃ paṭicca pariyesanā, pariyesanaṃ paṭicca lābho, lābhaṃ paṭicca vinicchayo, evaṃ chandarāgo, ajjhosānaṃ, pariggaho, macchariyaṃ, ārakkho, ārakkhādhikaraṇaṃ, daṇḍādānasatthādāna…pe… akusalā dhammā sambhavantīti (dī. ni. 2.104; 3.359; a. ni. 9.23; vibha. 963) vuttānaṃ. Rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbadhammataṇhāti cha, tā kāmabhavavibhavataṇhāvaseneva aṭṭhārasa, tā eva ajjhattikassupādāya aṭṭhārasa, bāhirassupādāya aṭṭhārasāti chattiṃsa, tā atīte chattiṃsa, anāgate chattiṃsa, paccuppanne chattiṃsāti evaṃ aṭṭhasatataṇhāvicaritānīti. Māretīti māro, pamādo ‘‘pamādo maccuno pada’’nti (dha. pa. 21) vacanato. Sammāājīvavināsanato vā kilesā vuccanti ‘‘māro’’ti, vadhakūpamattā khandhāva mārā. Abhisaṅkhārā jātidukkhābhinibbattāpanato, jātassa jarādisambhavato ca mārā. Ekabhavapariyāpannajīvitamāraṇato maccu māro. Aṇimatā nāma paramāṇu viya adassanūpagamanaṃ. Laghimatā sarīrena, cittena vā sīghagamanaṃ. Mahimatā candimasūriyādīnampipāṇinā parāmasanādi. Patti nāma yathicchitadesappatti. Pakāsanatā, lābhakassatthasādhanaṃ vā pākammaṃ. Īsattaṃ nāma sayaṃvasitā. Vasittaṃ nāma aparavasitā. Yatthakāmāvasāyitaṃ nāma yatthicchati yadicchati yāvadicchati, tattha tāva tadatthasādhanaṃ. Pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhenavā dukkhamariyasaccantiādimhi idaṃ codanāpubbaṅgamaṃ atthavissajjanaṃ – dukkhādīnaṃ aññepi rūpataṇhādayo atthā atthi, atha kasmā cattāro eva vuttāti ce? Aññasaccadassanavasena āvibhāvato.
‘‘तत्थ कतमं दुक्खेञाणं, दुक्खं आरब्भ या उप्पज्जति पञ्ञा’’तिआदिनापि (विभ॰ ७९४) नयेन एकेकसच्चारम्मणवसेनापि सच्चञाणं वुत्तं। ‘‘यो, भिक्खवे, दुक्खं पस्सति, दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सती’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ५.११००) नयेन एकं सच्चं आरम्मणं कत्वा सेसेसु किच्चनिप्फत्तिवसेनापि वुत्तं। तत्थ यदा एकेकं सच्चं आरम्मणं करोति, तदा समुदयदस्सनेन ताव सभावतो पीळनलक्खणस्सापि दुक्खस्स यस्मा तं आयूहनलक्खणेन समुदयेन आयूहितं सङ्खतं, तस्मास्स सो सङ्खतट्ठो आवि भवति। यस्मा पन मग्गो किलेससन्तापहरो सुसीतलो, तस्मास्स मग्गदस्सनेन सन्तापट्ठो आवि भवति नन्दस्स अच्छरादस्सनेन सुन्दरिया अनभिरूपभावो विय। अविपरिणामधम्मस्स पन निरोधस्स दस्सनेन तस्स विपरिणामट्ठो आवि भवतीति वत्तब्बमेव नत्थि। सभावतो आयूहनलक्खणस्सपि समुदयस्स दुक्खदस्सनेन निदानट्ठो आवि भवति असप्पायभोजनतो उप्पन्नब्याधिदस्सनेन भोजनस्स ब्याधिनिदानभावो विय। विसंयोगभूतस्स निरोधस्स दस्सनेन संयोगट्ठो। निय्यानभूतस्स च मग्गस्स दस्सनेन पलिबोधट्ठोति। तथा निस्सरणस्सापि निरोधस्स अविवेकभूतस्स समुदयस्स दस्सनेन विवेकट्ठो आवि भवति। मग्गदस्सनेन असङ्खतट्ठो। इमिना हि अनमतग्गे संसारे मग्गो न दिट्ठपुब्बो, सोपि च सप्पच्चयत्ता सङ्खतो एवाति अप्पच्चयधम्मस्स असङ्खतभावो अतिविय पाकटो होति। दुक्खदस्सनेन पनस्स अमतट्ठो आवि भवति। दुक्खञ्हि विसं, अमतं निब्बानन्ति। तथा निय्यानलक्खणस्सापि मग्गस्स समुदयदस्सनेन ‘‘नायं हेतु निब्बानस्स पत्तिया, अयं हेतू’’ति हेत्वत्थो आवि भवति। निरोधदस्सनेन दस्सनट्ठो परमसुखुमरूपानि पस्सतो ‘‘विप्पसन्नं वत मे चक्खू’’ति चक्खुस्स विप्पसन्नभावो विय। दुक्खदस्सनेन अधिपतेय्यट्ठो अनेकरोगातुरकपणजनदस्सनेन इस्सरजनस्स उळारभावो वियाति एवमेत्थ लक्खणवसेन, एकस्स अञ्ञसच्चदस्सनवसेन च इतरेसं तिण्णं आविभावतो एकेकस्स चत्तारो अत्था वुत्ता। उपधिविवेको निक्किलेसता।
