| Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / သာရတ္ထဒီပနီ-ဋီကာ • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍဝဏ္ဏနာ
Verañjakaṇḍavaṇṇanā
၁
1
. သေယ္ယထိဒန္တိ တံ ကတမံ, တံ ကထန္တိ ဝာ အတ္ထော။ အနိယမနိဒ္ဒေသဝစနန္တိ နတ္ထိ ဧတသ္သ နိယမောတိ အနိယမော, နိဒ္ဒိသီယတိ အတ္ထော ဧတေနာတိ နိဒ္ဒေသော, ဝုစ္စတိ ဧတေနာတိ ဝစနံ, နိဒ္ဒေသောယေဝ ဝစနံ နိဒ္ဒေသဝစနံ, အနိယမသ္သ နိဒ္ဒေသဝစနံ အနိယမနိဒ္ဒေသဝစနံ, ပဌမံ အနိယမိတသ္သ သမယသ္သ နိဒ္ဒေသဝစနန္တိ အတ္ထော။ ‘‘ယေနာတိ အဝတ္ဝာ တေနာတိ ဝုတ္တတ္တာ အနိယမံ ကတ္ဝာ နိဒ္ဒိဋ္ဌဝစနံ အနိယမနိဒ္ဒေသဝစန’’န္တိပိ ဝဒန္တိ။ ယံတံသဒ္ဒာနံ နိစ္စသမ္ဗန္ဓဘာဝတော အာဟ ‘‘တသ္သ သရူပေန အဝုတ္တေနပီ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ တသ္သာတိ ‘‘တေနာ’’တိ ဧတသ္သ။ သရူပေန အဝုတ္တေနပီတိ ‘‘ယေနာ’’တိ ဧဝံ သရူပတော ပာဠိယံ အဝုတ္တေနပိ။ အတ္ထတော သိဒ္ဓေနာတိ ပရဘာဂေ သာရိပုတ္တတ္ထေရသ္သ ဥပ္ပဇ္ဇနကပရိဝိတက္ကသင္ခာတအတ္ထတော သိဒ္ဓေန။ ပရိဝိတက္ကေ ဟိ သိဒ္ဓေ ယေန သမယေန ပရိဝိတက္ကော ဥဒပာဒီတိ ဣဒံ အတ္ထတော သိဒ္ဓမေဝ ဟောတိ။ တေနေဝာဟ ‘‘အပရဘာဂေ ဟိ ဝိနယပညတ္တိယာစနဟေတုဘူတော အာယသ္မတော သာရိပုတ္တသ္သ ပရိဝိတက္ကော သိဒ္ဓော’’တိအာဒိ။ ‘‘တေနာ’’တိ ဝတ္ဝာ တတော တဒတ္ထမေဝ ‘‘ယေနာ’’တိ အတ္ထတော ဝုစ္စမာနတ္တာ ‘‘ယေနာ’’တိ အယံ ‘‘တေနာ’’တိ ဧတသ္သ ပဋိနိဒ္ဒေသော နာမ ဇာတော။ ပဋိနိဒ္ဒေသောတိ စ ဝိတ္ထာရနိဒ္ဒေသောတိ အတ္ထော။
.Seyyathidanti taṃ katamaṃ, taṃ kathanti vā attho. Aniyamaniddesavacananti natthi etassa niyamoti aniyamo, niddisīyati attho etenāti niddeso, vuccati etenāti vacanaṃ, niddesoyeva vacanaṃ niddesavacanaṃ, aniyamassa niddesavacanaṃ aniyamaniddesavacanaṃ, paṭhamaṃ aniyamitassa samayassa niddesavacananti attho. ‘‘Yenāti avatvā tenāti vuttattā aniyamaṃ katvā niddiṭṭhavacanaṃ aniyamaniddesavacana’’ntipi vadanti. Yaṃtaṃsaddānaṃ niccasambandhabhāvato āha ‘‘tassa sarūpena avuttenapī’’tiādi. Tattha tassāti ‘‘tenā’’ti etassa. Sarūpena avuttenapīti ‘‘yenā’’ti evaṃ sarūpato pāḷiyaṃ avuttenapi. Atthato siddhenāti parabhāge sāriputtattherassa uppajjanakaparivitakkasaṅkhātaatthato siddhena. Parivitakke hi siddhe yena samayena parivitakko udapādīti idaṃ atthato siddhameva hoti. Tenevāha ‘‘aparabhāge hi vinayapaññattiyācanahetubhūto āyasmato sāriputtassa parivitakko siddho’’tiādi. ‘‘Tenā’’ti vatvā tato tadatthameva ‘‘yenā’’ti atthato vuccamānattā ‘‘yenā’’ti ayaṃ ‘‘tenā’’ti etassa paṭiniddeso nāma jāto. Paṭiniddesoti ca vitthāraniddesoti attho.
အပရဘာဂေ ဟီတိ ဧတ္ထ ဟိ-သဒ္ဒော ဟေတုမ္ဟိ, ယသ္မာတိ အတ္ထော။ ဝိနယပညတ္တိယာစနဟေတုဘူတောတိ ‘‘ဧတသ္သ ဘဂဝာ ကာလော, ဧတသ္သ သုဂတ ကာလော, ယံ ဘဂဝာ သာဝကာနံ သိက္ခာပဒံ ပညပေယ္ယ, ဥဒ္ဒိသေယ္ယ ပာတိမောက္ခံ။ ယထယိဒံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ အဒ္ဓနိယံ အသ္သ စိရဋ္ဌိတိက’’န္တိ ဧဝံ ပဝတ္တသ္သ ဝိနယပညတ္တိယာစနသ္သ ကာရဏဘူတောတိ အတ္ထော။ ပရိဝိတက္ကောတိ ‘‘ကတမေသာနံ ခော ဗုဒ္ဓာနံ ဘဂဝန္တာနံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ န စိရဋ္ဌိတိကံ အဟောသိ, ကတမေသာနံ ဗုဒ္ဓာနံ ဘဂဝန္တာနံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ စိရဋ္ဌိတိကံ အဟောသီ’’တိ ဧဝံ ပဝတ္တော ပရိဝိတက္ကော။ ယံတံသဒ္ဒာနံ နိစ္စသမ္ဗန္ဓောတိ အာဟ ‘‘တသ္မာ ယေန သမယေနာ’’တိအာဒိ။ ပုဗ္ဗေ ဝာ ပစ္ဆာ ဝာ အတ္ထတော သိဒ္ဓေနာတိ ပုဗ္ဗေ ဝာ ပစ္ဆာ ဝာ ဥပ္ပန္နအတ္ထတော သိဒ္ဓေန။ ပဋိနိဒ္ဒေသော ကတ္တဗ္ဗောတိ ဧတသ္သ ‘‘ယဒိဒ’’န္တိ ဣမိနာ သမ္ဗန္ဓော။ ‘‘ပဋိနိဒ္ဒေသော ကတ္တဗ္ဗော’’တိ ယဒိဒံ ယံ ဣဒံ ဝိဓာနံ, အယံ သဗ္ဗသ္မိံ ဝိနယေ ယုတ္တီတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ ‘‘ပဋိနိဒ္ဒေသော ကတ္တဗ္ဗော’’တိ ယဒိဒံ ယာ အယံ ယုတ္တိ, အယံ သဗ္ဗသ္မိံ ဝိနယေ ယုတ္တီတိ အတ္ထော။
Aparabhāge hīti ettha hi-saddo hetumhi, yasmāti attho. Vinayapaññattiyācanahetubhūtoti ‘‘etassa bhagavā kālo, etassa sugata kālo, yaṃ bhagavā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapeyya, uddiseyya pātimokkhaṃ. Yathayidaṃ brahmacariyaṃ addhaniyaṃ assa ciraṭṭhitika’’nti evaṃ pavattassa vinayapaññattiyācanassa kāraṇabhūtoti attho. Parivitakkoti ‘‘katamesānaṃ kho buddhānaṃ bhagavantānaṃ brahmacariyaṃ na ciraṭṭhitikaṃ ahosi, katamesānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ brahmacariyaṃ ciraṭṭhitikaṃ ahosī’’ti evaṃ pavatto parivitakko. Yaṃtaṃsaddānaṃ niccasambandhoti āha ‘‘tasmā yena samayenā’’tiādi. Pubbe vā pacchā vā atthato siddhenāti pubbe vā pacchā vā uppannaatthato siddhena. Paṭiniddeso kattabboti etassa ‘‘yadida’’nti iminā sambandho. ‘‘Paṭiniddeso kattabbo’’ti yadidaṃ yaṃ idaṃ vidhānaṃ, ayaṃ sabbasmiṃ vinaye yuttīti attho. Atha vā ‘‘paṭiniddeso kattabbo’’ti yadidaṃ yā ayaṃ yutti, ayaṃ sabbasmiṃ vinaye yuttīti attho.
တတ္ရိဒံ မုခမတ္တနိဒသ္သနန္တိ တသ္သာ ယထာဝုတ္တယုတ္တိယာ ပရိဒီပနေ ဣဒံ မုခမတ္တနိဒသ္သနံ, ဥပာယမတ္တနိဒသ္သနန္တိ အတ္ထော။ မုခံ ဒ္ဝာရံ ဥပာယောတိ ဟိ အတ္ထတော ဧကံ။ ‘‘တေန ဟိ ဘိက္ခဝေ ဘိက္ခူနံ သိက္ခာပဒံ ပညပေသ္သာမီ’’တိ ပာဠိံ ဒသ္သေတ္ဝာ တတ္ထ ပဋိနိဒ္ဒေသမာဟ ‘‘ယေန သုဒိန္နော’’တိအာဒိနာ။ တေနာတိ ဟေတုအတ္ထေ ကရဏဝစနတ္တာ တသ္သ ပဋိနိဒ္ဒေသောပိ တာဒိသောယေဝာတိ အာဟ ‘‘ယသ္မာ ပဋိသေဝီ’’တိ။ ပုဗ္ဗေ အတ္ထတော သိဒ္ဓေနာတိ ပုဗ္ဗေ ဥပ္ပန္နမေထုနဓမ္မပဋိသေဝနသင္ခာတအတ္ထတော သိဒ္ဓေန။ ပစ္ဆာ အတ္ထတော သိဒ္ဓေနာတိ ရညာ အဒိန္နံ ဒာရူနံ အာဒိယနသင္ခာတပစ္ဆာဥပ္ပန္နအတ္ထတော သိဒ္ဓေန။ သမယသဒ္ဒောတိ ဧတသ္သ ‘‘ဒိသ္သတီ’’တိ ဣမိနာ သမ္ဗန္ဓော။
Tatridaṃmukhamattanidassananti tassā yathāvuttayuttiyā paridīpane idaṃ mukhamattanidassanaṃ, upāyamattanidassananti attho. Mukhaṃ dvāraṃ upāyoti hi atthato ekaṃ. ‘‘Tena hi bhikkhave bhikkhūnaṃ sikkhāpadaṃ paññapessāmī’’ti pāḷiṃ dassetvā tattha paṭiniddesamāha ‘‘yena sudinno’’tiādinā. Tenāti hetuatthe karaṇavacanattā tassa paṭiniddesopi tādisoyevāti āha ‘‘yasmā paṭisevī’’ti. Pubbe atthato siddhenāti pubbe uppannamethunadhammapaṭisevanasaṅkhātaatthato siddhena. Pacchā atthato siddhenāti raññā adinnaṃ dārūnaṃ ādiyanasaṅkhātapacchāuppannaatthato siddhena. Samayasaddoti etassa ‘‘dissatī’’ti iminā sambandho.
သမဝာယေတိ ပစ္စယသာမဂ္ဂိယံ, ကာရဏသမဝာယေတိ အတ္ထော။ ခဏေတိ ဩကာသေ။ အသ္သာတိ အသ္သ သမယသဒ္ဒသ္သ သမဝာယော အတ္ထောတိ သမ္ဗန္ဓော။ အပ္ပေဝ နာမ သ္ဝေပိ ဥပသင္ကမေယ္ယာမ ကာလဉ္စ သမယဉ္စ ဥပာဒာယာတိ ဧတ္ထ ကာလော နာမ ဥပသင္ကမနသ္သ ယုတ္တပယုတ္တကာလော။ သမယော နာမ တသ္သေဝ ပစ္စယသာမဂ္ဂီ, အတ္ထတော တဒနုရူပံ သရီရဗလဉ္စေဝ တပ္ပစ္စယပရိသ္သယာဘာဝော စ။ ဥပာဒာနံ နာမ ဉာဏေန တေသံ ဂဟဏံ သလ္လက္ခဏံ, တသ္မာ ကာလဉ္စ သမယဉ္စ ပညာယ ဂဟေတ္ဝာ ဥပဓာရေတ္ဝာတိ အတ္ထော။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – သစေ အမ္ဟာကံ သ္ဝေ ဂမနသ္သ ယုတ္တကာလော ဘဝိသ္သတိ, ကာယေ ဗလမတ္တာ စေဝ ဖရိသ္သတိ, ဂမနပစ္စယာ စ အညော အဖာသုဝိဟာရော န ဘဝိသ္သတိ, အထေတံ ကာလဉ္စ ဂမနကာရဏသမဝာယသင္ခာတံ သမယဉ္စ ဥပဓာရေတ္ဝာ အပိ ဧဝ နာမ သ္ဝေ အာဂစ္ဆေယ္ယာမာတိ။
Samavāyeti paccayasāmaggiyaṃ, kāraṇasamavāyeti attho. Khaṇeti okāse. Assāti assa samayasaddassa samavāyo atthoti sambandho. Appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyāti ettha kālo nāma upasaṅkamanassa yuttapayuttakālo. Samayo nāma tasseva paccayasāmaggī, atthato tadanurūpaṃ sarīrabalañceva tappaccayaparissayābhāvo ca. Upādānaṃ nāma ñāṇena tesaṃ gahaṇaṃ sallakkhaṇaṃ, tasmā kālañca samayañca paññāya gahetvā upadhāretvāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace amhākaṃ sve gamanassa yuttakālo bhavissati, kāye balamattā ceva pharissati, gamanapaccayā ca añño aphāsuvihāro na bhavissati, athetaṃ kālañca gamanakāraṇasamavāyasaṅkhātaṃ samayañca upadhāretvā api eva nāma sve āgaccheyyāmāti.
ခဏောတိ ဩကာသော။ တထာဂတုပ္ပာဒာဒိကော ဟိ မဂ္ဂဗ္ရဟ္မစရိယသ္သ ဩကာသော တပ္ပစ္စယပဋိလာဘဟေတုတ္တာ, ခဏော ဧဝ စ သမယော။ ယော ခဏောတိ စ သမယောတိ စ ဝုစ္စတိ, သော ဧကောဝာတိ ဟိ အတ္ထော။ မဟာသမယောတိ မဟာသမူဟော။ ပဝုဒ္ဓံ ဝနံ ပဝနံ, တသ္မိံ ပဝနသ္မိံ, ဝနသဏ္ဍေတိ အတ္ထော။ သမယောပိ ခော တေ ဘဒ္ဒာလိ အပ္ပဋိဝိဒ္ဓော အဟောသီတိ ဧတ္ထ သမယောတိ သိက္ခာပဒပူရဏသ္သ ဟေတု။ ဘဒ္ဒာလီတိ တသ္သ ဘိက္ခုနော နာမံ။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – ဘဒ္ဒာလိ တယာ ပဋိဝိဇ္ဈိတဗ္ဗယုတ္တကံ ဧတံ ကာရဏံ အတ္ထိ, တမ္ပိ တေ န ပဋိဝိဒ္ဓံ န သလ္လက္ခိတန္တိ။ ကိံ တံ ကာရဏန္တိ အာဟ ‘‘ဘဂဝာ ခော’’တိအာဒိ။
Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā, khaṇo eva ca samayo. Yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so ekovāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Pavuddhaṃ vanaṃ pavanaṃ, tasmiṃ pavanasmiṃ, vanasaṇḍeti attho. Samayopi kho te bhaddāli appaṭividdho ahosīti ettha samayoti sikkhāpadapūraṇassa hetu. Bhaddālīti tassa bhikkhuno nāmaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – bhaddāli tayā paṭivijjhitabbayuttakaṃ etaṃ kāraṇaṃ atthi, tampi te na paṭividdhaṃ na sallakkhitanti. Kiṃ taṃ kāraṇanti āha ‘‘bhagavā kho’’tiādi.