‘‘Tattha katamaṃ dukkheñāṇaṃ, dukkhaṃ ārabbha yā uppajjati paññā’’tiādināpi (vibha. 794) nayena ekekasaccārammaṇavasenāpi saccañāṇaṃ vuttaṃ. ‘‘Yo, bhikkhave, dukkhaṃ passati, dukkhasamudayampi so passatī’’tiādinā (saṃ. ni. 5.1100) nayena ekaṃ saccaṃ ārammaṇaṃ katvā sesesu kiccanipphattivasenāpi vuttaṃ. Tattha yadā ekekaṃ saccaṃ ārammaṇaṃ karoti, tadā samudayadassanena tāva sabhāvato pīḷanalakkhaṇassāpi dukkhassa yasmā taṃ āyūhanalakkhaṇena samudayena āyūhitaṃ saṅkhataṃ, tasmāssa so saṅkhataṭṭho āvi bhavati. Yasmā pana maggo kilesasantāpaharo susītalo, tasmāssa maggadassanena santāpaṭṭho āvi bhavati nandassa accharādassanena sundariyā anabhirūpabhāvo viya. Avipariṇāmadhammassa pana nirodhassa dassanena tassa vipariṇāmaṭṭho āvi bhavatīti vattabbameva natthi. Sabhāvato āyūhanalakkhaṇassapi samudayassa dukkhadassanena nidānaṭṭho āvi bhavati asappāyabhojanato uppannabyādhidassanena bhojanassa byādhinidānabhāvo viya. Visaṃyogabhūtassa nirodhassa dassanena saṃyogaṭṭho. Niyyānabhūtassa ca maggassa dassanena palibodhaṭṭhoti. Tathā nissaraṇassāpi nirodhassa avivekabhūtassa samudayassa dassanena vivekaṭṭho āvi bhavati. Maggadassanena asaṅkhataṭṭho. Iminā hi anamatagge saṃsāre maggo na diṭṭhapubbo, sopi ca sappaccayattā saṅkhato evāti appaccayadhammassa asaṅkhatabhāvo ativiya pākaṭo hoti. Dukkhadassanena panassa amataṭṭho āvi bhavati. Dukkhañhi visaṃ, amataṃ nibbānanti. Tathā niyyānalakkhaṇassāpi maggassa samudayadassanena ‘‘nāyaṃ hetu nibbānassa pattiyā, ayaṃ hetū’’ti hetvattho āvi bhavati. Nirodhadassanena dassanaṭṭho paramasukhumarūpāni passato ‘‘vippasannaṃ vata me cakkhū’’ti cakkhussa vippasannabhāvo viya. Dukkhadassanena adhipateyyaṭṭho anekarogāturakapaṇajanadassanena issarajanassa uḷārabhāvo viyāti evamettha lakkhaṇavasena, ekassa aññasaccadassanavasena ca itaresaṃ tiṇṇaṃ āvibhāvato ekekassa cattāro atthā vuttā. Upadhiviveko nikkilesatā.
पटिपक्खं अत्थयन्तीति पच्चत्थिका। पति विरुद्धा अमित्ता पच्चामित्ता। सच्छिकत्वा पवेदेतीति एत्तावता भगवतो सब्बञ्ञुतं दीपेति। तेन ञाणसम्पत्तिं दीपेत्वा इदानि करुणासम्पत्तिं दीपेतुं ‘‘सो धम्मं देसेसी’’तिआदिमाह। अथ वा किं सो पवेदेसीति? ञाणं, तं सब्बं तिलोकहितभूतमेव। सो धम्मं देसेसीति कीदिसं? ‘‘आदिकल्याण’’न्तिआदि। अनेन वचनेन वत्तुं अरहभावं दीपेति। सासनधम्मोति ओवादपरियत्ति। किच्चसुद्धियाति किलेसप्पहाननिब्बानारम्मणकिच्चसुद्धिया। सासनब्रह्मचरियं नाम सिक्खत्तयं, नवकोटिसहस्सानीतिआदिकं वा। मग्गमेव ब्रह्मचरियं मग्गब्रह्मचरियं। तस्स पकासकं पिटकत्तयं इध सात्थं सब्यञ्जनं नाम। छसु अत्थपदेसु सङ्खेपतो कासनं सङ्कासनं। आदितो कासनं पकासनं। उभयम्पि वित्थारेत्वा देसनं विवरणं। पुन विभागकरणं विभजनं। ओपम्मादिना पाकटकरणं उत्तानीकरणं। सोतूनं चित्तपरितोसजननेन, चित्तनिसानेन च पञ्ञापनं वेदितब्बं। ब्यञ्जनपदेसु अक्खरणतो अक्खरं, ‘‘एकक्खरपदमक्खर’’न्ति एके। विभत्तिअन्तं पदं। ब्यञ्जयतीति ब्यञ्जनं, वाक्यं। पदसमुदायो वा वाक्यं। विभागपकासो आकारो नाम। फुसतीति फस्सोतिआदि निब्बचनं निरुत्ति, निरुत्तिया निद्दिट्ठस्स अपदेसो निद्देसो नाम। फुसतीति फस्सो, सो तिविधो – सुखवेदनीयो दुक्खवेदनीयो अदुक्खमसुखवेदनीयोति। एतेसु अयं योजना – अक्खरेहि सङ्कासयति, पदेहि पकासयति, ब्यञ्जनेहि विवरति, आकारेहि विभजति, निरुत्तीहि उत्तानिं करोति, निद्देसेहि पञ्ञापेति। अक्खरेहि वा सङ्कासयित्वा पदेहि पकासेति, ब्यञ्जनेहि विवरित्वा आकारेहि विभजति, निरुत्तीहि उत्तानिं कत्वा निद्देसेहि पञ्ञापेति। अक्खरेहि वा उग्घाटेत्वा पदेहि विनेति उग्घटितञ्ञुं, ब्यञ्जनेहि विवरित्वा आकारेहि विनेति विपञ्चितञ्ञुं, निरुत्तीहि नेत्वा निद्देसेहि विनेति नेय्यन्ति वेदितब्बं। अत्थोति भासितत्थो। तस्सेवत्थस्स पटिविज्झितब्बो सको सको भावो पटिवेधो नाम। तं उभयम्पि अत्थो नाम। तेन वुत्तं ‘‘अत्थगम्भीरतापटिवेधगम्भीरताहि सात्थ’’न्ति। धम्मोति वा देसनाति वा ब्यञ्जनमेव। निद्दोसभावेन परिसुद्धं सासनब्रह्मचरियं, सिक्खत्तयपरिग्गहितो मग्गो च, उभयम्पि ब्रह्मचरियपदेन सङ्गहितं। पटिपत्तियाति पटिपत्तिहेतु। आगमब्यत्तितोति पुनप्पुनं अधीयमाना खन्धादयो पाकटा होन्ति। दुरुत्तसत्थानि अधीयमानानि सम्मोहमेवावाहन्ति।
Paṭipakkhaṃ atthayantīti paccatthikā. Pati viruddhā amittā paccāmittā. Sacchikatvā pavedetīti ettāvatā bhagavato sabbaññutaṃ dīpeti. Tena ñāṇasampattiṃ dīpetvā idāni karuṇāsampattiṃ dīpetuṃ ‘‘so dhammaṃ desesī’’tiādimāha. Atha vā kiṃ so pavedesīti? Ñāṇaṃ, taṃ sabbaṃ tilokahitabhūtameva. So dhammaṃ desesīti kīdisaṃ? ‘‘Ādikalyāṇa’’ntiādi. Anena vacanena vattuṃ arahabhāvaṃ dīpeti. Sāsanadhammoti ovādapariyatti. Kiccasuddhiyāti kilesappahānanibbānārammaṇakiccasuddhiyā. Sāsanabrahmacariyaṃ nāma sikkhattayaṃ, navakoṭisahassānītiādikaṃ vā. Maggameva brahmacariyaṃ maggabrahmacariyaṃ. Tassa pakāsakaṃ piṭakattayaṃ idha sātthaṃ sabyañjanaṃ nāma. Chasu atthapadesu saṅkhepato kāsanaṃ saṅkāsanaṃ. Ādito kāsanaṃ pakāsanaṃ. Ubhayampi vitthāretvā desanaṃ vivaraṇaṃ. Puna vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ. Opammādinā pākaṭakaraṇaṃ uttānīkaraṇaṃ. Sotūnaṃ cittaparitosajananena, cittanisānena ca paññāpanaṃ veditabbaṃ. Byañjanapadesu akkharaṇato akkharaṃ, ‘‘ekakkharapadamakkhara’’nti eke. Vibhattiantaṃ padaṃ. Byañjayatīti byañjanaṃ, vākyaṃ. Padasamudāyo vā vākyaṃ. Vibhāgapakāso ākāro nāma. Phusatīti phassotiādi nibbacanaṃ nirutti, niruttiyā niddiṭṭhassa apadeso niddeso nāma. Phusatīti phasso, so tividho – sukhavedanīyo dukkhavedanīyo adukkhamasukhavedanīyoti. Etesu ayaṃ yojanā – akkharehi saṅkāsayati, padehi pakāsayati, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttāniṃ karoti, niddesehi paññāpeti. Akkharehi vā saṅkāsayitvā padehi pakāseti, byañjanehi vivaritvā ākārehi vibhajati, niruttīhi uttāniṃ katvā niddesehi paññāpeti. Akkharehi vā ugghāṭetvā padehi vineti ugghaṭitaññuṃ, byañjanehi vivaritvā ākārehi vineti vipañcitaññuṃ, niruttīhi netvā niddesehi vineti neyyanti veditabbaṃ. Atthoti bhāsitattho. Tassevatthassa paṭivijjhitabbo sako sako bhāvo paṭivedho nāma. Taṃ ubhayampi attho nāma. Tena vuttaṃ ‘‘atthagambhīratāpaṭivedhagambhīratāhi sāttha’’nti. Dhammoti vā desanāti vā byañjanameva. Niddosabhāvena parisuddhaṃ sāsanabrahmacariyaṃ, sikkhattayapariggahito maggo ca, ubhayampi brahmacariyapadena saṅgahitaṃ. Paṭipattiyāti paṭipattihetu. Āgamabyattitoti punappunaṃ adhīyamānā khandhādayo pākaṭā honti. Duruttasatthāni adhīyamānāni sammohamevāvāhanti.