ဥဂ္ဂာဟမာနော တိအာဒီသု မာနောတိ တသ္သ ပရိဗ္ဗာဇကသ္သ ပကတိနာမံ, ကိဉ္စိ ကိဉ္စိ ပန ဥဂ္ဂဟေတုံ သမတ္ထတာယ ‘‘ဥဂ္ဂာဟမာနော’’တိ နံ သဉ္ဇာနန္တိ, တသ္မာ ‘‘ဥဂ္ဂာဟမာနော’’တိ ဝုစ္စတိ ။ သမဏမုဏ္ဍိကာယ ပုတ္တော သမဏမုဏ္ဍိကာပုတ္တော။ သော ကိရ ဒေဝဒတ္တသ္သ ဥပဋ္ဌာကော။ သမယံ ဒိဋ္ဌိံ ပဝဒန္တိ ဧတ္ထာတိ သမယပ္ပဝာဒကော, တသ္မိံ သမယပ္ပဝာဒကေ, ဒိဋ္ဌိပ္ပဝာဒကေတိ အတ္ထော။ တသ္မိံ ကိရ ဌာနေ စင္ကီတာရုက္ခပောက္ခရသာတိပဘုတယော ဗ္ရာဟ္မဏာ နိဂဏ္ဌာစေလကပရိဗ္ဗာဇကာဒယော စ ပရိဗ္ဗာဇကာ သန္နိပတိတ္ဝာ အတ္တနော အတ္တနော သမယံ ဒိဋ္ဌိံ ပဝဒန္တိ ကထေန္တိ ဒီပေန္တိ, တသ္မာ သော အာရာမော ‘‘သမယပ္ပဝာဒကော’’တိ ဝုစ္စတိ, သ္ဝေဝ တိန္ဒုကာစီရသင္ခာတာယ တိမ္ဗရုရုက္ခပန္တိယာ ပရိက္ခိတ္တတ္တာ ‘‘တိန္ဒုကာစီရ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ဧကာ သာလာ ဧတ္ထာတိ ဧကသာလကော။ ယသ္မာ ပနေတ္ထ ပဌမံ ဧကာ သာလာ ကတာ အဟောသိ, ပစ္ဆာ မဟာပုညံ ပောဋ္ဌပာဒပရိဗ္ဗာဇကံ နိသ္သာယ ဗဟူ သာလာ ကတာ, တသ္မာ တမေဝ ဧကံ သာလမုပာဒာယ လဒ္ဓနာမဝသေန ‘‘ဧကသာလကော’’တိ ဝုစ္စတိ။ မလ္လိကာယ ပန ပသေနဒိရညော ဒေဝိယာ ဥယ္ယာနဘူတော သော ပုပ္ဖဖလသဉ္ဆန္နော အာရာမောတိ ကတ္ဝာ ‘‘မလ္လိကာယ အာရာမော’’တိ သင္ခ္ယံ ဂတော။ တသ္မိံ သမယပ္ပဝာဒကေ တိန္ဒုကာစီရေ ဧကသာလကေ မလ္လိကာယ အာရာမေ။ ပဋိဝသတီတိ တသ္မိံ ဝာသဖာသုတာယ ဝသတိ။
Uggāhamāno tiādīsu mānoti tassa paribbājakassa pakatināmaṃ, kiñci kiñci pana uggahetuṃ samatthatāya ‘‘uggāhamāno’’ti naṃ sañjānanti, tasmā ‘‘uggāhamāno’’ti vuccati . Samaṇamuṇḍikāya putto samaṇamuṇḍikāputto. So kira devadattassa upaṭṭhāko. Samayaṃ diṭṭhiṃ pavadanti etthāti samayappavādako, tasmiṃ samayappavādake, diṭṭhippavādaketi attho. Tasmiṃ kira ṭhāne caṅkītārukkhapokkharasātipabhutayo brāhmaṇā nigaṇṭhācelakaparibbājakādayo ca paribbājakā sannipatitvā attano attano samayaṃ diṭṭhiṃ pavadanti kathenti dīpenti, tasmā so ārāmo ‘‘samayappavādako’’ti vuccati, sveva tindukācīrasaṅkhātāya timbarurukkhapantiyā parikkhittattā ‘‘tindukācīra’’nti vuccati. Ekā sālā etthāti ekasālako. Yasmā panettha paṭhamaṃ ekā sālā katā ahosi, pacchā mahāpuññaṃ poṭṭhapādaparibbājakaṃ nissāya bahū sālā katā, tasmā tameva ekaṃ sālamupādāya laddhanāmavasena ‘‘ekasālako’’ti vuccati. Mallikāya pana pasenadirañño deviyā uyyānabhūto so pupphaphalasañchanno ārāmoti katvā ‘‘mallikāya ārāmo’’ti saṅkhyaṃ gato. Tasmiṃ samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme. Paṭivasatīti tasmiṃ vāsaphāsutāya vasati.
ဒိဋ္ဌေ ဓမ္မေတိ ပစ္စက္ခေ အတ္တဘာဝေ။ အတ္ထောတိ ဝုဍ္ဎိ။ သမ္ပရာယိကောတိ ကမ္မကိလေသဝသေန သမ္ပရေတဗ္ဗတော သမ္ပာပုဏိတဗ္ဗတော သမ္ပရာယော, ပရလောကော။ တတ္ထ နိယုတ္တော သမ္ပရာယိကော, ပရလောကတ္ထော။ အတ္ထာဘိသမယာတိ ယထာဝုတ္တဥဘယတ္ထသင္ခာတဟိတပဋိလာဘာ။ သမ္ပရာယိကောပိ ဟိ အတ္ထော ကာရဏသ္သ နိပ္ဖန္နတ္တာ ပဋိလဒ္ဓော နာမ ဟောတီတိ တမတ္ထဒ္ဝယံ ဧကတော ကတ္ဝာ ‘‘အတ္ထာဘိသမယာ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဓိယာ ပညာယ ရာတိ ဂဏ္ဟာတီတိ ဓီရော။ အထ ဝာ ဓီ ပညာ ဧတသ္သ အတ္ထီတိ ဓီရော။
Diṭṭhe dhammeti paccakkhe attabhāve. Atthoti vuḍḍhi. Samparāyikoti kammakilesavasena samparetabbato sampāpuṇitabbato samparāyo, paraloko. Tattha niyutto samparāyiko, paralokattho. Atthābhisamayāti yathāvuttaubhayatthasaṅkhātahitapaṭilābhā. Samparāyikopi hi attho kāraṇassa nipphannattā paṭiladdho nāma hotīti tamatthadvayaṃ ekato katvā ‘‘atthābhisamayā’’ti vuttaṃ. Dhiyā paññāya rāti gaṇhātīti dhīro. Atha vā dhī paññā etassa atthīti dhīro.
သမ္မာ မာနာဘိသမယာတိ မာနသ္သ သမ္မာ ပဟာနေန။ သမ္မာတိ ဣမိနာ မာနသ္သ အဂ္ဂမဂ္ဂဉာဏေန သမုစ္ဆေဒပ္ပဟာနံ ဝုတ္တံ။ ဒုက္ခသ္သ ပီဠနဋ္ဌောတိအာဒီသု ဒုက္ခသစ္စသ္သ ပီဠနံ တံသမင္ဂိနော ဟိံသနံ အဝိပ္ဖာရိကတာကရဏံ, ပီဠနမေဝ အတ္ထော ပီဠနဋ္ဌော, တ္ထကာရသ္သ ဋ္ဌကာရံ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။ သမေစ္စ ပစ္စယေဟိ ကတဘာဝော သင္ခတဋ္ဌော။ သန္တာပော ဒုက္ခဒုက္ခတာဒိဝသေန သန္တာပနံ ပရိဒဟနံ။ ဝိပရိဏာမော ဇရာယ မရဏေန စာတိ ဒ္ဝိဓာ ဝိပရိဏာမေတဗ္ဗတာ။ အဘိသမေတဗ္ဗော ပဋိဝိဇ္ဈိတဗ္ဗောတိ အဘိသမယော, အဘိသမယောဝ အတ္ထော အဘိသမယဋ္ဌော, ပီဠနာဒီနိ။ တာနိ ဟိ အဘိသမေတဗ္ဗဘာဝေန ဧကီဘာဝံ ဥပနေတ္ဝာ ‘‘အဘိသမယဋ္ဌော’’တိ ဝုတ္တာနိ, အဘိသမယသ္သ ဝာ ပဋိဝေဓသ္သ ဝိသယဘူတော အတ္ထော အဘိသမယဋ္ဌောတိ တာနေဝ ပီဠနာဒီနိ အဘိသမယသ္သ ဝိသယဘာဝူပဂမနသာမညတော ဧကတ္တေန ဝုတ္တာနိ။
Sammā mānābhisamayāti mānassa sammā pahānena. Sammāti iminā mānassa aggamaggañāṇena samucchedappahānaṃ vuttaṃ. Dukkhassa pīḷanaṭṭhotiādīsu dukkhasaccassa pīḷanaṃ taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ, pīḷanameva attho pīḷanaṭṭho, tthakārassa ṭṭhakāraṃ katvā vuttaṃ. Evaṃ sesesupi. Samecca paccayehi katabhāvo saṅkhataṭṭho. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahanaṃ. Vipariṇāmo jarāya maraṇena cāti dvidhā vipariṇāmetabbatā. Abhisametabbo paṭivijjhitabboti abhisamayo, abhisamayova attho abhisamayaṭṭho, pīḷanādīni. Tāni hi abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā ‘‘abhisamayaṭṭho’’ti vuttāni, abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva pīḷanādīni abhisamayassa visayabhāvūpagamanasāmaññato ekattena vuttāni.
ဧတ္ထ စ ဥပသဂ္ဂာနံ ဇောတကမတ္တတ္တာ တသ္သ တသ္သ အတ္ထသ္သ ဝာစကော သမယသဒ္ဒော ဧဝာတိ သမယသဒ္ဒသ္သ အတ္ထုဒ္ဓာရေပိ သဥပသဂ္ဂော အဘိသမယသဒ္ဒော ဝုတ္တော။ တတ္ထ သဟကာရီကာရဏသန္နိဇ္ဈံ သမေတိ သမဝေတီတိ သမယော, သမဝာယော။ သမေတိ သမာဂစ္ဆတိ မဂ္ဂဗ္ရဟ္မစရိယံ ဧတ္ထ တဒာဓာရပုဂ္ဂလေဟီတိ သမယော, ခဏော။ သမေန္တိ ဧတ္ထ, ဧတေန ဝာ သံဂစ္ဆန္တိ ဓမ္မာ သဟဇာတဓမ္မေဟိ ဥပ္ပာဒာဒီဟိ ဝာတိ သမယော, ကာလော။ ဓမ္မပ္ပဝတ္တိမတ္တတာယ အတ္ထတော အဘူတောပိ ဟိ ကာလော ဓမ္မပ္ပဝတ္တိယာ အဓိကရဏံ ကာရဏံ ဝိယ စ ပရိကပ္ပနာမတ္တသိဒ္ဓေန ရူပေန ဝောဟရီယတိ။ သမံ, သဟ ဝာ အဝယဝာနံ အယနံ ပဝတ္တိ အဝဋ္ဌာနန္တိ သမယော, သမူဟော ယထာ ‘‘သမုဒာယော’’တိ။ အဝယဝေန သဟာဝဋ္ဌာနမေဝ ဟိ သမူဟော။ ပစ္စယန္တရသမာဂမေ ဧတိ ဖလံ ဧတသ္မာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ ပဝတ္တတိ စာတိ သမယော, ဟေတု ယထာ ‘‘သမုဒယော’’တိ။ သမေတိ သံယောဇနဘာဝတော သမ္ဗန္ဓော ဧတိ အတ္တနော ဝိသယေ ပဝတ္တတိ, ဒဠ္ဟဂ္ဂဟဏဘာဝတော ဝာ တံသံယုတ္တာ အယန္တိ ပဝတ္တန္တိ သတ္တာ ယထာဘိနိဝေသံ ဧတေနာတိ သမယော, ဒိဋ္ဌိ။ ဒိဋ္ဌိသံယောဇနေန ဟိ သတ္တာ အတိဝိယ ဗဇ္ဈန္တိ။ သမိတိ သင္ဂတိ သမောဓာနန္တိ သမယော, ပဋိလာဘော။ သမသ္သ နိရောဓသ္သ ယာနံ, သမ္မာ ဝာ ယာနံ အပဂမော အပ္ပဝတ္တီတိ သမယော, ပဟာနံ။ ဉာဏေန အဘိမုခံ သမ္မာ ဧတဗ္ဗော အဓိဂန္တဗ္ဗောတိ အဘိသမယော, ဓမ္မာနံ အဝိပရီတော သဘာဝော။ အဘိမုခဘာဝေန သမ္မာ ဧတိ ဂစ္ဆတိ ဗုဇ္ဈတီတိ အဘိသမယော, ဓမ္မာနံ ယထာဘူတသဘာဝာဝဗောဓော။ ဧဝံ တသ္မိံ တသ္မိံ အတ္ထေ သမယသဒ္ဒသ္သ ပဝတ္တိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Ettha ca upasaggānaṃ jotakamattattā tassa tassa atthassa vācako samayasaddo evāti samayasaddassa atthuddhārepi saupasaggo abhisamayasaddo vutto. Tattha sahakārīkāraṇasannijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati maggabrahmacariyaṃ ettha tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Samenti ettha, etena vā saṃgacchanti dhammā sahajātadhammehi uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ kāraṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyati. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavena sahāvaṭṭhānameva hi samūho. Paccayantarasamāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā taṃsaṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhanti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo appavattīti samayo, pahānaṃ. Ñāṇena abhimukhaṃ sammā etabbo adhigantabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ yathābhūtasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā.
နနု စ အတ္ထမတ္တံ ပဋိစ္စ သဒ္ဒာ အဘိနိဝိသန္တိ, န ဧကေန သဒ္ဒေန အနေကေ အတ္ထာ အဘိဓီယန္တီတိ? သစ္စမေတံ သဒ္ဒဝိသေသေ အပေက္ခိတေ။ သဒ္ဒဝိသေသေ ဟိ အပေက္ခိယမာနေ ဧကေန သဒ္ဒေန အနေကတ္ထာဘိဓာနံ န သမ္ဘဝတိ။ န ဟိ ယော ကာလတ္ထော သမယသဒ္ဒော, သောယေဝ သမူဟာဒိအတ္ထံ ဝဒတိ။ ဧတ္ထ ပန တေသံ တေသံ အတ္ထာနံ သမယသဒ္ဒဝစနီယတာသာမညမုပာဒာယ အနေကတ္ထတာ သမယသဒ္ဒသ္သ ဝုတ္တာ။ ဧဝံ သဗ္ဗတ္ထ အတ္ထုဒ္ဓာရေ အဓိပ္ပာယော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဣဓ ပနသ္သ ကာလော အတ္ထောတိ အသ္သ သမယသဒ္ဒသ္သ ဣဓ ကာလော အတ္ထော သမဝာယာဒီနံ အတ္ထာနံ ဣဓ အသမ္ဘဝတော ဒေသဒေသကာဒီနံ ဝိယ နိဒာနဘာဝေန ကာလသ္သ အပဒိသိတဗ္ဗတော စ။
Nanu ca atthamattaṃ paṭicca saddā abhinivisanti, na ekena saddena aneke atthā abhidhīyantīti? Saccametaṃ saddavisese apekkhite. Saddavisese hi apekkhiyamāne ekena saddena anekatthābhidhānaṃ na sambhavati. Na hi yo kālattho samayasaddo, soyeva samūhādiatthaṃ vadati. Ettha pana tesaṃ tesaṃ atthānaṃ samayasaddavacanīyatāsāmaññamupādāya anekatthatā samayasaddassa vuttā. Evaṃ sabbattha atthuddhāre adhippāyo veditabbo. Idha panassa kālo atthoti assa samayasaddassa idha kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato desadesakādīnaṃ viya nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.
ဥပယောဂဝစနေန ဘုမ္မဝစနေန စ နိဒ္ဒေသမကတ္ဝာ ဣဓ ကရဏဝစနေန နိဒ္ဒေသေ ပယောဇနံ နိဒ္ဓာရေတုကာမော ပရမ္မုခေန စောဒနံ သမုဋ္ဌာပေတိ ‘‘ဧတ္ထာဟာ’’တိအာဒိ။ ဧတ္ထ ‘‘တေန သမယေနာ’’တိ ဣမသ္မိံ ဌာနေ ဝိတဏ္ဍဝာဒီ အာဟာတိ အတ္ထော။ အထာတိ စောဒနာယ ကတ္တုကာမတံ ဒီပေတိ, နနူတိ ဣမိနာ သမာနတ္ထော။ ကသ္မာ ကရဏဝစနေန နိဒ္ဒေသော ကတောတိ သမ္ဗန္ဓော။ ဘုမ္မဝစနေန နိဒ္ဒေသော ကတောတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဧတ္ထာပိ ‘‘ယထာ’’တိ ဣဒံ အာနေတ္ဝာ သမ္ဗန္ဓိတဗ္ဗံ။ တတ္ထာတိ တေသု သုတ္တာဘိဓမ္မေသု။ တထာတိ ဥပယောဂဘုမ္မဝစနေဟိ။ ဣဓာတိ ဣမသ္မိံ ဝိနယေ။ အညထာတိ ကရဏဝစနေန။ အစ္စန္တမေဝာတိ အာရမ္ဘတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ ဒေသနာနိဋ္ဌာနံ, တာဝ အစ္စန္တမေဝ, နိရန္တရမေဝာတိ အတ္ထော။ ကရုဏာဝိဟာရေနာတိ ပရဟိတပဋိပတ္တိသင္ခာတေန ကရုဏာဝိဟာရေန။ တထာ ဟိ ကရုဏာနိဒာနတ္တာ ဒေသနာယ ဣဓ ပရဟိတပဋိပတ္တိ ‘‘ကရုဏာဝိဟာရော’’တိ ဝုတ္တာ, န ပန ကရုဏာသမအာပတ္တိဝိဟာရော။ န ဟိ ဒေသနာကာလေ ဒေသေတဗ္ဗဓမ္မဝိသယသ္သ ဒေသနာဉာဏသ္သ သတ္တဝိသယာယ မဟာကရုဏာယ သဟုပ္ပတ္တိ သမ္ဘဝတိ ဘိန္နဝိသယတ္တာ, တသ္မာ ကရုဏာဝသေန ပဝတ္တော ပရဟိတပအပတ္တိသင္ခာတော ဝိဟာရော ဣဓ ကရုဏာဝိဟာရောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ တဒတ္ထဇောတနတ္ထန္တိ အစ္စန္တသံယောဂတ္ထဒီပနတ္ထံ ဥပယောဂနိဒ္ဒေသော ကတော ယထာ ‘‘မာသံ အဇ္ဈေတီ’’တိ။
Upayogavacanena bhummavacanena ca niddesamakatvā idha karaṇavacanena niddese payojanaṃ niddhāretukāmo parammukhena codanaṃ samuṭṭhāpeti ‘‘etthāhā’’tiādi. Ettha ‘‘tena samayenā’’ti imasmiṃ ṭhāne vitaṇḍavādī āhāti attho. Athāti codanāya kattukāmataṃ dīpeti, nanūti iminā samānattho. Kasmā karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Bhummavacanena niddeso katoti yojetabbaṃ. Etthāpi ‘‘yathā’’ti idaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Tatthāti tesu suttābhidhammesu. Tathāti upayogabhummavacanehi. Idhāti imasmiṃ vinaye. Aññathāti karaṇavacanena. Accantamevāti ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ, tāva accantameva, nirantaramevāti attho. Karuṇāvihārenāti parahitapaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tathā hi karuṇānidānattā desanāya idha parahitapaṭipatti ‘‘karuṇāvihāro’’ti vuttā, na pana karuṇāsamaāpattivihāro. Na hi desanākāle desetabbadhammavisayassa desanāñāṇassa sattavisayāya mahākaruṇāya sahuppatti sambhavati bhinnavisayattā, tasmā karuṇāvasena pavatto parahitapaapattisaṅkhāto vihāro idha karuṇāvihāroti veditabbo. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthadīpanatthaṃ upayoganiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti.