२-३. कच्चि खमनीयं सीतुण्हादि। कच्चि यापनीयं यथालद्धेहि जीवितसाधनेहि जीवितं। अप्पाबाधन्ति अप्पोपसग्गं, अप्पातङ्कन्ति अप्परोगं। कच्चि लहुट्ठानं सरीरकिच्चे। कच्चि बलं समणकिच्चे। कच्चि फासुविहारो यथावुत्तनयेन अप्पाबाधताय, अनुक्कण्ठनादिवसेन वा। सत्तसट्ठितो पट्ठाय पच्छिमवयो, उत्तरामुखोति वुत्तं होति। लोकविवरणे जाते इध किं ओलोकेसि, नत्थेत्थ तया सदिसोपीति आह ‘‘त्वं सदेवकस्स लोकस्स अग्गो’’तिआदि। आसभिं उत्तमं। उपपत्तिवसेन देवा। रूपानं परिभोगवसेन, पत्थनावसेन वा उप्पन्ना रागसम्पयुत्ता सोमनस्सवेदनानुरूपतो उप्पज्जित्वा हदयतप्पनतो अम्बरसादयो विय ‘‘रूपरसा’’ति वुच्चन्ति। तथागतस्स पहीनाति अधिकारवसेनाह। तथागतस्सपि हि कस्सचि ते पहीनाति मत्थकच्छिन्नतालो विय कता। कथं? रूपरसादिवचनेन विपाकधम्मधम्मा गहिता, ते विज्जमानापि मत्थकसदिसानं तण्हाविज्जानं मग्गसत्थेन छिन्नत्ता आयतिं तालपन्तिसदिसे विपाकक्खन्धे निब्बत्तेतुं असमत्था जाता। तस्मा तालावत्थु विय कता। ‘‘कुसलसोमनस्सापि एत्थ सङ्गहिता’’ति वदन्ति। पठममग्गेन पहीना कम्मपथट्ठानिया, दुतियेन उच्छिन्नमूला ओळारिका, ततियेन तालावत्थुकता कामरागट्ठानिया। चतुत्थेन अनभावंकता रूपरागारूपरागट्ठानिया। अपरिहानधम्मतं पन दीपेन्तो ‘‘आयतिं अनुप्पादधम्मा’’ति आह। तदङ्गप्पहानेन वा पहीना विपस्सनाक्खणे, झानस्स पुब्बभागक्खणे वा, विक्खम्भनप्पहानेन उच्छिन्नमूला झानक्खणे। ‘‘विविच्चेव कामेही’’ति (पारा॰ ११) हि वुत्तं। समुच्छेदप्पहानेन तालावत्थुकता ततियविज्जाधिगमक्खणे। इत्थम्भूता पन ते रूपरसादयो अनभावंकता आयतिमनुप्पादधम्माति एकमेविदं अत्थपदं। पठमाय वा अभिनिब्भिदाय पहीना, दुतियाय उच्छिन्नमूला, ततियाय तालावत्थुकता। इत्थम्भूता यस्मा अनभावंकता नाम होन्ति, तस्मा आयतिंअनउप्पादधम्माति वेदितब्बा। अथ वा दुक्खञाणेन पहीना, समुदयञाणेन उच्छिन्नमूला , निरोधञाणेन तालावत्थुकता, मग्गञाणेन अनभावंकता, पच्चवेक्खणञाणेन आयतिं अनुप्पादधम्माति वेदितब्बा। लोकियमग्गेन वा पहीना, दस्सनमग्गेन उच्छिन्नमूला, तिविधेन भावनामग्गेन तालावत्थुकतातिआदि। ब्राह्मणस्स अविसयत्ता धम्मरसा न उद्धटा।
2-3.Kacci khamanīyaṃ sītuṇhādi. Kacci yāpanīyaṃ yathāladdhehi jīvitasādhanehi jīvitaṃ. Appābādhanti appopasaggaṃ, appātaṅkanti apparogaṃ. Kacci lahuṭṭhānaṃ sarīrakicce. Kacci balaṃ samaṇakicce. Kacci phāsuvihāro yathāvuttanayena appābādhatāya, anukkaṇṭhanādivasena vā. Sattasaṭṭhito paṭṭhāya pacchimavayo, uttarāmukhoti vuttaṃ hoti. Lokavivaraṇe jāte idha kiṃ olokesi, natthettha tayā sadisopīti āha ‘‘tvaṃ sadevakassa lokassa aggo’’tiādi. Āsabhiṃ uttamaṃ. Upapattivasena devā. Rūpānaṃ paribhogavasena, patthanāvasena vā uppannā rāgasampayuttā somanassavedanānurūpato uppajjitvā hadayatappanato ambarasādayo viya ‘‘rūparasā’’ti vuccanti. Tathāgatassa pahīnāti adhikāravasenāha. Tathāgatassapi hi kassaci te pahīnāti matthakacchinnatālo viya katā. Kathaṃ? Rūparasādivacanena vipākadhammadhammā gahitā, te vijjamānāpi matthakasadisānaṃ taṇhāvijjānaṃ maggasatthena chinnattā āyatiṃ tālapantisadise vipākakkhandhe nibbattetuṃ asamatthā jātā. Tasmā tālāvatthu viya katā. ‘‘Kusalasomanassāpi ettha saṅgahitā’’ti vadanti. Paṭhamamaggena pahīnā kammapathaṭṭhāniyā, dutiyena ucchinnamūlā