အဓိကရဏတ္ထောတိ အာဓာရတ္ထော။ ဘာဝော နာမ ကိရိယာ, ကိရိယာယ ကိရိယန္တရလက္ခဏံ ဘာဝေနဘာဝလက္ခဏံ, သောယေဝတ္ထော ဘာဝေနဘာဝလက္ခဏတ္ထော။ ကထံ ပန အဘိဓမ္မေ ယထာဝုတ္တအတ္ထဒ္ဝယသမ္ဘဝောတိ အာဟ ‘‘အဓိကရဏဉ္ဟီ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ကာလသင္ခာတော အတ္ထော ကာလတ္ထော, သမူဟသင္ခာတော အတ္ထော သမူဟတ္ထော။ အထ ဝာ ကာလသဒ္ဒသ္သ အတ္ထော ကာလတ္ထော, သမူဟသဒ္ဒသ္သ အတ္ထော သမူဟတ္ထော။ ကော သော? သမယော။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – ကာလတ္ထော သမူဟတ္ထော စ သမယော တတ္ထ အဘိဓမ္မေ ဝုတ္တာနံ ဖသ္သာဒိဓမ္မာနံ အဓိကရဏံ အာဓာရောတိ ယသ္မိံ ကာလေ ဓမ္မပုဉ္ဇေ ဝာ ကာမာဝစရံ ကုသလံ စိတ္တံ ဥပ္ပန္နံ ဟောတိ, တသ္မိံယေဝ ကာလေ ပုဉ္ဇေ စ ဖသ္သာဒယောပိ ဟောန္တီတိ အယဉ္ဟိ တတ္ထ အတ္ထော။
Adhikaraṇatthoti ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ, soyevattho bhāvenabhāvalakkhaṇattho. Kathaṃ pana abhidhamme yathāvuttaatthadvayasambhavoti āha ‘‘adhikaraṇañhī’’tiādi. Tattha kālasaṅkhāto attho kālattho, samūhasaṅkhāto attho samūhattho. Atha vā kālasaddassa attho kālattho, samūhasaddassa attho samūhattho. Ko so? Samayo. Idaṃ vuttaṃ hoti – kālattho samūhattho ca samayo tattha abhidhamme vuttānaṃ phassādidhammānaṃ adhikaraṇaṃ ādhāroti yasmiṃ kāle dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva kāle puñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho.
နနု စာယံ ဥပာဒာယ ပညတ္တော ကာလော သမူဟော စ ဝောဟာရမတ္တကော, သော ကထံ အာဓာရော တတ္ထ ဝုတ္တဓမ္မာနန္တိ? နာယံ ဒောသော။ ယထာ ဟိ ကာလော သဘာဝဓမ္မပရိစ္ဆိန္နော သယံ ပရမတ္ထတော အဝိဇ္ဇမာနောပိ အာဓာရဘာဝေန ပညတ္တော တင္ခဏပ္ပဝတ္တာနံ တတော ပုဗ္ဗေ ပရတော စ အဘာဝတော ‘‘ပုဗ္ဗဏ္ဟေ ဇာတော သာယန္ဟေ ဂစ္ဆတီ’’တိအာဒီသု, သမူဟော စ အဝယဝဝိနိမုတ္တော အဝိဇ္ဇမာနောပိ ကပ္ပနာမတ္တသိဒ္ဓော အဝယဝာနံ အာဓာရဘာဝေန ပညပီယတိ ‘‘ရုက္ခေ သာခာ, ယဝရာသိမ္ဟိ သမ္ဘူတော’’တိအာဒီသု, ဧဝမိဓာပီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Nanu cāyaṃ upādāya paññatto kālo samūho ca vohāramattako, so kathaṃ ādhāro tattha vuttadhammānanti? Nāyaṃ doso. Yathā hi kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññatto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto sāyanhe gacchatī’’tiādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññapīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsimhi sambhūto’’tiādīsu, evamidhāpīti daṭṭhabbaṃ.
အဘိဓမ္မေ အာဓာရတ္ထသမ္ဘဝံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ ဘာဝေနဘာဝလက္ခဏတ္ထသမ္ဘဝံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ခဏသမဝာယဟေတုသင္ခာတသ္သာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ခဏော နာမ အဋ္ဌက္ခဏဝိနိမုတ္တော နဝမော ဗုဒ္ဓုပ္ပာဒသင္ခာတော ခဏော, ယာနိ ဝာ ပနေတာနိ ‘‘စတ္တာရိမာနိ, ဘိက္ခဝေ, စက္ကာနိ ယေဟိ သမန္နာဂတာနံ ဒေဝမနုသ္သာနံ စတုစက္ကံ ပဝတ္တတီ’’တိ (အ. နိ. ၄.၃၁) ဧတ္ထ ပတိရူပဒေသဝာသော, သပ္ပုရိသူပနိသ္သယော, အတ္တသမ္မာပဏိဓိ, ပုဗ္ဗေ စ ကတပုညတာတိ စတ္တာရိ စက္ကာနိ ဝုတ္တာနိ, တာနိ ဧကဇ္ဈံ ကတ္ဝာ ဩကာသဋ္ဌေန ခဏောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ တာနိ ဟိ ကုသလုပ္ပတ္တိယာ ဩကာသဘူတာနိ။ သမဝာယော နာမ ‘‘စက္ခုဉ္စ ပဋိစ္စ ရူပေ စ ဥပ္ပဇ္ဇတိ စက္ခုဝိညာဏ’’န္တိ (မ. နိ. ၁.၂၀၄; ၃.၄၂၁; သံ. နိ. ၄.၆၀) ဧဝမာဒိနာ နိဒ္ဒိဋ္ဌာ စက္ခုဝိညာဏာဒိသင္ခာတသာဓာရဏဖလနိပ္ဖာဒကတ္တေန သဏ္ဌိတာ စက္ခုရူပာဒိပစ္စယသာမဂ္ဂီ။ စက္ခုရူပာဒီနဉ္ဟိ စက္ခုဝိညာဏာဒိသာဓာရဏဖလံ။ ဟေတူတိ ဇနကဟေတု။ ယထာဝုတ္တခဏသင္ခအာတသ္သ သမဝာယသင္ခာတသ္သ ဟေတုသင္ခာတသ္သ စ သမယသ္သ ဘာဝေန သတ္တာယ တေသံ ဖသ္သာဒိဓမ္မာနံ ဘာဝော သတ္တာ လက္ခီယတိ ဝိညာယတီတိ အတ္ထော။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – ယထာ ‘‘ဂာဝီသု ဒုယ္ဟမာနာသု ဂတော, ဒုဒ္ဓာသု အာဂတော’’တိ ဒောဟနကိရိယာယ ဂမနကိရိယာ လက္ခီယတိ, ဧဝမိဓာပိ ‘‘ယသ္မိံ သမယေ, တသ္မိံ သမယေ’’တိ စ ဝုတ္တေ ‘‘သတီ’’တိ အယမတ္ထော ဝိညာယမာနော ဧဝ ဟောတိ အညကိရိယာယ သမ္ဗန္ဓာဘာဝေ ပဒတ္ထသ္သ သတ္တာဝိရဟာဘာဝတောတိ သမယသ္သ သတ္တာကိရိယာယ စိတ္တသ္သ ဥပ္ပာဒကိရိယာ ဖသ္သာဒိဘဝနကိရိယာ စ လက္ခီယတီတိ။ အယဉ္ဟိ တတ္ထ အတ္ထော ယသ္မိံ ယထာဝုတ္တေ ခဏေ ပစ္စယသမဝာယေ ဟေတုမ္ဟိ စ သတိ ကာမာဝစရံ ကုသလံ စိတ္တံ ဥပ္ပန္နံ ဟောတိ, တသ္မိံယေဝ ခဏေ ပစ္စယသမဝာယေ ဟေတုမ္ဟိ စ သတိ ဖသ္သာဒယောပိ ဟောန္တီတိ ။ တဒတ္ထဇောတနတ္ထန္တိ အဓိကရဏတ္ထသ္သ ဘာဝေနဘာဝလက္ခဏတ္ထသ္သ စ ဒီပနတ္ထံ။
Abhidhamme ādhāratthasambhavaṃ dassetvā idāni bhāvenabhāvalakkhaṇatthasambhavaṃ dassento āha ‘‘khaṇasamavāyahetusaṅkhātassā’’tiādi. Tattha khaṇo nāma aṭṭhakkhaṇavinimutto navamo buddhuppādasaṅkhāto khaṇo, yāni vā panetāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ pavattatī’’ti (a. ni. 4.31) ettha patirūpadesavāso, sappurisūpanissayo, attasammāpaṇidhi, pubbe ca katapuññatāti cattāri cakkāni vuttāni, tāni ekajjhaṃ katvā okāsaṭṭhena khaṇoti veditabbo. Tāni hi kusaluppattiyā okāsabhūtāni. Samavāyo nāma ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204; 3.421; saṃ. ni. 4.60) evamādinā niddiṭṭhā cakkhuviññāṇādisaṅkhātasādhāraṇaphalanipphādakattena saṇṭhitā cakkhurūpādipaccayasāmaggī. Cakkhurūpādīnañhi cakkhuviññāṇādisādhāraṇaphalaṃ. Hetūti janakahetu. Yathāvuttakhaṇasaṅkhaātassa samavāyasaṅkhātassa hetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena sattāya tesaṃ phassādidhammānaṃ bhāvo sattā lakkhīyati viññāyatīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evamidhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti aññakiriyāya sambandhābhāve padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyatīti. Ayañhi tattha attho yasmiṃ yathāvutte khaṇe paccayasamavāye hetumhi ca sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe paccayasamavāye hetumhi ca sati phassādayopi hontīti . Tadatthajotanatthanti adhikaraṇatthassa bhāvenabhāvalakkhaṇatthassa ca dīpanatthaṃ.
ဣဓ ပနာတိ ဣမသ္မိံ ဝိနယေ။ ဟေတုအတ္ထော ကရဏတ္ထော စ သမ္ဘဝတီတိ ‘‘အန္နေန ဝသတိ, ဝိဇ္ဇာယ ဝသတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ ဟေတုအတ္ထော ‘‘ဖရသုနာ ဆိန္ဒတိ, ကုဒာလေန ခဏတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ ကရဏတ္ထော စ သမ္ဘဝတိ။ ကထံ သမ္ဘဝတီတိ အာဟ ‘‘ယော ဟိ သော’’တိအာဒိ။ တေန သမယေန ဟေတုဘူတေန ကရဏဘူတေနာတိ ဧတ္ထ ပန တံတံဝတ္ထုဝီတိက္ကမောဝ သိက္ခာပဒပညတ္တိယာ ဟေတု စေဝ ကရဏဉ္စ။ တထာ ဟိ ယဒာ ဘဂဝာ သိက္ခာပဒပညတ္တိယာ ပဌမမေဝ တေသံ တေသံ တတ္ထ တတ္ထ တံတံသိက္ခာပဒပညတ္တိဟေတုဘူတံ ဝီတိက္ကမံ အပေက္ခမာနော ဝိဟရတိ, တဒာ တံ တံ ဝီတိက္ကမံ အပေက္ခိတ္ဝာ တဒတ္ထံ ဝသတီတိ သိဒ္ဓော ဝတ္ထုဝီတိက္ကမသ္သ ဟေတုဘာဝော ‘‘အန္နေန ဝသတိ, အန္နံ အပေက္ခိတ္ဝာ တဒတ္ထာယ ဝသတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ။ သိက္ခာပဒပညတ္တိကာလေ ပန တေနေဝ ပုဗ္ဗသိဒ္ဓေန ဝီတိက္ကမေန သိက္ခာပဒံ ပညပေတီတိ သိက္ခာပဒပညတ္တိယာ သာဓကတမတ္တာ ကရဏဘာဝောပိ ဝီတိက္ကမသ္သေဝ သိဒ္ဓော ‘‘အသိနာ ဆိန္ဒတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ။ ဝီတိက္ကမံ ပန အပေက္ခမာနော တေနေဝ သဒ္ဓိံ တန္နိသ္သယကာလမ္ပိ အပေက္ခိတ္ဝာ ဝိဟရတီတိ ကာလသ္သပိ ဣဓ ဟေတုဘာဝော ဝုတ္တော, သိက္ခာပဒံ ပညပေန္တော စ တံ တံ ဝီတိက္ကမကာလံ အနတိက္ကမိတ္ဝာ တေနေဝ ကာလေန သိက္ခာပဒံ ပညပေတီတိ ဝီတိက္ကမနိသ္သယသ္သ ကာလသ္သပိ ကရဏဘာဝော ဝုတ္တော, တသ္မာ ဣမိနာ ပရိယာယေန ကာလသ္သပိ ဟေတုဘာဝော ကရဏဘာဝော စ လဗ္ဘတီတိ ဝုတ္တံ ‘‘တေန သမယေန ဟေတုဘူတေန ကရဏဘူတေနာ’’တိ။ နိပ္ပရိယာယတော ပန ဝီတိက္ကမောယေဝ ဟေတုဘူတော ကရဏဘူတော စ။ သော ဟိ ဝီတိက္ကမက္ခဏေ ဟေတု ဟုတ္ဝာ ပစ္ဆာ သိက္ခာပဒပညာပနေ ကရဏမ္ပိ ဟောတီတိ။
Idha panāti imasmiṃ vinaye. Hetuattho karaṇattho ca sambhavatīti ‘‘annena vasati, vijjāya vasatī’’tiādīsu viya hetuattho ‘‘pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya karaṇattho ca sambhavati. Kathaṃ sambhavatīti āha ‘‘yo hi so’’tiādi. Tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtenāti ettha pana taṃtaṃvatthuvītikkamova sikkhāpadapaññattiyā hetu ceva karaṇañca. Tathā hi yadā bhagavā sikkhāpadapaññattiyā paṭhamameva tesaṃ tesaṃ tattha tattha taṃtaṃsikkhāpadapaññattihetubhūtaṃ vītikkamaṃ apekkhamāno viharati, tadā taṃ taṃ vītikkamaṃ apekkhitvā tadatthaṃ vasatīti siddho vatthuvītikkamassa hetubhāvo ‘‘annena vasati, annaṃ apekkhitvā tadatthāya vasatī’’tiādīsu viya. Sikkhāpadapaññattikāle pana teneva pubbasiddhena vītikkamena sikkhāpadaṃ paññapetīti sikkhāpadapaññattiyā sādhakatamattā karaṇabhāvopi vītikkamasseva siddho ‘‘asinā chindatī’’tiādīsu viya. Vītikkamaṃ pana apekkhamāno teneva saddhiṃ tannissayakālampi apekkhitvā viharatīti kālassapi idha hetubhāvo vutto, sikkhāpadaṃ paññapento ca taṃ taṃ vītikkamakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadaṃ paññapetīti vītikkamanissayassa kālassapi karaṇabhāvo vutto, tasmā iminā pariyāyena kālassapi hetubhāvo karaṇabhāvo ca labbhatīti vuttaṃ ‘‘tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtenā’’ti. Nippariyāyato pana vītikkamoyeva hetubhūto karaṇabhūto ca. So hi vītikkamakkhaṇe hetu hutvā pacchā sikkhāpadapaññāpane karaṇampi hotīti.
သိက္ခာပဒာနိ ပညာပယန္တောတိ ဝီတိက္ကမံ ပုစ္ဆိတ္ဝာ ဘိက္ခုသင္ဃံ သန္နိပာတာပေတ္ဝာ ဩတိဏ္ဏဝတ္ထုကံ ပုဂ္ဂလံ ပဋိပုစ္ဆိတ္ဝာ ဝိဂရဟိတ္ဝာ စ တံ တံ ဝတ္ထုံ ဩတိဏ္ဏကာလံ အနတိက္ကမိတ္ဝာ တေနေဝ ကာလေန ကရဏဘူတေန သိက္ခာပဒာနိ ပညာပယန္တော။ သိက္ခာပဒပညတ္တိဟေတုဉ္စ အပေက္ခမာနောတိ တတိယပာရာဇိကာဒီသု ဝိယ သိက္ခာပဒပညတ္တိယာ ဟေတုဘူတံ တံ တံ ဝတ္ထုံ ဝီတိက္ကမသမယံ အပေက္ခမာနော တေန သမယေန ဟေတုဘူတေန ဘဂဝာ တတ္ထ တတ္ထ ဝိဟာသီတိ အတ္ထော။ ‘‘သိက္ခာပဒာနိ ပညာပယန္တော သိက္ခာပဒပညတ္တိဟေတုဉ္စ အပေက္ခမာနော’’တိ ဝစနတော ‘‘တေန သမယေန ကရဏဘူတေန ဟေတုဘူတေနာ’’တိ ဧဝံ ဝတ္တဗ္ဗေပိ ပဌမံ ‘‘ဟေတုဘူတေနာ’’တိ ဝစနံ ဣဓ ဟေတုအတ္ထသ္သ အဓိပ္ပေတတ္တာ ဝုတ္တံ။ ဘဂဝာ ဟိ ဝေရဉ္ဇာယံ ဝိဟရန္တော ထေရသ္သ သိက္ခာပဒပညတ္တိယာစနဟေတုဘူတံ ပရိဝိတက္ကသမယံ အပေက္ခမာနော တေန သမယေန ဟေတုဘူတေန ဝိဟာသီတိ တီသုပိ ဂဏ္ဌိပဒေသု ဝုတ္တံ။ ကိံ ပနေတ္ထ ယုတ္တိစိန္တာယ, အာစရိယသ္သ ဣဓ ကမဝစနိစ္ဆာ နတ္ထီတိ ဧဝမေတံ ဂဟေတဗ္ဗံ။ တေနေဝ ဒီဃနိကာယဋ္ဌကထာယမ္ပိ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.ပရိဗ္ဗာဇကကထာဝဏ္ဏနာ) ‘‘တေန သမယေန ဟေတုဘူတေန ကရဏဘူတေနာ’’တိအာဒိနာ အယမေဝ အနုက္ကမော ဝုတ္တော။ န ဟိ တတ္ထ ပဌမံ ‘‘ဟေတုဘူတေနာ’’တိ ဝစနံ ဣဓ ‘‘တေန သမယေန ဝေရဉ္ဇာယံ ဝိဟရတီ’’တိ ဧတ္ထ ဟေတုအတ္ထသ္သ အဓိပ္ပေတဘာဝဒီပနတ္ထံ ဝုတ္တံ။ ‘‘သိက္ခာပဒာနိ ပညာပယန္တော ဟေတုဘူတေန ကရဏဘူတေန သမယေန ဝိဟာသိ, သိက္ခာပဒပညတ္တိဟေတုဉ္စ အပေက္ခမာနော ဟေတုဘူတေန သမယေန ဝိဟာသီတိ ဧဝမေတ္ထ သမ္ဗန္ဓော ကာတဗ္ဗော’’တိပိ ဝဒန္တိ။ တဒတ္ထဇောတနတ္ထန္တိ ဟေတုအတ္ထသ္သ ကရဏတ္ထသ္သ ဝာ ဒီပနတ္ထံ။ ဣဓာတိ ဣမသ္မိံ ဝိနယေ။ ဟောတိ စေတ္ထာတိ ဧတ္ထ ဣမသ္မိံ ပဒေသေ ယထာဝုတ္တတ္ထသင္ဂဟဝသေန အယံ ဂာထာ ဟောတိ။ အညတ္ရာတိ သုတ္တာဘိဓမ္မေသု။
Sikkhāpadānipaññāpayantoti vītikkamaṃ pucchitvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena karaṇabhūtena sikkhāpadāni paññāpayanto. Sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamānoti tatiyapārājikādīsu viya sikkhāpadapaññattiyā hetubhūtaṃ taṃ taṃ vatthuṃ vītikkamasamayaṃ apekkhamāno tena samayena hetubhūtena bhagavā tattha tattha vihāsīti attho. ‘‘Sikkhāpadāni paññāpayanto sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno’’ti vacanato ‘‘tena samayena karaṇabhūtena hetubhūtenā’’ti evaṃ vattabbepi paṭhamaṃ ‘‘hetubhūtenā’’ti vacanaṃ idha hetuatthassa adhippetattā vuttaṃ. Bhagavā hi verañjāyaṃ viharanto therassa sikkhāpadapaññattiyācanahetubhūtaṃ parivitakkasamayaṃ apekkhamāno tena samayena hetubhūtena vihāsīti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Kiṃ panettha yutticintāya, ācariyassa idha kamavacanicchā natthīti evametaṃ gahetabbaṃ. Teneva dīghanikāyaṭṭhakathāyampi (dī. ni. aṭṭha. 1.paribbājakakathāvaṇṇanā) ‘‘tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtenā’’tiādinā ayameva anukkamo vutto. Na hi tattha paṭhamaṃ ‘‘hetubhūtenā’’ti vacanaṃ idha ‘‘tena samayena verañjāyaṃ viharatī’’ti ettha hetuatthassa adhippetabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ. ‘‘Sikkhāpadāni paññāpayanto hetubhūtena karaṇabhūtena samayena vihāsi, sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno hetubhūtena samayena vihāsīti evamettha sambandho kātabbo’’tipi vadanti. Tadatthajotanatthanti hetuatthassa karaṇatthassa vā dīpanatthaṃ. Idhāti imasmiṃ vinaye. Hoti cetthāti ettha imasmiṃ padese yathāvuttatthasaṅgahavasena ayaṃ gāthā hoti. Aññatrāti suttābhidhammesu.
ပောရာဏာတိ အဋ္ဌကထာစရိယာ။ အဘိလာပမတ္တဘေဒောတိ ဝစနမတ္တေန ဝိသေသော။ တေန သုတ္တဝိနယေသု ဝိဘတ္တိဝိပရိဏာမော ကတောတိ ဒသ္သေတိ။ ပရတော အတ္ထံ ဝဏ္ဏယိသ္သာမာတိ ပရတော ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာ’’တိအာဒိနာ အာဂတဋ္ဌာနေ ဝဏ္ဏယိသ္သာမ။ ဝေရဉ္ဇာယန္တိ ဧတ္ထ ‘‘ဗလိကရဂ္ဂဟဏေန ဇနသ္သ ပီဠာဘာဝတော နိဒ္ဒောသတ္တာ ဝိဂတော ရဇော အသ္သာတိ ဝေရဉ္ဇာ, သေရိဝာဏိဇဇာတကေ ဒေဝဒတ္တသ္သ ဝေရုပ္ပန္နပဒေသေ ကတတ္တာ ဝေရံ ဧတ္ထ ဇာတန္တိ ဝေရဉ္ဇာ, ပဝိဋ္ဌပဝိဋ္ဌေ နဋသမဇ္ဇာဒီဟိ ခာဒနီယဘောဇနီယာလင္ကာရာဒီဟိ စ ဝိဝိဓေဟိ ဥပကရဏေဟိ ရဉ္ဇနတော ဝိဝိဓေဟိ ရဉ္ဇယတီတိ ဝေရဉ္ဇာ, ပဋိပက္ခေ အဘိဘဝိတ္ဝာ ကတဘာဝတော ဝေရံ အဘိဘဝိတ္ဝာ ဇာတာတိ ဝေရဉ္ဇာ, ဝေရဉ္ဇသ္သ နာမ ဣသိနော အသ္သမဋ္ဌာနေ ကတတ္တာ ဝေရဉ္ဇာ’’တိ ဧဝမာဒိနာ ကေစိ ဝဏ္ဏယန္တိ။ ကိံ ဣမိနာ, နာမမတ္တမေတံ တသ္သ နဂရသ္သာတိ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဝေရဉ္ဇာတိ အညတရသ္သ နဂရသ္သေတံ အဓိဝစန’’န္တိ။ သမီပတ္ထေ ဘုမ္မဝစနန္တိ ‘‘ဂင္ဂာယံ ဂာဝော စရန္တိ, ကူပေ ဂဂ္ဂကုလ’’န္တိအာဒီသု ဝိယ။ အဝိသေသေနာတိ ‘‘ပာတိမောက္ခသံဝရသံဝုတော ဝိဟရတိ။ ပဌမံ ဈာနံ ဥပသမ္ပဇ္ဇ ဝိဟရတိ။ မေတ္တာသဟဂတေန စေတသာ ဧကံ ဒိသံ ဖရိတ္ဝာ ဝိဟရတိ။ သဗ္ဗနိမိတ္တာနံ အမနသိကာရာ အနိမိတ္တံ စေတောသမာဓိံ သမာပဇ္ဇိတ္ဝာ ဝိဟရတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ သဒ္ဒန္တရသန္နိဓာနသိဒ္ဓေန ဝိသေသပရာမသနေန ဝိနာ။ အထ ဝာ အဝိသေသေနာတိ န ဝိသေသေန, ဝိဟာရဘာဝသာမညေနာတိ အတ္ထော။
Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattivipariṇāmo katoti dasseti. Parato atthaṃ vaṇṇayissāmāti parato ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā āgataṭṭhāne vaṇṇayissāma. Verañjāyanti ettha ‘‘balikaraggahaṇena janassa pīḷābhāvato niddosattā vigato rajo assāti verañjā, serivāṇijajātake devadattassa veruppannapadese katattā veraṃ ettha jātanti verañjā, paviṭṭhapaviṭṭhe naṭasamajjādīhi khādanīyabhojanīyālaṅkārādīhi ca vividhehi upakaraṇehi rañjanato vividhehi rañjayatīti verañjā, paṭipakkhe abhibhavitvā katabhāvato veraṃ abhibhavitvā jātāti verañjā, verañjassa nāma isino assamaṭṭhāne katattā verañjā’’ti evamādinā keci vaṇṇayanti. Kiṃ iminā, nāmamattametaṃ tassa nagarassāti dassento āha ‘‘verañjāti aññatarassa nagarassetaṃ adhivacana’’nti. Samīpatthe bhummavacananti ‘‘gaṅgāyaṃ gāvo caranti, kūpe gaggakula’’ntiādīsu viya. Avisesenāti ‘‘pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati. Paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati. Sabbanimittānaṃ amanasikārā animittaṃ cetosamādhiṃ samāpajjitvā viharatī’’tiādīsu viya saddantarasannidhānasiddhena visesaparāmasanena vinā. Atha vā avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho.
ဣရိယာပထ။ပေ.။ ဝိဟာရေသူတိ ဣရိယာပထဝိဟာရော ဒိဗ္ဗဝိဟာရော ဗ္ရဟ္မဝိဟာရော အရိယဝိဟာရောတိ ဧတေသု စတူသု ဝိဟာရေသု။ တတ္ထ ဣရိယနံ ပဝတ္တနံ ဣရိယာ, ကာယပ္ပယောဂော ကာယိကကိရိယာ။ တသ္သာ ပဝတ္တနုပာယဘာဝတော ဣရိယာယ ပထောတိ ဣရိယာပထော, ဌာနနိသဇ္ဇာဒိ။ န ဟိ ဌာနနိသဇ္ဇာဒီဟိ အဝတ္ထာဟိ ဝိနာ ကဉ္စိ ကာယိကကိရိယံ ပဝတ္တေတုံ သက္ကာ။ ဌာနသမင္ဂီ ဝာ ဟိ ကာယေန ကိဉ္စိ ကရေယ္ယ ဂမနာဒီသု အညတရသမင္ဂီ ဝာတိ။ ဝိဟရဏံ, ဝိဟရတိ ဧတေနာတိ ဝာ ဝိဟာရော, ဣရိယာပထောဝ ဝိဟာရော ဣရိယာပထဝိဟာရော, သော စ အတ္ထတော ဌာနနိသဇ္ဇာဒိအာကာရပ္ပဝတ္တော စတုသန္တတိရူပပ္ပဗန္ဓောဝ။ ဒိဝိ ဘဝော ဒိဗ္ဗော, တတ္ထ ဗဟုလပ္ပဝတ္တိယာ ဗ္ရဟ္မပာရိသဇ္ဇာဒိဒေဝလောကဘဝောတိ အတ္ထော။ တတ္ထ ယော ဒိဗ္ဗာနုဘာဝော တဒတ္ထာယ သံဝတ္တတီတိ ဝာ ဒိဗ္ဗော, အဘိညာဘိနီဟာရဝသေန မဟာဂတိကတ္တာ ဝာ ဒိဗ္ဗော, ဒိဗ္ဗော စ သော ဝိဟာရော စာတိ ဒိဗ္ဗဝိဟာရော, ဒိဗ္ဗဘာဝာဝဟော ဝာ ဝိဟာရော ဒိဗ္ဗဝိဟာရော, မဟဂ္ဂတဇ္ဈာနာနိ။ အာရုပ္ပသမာပတ္တိယောပိ ဟိ ဧတ္ထေဝ သင္ဂဟံ ဂစ္ဆန္တိ။ နေတ္တိယံ ပန ‘‘စတသ္သော အာရုပ္ပသမာပတ္တိယော အာနေဉ္ဇဝိဟာရော’’တိ ဝုတ္တံ, တံ မေတ္တာဈာနာဒီနံ ဗ္ရဟ္မဝိဟာရတာ ဝိယ တာသံ ဘာဝနာဝိသေသဘာဝံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ အဋ္ဌကထာသု ပန ဒိဗ္ဗဘာဝာဝဟသာမညတော တာပိ ‘‘ဒိဗ္ဗဝိဟာရာ’’တ္ဝေဝ ဝုတ္တာ။ ဗ္ရဟ္မာနံ ဝိဟာရာ ဗ္ရဟ္မဝိဟာရာ, ဗ္ရဟ္မာနော ဝာ ဝိဟာရာ ဗ္ရဟ္မဝိဟာရာ, ဟိတူပသံဟရာဒိဝသေန ပဝတ္တိယာ ဗ္ရဟ္မဘူတာ သေဋ္ဌဘူတာ ဝိဟာရာတိ အတ္ထော, မေတ္တာဈာနာဒိကာ စတသ္သော အပ္ပမညာယော။ အရိယာ ဥတ္တမာ ဝိဟာရာတိ အရိယဝိဟာရာ, အနညသာဓာရဏတ္တာ အရိယာနံ ဝာ ဝိဟာရာ အရိယဝိဟာရာ, စတသ္သော ဖလသမာပတ္တိယော။ ဝိသေသတော ပန ရူပာဝစရစတုတ္ထဇ္ဈာနံ စတသ္သော အပ္ပမညာယော စတုတ္ထဇ္ဈာနိကဖလသမာပတ္တိ စ ဘဂဝတော ဒိဗ္ဗဗ္ရဟ္မအရိယဝိဟာရာ။
Iriyāpatha…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Tattha iriyanaṃ pavattanaṃ iriyā, kāyappayogo kāyikakiriyā. Tassā pavattanupāyabhāvato iriyāya pathoti iriyāpatho, ṭhānanisajjādi. Na hi ṭhānanisajjādīhi avatthāhi vinā kañci kāyikakiriyaṃ pavattetuṃ sakkā. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vāti. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro, iriyāpathova vihāro iriyāpathavihāro, so ca atthato ṭhānanisajjādiākārappavatto catusantatirūpappabandhova. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevalokabhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, dibbabhāvāvaho vā vihāro dibbavihāro, mahaggatajjhānāni. Āruppasamāpattiyopi hi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Nettiyaṃ pana ‘‘catasso āruppasamāpattiyo āneñjavihāro’’ti vuttaṃ, taṃ mettājhānādīnaṃ brahmavihāratā viya tāsaṃ bhāvanāvisesabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Aṭṭhakathāsu pana dibbabhāvāvahasāmaññato tāpi ‘‘dibbavihārā’’tveva vuttā. Brahmānaṃ vihārā brahmavihārā, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, hitūpasaṃharādivasena pavattiyā brahmabhūtā seṭṭhabhūtā vihārāti attho, mettājhānādikā catasso appamaññāyo. Ariyā uttamā vihārāti ariyavihārā, anaññasādhāraṇattā ariyānaṃ vā vihārā ariyavihārā, catasso phalasamāpattiyo. Visesato pana rūpāvacaracatutthajjhānaṃ catasso appamaññāyo catutthajjhānikaphalasamāpatti ca bhagavato dibbabrahmaariyavihārā.
အညတရဝိဟာရသမင္ဂီပရိဒီပနန္တိ ယထာဝုတ္တဝိဟာရေသု အညတရဝိဟာရသမင္ဂီဘာဝပရိဒီပနံ။ ဘဂဝာ ဟိ လောဘဒောသမောဟုသ္သန္နကာလေ လောကေ တသ္သ သကာယ ပဋိပတ္တိယာ ဝိနယနတ္ထံ ဒိဗ္ဗဗ္ရဟ္မအအယဝိဟာရေ ဥပသမ္ပဇ္ဇ ဝိဟရတိ။ တထာ ဟိ ယဒာ သတ္တာ ကာမေသု ဝိပ္ပဋိပဇ္ဇန္တိ, တဒာ ကိရ ဘဂဝာ ဒိဗ္ဗေန ဝိဟာရေန ဝိဟရတိ တေသံ အလောဘကုသလမူလုပ္ပာဒနတ္ထံ ‘‘အပ္ပေဝ နာမ ဣမံ ပဋိပတ္တိံ ဒိသ္ဝာ ဧတ္ထ ရုစိံ ဥပ္ပာဒေန္တာ ကာမေသု ဝိရဇ္ဇေယ္ယု’’န္တိ။ ယဒာ ပန ဣသ္သရိယတ္ထံ သတ္တေသု ဝိပ္ပဋိပဇ္ဇန္တိ, တဒာ ပန ဗ္ရဟ္မဝိဟာရေန ဝိဟရတိ တေသံ အဒောသကုသလမူလုပ္ပာဒနတ္ထံ ‘‘အပ္ပေဝ နာမ ဣမံ ပဋိပတ္တိံ ဒိသ္ဝာ ဧတ္ထ ရုစိံ ဥပ္ပာဒေတ္ဝာ အဒောသေန ဒောသံ ဝူပသမေယ္ယု’’န္တိ။ ယဒာ ပန ပဗ္ဗဇိတာ ဓမ္မာဓိကရဏံ ဝိဝဒန္တိ, တဒာ အရိယဝိဟာရေန ဝိဟရတိ တေသံ အမောဟကုသလမူလုပ္ပာဒနတ္ထံ ‘‘အပ္ပေဝ နာမ ဣမံ ပဋိပတ္တိံ ဒိသ္ဝာ တတ္ထ ရုစိံ ဥပ္ပာဒေတ္ဝာ အမောဟေန မောဟံ ဝူပသမေယ္ယု’’န္တိ။ ဧဝဉ္စ ကတ္ဝာ ဣမေဟိ ဒိဗ္ဗဗ္ရဟ္မအရိယဝိဟာရေဟိ သတ္တာနံ ဝိဝိဓံ ဟိတသုခံ ဟရတိ ဥပဟရတိ ဥပနေတိ ဇနေတိ ဥပ္ပာဒေတီတိ ‘‘ဝိဟရတီ’’တိ ဝုစ္စတိ။
Aññataravihārasamaṅgīparidīpananti yathāvuttavihāresu aññataravihārasamaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Bhagavā hi lobhadosamohussannakāle loke tassa sakāya paṭipattiyā vinayanatthaṃ dibbabrahmaaayavihāre upasampajja viharati. Tathā hi yadā sattā kāmesu vippaṭipajjanti, tadā kira bhagavā dibbena vihārena viharati tesaṃ alobhakusalamūluppādanatthaṃ ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā ettha ruciṃ uppādentā kāmesu virajjeyyu’’nti. Yadā pana issariyatthaṃ sattesu vippaṭipajjanti, tadā pana brahmavihārena viharati tesaṃ adosakusalamūluppādanatthaṃ ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā ettha ruciṃ uppādetvā adosena dosaṃ vūpasameyyu’’nti. Yadā pana pabbajitā dhammādhikaraṇaṃ vivadanti, tadā ariyavihārena viharati tesaṃ amohakusalamūluppādanatthaṃ ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā tattha ruciṃ uppādetvā amohena mohaṃ vūpasameyyu’’nti. Evañca katvā imehi dibbabrahmaariyavihārehi sattānaṃ vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaharati upaneti janeti uppādetīti ‘‘viharatī’’ti vuccati.