oḷārikā, tatiyena tālāvatthukatā kāmarāgaṭṭhāniyā. Catutthena anabhāvaṃkatā rūparāgārūparāgaṭṭhāniyā. Aparihānadhammataṃ pana dīpento ‘‘āyatiṃ anuppādadhammā’’ti āha. Tadaṅgappahānena vā pahīnā vipassanākkhaṇe, jhānassa pubbabhāgakkhaṇe vā, vikkhambhanappahānena ucchinnamūlā jhānakkhaṇe. ‘‘Vivicceva kāmehī’’ti (pārā. 11) hi vuttaṃ. Samucchedappahānena tālāvatthukatā tatiyavijjādhigamakkhaṇe. Itthambhūtā pana te rūparasādayo anabhāvaṃkatā āyatimanuppādadhammāti ekamevidaṃ atthapadaṃ. Paṭhamāya vā abhinibbhidāya pahīnā, dutiyāya ucchinnamūlā, tatiyāya tālāvatthukatā. Itthambhūtā yasmā anabhāvaṃkatā nāma honti, tasmā āyatiṃanauppādadhammāti veditabbā. Atha vā dukkhañāṇena pahīnā, samudayañāṇena ucchinnamūlā , nirodhañāṇena tālāvatthukatā, maggañāṇena anabhāvaṃkatā, paccavekkhaṇañāṇena āyatiṃ anuppādadhammāti veditabbā. Lokiyamaggena vā pahīnā, dassanamaggena ucchinnamūlā, tividhena bhāvanāmaggena tālāvatthukatātiādi. Brāhmaṇassa avisayattā dhammarasā na uddhaṭā.
११. धम्मधातुन्ति एत्थ सब्बञ्ञुतञ्ञाणं धम्मधातु नाम। अनुकम्पवचनानुरूपं ‘‘पुण्णचन्दो विया’’ति वुत्तं, सूरियवचनं ‘‘सुप्पटिविद्धत्ता’’तिवचनानुरूपं, पथवीसमचित्तताय कारणं ‘‘करुणाविप्फार’’न्ति वदन्ति। पटिच्छादेतब्बे हि अत्तनो गुणे ‘‘आरद्धं खो पन मे वीरिय’’न्तिआदिना पकासेन्तो अत्तनो करुणाविप्फारं पकासेतीति गहेतब्बो। वरभूरिमेधसो वरपुथुलञाणो, भूरीति वा भूमि, भूमि विय पत्थटवरपञ्ञोति अत्थो। अबुज्झि एत्थातिपि अधिकरणेन रुक्खो बोधि। सयं बुज्झति, बुज्झन्ति वा तेन तंसमङ्गिनोति मग्गो बोधि, एवं सब्बञ्ञुतञ्ञाणम्पि। बुज्झीयतीति निब्बानं बोधि। तिस्सन्नं विज्जानं उपनिस्सयवतो यथासम्भवं तिस्सो विज्जा वेदितब्बा। एकग्गतावसेन तिक्खभावो। तिक्खोपि एकच्चो सरो लक्खं पत्वा कुण्ठो होति, न तथा इदं। सतिन्द्रियवसेनस्स खरभावो, सद्धिन्द्रियवसेन विप्पसन्नभावो, अन्तरा अनोसक्कित्वा किलेसपच्चत्थिकानं सुट्ठु अभिभवनतो वीरियिन्द्रियवसेनस्स सूरभावो च वेदितब्बो। मग्गविजायनत्थं गब्भग्गहणकालो सङ्खारुपेक्खानन्तरमनुलोमत्ता।
11.Dhammadhātunti ettha sabbaññutaññāṇaṃ dhammadhātu nāma. Anukampavacanānurūpaṃ ‘‘puṇṇacando viyā’’ti vuttaṃ, sūriyavacanaṃ ‘‘suppaṭividdhattā’’tivacanānurūpaṃ, pathavīsamacittatāya kāraṇaṃ ‘‘karuṇāvipphāra’’nti vadanti. Paṭicchādetabbe hi attano guṇe ‘‘āraddhaṃ kho pana me vīriya’’ntiādinā pakāsento attano karuṇāvipphāraṃ pakāsetīti gahetabbo. Varabhūrimedhaso varaputhulañāṇo, bhūrīti vā bhūmi, bhūmi viya patthaṭavarapaññoti attho. Abujjhi etthātipi adhikaraṇena rukkho bodhi. Sayaṃ bujjhati, bujjhanti vā tena taṃsamaṅginoti maggo bodhi, evaṃ sabbaññutaññāṇampi. Bujjhīyatīti nibbānaṃ bodhi. Tissannaṃ vijjānaṃ upanissayavato yathāsambhavaṃ tisso vijjā veditabbā. Ekaggatāvasena tikkhabhāvo. Tikkhopi ekacco saro lakkhaṃ patvā kuṇṭho hoti, na tathā idaṃ. Satindriyavasenassa kharabhāvo, saddhindriyavasena vippasannabhāvo, antarā anosakkitvā kilesapaccatthikānaṃ suṭṭhu abhibhavanato vīriyindriyavasenassa sūrabhāvo ca veditabbo. Maggavijāyanatthaṃ gabbhaggahaṇakālo saṅkhārupekkhānantaramanulomattā.
छन्दोति च सङ्कप्पोति च अवत्थन्तरभेदभिन्नो रागोव –
Chandoti ca saṅkappoti ca avatthantarabhedabhinno rāgova –
‘‘सेनहात्थ्यङ्गमुपेति,
‘‘Senahātthyaṅgamupeti,
रत्तहदयो रागेन।
Rattahadayo rāgena;
सम्मगते रत्तकाममुपेति,
Sammagate rattakāmamupeti,
कामपतितं लोकस्स मात्रालमती’’ति –
Kāmapatitaṃ lokassa mātrālamatī’’ti –
आदीसु विय –
Ādīsu viya –
विभङ्गेयेव किञ्चापि अत्थो वुत्तोति एत्थ अयमधिप्पायो – विभङ्गपाळिं आनेत्वा इध वुत्तोपि सब्बेसं उपकाराय न होति, तस्मा तं अट्ठकथानयेनेव पकासयिस्सामीति। इतोति कामेहि। कायविवेकादीसु उपधिविवेको ततियो, तस्मा ततियं छड्डेत्वा द्वे गहेत्वा तदङ्गादीसु विक्खम्भनविवेकं गहेत्वा ‘‘तयो एवा’’ति वुत्ता। एवं सति चित्तविक्खम्भना एकत्था एवाति विसेसो न सियाति चे? अप्पनावारत्ता न पनेवं दट्ठब्बं। कायविवेकग्गहणेन पुब्बभागग्गहणं ञायति, तस्मा चित्तविवेकोति तदङ्गविवेको वुत्तो, विक्खम्भनेन अप्पनाकालेति गहेतब्बं असङ्करतो। अथ वा चित्तविवेकेन तदङ्गविक्खम्भना गहिता, इतरेन विक्खम्भनविवेको एवातिपि युत्तं, किलेसकामत्ता वा द्वीसु कम्मेसु परियापन्नो पुरिसो विय। यथा अविज्जमानेन अविज्जमानपञ्ञत्तिवसेन लोके ‘‘सफलो रुक्खो’’ति वुच्चति, तथेव विज्जमानेन विज्जमानपञ्ञत्तिवसेन सासने ‘‘सवितक्कं सविचारं झान’’न्ति वुच्चतीति अधिप्पायो।
Vibhaṅgeyeva kiñcāpi attho vuttoti ettha ayamadhippāyo – vibhaṅgapāḷiṃ ānetvā idha vuttopi sabbesaṃ upakārāya na hoti, tasmā taṃ aṭṭhakathānayeneva pakāsayissāmīti. Itoti kāmehi. Kāyavivekādīsu upadhiviveko tatiyo, tasmā tatiyaṃ chaḍḍetvā dve gahetvā tadaṅgādīsu vikkhambhanavivekaṃ gahetvā ‘‘tayo evā’’ti vuttā. Evaṃ sati cittavikkhambhanā ekatthā evāti viseso na siyāti ce? Appanāvārattā na panevaṃ daṭṭhabbaṃ. Kāyavivekaggahaṇena pubbabhāgaggahaṇaṃ ñāyati, tasmā cittavivekoti tadaṅgaviveko vutto, vikkhambhanena appanākāleti gahetabbaṃ asaṅkarato. Atha vā cittavivekena tadaṅgavikkhambhanā gahitā, itarena vikkhambhanaviveko evātipi yuttaṃ, kilesakāmattā vā dvīsu kammesu pariyāpanno puriso viya. Yathā avijjamānena avijjamānapaññattivasena loke ‘‘saphalo rukkho’’ti vuccati, tatheva vijjamānena vijjamānapaññattivasena sāsane ‘‘savitakkaṃ savicāraṃ jhāna’’nti vuccatīti adhippāyo.