ဣရိယာပထဝိဟာရေန ပန န ကဒာစိ န ဝိဟရတိ တံ ဝိနာ အတ္တဘာဝပရိဟရဏာဘာဝတော, တတောယေဝ စ ဒိဗ္ဗဝိဟာရာဒီနမ္ပိ သာဓာရဏော ဣရိယာပထဝိဟာရောတိ အာဟ ‘‘ဣဓ ပနာ’’တိအာဒိ။ ဣရိယာပထသမာယောဂပရိဒီပနန္တိ ဣတရဝိဟာရသမာယောဂပရိဒီပနသ္သ ဝိသေသဝစနသ္သ အဘာဝတော ဣရိယာပထသမာယောဂပရိဒီပနသ္သ စ အတ္ထသိဒ္ဓတ္တာ ဝုတ္တံ။ အသ္မိံ ပန ပက္ခေ ဝိဟရတီတိ ဧတ္ထ ဝိ-သဒ္ဒော ဝိစ္ဆေဒတ္ထဇောတနော, ဟရတီတိ နေတိ ပဝတ္တေတီတိ အတ္ထော, ဝိစ္ဆိန္ဒိတ္ဝာ ဟရတီတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တတ္ထ ကသ္သ ကေန ဝိစ္ဆိန္ဒနံ, ကထံ ကသ္သ ပဝတ္တနန္တိ အန္တောလီနစောဒနံ သန္ဓာယာဟ ‘‘သော ဟီ’’တိအာဒိ။ သောတိ ဘဂဝာ။ ယဒိပိ ဘဂဝာ ဧကေနပိ ဣရိယာပထေန စိရတရံ ကာလံ အတ္တဘာဝံ ပဝတ္တေတုံ သက္ကောတိ, တထာပိ ဥပာဒိန္နကသရီရသ္သ နာမ အယံ သဘာဝောတိ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဧကံ ဣရိယာပထဗာဓန’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ အပရိပတန္တန္တိ အပတန္တံ။ ယသ္မာ ပန ဘဂဝာ ယတ္ထ ကတ္ထစိ ဝသန္တော ဝိနေယ္ယာနံ ဓမ္မံ ဒေသေန္တော နာနာသမာပတ္တီဟိ စ ကာလံ ဝီတိနာမေန္တော ဝသတီတိ သတ္တာနံ အတ္တနော စ ဝိဝိဓံ ဟိတသုခံ ဟရတိ ဥပနေတိ, တသ္မာ ဝိဝိဓံ ဟရတီတိ ဝိဟရတီတိ ဧဝမ္ပေတ္ထ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Iriyāpathavihārena pana na kadāci na viharati taṃ vinā attabhāvapariharaṇābhāvato, tatoyeva ca dibbavihārādīnampi sādhāraṇo iriyāpathavihāroti āha ‘‘idha panā’’tiādi. Iriyāpathasamāyogaparidīpananti itaravihārasamāyogaparidīpanassa visesavacanassa abhāvato iriyāpathasamāyogaparidīpanassa ca atthasiddhattā vuttaṃ. Asmiṃ pana pakkhe viharatīti ettha vi-saddo vicchedatthajotano, haratīti neti pavattetīti attho, vicchinditvā haratīti vuttaṃ hoti. Tattha kassa kena vicchindanaṃ, kathaṃ kassa pavattananti antolīnacodanaṃ sandhāyāha ‘‘so hī’’tiādi. Soti bhagavā. Yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa nāma ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ ‘‘ekaṃ iriyāpathabādhana’’ntiādi vuttaṃ. Aparipatantanti apatantaṃ. Yasmā pana bhagavā yattha katthaci vasanto vineyyānaṃ dhammaṃ desento nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaneti, tasmā vividhaṃ haratīti viharatīti evampettha attho veditabbo.
နဠေရုပုစိမန္ဒမူလေတိ ဧတ္ထ ဝဏ္ဏယန္တိ – နဠေရူတိ တသ္မိံ ရုက္ခေ အဓိဝတ္ထယက္ခသ္သေတံ အဓိဝစနံ, တသ္မာ တေန အဓိဝတ္ထော ပုစိမန္ဒော ‘‘နဠေရုသ္သ ပုစိမန္ဒော နဠေရုပုစိမန္ဒော’’တိ ဝုစ္စတိ။ အထ ဝာ နဠေ ရုဟတ္တာ ဇာတတ္တာ နဠေရု။ သုသိရမေတ္ထ နဠသဒ္ဒေန ဝုစ္စတိ, တသ္မာ ရုက္ခသုသိရေ ဇာတတ္တာ နဠေရု စ သော ပုစိမန္ဒော စာတိ နဠေရုပုစိမန္ဒောတိ ဝုစ္စတိ။ နဠဝနေ ရုဟတ္တာ ဇာတတ္တာ ဝာ နဠေရု။ နဠဝနေ ကိရ သော ပုစိမန္ဒရုက္ခော ဇာတော။ ဥရုနဠော ပုစိမန္ဒော နဠေရုပုစိမန္ဒော။ ဥရုသဒ္ဒော စေတ္ထ မဟန္တပရိယာယော, နဠသဒ္ဒော သုသိရပရိယာယော, တသ္မာ မဟန္တေန သုသိရေန သမန္နာဂတော ပုစိမန္ဒော နဠေရုပုစိမန္ဒောတိ ဝုစ္စတီတိ။ အာစရိယော ပန ကိမေတ္ထ ဗဟုဘာသိတေနာတိ ဧကမေဝတ္ထံ ဒသ္သေန္တော ‘‘နဠေရု နာမ ယက္ခော’’တိအာဒိမာဟ။
Naḷerupucimandamūleti ettha vaṇṇayanti – naḷerūti tasmiṃ rukkhe adhivatthayakkhassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā tena adhivattho pucimando ‘‘naḷerussa pucimando naḷerupucimando’’ti vuccati. Atha vā naḷe ruhattā jātattā naḷeru. Susiramettha naḷasaddena vuccati, tasmā rukkhasusire jātattā naḷeru ca so pucimando cāti naḷerupucimandoti vuccati. Naḷavane ruhattā jātattā vā naḷeru. Naḷavane kira so pucimandarukkho jāto. Urunaḷo pucimando naḷerupucimando. Urusaddo cettha mahantapariyāyo, naḷasaddo susirapariyāyo, tasmā mahantena susirena samannāgato pucimando naḷerupucimandoti vuccatīti. Ācariyo pana kimettha bahubhāsitenāti ekamevatthaṃ dassento ‘‘naḷeru nāma yakkho’’tiādimāha.
မူလ-သဒ္ဒော ဧတ္ထ သမီပဝစနော အဓိပ္ပေတော, န မူလမူလာဒီသု ဝတ္တမာနောတိ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘မူလန္တိ သမီပ’’န္တိအာဒိ။ နိပ္ပရိယာယေန သာခာဒိမတော သင္ဃာတသ္သ သုပ္ပတိဋ္ဌိတဘာဝသာဓနေ အဝယဝဝိသေသေ ပဝတ္တမာနော မူလသဒ္ဒော ယသ္မာ တံသဒိသေသု တန္နိသ္သယေ ပဒေသေ စ ရုဠ္ဟီဝသေန ပရိယာယတော ပဝတ္တတိ, တသ္မာ ‘‘မူလာနိ ဥဒ္ဓရေယ္ယာ’’တိ ဧတ္ထ နိပ္ပရိယာယတော မူလံ အဓိပ္ပေတန္တိ ဧကေန မူလသဒ္ဒေန ဝိသေသေတ္ဝာ အာဟ ‘‘မူလမူလေ ဒိသ္သတီ’’တိ ယထာ ‘‘ဒုက္ခဒုက္ခံ, ရူပရူပ’’န္တိ စ။ အသာဓာရဏဟေတုမ္ဟီတိ အသာဓာရဏကာရဏေ။ လောဘော ဟိ လောဘသဟဂတအကုသလစိတ္တုပ္ပာဒသ္သေဝ ဟေတုတ္တာ အသာဓာရဏော, တသ္မာ လောဘသဟဂတစိတ္တုပ္ပာဒာနမေဝ အာဝေဏိကေ နေသံ သုပ္ပတိဋ္ဌိတဘာဝသာဓနတော မူလဋ္ဌေန ဥပကာရကေ ပစ္စယဓမ္မဝိသေသေတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ ယထာ အလောဘာဒယော ကုသလာဗ္ယာကတသာဓာရဏာ, လောဘာဒယော ပန တထာ န ဟောန္တိ အကုသလသ္သေဝ သာဓာရဏတ္တာတိ အသာဓာရဏကာရဏံ။ အထ ဝာ အာဒီသူတိ ဧတ္ထ အာဒိ-သဒ္ဒေန အလောဘာဒီနမ္ပိ ကုသလာဗ္ယာကတမူလာနံ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ တေသုပိ ဟိ အလောဘာဒိကုသလမူလံ အကုသလာဗ္ယာကတေဟိ အသာဓာရဏတ္တာ အသာဓာရဏကာရဏံ, တထာ အလောဘာဒိအဗ္ယာကတမူလမ္ပိ ဣတရဒ္ဝယေဟိ အသာဓာရဏတ္တာတိ။ နိဝာတေတိ ဝာတရဟိတေ ပဒေသေ, ဝာတသ္သ အဘာဝေ ဝာ။ ပတန္တီတိ နိပတန္တိ, အယမေဝ ဝာ ပာဌော။ ရမဏီယောတိ မနုညော။ ပာသာဒိကောတိ ပသာဒာဝဟော, ပသာဒဇနကောတိ အတ္ထော။ အာဓိပစ္စံ ကုရုမာနော ဝိယာတိ သမ္ဗန္ဓော။
Mūla-saddo ettha samīpavacano adhippeto, na mūlamūlādīsu vattamānoti dassento āha ‘‘mūlanti samīpa’’ntiādi. Nippariyāyena sākhādimato saṅghātassa suppatiṭṭhitabhāvasādhane avayavavisese pavattamāno mūlasaddo yasmā taṃsadisesu tannissaye padese ca ruḷhīvasena pariyāyato pavattati, tasmā ‘‘mūlāni uddhareyyā’’ti ettha nippariyāyato mūlaṃ adhippetanti ekena mūlasaddena visesetvā āha ‘‘mūlamūle dissatī’’ti yathā ‘‘dukkhadukkhaṃ, rūparūpa’’nti ca. Asādhāraṇahetumhīti asādhāraṇakāraṇe. Lobho hi lobhasahagataakusalacittuppādasseva hetuttā asādhāraṇo, tasmā lobhasahagatacittuppādānameva āveṇike nesaṃ suppatiṭṭhitabhāvasādhanato mūlaṭṭhena upakārake paccayadhammaviseseti attho. Atha vā yathā alobhādayo kusalābyākatasādhāraṇā, lobhādayo pana tathā na honti akusalasseva sādhāraṇattāti asādhāraṇakāraṇaṃ. Atha vā ādīsūti ettha ādi-saddena alobhādīnampi kusalābyākatamūlānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tesupi hi alobhādikusalamūlaṃ akusalābyākatehi asādhāraṇattā asādhāraṇakāraṇaṃ, tathā alobhādiabyākatamūlampi itaradvayehi asādhāraṇattāti. Nivāteti vātarahite padese, vātassa abhāve vā. Patantīti nipatanti, ayameva vā pāṭho. Ramaṇīyoti manuñño. Pāsādikoti pasādāvaho, pasādajanakoti attho. Ādhipaccaṃ kurumāno viyāti sambandho.
တတ္ထာတိ ‘‘တေန သမယေန ဗုဒ္ဓော ဘဂဝာ ဝေရဉ္ဇာယံ ဝိဟရတိ နဠေရုပုစိမန္ဒမူလေ’’တိ ယံ ဝုတ္တံ, တတ္ထ။ သိယာတိ ကသ္သစိ ဧဝံ ပရိဝိတက္ကော သိယာ, ဝက္ခမာနာကာရေန ကဒာစိ စောဒေယ္ယ ဝာတိ အတ္ထော။ ယဒိ တာဝ ဘဂဝာတိအာဒီသု စောဒကသ္သာယမဓိပ္ပာယော – ‘‘ပာဋလိပုတ္တေ ပာသာဒေ ဝသတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ အဓိကရဏာဓိကရဏံ ယဒိ ဘဝေယ္ယ, တဒာ ‘‘ဝေရဉ္ဇာယံ ဝိဟရတိ နဠေရုပုစိမန္ဒမူလေ’’တိ အဓိကရဏဒ္ဝယနိဒ္ဒေသော ယုတ္တော သိယာ, ဣမေသံ ပန ဘိန္နဒေသတ္တာ န ယုတ္တော ဥဘယနိဒ္ဒေသောတိ။ အထ တတ္ထ ဝိဟရတီတိ ယဒိ နဠေရုပုစိမန္ဒမူလေ ဝိဟရတိ။ န ဝတ္တဗ္ဗန္တိ နာနာဌာနဘူတတ္တာ ဝေရဉ္ဇာနဠေရုပုစိမန္ဒမူလာနံ ‘‘တေန သမယေနာ’’တိ စ ဝုတ္တတ္တာတိ အဓိပ္ပာယော။ ဣဒာနိ စောဒကော တမေဝ အတ္တနော အဓိပ္ပာယံ ‘‘န ဟိ သက္ကာ’’တိအာဒိနာ ဝိဝရတိ။ ဝေရဉ္ဇာနဠေရုပုစိမန္ဒမူလာနံ ဘူမိဘာဂဝသေန ဘိန္နတ္တာယေဝ ဟိ န သက္ကာ ဥဘယတ္ထ တေနေဝ သမယေန ဝိဟရိတုံ, ‘‘ဥဘယတ္ထ တေနေဝ သမယေနာ’’တိ စ ဝုတ္တတ္တာ နာနာသမယေ ဝိဟာရော အဝာရိတောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Tatthāti ‘‘tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti yaṃ vuttaṃ, tattha. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Yadi tāva bhagavātiādīsu codakassāyamadhippāyo – ‘‘pāṭaliputte pāsāde vasatī’’tiādīsu viya adhikaraṇādhikaraṇaṃ yadi bhaveyya, tadā ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti adhikaraṇadvayaniddeso yutto siyā, imesaṃ pana bhinnadesattā na yutto ubhayaniddesoti. Atha tattha viharatīti yadi naḷerupucimandamūle viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā verañjānaḷerupucimandamūlānaṃ ‘‘tena samayenā’’ti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Verañjānaḷerupucimandamūlānaṃ bhūmibhāgavasena bhinnattāyeva hi na sakkā ubhayattha teneva samayena viharituṃ, ‘‘ubhayattha teneva samayenā’’ti ca vuttattā nānāsamaye vihāro avāritoti veditabbo.
ဣတရော သဗ္ဗမေတံ အဝိပရီတမတ္ထံ အဇာနန္တေန တယာ ဝုတ္တန္တိ ဒသ္သေန္တော ‘‘န ခော ပနေတံ ဧဝံ ဒဋ္ဌဗ္ဗ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဧတန္တိ ‘‘ဝေရဉ္ဇာယံ ဝိဟရတိ နဠေရုပုစိမန္ဒမူလေ’’တိ ဧတံ ဝစနံ။ ဧဝန္တိ ‘‘ယဒိ တာဝ ဘဂဝာ’’တိအာဒိနာ ယံ တံ ဘဝတာ စောဒိတံ, တံ အတ္ထတော ဧဝံ န ခော ပန ဒဋ္ဌဗ္ဗံ, န ဥဘယတ္ထ အပုဗ္ဗံ အစရိမံ ဝိဟာရဒသ္သနတ္ထန္တိ အတ္ထော။ ဣဒာနိ အတ္တနာ ယထာဓိပ္ပေတံ အဝိပရီတမတ္ထံ တသ္သ စ ပဋိကစ္စေဝ ဝုတ္တဘာဝံ တေန စ အပ္ပဋိဝိဒ္ဓတံ ပကာသေန္တော ‘‘နနု အဝောစုမ္ဟ သမီပတ္ထေ ဘုမ္မဝစန’’န္တိအာဒိမာဟ။ ဂောယူထာနီတိ ဂောမဏ္ဍလာနိ။ ဧဝမ္ပိ နဠေရုပုစိမန္ဒမူလေ ဝိဟရတိစ္စေဝ ဝတ္တဗ္ဗံ, န ဝေရဉ္ဇာယန္တိ, တသ္မာ သမီပာဓိကရဏတ္ထဝသေန ဥဘယထာ နိဒာနကိတ္တနေ ကိံ ပယောဇနန္တိ စောဒနံ မနသိ နိဓာယာဟ ‘‘ဂောစရဂာမနိဒသ္သနတ္ထ’’န္တိအာဒိ။ အသ္သာတိ ဘဂဝတော။
Itaro sabbametaṃ aviparītamatthaṃ ajānantena tayā vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’ntiādimāha. Tattha etanti ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaṃ acarimaṃ vihāradassanatthanti attho. Idāni attanā yathādhippetaṃ aviparītamatthaṃ tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ tena ca appaṭividdhataṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha samīpatthe bhummavacana’’ntiādimāha. Goyūthānīti gomaṇḍalāni. Evampi naḷerupucimandamūle viharaticceva vattabbaṃ, na verañjāyanti, tasmā samīpādhikaraṇatthavasena ubhayathā nidānakittane kiṃ payojananti codanaṃ manasi nidhāyāha ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi. Assāti bhagavato.
အဝသ္သဉ္စေတ္ထ ဂောစရဂာမကိတ္တနံ ကတ္တဗ္ဗံ။ ယထာ ဟိ နဠေရုပုစိမန္ဒမူလကိတ္တနံ ပဗ္ဗဇိတာနုဂ္ဂဟကရဏာဒိအနေကပ္ပယောဇနံ, ဧဝံ ဂောစရဂာမကိတ္တနမ္ပိ ဂဟဋ္ဌာနုဂ္ဂဟကရဏာဒိဝိဝိဓပ္ပယောဇနန္တိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဝေရဉ္ဇာကိတ္တနေနာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဂဟဋ္ဌာနုဂ္ဂဟကရဏန္တိ တေသံ တတ္ထ ပစ္စယဂ္ဂဟဏေန ဥပသင္ကမနပယိရုပာသနာဒီနံ ဩကာသဒာနေန ဓမ္မဒေသနာယ သရဏေသု သီလေသု စ ပတိဋ္ဌာပနေန ယထူပနိသ္သယံ ဥပရိဝိသေသာဓိဂမာဝဟနေန စ ဂဟဋ္ဌာနံ အနုဂ္ဂဟကရဏံ။ ပဗ္ဗဇိတာနုဂ္ဂဟကရဏန္တိ ဥဂ္ဂဟပရိပုစ္ဆာနံ ကမ္မဋ္ဌာနာနုယောဂသ္သ စ အနုရူပဝသနဋ္ဌာနပရိဂ္ဂဟေနေတ္ထ ပဗ္ဗဇိတာနံ အနုဂ္ဂဟကရဏံ။
Avassañcettha gocaragāmakittanaṃ kattabbaṃ. Yathā hi naḷerupucimandamūlakittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gocaragāmakittanampi gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhappayojananti dassento ‘‘verañjākittanenā’’tiādimāha. Tattha gahaṭṭhānuggahakaraṇanti tesaṃ tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamanapayirupāsanādīnaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānaṃ anuggahakaraṇaṃ. Pabbajitānuggahakaraṇanti uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānaṃ anuggahakaraṇaṃ.
ပစ္စယဂ္ဂဟဏေနေဝ ပစ္စယပရိဘောဂသိဒ္ဓိတော အာဟ ‘‘တထာ ပုရိမေန။ပေ.။ ဝိဝဇ္ဇနန္တိ။ တတ္ထ ပုရိမေနာတိ ဝေရဉ္ဇာဝစနေန။ အာဟိတော အဟံမာနော ဧတ္ထာတိ အတ္တာ, အတ္တဘာဝော။ တသ္သ ကိလမထော ကိလန္တဘာဝော အတ္တကိလမထော, အတ္တပီဠာ အတ္တဒုက္ခန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ, တသ္သ အနုယောဂော ကရဏံ အတ္တကိလမထာနုယောဂော, ဥပဝာသကဏ္ဋကာပသ္သယသေယ္ယာဒိနာ အတ္တနော ဒုက္ခုပ္ပာဒနန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တသ္သ ဝိဝဇ္ဇနံ အတ္တကိလမထာနုယောဂဝိဝဇ္ဇနံ။ အန္တောဂာမေ ဝသန္တာနံ အနိစ္ဆန္တာနမ္ပိ ဝိသဘာဂရူပာဒိအာရမ္မဏဒသ္သနာဒိသမ္ဘဝတော ဗဟိဂာမေ ပတိရူပဋ္ဌာနေ ဝသန္တာနံ တဒဘာဝတော အာဟ ‘‘ပစ္ဆိမေန ဝတ္ထုကာမပ္ပဟာနတော’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ပစ္ဆိမေနာတိ နဠေရုပုစိမန္ဒမူလဝစနေန။ ကိလေသကာမသ္သ ဝတ္ထုဘူတတ္တာ ရူပာဒယော ပဉ္စ ကာမဂုဏာ ဝတ္ထုကာမော, တသ္သ ပဟာနံ ဝတ္ထုကာမပ္ပဟာနံ။ ကာမသုခလ္လိကာနုယောဂဝိဝဇ္ဇနုပာယဒသ္သနန္တိ ဝတ္ထုကာမေသု ကိလေသကာမသံယုတ္တသ္သ သုခသ္သ ယောဂော အနုယောဂော အနုဘဝော, တသ္သ ပရိဝဇ္ဇနေ ဥပာယဒသ္သနံ။
Paccayaggahaṇeneva paccayaparibhogasiddhito āha ‘‘tathā purimena…pe… vivajjananti. Tattha purimenāti verañjāvacanena. Āhito ahaṃmāno etthāti attā, attabhāvo. Tassa kilamatho kilantabhāvo attakilamatho, attapīḷā attadukkhanti vuttaṃ hoti, tassa anuyogo karaṇaṃ attakilamathānuyogo, upavāsakaṇṭakāpassayaseyyādinā attano dukkhuppādananti vuttaṃ hoti. Tassa vivajjanaṃ attakilamathānuyogavivajjanaṃ. Antogāme vasantānaṃ anicchantānampi visabhāgarūpādiārammaṇadassanādisambhavato bahigāme patirūpaṭṭhāne vasantānaṃ tadabhāvato āha ‘‘pacchimena vatthukāmappahānato’’tiādi. Tattha pacchimenāti naḷerupucimandamūlavacanena. Kilesakāmassa vatthubhūtattā rūpādayo pañca kāmaguṇā vatthukāmo, tassa pahānaṃ vatthukāmappahānaṃ. Kāmasukhallikānuyogavivajjanupāyadassananti vatthukāmesu kilesakāmasaṃyuttassa sukhassa yogo anuyogo anubhavo, tassa parivajjane upāyadassanaṃ.
သယမေဝ ဂောစရဂာမံ ဥပသင္ကမိတ္ဝာ အတ္တနော ဓမ္မသ္သဝနာနုရူပဘဗ္ဗပုဂ္ဂလာနံ ဒသ္သနတော ဓမ္မဒေသနာယ ကာလော သမ္ပတ္တော နာမ ဟောတီတိ ဓမ္မဒေသနာယ အဘိယောဂော ဝိညာယတီတိ အာဟ ‘‘ပုရိမေန စ ဓမ္မဒေသနာဘိယောဂ’’န္တိ။ ဓမ္မဒေသနာယ သဥသ္သာဟဘာဝော ဓမ္မဒေသနာဘိယောဂော။ ဗဟိဂာမေ ဝိဝိတ္တောကာသေ ဝသန္တသ္သ အာကိဏ္ဏဝိဟာရာဘာဝတော ကာယဝိဝေကာဒီသု အဓိမုတ္တိ တပ္ပောဏတာ ဝိညာယတီတိ အာဟ ‘‘ပစ္ဆိမေန ဝိဝေကာဓိမုတ္တိ’’န္တိ။
Sayameva gocaragāmaṃ upasaṅkamitvā attano dhammassavanānurūpabhabbapuggalānaṃ dassanato dhammadesanāya kālo sampatto nāma hotīti dhammadesanāya abhiyogo viññāyatīti āha ‘‘purimena ca dhammadesanābhiyoga’’nti. Dhammadesanāya saussāhabhāvo dhammadesanābhiyogo. Bahigāme vivittokāse vasantassa ākiṇṇavihārābhāvato kāyavivekādīsu adhimutti tappoṇatā viññāyatīti āha ‘‘pacchimena vivekādhimutti’’nti.
ဓမ္မဒေသနာဘိယောဂဝိဝေကာဓိမုတ္တီနံ ဟေတုဘူတာ ဧဝ ကရုဏာပညာ ဓမ္မဒေသနာယ ဥပဂမနသ္သ တတော အပဂမနသ္သ ကာရဏဘူတာ ဟောန္တီတိ အာဟ ‘‘ပုရိမေန ကရုဏာယ ဥပဂမန’’န္တိအာဒိ။ ကရုဏာပညာယေဝ ဟိ အနန္တရဒုကသ္သ ဟေတူ ဟောန္တိ။ ဧတေန စ ကရုဏာယ ဥပဂမနံ န လာဘာဒိနိမိတ္တံ , ပညာယ အပဂမနံ န ဝိရောဓာဒိနိမိတ္တန္တိ ဥပဂမနာပဂမနာနံ နိရုပက္ကိလေသတံ ဝိဘာဝိဘန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အဓိမုတ္တတန္တိ တန္နိန္နဘာဝံ။ နိရုပလေပနန္တိ အနုပလေပနံ အနလ္လီယနံ။
Dhammadesanābhiyogavivekādhimuttīnaṃ hetubhūtā eva karuṇāpaññā dhammadesanāya upagamanassa tato apagamanassa kāraṇabhūtā hontīti āha ‘‘purimena karuṇāya upagamana’’ntiādi. Karuṇāpaññāyeva hi anantaradukassa hetū honti. Etena ca karuṇāya upagamanaṃ na lābhādinimittaṃ , paññāya apagamanaṃ na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāvibhanti daṭṭhabbaṃ. Adhimuttatanti tanninnabhāvaṃ. Nirupalepananti anupalepanaṃ anallīyanaṃ.
ဓမ္မိကသုခာပရိစ္စာဂနိမိတ္တန္တိ ဧတ္ထ ဓမ္မိကသုခံ နာမ အနဝဇ္ဇသုခံ။ တဉ္ဟိ ဓမ္မိကံ လာဘံ ပဋိစ္စ ဥပ္ပန္နတ္တာ ‘‘ဓမ္မိကသုခ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ဥတ္တရိမနုသ္သဓမ္မာဘိယောဂနိမိတ္တံ ဖာသုဝိဟာရန္တိ သမ္ဗန္ဓော။ မနုသ္သာနံ ဥပကာရဗဟုလတန္တိ ပစ္စယပဋိဂ္ဂဟဏဓမ္မဒေသနာဒိဝသေန ဥပကာရဗဟုလတံ။ ဒေဝတာနံ ဥပကာရဗဟုလတံ ဇနဝိဝိတ္တတာယ။ ပစုရဇနဝိဝိတ္တဉ္ဟိ ဌာနံ ဒေဝာ ဥပသင္ကမိတဗ္ဗံ မညန္တိ။ လောကေ သံဝဍ္ဎဘာဝန္တိ အာမိသောပဘောဂေန သံဝဍ္ဎိတဘာဝံ။
Dhammikasukhāpariccāganimittanti ettha dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Tañhi dhammikaṃ lābhaṃ paṭicca uppannattā ‘‘dhammikasukha’’nti vuccati. Uttarimanussadhammābhiyoganimittaṃ phāsuvihāranti sambandho. Manussānaṃ upakārabahulatanti paccayapaṭiggahaṇadhammadesanādivasena upakārabahulataṃ. Devatānaṃ upakārabahulataṃ janavivittatāya. Pacurajanavivittañhi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Loke saṃvaḍḍhabhāvanti āmisopabhogena saṃvaḍḍhitabhāvaṃ.
ဧကပုဂ္ဂလောတိ ဧတ္ထ (အ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၁၇၀) ဧကောတိ ဒုတိယာဒိပဋိက္ခေပတ္ထော ဂဏနပရိစ္ဆေဒော။ ပုဂ္ဂလောတိ သမ္မုတိကထာ, န ပရမတ္ထကထာ။ ဗုဒ္ဓသ္သ ဟိ ဘဂဝတော ဒုဝိဓာ ဒေသနာ သမ္မုတိဒေသနာ ပရမတ္ထဒေသနာ စာတိ။ အယမတ္ထော ပန ဟေဋ္ဌာ ဝိတ္ထာရိတောဝာတိ ဣဓ န ဝုစ္စတိ။ ဧကော စ သော ပုဂ္ဂလော စာတိ ဧကပုဂ္ဂလော။ ကေနဋ္ဌေန ဧကပုဂ္ဂလော? အသဒိသဋ္ဌေန ဂုဏဝိသိဋ္ဌဋ္ဌေန အသမသမဋ္ဌေန။ သော ဟိ ဒသန္နံ ပာရမီနံ ပဋိပာဋိယာ အာဝဇ္ဇနံ အာဒိံ ကတ္ဝာ ဗောဓိသမ္ဘာရဂုဏေဟိ စေဝ ဗုဒ္ဓဂုဏေဟိ စ သေသမဟာဇနေန အသဒိသောတိ အသဒိသဋ္ဌေနပိ ဧကပုဂ္ဂလော။ ယေ စသ္သ တေ ဂုဏာ, တေပိ အညသတ္တာနံ ဂုဏေဟိ ဝိသိဋ္ဌာတိ ဂုဏဝိသိဋ္ဌဋ္ဌေနပိ ဧကပုဂ္ဂလော။ ပုရိမကာ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓာ သဗ္ဗသတ္တေဟိ အသမာ, တေဟိ သဒ္ဓိံ အယမေဝ ဧကော ရူပကာယဂုဏေဟိ စေဝ နာမကာယဂုဏေဟိ စ သမောတိ အသမသမဋ္ဌေနပိ ဧကပုဂ္ဂလော။ လောကေတိ သတ္တလောကေ။
Ekapuggaloti ettha (a. ni. aṭṭha. 1.1.170) ekoti dutiyādipaṭikkhepattho gaṇanaparicchedo. Puggaloti sammutikathā, na paramatthakathā. Buddhassa hi bhagavato duvidhā desanā sammutidesanā paramatthadesanā cāti. Ayamattho pana heṭṭhā vitthāritovāti idha na vuccati. Eko ca so puggalo cāti ekapuggalo. Kenaṭṭhena ekapuggalo? Asadisaṭṭhena guṇavisiṭṭhaṭṭhena asamasamaṭṭhena. So hi dasannaṃ pāramīnaṃ paṭipāṭiyā āvajjanaṃ ādiṃ katvā bodhisambhāraguṇehi ceva buddhaguṇehi ca sesamahājanena asadisoti asadisaṭṭhenapi ekapuggalo. Ye cassa te guṇā, tepi aññasattānaṃ guṇehi visiṭṭhāti guṇavisiṭṭhaṭṭhenapi ekapuggalo. Purimakā sammāsambuddhā sabbasattehi asamā, tehi saddhiṃ ayameva eko rūpakāyaguṇehi ceva nāmakāyaguṇehi ca samoti asamasamaṭṭhenapi ekapuggalo. Loketi sattaloke.
ဥပ္ပဇ္ဇမာနော ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ ဣဒံ ပန ဥဘယမ္ပိ ဝိပ္ပကတဝစနမေဝ။ ဥပ္ပဇ္ဇန္တော ဗဟုဇနဟိတတ္ထာယ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, န အညေန ကာရဏေနာတိ ဧဝံ ပနေတ္ထ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဧဝရူပဉ္စေတ္ထ လက္ခဏံ န သက္ကာ ဧတံ အညေန သဒ္ဒလက္ခဏေန ပဋိဗာဟိတုံ။ အပိစ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ, ဥပ္ပဇ္ဇတိ နာမ, ဥပ္ပန္နော နာမာတိ အယမေတ္ထ ဘေဒော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဧသ ဟိ ဒီပင္ကရပာဒမူလတော လဒ္ဓဗ္ယာကရဏော ဗုဒ္ဓကာရကဓမ္မေ ပရိယေသန္တော ဒသ ပာရမိယော ဒိသ္ဝာ ‘‘ဣမေ ဓမ္မာ မယာ ပူရေတဗ္ဗာ’’တိ ကတသန္နိဋ္ဌာနော ဒာနပာရမိံ ပူရေန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ သီလပာရမိံ။ပေ.။ ဥပေက္ခာပာရမိန္တိ ဣမာ ဒသ ပာရမိယော ပူရေန္တောပိ, ဒသ ဥပပာရမိယော ပူရေန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ဒသ ပရမတ္ထပာရမိယော ပူရေန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ပဉ္စ မဟာပရိစ္စာဂေ ပရိစ္စဇန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ဉာတတ္ထစရိယံ လောကတ္ထစရိယံ ဗုဒ္ဓတ္ထစရိယံ ပူရယမာနောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ကပ္ပသတသဟသ္သာဓိကာနိ စတ္တာရိ အသင္ခ္ယေယ္ယာနိ ဗုဒ္ဓကာရကေ ဓမ္မေ မတ္ထကံ ပာပေန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ဝေသ္သန္တရတ္တဘာဝံ ပဟာယ တုသိတပုရေ ပဋိသန္ဓိံ ဂဟေတ္ဝာ သဋ္ဌိဝသ္သသတသဟသ္သာဓိကာ သတ္တပဏ္ဏာသ ဝသ္သကောဋိယော တိဋ္ဌန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ဒေဝတာဟိ ယာစိတော ပဉ္စ မဟာဝိလောကနာနိ ဝိလောကေတ္ဝာ မာယာဒေဝိယာ ကုစ္ဆိသ္မိံ ပဋိသန္ဓိံ ဂဏ္ဟန္တောပိ, အနူနာဓိကေ ဒသ မာသေ ဂဗ္ဘဝာသံ ဝသန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ဧကူနတိံသ ဝသ္သာနိ အဂာရမဇ္ဈေ တိဋ္ဌန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ကာမေသု အာဒီနဝံ နေက္ခမ္မေ စ အာနိသံသံ ဒိသ္ဝာ ရာဟုလဘဒ္ဒသ္သ ဇာတဒိဝသေ ဆန္နသဟာယော ကဏ္ဍကံ အသ္သဝရမာရုယ္ဟ နိက္ခမန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ တီဏိ ရဇ္ဇာနိ အတိက္ကမန္တော အနောမနဒိတီရေ ပဗ္ဗဇန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ဆဗ္ဗသ္သာနိ မဟာပဓာနံ ကရောန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ ပရိပာကဂတေ ဉာဏေ ဩဠာရိကံ အာဟာရံ အာဟရန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ သာယန္ဟသမယေ ဝိသာခပုဏ္ဏမာယံ မဟာဗောဓိမဏ္ဍံ အာရုယ္ဟ မာရဗလံ ဝိဓမေတ္ဝာ ပဌမယာမေ ပုဗ္ဗေနိဝာသံ အနုသ္သရိတ္ဝာ မဇ္ဈိမယာမေ ဒိဗ္ဗစက္ခုံ ပရိသောဓေတ္ဝာ ပစ္ဆိမယာမသမနန္တရေ ဒ္ဝာဒသင္ဂံ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒံ အနုလောမပဋိလောမတော သမ္မသိတ္ဝာ သောတာပတ္တိမဂ္ဂံ ပဋိဝိဇ္ဈန္တောပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ သောတာပတ္တိဖလက္ခဏေပိ သကဒာဂာမိဖလက္ခဏေပိ အနာဂာမိဖလက္ခဏေပိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော နာမ။ အရဟတ္တမဂ္ဂက္ခဏေ ပန ဥပ္ပဇ္ဇတိ နာမ။ အရဟတ္တဖလက္ခဏေ ဥပ္ပန္နော နာမ။ ဗုဒ္ဓာနဉ္ဟိ သာဝကာနံ ဝိယ န ပဋိပာဋိယာ ဣဒ္ဓိဝိဓဉာဏာဒီနိ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ, သဟေဝ ပန အရဟတ္တမဂ္ဂေန သကလောပိ သဗ္ဗညုတညာဏာဒိ ဂုဏရာသိ အာဂတောဝ နာမ ဟောတိ, တသ္မာ နိဗ္ဗတ္တသဗ္ဗကိစ္စတ္တာ အရဟတ္တဖလက္ခဏေ ဥပ္ပန္နော နာမ ဟောတိ။ ဣမသ္မိမ္ပိ သုတ္တေ အရဟတ္တဖလက္ခဏံယေဝ သန္ဓာယ ‘‘ဥပ္ပဇ္ဇတီ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဥပ္ပန္နော ဟောတီတိ အယဉ္ဟေတ္ထ အတ္ထော။
Uppajjamāno uppajjatīti idaṃ pana ubhayampi vippakatavacanameva. Uppajjanto bahujanahitatthāya uppajjati, na aññena kāraṇenāti evaṃ panettha attho veditabbo. Evarūpañcettha lakkhaṇaṃ na sakkā etaṃ aññena saddalakkhaṇena paṭibāhituṃ. Apica uppajjamāno nāma, uppajjati nāma, uppanno nāmāti ayamettha bhedo veditabbo. Esa hi dīpaṅkarapādamūlato laddhabyākaraṇo buddhakārakadhamme pariyesanto dasa pāramiyo disvā ‘‘ime dhammā mayā pūretabbā’’ti katasanniṭṭhāno dānapāramiṃ pūrentopi uppajjamāno nāma. Sīlapāramiṃ…pe… upekkhāpāraminti imā dasa pāramiyo pūrentopi, dasa upapāramiyo pūrentopi uppajjamāno nāma. Dasa paramatthapāramiyo pūrentopi uppajjamāno nāma. Pañca mahāpariccāge pariccajantopi uppajjamāno nāma. Ñātatthacariyaṃ lokatthacariyaṃ buddhatthacariyaṃ pūrayamānopi uppajjamāno nāma. Kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni buddhakārake dhamme matthakaṃ pāpentopi uppajjamāno nāma. Vessantarattabhāvaṃ pahāya tusitapure paṭisandhiṃ gahetvā saṭṭhivassasatasahassādhikā sattapaṇṇāsa vassakoṭiyo tiṭṭhantopi uppajjamāno nāma. Devatāhi yācito pañca mahāvilokanāni viloketvā māyādeviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhantopi, anūnādhike dasa māse gabbhavāsaṃ vasantopi uppajjamāno nāma. Ekūnatiṃsa vassāni agāramajjhe tiṭṭhantopi uppajjamāno nāma. Kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā rāhulabhaddassa jātadivase channasahāyo kaṇḍakaṃ assavaramāruyha nikkhamantopi uppajjamāno nāma. Tīṇi rajjāni atikkamanto anomanaditīre pabbajantopi uppajjamāno nāma. Chabbassāni mahāpadhānaṃ karontopi uppajjamāno nāma. Paripākagate ñāṇe oḷārikaṃ āhāraṃ āharantopi uppajjamāno nāma. Sāyanhasamaye visākhapuṇṇamāyaṃ mahābodhimaṇḍaṃ āruyha mārabalaṃ vidhametvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ parisodhetvā pacchimayāmasamanantare dvādasaṅgaṃ paṭiccasamuppādaṃ anulomapaṭilomato sammasitvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhantopi uppajjamāno nāma. Sotāpattiphalakkhaṇepi sakadāgāmiphalakkhaṇepi anāgāmiphalakkhaṇepi uppajjamāno nāma. Arahattamaggakkhaṇe pana uppajjati nāma. Arahattaphalakkhaṇe uppanno nāma. Buddhānañhi sāvakānaṃ viya na paṭipāṭiyā iddhividhañāṇādīni uppajjanti, saheva pana arahattamaggena sakalopi sabbaññutaññāṇādi guṇarāsi āgatova nāma hoti, tasmā nibbattasabbakiccattā arahattaphalakkhaṇe uppanno nāma hoti. Imasmimpi sutte arahattaphalakkhaṇaṃyeva sandhāya ‘‘uppajjatī’’ti vuttaṃ. Uppanno hotīti ayañhettha attho.