वूपसमाति एत्थ केसं वूपसमाति, किं पठमज्झानिकानं, उदाहु दुतियज्झानिकानन्ति? एत्थ यदि पठमज्झानिकानं, नत्थि तेसं वूपसमो। न हि पठमज्झानं वितक्कविचाररहितं अत्थि। यदि दुतियज्झानिकानं, नत्थेव वूपसमो तत्थ तदभावाति चे? तेनेतं वुच्चति ‘‘समतिक्कमा’’ति, समतिक्कमोपि न तेसंयेव। किन्तु सकलस्सपि पठमज्झानधम्मरासिस्साति चे? तेनेतं वुच्चति ‘‘ओळारिकस्स पन समतिक्कमा’’तिआदि। सब्बेपि पठमज्झानधम्मा ओळारिकाव दुतियज्झानतो, न केवलं वितक्कविचारद्वयमेवाति चे? न वितक्कविचारायेव तेहि सम्पयुत्तानं ओळारिकभावतोति तेस्वेव आदीनवदस्सनेन दुतियज्झानक्खणे तेसं अभावो होति। तेन वुत्तं ‘‘दुतियज्झानक्खणे अपातुभावा’’ति, यस्स धम्मस्सानुभावेन, योगेन वा इदं झानं ‘‘सम्पसादन’’न्ति वुच्चति ‘‘एकोदिभाव’’न्ति च, तस्स दस्सनत्थं सद्धासमाधयो विभङ्गे वुत्ता। पणीतभोजनसिक्खापदे (पाचि॰ २५७ आदयो) सप्पिआदयो वियाति वुत्ते अयं अत्थवण्णना न विरुज्झति। समं पस्सतीति लीनुद्धच्चं पहाय खीणासवस्स छसु द्वारेसु इट्ठानिट्ठछळारम्मणापाथे परिसुद्धपकतिभावाविजहनाकारभूता उपेक्खा छळङ्गुपेक्खा। नीवरणादिपटिसङ्खासन्तिट्ठनागहणे मज्झत्तभूता उपेक्खा, अयं सङ्खारुपेक्खा नाम। विचिनने मज्झत्तभूता उपेक्खा विपस्सनुपेक्खा नाम। तत्थ छळङ्गुपेक्खा ब्रह्मविहारुपेक्खा बोज्झङ्गुपेक्खा तत्रमज्झत्तुपेक्खा झानुपेक्खा पारिसुद्धुपेक्खा च अत्थतो एका तत्रमज्झत्तुपेक्खाव, अवत्थाभेदेन भेदो नेसं। सङ्खारुपेक्खाविपस्सनुपेक्खानम्पि एकता पञ्ञावसेन, किच्चवसेन पन दुविधता वेदितब्बा।
Vūpasamāti ettha kesaṃ vūpasamāti, kiṃ paṭhamajjhānikānaṃ, udāhu dutiyajjhānikānanti? Ettha yadi paṭhamajjhānikānaṃ, natthi tesaṃ vūpasamo. Na hi paṭhamajjhānaṃ vitakkavicārarahitaṃ atthi. Yadi dutiyajjhānikānaṃ, nattheva vūpasamo tattha tadabhāvāti ce? Tenetaṃ vuccati ‘‘samatikkamā’’ti, samatikkamopi na tesaṃyeva. Kintu sakalassapi paṭhamajjhānadhammarāsissāti ce? Tenetaṃ vuccati ‘‘oḷārikassa pana samatikkamā’’tiādi. Sabbepi paṭhamajjhānadhammā oḷārikāva dutiyajjhānato, na kevalaṃ vitakkavicāradvayamevāti ce? Na vitakkavicārāyeva tehi sampayuttānaṃ oḷārikabhāvatoti tesveva ādīnavadassanena dutiyajjhānakkhaṇe tesaṃ abhāvo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘dutiyajjhānakkhaṇe apātubhāvā’’ti, yassa dhammassānubhāvena, yogena vā idaṃ jhānaṃ ‘‘sampasādana’’nti vuccati ‘‘ekodibhāva’’nti ca, tassa dassanatthaṃ saddhāsamādhayo vibhaṅge vuttā. Paṇītabhojanasikkhāpade (pāci. 257 ādayo) sappiādayo viyāti vutte ayaṃ atthavaṇṇanā na virujjhati. Samaṃ passatīti līnuddhaccaṃ pahāya khīṇāsavassa chasu dvāresu iṭṭhāniṭṭhachaḷārammaṇāpāthe parisuddhapakatibhāvāvijahanākārabhūtā upekkhā chaḷaṅgupekkhā. Nīvaraṇādipaṭisaṅkhāsantiṭṭhanāgahaṇe majjhattabhūtā upekkhā, ayaṃ saṅkhārupekkhā nāma. Vicinane majjhattabhūtā upekkhā vipassanupekkhā nāma. Tattha chaḷaṅgupekkhā brahmavihārupekkhā bojjhaṅgupekkhā tatramajjhattupekkhā jhānupekkhā pārisuddhupekkhā ca atthato ekā tatramajjhattupekkhāva, avatthābhedena bhedo nesaṃ. Saṅkhārupekkhāvipassanupekkhānampi ekatā paññāvasena, kiccavasena pana duvidhatā veditabbā.