ဗဟုဇနဟိတာယာတိ မဟာဇနသ္သ ဟိတတ္ထာယ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဗဟုဇနသုခာယာတိ မဟာဇနသ္သ သုခတ္ထာယ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ လောကာနုကမ္ပာယာတိ သတ္တလောကသ္သ အနုကမ္ပံ ပဋိစ္စ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ကတရသတ္တလောကသ္သာတိ? ယော တထာဂတသ္သ ဓမ္မဒေသနံ သုတ္ဝာ အမတပာနံ ပိဝိ, ဓမ္မံ ပဋိဝိဇ္ဈိ, တသ္သ။ ဘဂဝတာ ဟိ မဟာဗောဓိမဏ္ဍေ သတ္တသတ္တာဟံ ဝီတိနာမေတ္ဝာ ဗောဓိမဏ္ဍာ ဣသိပတနံ အာဂမ္မ ‘‘ဒ္ဝေမေ, ဘိက္ခဝေ, အန္တာ ပဗ္ဗဇိတေန န သေဝိတဗ္ဗာ’’တိ ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တနသုတ္တန္တေ (သံ. နိ. ၃.၅; မဟာဝ. ၁၃) ဒေသိတေ အာယသ္မတာ အညာသိကောဏ္ဍညတ္ထေရေန သဒ္ဓိံ အဋ္ဌာရသကောဋိသင္ခာ ဗ္ရဟ္မာနော အမတပာနံ ပိဝိံသု, ဧတသ္သ သတ္တလောကသ္သ အနုကမ္ပာယ ဥပ္ပန္နော။ ပဉ္စမဒိဝသေ အနတ္တလက္ခဏသုတ္တန္တပရိယောသာနေ ပဉ္စဝဂ္ဂိယတ္ထေရာ အရဟတ္တေ ပတိဋ္ဌဟိံသု, ဧတသ္သပိ သတ္တလောကသ္သ အနုကမ္ပာယ ဥပ္ပန္နော။ တတော ယသဒာရကပ္ပမုခေ ပဉ္စပဏ္ဏာသ ပုရိသေ အရဟတ္တေ ပတိဋ္ဌာပေသိ, တတော ကပ္ပာသိကဝနသဏ္ဍေ တိံသ ဘဒ္ဒဝဂ္ဂိယေ တယော မဂ္ဂေ စ ဖလာနိ စ သမ္ပာပေသိ, ဧတသ္သပိ သတ္တလောကသ္သ အနုကမ္ပာယ ဥပ္ပန္နော။ ဂယာသီသေ အာဒိတ္တပရိယာယပရိယောသာနေ (သံ. နိ. ၄.၂၈; မဟာဝ. ၅၄) ဇဋိလသဟသ္သံ အရဟတ္တေ ပတိဋ္ဌာပေသိ, တတော လဋ္ဌိဝနေ ဗိမ္ဗိသာရပ္ပမုခာ ဧကာဒသ နဟုတာ ဗ္ရာဟ္မဏဂဟပတိကာ သတ္ထု ဓမ္မဒေသနံ သုတ္ဝာ သောတာပတ္တိဖလေ ပတိဋ္ဌဟိံသု, ဧကံ နဟုတံ သရဏေသု ပတိဋ္ဌိတံ။ တိရောကုဋ္ဋအနုမောဒနာဝသာနေ (ခု. ပာ. ၇. ၁ အာဒယော) စတုရာသီတိယာ ပာဏသဟသ္သေဟိ အမတပာနံ ပီတံ။ သုမနမာလာကာရသမာဂမေ စတုရာသီတိယာ, ဓနပာလသမာဂမေ ဒသဟိ ပာဏသဟသ္သေဟိ, ခဒိရင္ဂာရဇာတကသမာဂမေ စတုရာသီတိယာ ပာဏသဟသ္သေဟိ, ဇမ္ဗုကအာဇီဝကသမာဂမေ စတုရာသီတိယာဝ, အာနန္ဒသေဋ္ဌိသမာဂမေ စတုရာသီတိယာဝ ပာဏသဟသ္သေဟိ အမတပာနံ ပီတံ။ ပာသာဏကစေတိယေ ပာရာယနသုတ္တကထာဒိဝသေ (သု. နိ. ၉၈၂ အာဒယော) စုဒ္ဒသ ကောဋိယော အမတပာနံ ပိဝိံသု။ ယမကပာဋိဟာရိယဒိဝသေ ဝီသတိ ပာဏကောဋိယော, တာဝတိံသဘဝနေ ပဏ္ဍုကမ္ဗလသိလာယံ နိသီဒိတ္ဝာ မာတရံ ကာယသက္ခိံ ကတ္ဝာ သတ္တပ္ပကရဏံ အဘိဓမ္မံ ဒေသေန္တသ္သ အသီတိ ပာဏကောဋိယော, ဒေဝောရောဟဏေ တိံသ ပာဏကောဋိယော, သက္ကပဉ္ဟသုတ္တန္တေ (ဒီ. နိ. ၂.၃၄၄ အာဒယော) အသီတိ ဒေဝသဟသ္သာနိ အမတပာနံ ပိဝိံသု။ မဟာသမယသုတ္တန္တေ (ဒီ. နိ. ၂.၃၃၁ အာဒယော) မင္ဂလသုတ္တေ (ခု. ပာ. ၅.၁ အာဒယော; သု. နိ. မင္ဂလသုတ္တ) စူဠရာဟုလောဝာဒေ (မ. နိ. ၃.၄၁၆ အာဒယော) သမစိတ္တပဋိပဒာယာတိ (အ. နိ. ၂.၃၃) ဣမေသု စတူသု ဌာနေသု အဘိသမယပ္ပတ္တသတ္တာနံ ပရိစ္ဆေဒော နတ္ထိ, ဧတသ္သပိ သတ္တလောကသ္သ အနုကမ္ပာယ ဥပ္ပန္နောတိ။ ယာဝဇ္ဇဒိဝသာ ဣတော ပရမ္ပိ အနာဂတေ ဣမံ သာသနံ နိသ္သာယ သဂ္ဂမောက္ခမဂ္ဂေ ပတိဋ္ဌဟန္တာနံ ဝသေနပိ အယမတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Bahujanahitāyāti mahājanassa hitatthāya uppajjati. Bahujanasukhāyāti mahājanassa sukhatthāya uppajjati. Lokānukampāyāti sattalokassa anukampaṃ paṭicca uppajjati. Katarasattalokassāti? Yo tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā amatapānaṃ pivi, dhammaṃ paṭivijjhi, tassa. Bhagavatā hi mahābodhimaṇḍe sattasattāhaṃ vītināmetvā bodhimaṇḍā isipatanaṃ āgamma ‘‘dveme, bhikkhave, antā pabbajitena na sevitabbā’’ti dhammacakkappavattanasuttante (saṃ. ni. 3.5; mahāva. 13) desite āyasmatā aññāsikoṇḍaññattherena saddhiṃ aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno amatapānaṃ piviṃsu, etassa sattalokassa anukampāya uppanno. Pañcamadivase anattalakkhaṇasuttantapariyosāne pañcavaggiyattherā arahatte patiṭṭhahiṃsu, etassapi sattalokassa anukampāya uppanno. Tato yasadārakappamukhe pañcapaṇṇāsa purise arahatte patiṭṭhāpesi, tato kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa bhaddavaggiye tayo magge ca phalāni ca sampāpesi, etassapi sattalokassa anukampāya uppanno. Gayāsīse ādittapariyāyapariyosāne (saṃ. ni. 4.28; mahāva. 54) jaṭilasahassaṃ arahatte patiṭṭhāpesi, tato laṭṭhivane bimbisārappamukhā ekādasa nahutā brāhmaṇagahapatikā satthu dhammadesanaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu, ekaṃ nahutaṃ saraṇesu patiṭṭhitaṃ. Tirokuṭṭaanumodanāvasāne (khu. pā. 7. 1 ādayo) caturāsītiyā pāṇasahassehi amatapānaṃ pītaṃ. Sumanamālākārasamāgame caturāsītiyā, dhanapālasamāgame dasahi pāṇasahassehi, khadiraṅgārajātakasamāgame caturāsītiyā pāṇasahassehi, jambukaājīvakasamāgame caturāsītiyāva, ānandaseṭṭhisamāgame caturāsītiyāva pāṇasahassehi amatapānaṃ pītaṃ. Pāsāṇakacetiye pārāyanasuttakathādivase (su. ni. 982 ādayo) cuddasa koṭiyo amatapānaṃ piviṃsu. Yamakapāṭihāriyadivase vīsati pāṇakoṭiyo, tāvatiṃsabhavane paṇḍukambalasilāyaṃ nisīditvā mātaraṃ kāyasakkhiṃ katvā sattappakaraṇaṃ abhidhammaṃ desentassa asīti pāṇakoṭiyo, devorohaṇe tiṃsa pāṇakoṭiyo, sakkapañhasuttante (dī. ni. 2.344 ādayo) asīti devasahassāni amatapānaṃ piviṃsu. Mahāsamayasuttante (dī. ni. 2.331 ādayo) maṅgalasutte (khu. pā. 5.1 ādayo; su. ni. maṅgalasutta) cūḷarāhulovāde (ma. ni. 3.416 ādayo) samacittapaṭipadāyāti (a. ni. 2.33) imesu catūsu ṭhānesu abhisamayappattasattānaṃ paricchedo natthi, etassapi sattalokassa anukampāya uppannoti. Yāvajjadivasā ito parampi anāgate imaṃ sāsanaṃ nissāya saggamokkhamagge patiṭṭhahantānaṃ vasenapi ayamattho veditabbo.
ဒေဝမနုသ္သာနန္တိ န ကေဝလံ ဒေဝမနုသ္သာနံယေဝ, အဝသေသာနံ နာဂသုပဏ္ဏာဒီနမ္ပိ အတ္ထာယ ဟိတာယ သုခာယေဝ ဥပ္ပန္နော။ သဟေတုကပဋိသန္ဓိကေ ပန မဂ္ဂဖလသစ္ဆိကိရိယာယ ဘဗ္ဗေ ပုဂ္ဂလေ ဒသ္သေတုံ ဧဝံ ဝုတ္တံ။ တသ္မာ ဧတေသမ္ပိ အတ္ထတ္ထာယ ဟိတတ္ထာယ သုခတ္ထာယေဝ ဥပ္ပန္နောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Devamanussānanti na kevalaṃ devamanussānaṃyeva, avasesānaṃ nāgasupaṇṇādīnampi atthāya hitāya sukhāyeva uppanno. Sahetukapaṭisandhike pana maggaphalasacchikiriyāya bhabbe puggale dassetuṃ evaṃ vuttaṃ. Tasmā etesampi atthatthāya hitatthāya sukhatthāyeva uppannoti veditabbo.
ကတမော ဧကပုဂ္ဂလောတိ ကထေတုကမ္ယတာပုစ္ဆာ။ ဣဒာနိ တာယ ပုစ္ဆာယ ပုဋ္ဌံ ဧကပုဂ္ဂလံ ဝိဘာဝေန္တော ‘‘တထာဂတော အရဟံ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော’’တိ အာဟ။ တဒတ္ထပရိနိပ္ဖာဒနန္တိ လောကတ္ထနိပ္ဖာဒနံ, ဗုဒ္ဓကိစ္စသမ္ပာဒနန္တိ အတ္ထော။ ပဌမံ လုမ္ဗိနီဝနေ ဒုတိယံ ဗောဓိမဏ္ဍေတိ လုမ္ဗိနီဝနေ ရူပကာယေန ဇာတော, ဗောဓိမဏ္ဍေ ဓမ္မကာယေန။ ဧဝမာဒိနာတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန ဝေရဉ္ဇာကိတ္တနတော ရူပကာယသ္သ အနုဂ္ဂဏ္ဟနံ ဒသ္သေတိ, နဠေရုပုစိမန္ဒမူလကိတ္တနတော ဓမ္မကာယသ္သ။ တထာ ပုရိမေန ပရာဓီနကိရိယာကရဏံ, ဒုတိယေန အတ္တာဓီနကိရိယာကရဏံ။ ပုရိမေန ဝာ ကရုဏာကိစ္စံ, ဣတရေန ပညာကိစ္စံ , ပုရိမေန စသ္သ ပရမာယ အနုကမ္ပာယ သမန္နာဂမံ, ပစ္ဆိမေန ပရမာယ ဥပေက္ခာယ သမန္နာဂမန္တိ ဧဝမာဒိံ သင္ဂဏ္ဟာတိ။
Katamo ekapuggaloti kathetukamyatāpucchā. Idāni tāya pucchāya puṭṭhaṃ ekapuggalaṃ vibhāvento ‘‘tathāgato arahaṃ sammāsambuddho’’ti āha. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Paṭhamaṃ lumbinīvane dutiyaṃ bodhimaṇḍeti lumbinīvane rūpakāyena jāto, bodhimaṇḍe dhammakāyena. Evamādināti ādi-saddena verañjākittanato rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, naḷerupucimandamūlakittanato dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ , purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamanti evamādiṃ saṅgaṇhāti.