छळङ्गुपेक्खा कामावचरा, ब्रह्मविहारुपेक्खा रूपावचरातिआदिना भूमिवसेन। छळङ्गुपेक्खा खीणासवस्सेव, ब्रह्मविहारुपेक्खा तिण्णम्पि पुथुज्जनसेक्खासेक्खानन्ति एवं पुग्गलवसेन। छळङ्गुपेक्खा सोमनस्सुपेक्खासहगतचित्तसम्पयुत्ता, ब्रह्मविहारुपेक्खा उपेक्खासहगतचित्तसम्पयुत्ता एवाति एवं चित्तवसेन। छळङ्गुपेक्खा छळारम्मणा, ब्रह्मविहारुपेक्खा धम्मारम्मणावाति आरम्मणवसेन। वेदनुपेक्खा वेदनाक्खन्धेन सङ्गहिता, इतरा नव सङ्खारक्खन्धेनाति खन्धसङ्गहवसेन। छळङ्गुपेक्खा ब्रह्मविहारबोज्झङ्गझानुपेक्खा पारिसुद्धितत्रमज्झत्तुपेक्खा च अत्थतो एका, तस्मा एकक्खणे एकाव सिया, न इतरा, तथा सङ्खारुपेक्खाविपस्सनुपेक्खापि। वेदनावीरियुपेक्खानं एकक्खणे सिया उप्पत्तीति। छळङ्गुपेक्खा अब्याकता, ब्रह्मविहारुपेक्खा कुसलाब्याकता, तथा सेसा। वेदनुपेक्खा पन सिया अकुसलापि। एवं कुसलत्तिकवसेन। दसपेता सङ्खेपेन चत्तारोव धम्मा वीरियवेदनातत्रमज्झत्तञाणवसेन। ‘‘दुक्खदोमनस्ससुखसोमनस्सान’’न्ति एवं पहानक्कमेन अवत्वा विभङ्गे वुत्तनयेन कस्मा वुत्तानीति चे? सुत्तानुरक्खणत्थं। इट्ठानिट्ठविपरीतन्ति एत्थ ‘‘आरम्मणवसेन अग्गहेत्वा इट्ठानिट्ठविपरीताकारेन अनुभवतीति गहेतब्ब’’न्ति वदन्ति। कस्मा? एकंयेव कसिणं आरब्भ सब्बेसं पवत्तितो। ततियज्झानतो पट्ठाय उपकारा हुत्वा आगताति सतिसीसेन देसना कता, विगतवलाहकादिना सोम्मताय रत्तिया वलाहकादिना कालुस्सिये सतिपि दिवा विय अनुपकारिका न होति रत्तिं, तस्मा ‘‘अत्तनो उपकारकत्तेन वा’’ति वुत्तं। ‘‘सूरियप्पभाभिभवा, रत्तिया अलाभाति इमे द्वे हेतू अपरिसुद्धताय कारणं। सोम्मभावेन, अत्तनो उपकारकत्तेन चाति इमे द्वे सभागताय कारण’’न्ति वदन्ति, तस्सा अपरिसुद्धाय जातियाति वुत्तं होति, तस्मा कारणवचनन्ति एके।
Chaḷaṅgupekkhā kāmāvacarā, brahmavihārupekkhā rūpāvacarātiādinā bhūmivasena. Chaḷaṅgupekkhā khīṇāsavasseva, brahmavihārupekkhā tiṇṇampi puthujjanasekkhāsekkhānanti evaṃ puggalavasena. Chaḷaṅgupekkhā somanassupekkhāsahagatacittasampayuttā, brahmavihārupekkhā upekkhāsahagatacittasampayuttā evāti evaṃ cittavasena. Chaḷaṅgupekkhā chaḷārammaṇā, brahmavihārupekkhā dhammārammaṇāvāti ārammaṇavasena. Vedanupekkhā vedanākkhandhena saṅgahitā, itarā nava saṅkhārakkhandhenāti khandhasaṅgahavasena. Chaḷaṅgupekkhā brahmavihārabojjhaṅgajhānupekkhā pārisuddhitatramajjhattupekkhā ca atthato ekā, tasmā ekakkhaṇe ekāva siyā, na itarā, tathā saṅkhārupekkhāvipassanupekkhāpi. Vedanāvīriyupekkhānaṃ ekakkhaṇe siyā uppattīti. Chaḷaṅgupekkhā abyākatā, brahmavihārupekkhā kusalābyākatā, tathā sesā. Vedanupekkhā pana siyā akusalāpi. Evaṃ kusalattikavasena. Dasapetā saṅkhepena cattārova dhammā vīriyavedanātatramajjhattañāṇavasena. ‘‘Dukkhadomanassasukhasomanassāna’’nti evaṃ pahānakkamena avatvā vibhaṅge vuttanayena kasmā vuttānīti ce? Suttānurakkhaṇatthaṃ. Iṭṭhāniṭṭhaviparītanti ettha ‘‘ārammaṇavasena aggahetvā iṭṭhāniṭṭhaviparītākārena anubhavatīti gahetabba’’nti vadanti. Kasmā? Ekaṃyeva kasiṇaṃ ārabbha sabbesaṃ pavattito. Tatiyajjhānato paṭṭhāya upakārā hutvā āgatāti satisīsena desanā katā, vigatavalāhakādinā sommatāya rattiyā valāhakādinā kālussiye satipi divā viya anupakārikā na hoti rattiṃ, tasmā ‘‘attano upakārakattena vā’’ti vuttaṃ. ‘‘Sūriyappabhābhibhavā, rattiyā alābhāti ime dve hetū aparisuddhatāya kāraṇaṃ. Sommabhāvena, attano upakārakattena cāti ime dve sabhāgatāya kāraṇa’’nti vadanti, tassā aparisuddhāya jātiyāti vuttaṃ hoti, tasmā kāraṇavacananti eke.
झानकथावण्णना निट्ठिता।
Jhānakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / वेरञ्जकण्डवण्णना • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / वेरञ्जकण्डवण्णना • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पठमज्झानकथावण्णना • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