ပစ္ဆိမကောတိ ဂုဏေန ပစ္ဆိမကော။ အာနန္ဒတ္ထေရံ သန္ဓာယေတံ ဝုတ္တံ။ သင္ခ္ယာယပီတိ ဂဏနတောပိ။ ဒိဋ္ဌိသီလသာမညေန သံဟတတ္တာ သင္ဃောတိ ဣမမတ္ထံ ဝိဘာဝေန္တော အာဟ ‘‘ဒိဋ္ဌိသီလသာမညသင္ခာတသင္ဃာတေန သမဏဂဏေနာ’’တိ။ ဧတ္ထ ပန ‘‘ယာယံ ဒိဋ္ဌိ အရိယာ နိယ္ယာနိကာ နိယ္ယာတိ တက္ကရသ္သ သမ္မာ ဒုက္ခက္ခယာယ, တထာရူပာယ ဒိဋ္ဌိယာ ဒိဋ္ဌိသာမညဂတော ဝိဟရတီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၃.၃၂၄, ၃၅၆, မ. နိ. ၁.၄၉၂; ၃.၅၄) ဧဝံ ဝုတ္တာယ ဒိဋ္ဌိယာ, ‘‘ယာနိ တာနိ သီလာနိ အခဏ္ဍာနိ အစ္ဆိဒ္ဒာနိ အသဗလာနိ အကမ္မာသာနိ ဘုဇိသ္သာနိ ဝိညုပ္ပသတ္ထာနိ အပရာမဋ္ဌာနိ သမာဓိသံဝတ္တနိကာနိ, တထာရူပေသု သီလေသု သီလသာမညဂတော ဝိဟရတီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၃.၃၂၄; ၃၅၆; မ. နိ. ၁.၄၉၂; ၃.၅၄) ဧဝံ ဝုတ္တာနဉ္စ သီလာနံ သာမညသင္ခာတေန သင္ဃတော သင္ဃဋိတော သမေတောတိ ဒိဋ္ဌိသီလသာမညသင္ခာတသင္ဃာတော, သမဏဂဏော။ ဒိဋ္ဌိသီလသာမညေန သံဟတောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တထာ ဟိ ‘‘အဋ္ဌာနမေတံ, ဘိက္ခဝေ, အနဝကာသော, ယံ ဒိဋ္ဌိသမ္ပန္နော ပုဂ္ဂလော သဉ္စိစ္စ ပာဏံ ဇီဝိတာ ဝောရောပေယ္ယ, နေတံ ဌာနံ ဝိဇ္ဇတီ’’တိ အာဒိဝစနတော ဒိဋ္ဌိသီလာနံ နိယတသဘာဝတ္တာ သောတာပန္နာပိ အညမညံ ဒိဋ္ဌိသီလသာမညေန သံဟတာ, ပဂေဝ သကဒာဂာမိအာဒယော။ အရိယပုဂ္ဂလာ ဟိ ယတ္ထ ကတ္ထစိ ဒူရေ ဌိတာပိ အတ္တနော ဂုဏသာမဂ္ဂိယာ သံဟတာယေဝ။ ‘‘တထာရူပာယ ဒိဋ္ဌိယာ ဒိဋ္ဌိသာမညဂတော ဝိဟရတိ (ဒီ. နိ. ၃.၃၂၄, ၃၅၆; မ. နိ. ၁.၄၉၂; ၃.၅၄), တထာရူပေသု သီလေသု သီလသာမညဂတော ဝိဟရတီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၃.၃၂၄, ၃၅၆; မ. နိ. ၁.၄၉၂; ၃.၅၄) ဝစနတော ပုထုဇ္ဇနာနမ္ပိ ဒိဋ္ဌိသီလသာမညေန သံဟတဘာဝော လဗ္ဘတိယေဝ, ဣဓ ပန အရိယသင္ဃောယေဝ အဓိပ္ပေတော ‘‘ယော တတ္ထ ပစ္ဆိမကော, သော သောတာပန္နော’’တိ ဝစနတော။ ဧတေနာတိ ‘‘ပဉ္စမတ္တေဟိ ဘိက္ခုသတေဟီ’’တိ ဧတေန ဝစနေန။ အသ္သာတိ ပဉ္စမတ္တသ္သ ဘိက္ခုသတသ္သ။ နိရဗ္ဗုဒောတိအာဒီနံ ဝစနတ္ထော ပရတော ဧဝ အာဝိ ဘဝိသ္သတိ။
Pacchimakoti guṇena pacchimako. Ānandattheraṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Saṅkhyāyapīti gaṇanatopi. Diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatattā saṅghoti imamatthaṃ vibhāvento āha ‘‘diṭṭhisīlasāmaññasaṅkhātasaṅghātena samaṇagaṇenā’’ti. Ettha pana ‘‘yāyaṃ diṭṭhi ariyā niyyānikā niyyāti takkarassa sammā dukkhakkhayāya, tathārūpāya diṭṭhiyā diṭṭhisāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324, 356, ma. ni. 1.492; 3.54) evaṃ vuttāya diṭṭhiyā, ‘‘yāni tāni sīlāni akhaṇḍāni acchiddāni asabalāni akammāsāni bhujissāni viññuppasatthāni aparāmaṭṭhāni samādhisaṃvattanikāni, tathārūpesu sīlesu sīlasāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324; 356; ma. ni. 1.492; 3.54) evaṃ vuttānañca sīlānaṃ sāmaññasaṅkhātena saṅghato saṅghaṭito sametoti diṭṭhisīlasāmaññasaṅkhātasaṅghāto, samaṇagaṇo. Diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatoti vuttaṃ hoti. Tathā hi ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropeyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti ādivacanato diṭṭhisīlānaṃ niyatasabhāvattā sotāpannāpi aññamaññaṃ diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatā, pageva sakadāgāmiādayo. Ariyapuggalā hi yattha katthaci dūre ṭhitāpi attano guṇasāmaggiyā saṃhatāyeva. ‘‘Tathārūpāya diṭṭhiyā diṭṭhisāmaññagato viharati (dī. ni. 3.324, 356; ma. ni. 1.492; 3.54), tathārūpesu sīlesu sīlasāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324, 356; ma. ni. 1.492; 3.54) vacanato puthujjanānampi diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvo labbhatiyeva, idha pana ariyasaṅghoyeva adhippeto ‘‘yo tattha pacchimako, so sotāpanno’’ti vacanato. Etenāti ‘‘pañcamattehi bhikkhusatehī’’ti etena vacanena. Assāti pañcamattassa bhikkhusatassa. Nirabbudotiādīnaṃ vacanattho parato eva āvi bhavissati.
အသ္သောသီတိ ဧတ္ထ သဝနမုပလဗ္ဘောတိ အာဟ ‘‘အသ္သောသီတိ သုဏိ ဥပလဘီ’’တိ, အညာသီတိ အတ္ထော။ သော စာယမုပလဗ္ဘော သဝနဝသေနေဝာတိ ဣမမတ္ထံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘သောတဒ္ဝာရသမ္ပတ္တဝစနနိဂ္ဃောသာနုသာရေန အညာသီ’’တိ။ အဝဓာရဏဖလတ္တာ သဒ္ဒပ္ပယောဂသ္သ သဗ္ဗမ္ပိ ဝာက္ယံ အန္တောဂဓာဝဓာရဏန္တိ အာဟ ‘‘ခောတိ ပဒပူရဏမတ္တေ နိပာတော’’တိ။ အဝဓာရဏတ္ထေတိ ပန ဣမိနာ အန္တောဂဓာဝဓာရဏေပိ သဗ္ဗသ္မိံ ဝာက္ယေ ဣဋ္ဌတောဝဓာရဏတ္ထံ ခောသဒ္ဒဂ္ဂဟဏန္တိ ဒသ္သေတိ။ တမေဝ ဣဋ္ဌတောဝဓာရဏံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘တတ္ထ အဝဓာရဏတ္ထေနာ’’တိအာဒိ။ အထ ပဒပူရဏတ္ထေန ခောသဒ္ဒေန ကိံပယောဇနန္တိ အာဟ ‘‘ပဒပူရဏေန ပန ဗ္ယဉ္ဇနသိလိဋ္ဌတာမတ္တမေဝာ’’တိ။ ‘‘အသ္သောသီ’’တိ ဟိ ပဒံ ခောသဒ္ဒေ ဂဟိတေ တေန ဖုလ္လိတမဏ္ဍိတဝိဘူသိတံ ဝိယ ဟောန္တံ ပူရိတံ နာမ ဟောတိ, တေန စ ပုရိမပစ္ဆိမပဒာနိ သိလိဋ္ဌာနိ ဟောန္တိ, န တသ္မိံ အဂ္ဂဟိတေ, တသ္မာ ပဒပူရဏေန ဗ္ယဉ္ဇနသိလိဋ္ဌတာမတ္တမေဝ ပယောဇနံ။ မတ္တ-သဒ္ဒော စေတ္ထ ဝိသေသနိဝတ္တိအတ္ထော, တေနသ္သ အနတ္ထန္တရဒီပနတံ ဒသ္သေတိ, ဧဝ-သဒ္ဒေန ပန ဗ္ယဉ္ဇနသိလိဋ္ဌတာယ ဧကန္တိကတံ။
Assosīti ettha savanamupalabbhoti āha ‘‘assosīti suṇi upalabhī’’ti, aññāsīti attho. So cāyamupalabbho savanavasenevāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘sotadvārasampattavacananigghosānusārena aññāsī’’ti. Avadhāraṇaphalattā saddappayogassa sabbampi vākyaṃ antogadhāvadhāraṇanti āha ‘‘khoti padapūraṇamatte nipāto’’ti. Avadhāraṇattheti pana iminā antogadhāvadhāraṇepi sabbasmiṃ vākye iṭṭhatovadhāraṇatthaṃ khosaddaggahaṇanti dasseti. Tameva iṭṭhatovadhāraṇaṃ dassento āha ‘‘tattha avadhāraṇatthenā’’tiādi. Atha padapūraṇatthena khosaddena kiṃpayojananti āha ‘‘padapūraṇena pana byañjanasiliṭṭhatāmattamevā’’ti. ‘‘Assosī’’ti hi padaṃ khosadde gahite tena phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ viya hontaṃ pūritaṃ nāma hoti, tena ca purimapacchimapadāni siliṭṭhāni honti, na tasmiṃ aggahite, tasmā padapūraṇena byañjanasiliṭṭhatāmattameva payojanaṃ. Matta-saddo cettha visesanivattiattho, tenassa anatthantaradīpanataṃ dasseti, eva-saddena pana byañjanasiliṭṭhatāya ekantikataṃ.
ဝေရဉ္ဇောတိ ဧတ္ထ သဒ္ဒလက္ခဏာနုသာရေန အတ္ထံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဝေရဉ္ဇာယံ ဇာတော’’တိအာဒိ။ ဗ္ရဟ္မံ အဏတီတိ ဧတ္ထ ဗ္ရဟ္မန္တိ ဝေဒော ဝုစ္စတိ, သော ပန မန္တဗ္ရဟ္မကပ္ပဝသေန တိဝိဓော။ တတ္ထ မန္တာ ပဓာနမူလဘာဝတောယေဝ အဋ္ဌကာဒီဟိ ပဝုတ္တာ, ဣတရေ ပန တန္နိသ္သယေန ဇာတာ, တေန ပဓာနသ္သေဝ ဂဟဏံ။ မန္တေ သဇ္ဈာယတီတိ ဣရုဝေဒာဒိကေ မန္တသတ္ထေ သဇ္ဈာယတီတိ အတ္ထော။ ဣရုဝေဒာဒယော ဟိ ဂုတ္တဘာသိတဗ္ဗတာယ ‘‘မန္တာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ဣဒမေဝ ဟီတိ အဝဓာရဏေန ဗ္ရဟ္မတော ဇာတောတိအာဒိကံ နိရုတ္တိံ ပဋိက္ခိပတိ။ ဇာတိဗ္ရာဟ္မဏာနန္တိ ဣမိနာ အညေပိ ဗ္ရာဟ္မဏာ အတ္ထီတိ ဒသ္သေတိ။ ဒုဝိဓာ ဟိ ဗ္ရာဟ္မဏာ ဇာတိဗ္ရာဟ္မဏာ ဝိသုဒ္ဓိဗ္ရာဟ္မဏာ စာတိ။ ဣဒာနိ တတ္ထ ဝိသုဒ္ဓိဗ္ရာဟ္မဏာနံ နိရုတ္တိံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘အရိယာ ပနာ’’တိအာဒိ။
Verañjoti ettha saddalakkhaṇānusārena atthaṃ dassento āha ‘‘verañjāyaṃ jāto’’tiādi. Brahmaṃ aṇatīti ettha brahmanti vedo vuccati, so pana mantabrahmakappavasena tividho. Tattha mantā padhānamūlabhāvatoyeva aṭṭhakādīhi pavuttā, itare pana tannissayena jātā, tena padhānasseva gahaṇaṃ. Mante sajjhāyatīti iruvedādike mantasatthe sajjhāyatīti attho. Iruvedādayo hi guttabhāsitabbatāya ‘‘mantā’’ti vuccanti. Idameva hīti avadhāraṇena brahmato jātotiādikaṃ niruttiṃ paṭikkhipati. Jātibrāhmaṇānanti iminā aññepi brāhmaṇā atthīti dasseti. Duvidhā hi brāhmaṇā jātibrāhmaṇā visuddhibrāhmaṇā cāti. Idāni tattha visuddhibrāhmaṇānaṃ niruttiṃ dassento āha ‘‘ariyā panā’’tiādi.
သမိတပာပတ္တာတိ အစ္စန္တံ အနဝသေသတော သဝာသနံ သမိတပာပတ္တာ။ ဧဝဉ္ဟိ ဗာဟိရကအဝီတရာဂသေက္ခာသေက္ခပာပသမဏတော ဘဂဝတော ပာပသမဏံ ဝိသေသိတံ ဟောတိ။ ဝုတ္တမေဝတ္ထံ ဥဒာဟရဏေန ဝိဘာဝေန္တော အာဟ ‘‘ဝုတ္တဉ္ဟေတ’’န္တိအာဒိ။ ဧတ္ထ ပန ‘‘ဗာဟိတပာပောတိ ဗ္ရာဟ္မဏော, သမိတပာပတ္တာ သမဏောတိ ဝုစ္စတီတိ ဣဒံ ဘိန္နဂာထာသန္နိသ္သိတပဒဒ္ဝယံ ဧကတော ဂဟေတ္ဝာ ဝုတ္တ’’န္တိ ဝဒန္တိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ တီသုပိ ဂဏ္ဌိပဒေသု ‘‘သမိတတ္တာ ဟိ ပာပာနံ, သမဏောတိ ပဝုစ္စတီတိ ဣဒံ ဝစနံ ဂဟေတ္ဝာ ‘သမိတတ္တာ သမဏောတိ ဝုစ္စတီ’တိ ဝုတ္တံ။ ဗာဟိတပာပောတိ ဗ္ရာဟ္မဏောတိ ဣဒံ ပန အညသ္မိံ ဂာထာဗန္ဓေ ဝုတ္တဝစန’’န္တိ။ အနေကတ္ထတ္တာ နိပာတာနံ ဣဓ အနုသ္သဝနတ္ထေ အဓိပ္ပေတောတိ အာဟ ‘‘ခလူတိ အနုသ္သဝနတ္ထေ နိပာတော’’တိ။ ဇာတိသမုဒာဂတန္တိ ဇာတိယာ အာဂတံ, ဇာတိသိဒ္ဓန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ အာလပနမတ္တန္တိ ပိယာလာပဝစနမတ္တံ။ ပိယသမုဒာဟာရာ ဟေတေ ဘောတိ ဝာ အာဝုသောတိ ဝာ ဒေဝာနမ္ပိယာတိ ဝာ။ ဘောဝာဒီ နာမ သော ဟောတီတိ ယော အာမန္တနာဒီသု ‘‘ဘော ဘော’’တိ ဝဒန္တော ဝိစရတိ, သော ဘောဝာဒီ နာမ ဟောတီတိ အတ္ထော။ သကိဉ္စနောတိ ရာဂာဒီဟိ ကိဉ္စနေဟိ သကိဉ္စနော။ ရာဂာဒယော ဟိ သတ္တေ ကိဉ္စေန္တိ မဒ္ဒန္တိ ပလိဗုန္ဓန္တီတိ ‘‘ကိဉ္စနာနီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ မနုသ္သာ ကိရ ဂောဏေဟိ ခလံ မဒ္ဒာပေန္တာ ‘‘ကိဉ္စေဟိ ကပိလ, ကိဉ္စေဟိ ကာဠကာ’’တိ ဝဒန္တိ, တသ္မာ မဒ္ဒနဋ္ဌော ကိဉ္စနဋ္ဌောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Samitapāpattāti accantaṃ anavasesato savāsanaṃ samitapāpattā. Evañhi bāhirakaavītarāgasekkhāsekkhapāpasamaṇato bhagavato pāpasamaṇaṃ visesitaṃ hoti. Vuttamevatthaṃ udāharaṇena vibhāvento āha ‘‘vuttañheta’’ntiādi. Ettha pana ‘‘bāhitapāpoti brāhmaṇo, samitapāpattā samaṇoti vuccatīti idaṃ bhinnagāthāsannissitapadadvayaṃ ekato gahetvā vutta’’nti vadanti. Vuttañhetaṃ tīsupi gaṇṭhipadesu ‘‘samitattā hi pāpānaṃ, samaṇoti pavuccatīti idaṃ vacanaṃ gahetvā ‘samitattā samaṇoti vuccatī’ti vuttaṃ. Bāhitapāpoti brāhmaṇoti idaṃ pana aññasmiṃ gāthābandhe vuttavacana’’nti. Anekatthattā nipātānaṃ idha anussavanatthe adhippetoti āha ‘‘khalūti anussavanatthe nipāto’’ti. Jātisamudāgatanti jātiyā āgataṃ, jātisiddhanti vuttaṃ hoti. Ālapanamattanti piyālāpavacanamattaṃ. Piyasamudāhārā hete bhoti vā āvusoti vā devānampiyāti vā. Bhovādī nāma so hotīti yo āmantanādīsu ‘‘bho bho’’ti vadanto vicarati, so bhovādī nāma hotīti attho. Sakiñcanoti rāgādīhi kiñcanehi sakiñcano. Rāgādayo hi satte kiñcenti maddanti palibundhantīti ‘‘kiñcanānī’’ti vuccanti. Manussā kira goṇehi khalaṃ maddāpentā ‘‘kiñcehi kapila, kiñcehi kāḷakā’’ti vadanti, tasmā maddanaṭṭho kiñcanaṭṭhoti veditabbo.
ဂောတ္တဝသေနာတိ ဧတ္ထ ဂံ တာယတီတိ ဂောတ္တံ။ ဂောသဒ္ဒေန စေတ္ထ အဘိဓာနံ ဗုဒ္ဓိ စ ဝုစ္စတိ, တသ္မာ ဧဝမေတ္ထ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဂောတမောတိ ပဝတ္တမာနံ အဘိဓာနံ ဗုဒ္ဓိဉ္စ ဧကံသိကဝိသယတာယ တာယတိ ရက္ခတီတိ ဂောတ္တံ။ ယထာ ဟိ ဗုဒ္ဓိ အာရမ္မဏဘူတေန အတ္ထေန ဝိနာ န ဝတ္တတိ, ဧဝံ အဘိဓာနံ အဘိဓေယ္ယဘူတေန, တသ္မာ သော ဂောတ္တသင္ခာတော အတ္ထော တာနိ ဗုဒ္ဓိအဘိဓာနာနိ တာယတိ ရက္ခတီတိ ဝုစ္စတိ။ သော ပန အညကုလပရမ္ပရာယ အသာဓာရဏံ တသ္သ ကုလသ္သ အာဒိပုရိသသမုဒာဂတံ တံကုလပရိယာပန္နသာဓာရဏံ သာမညရူပန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဧတ္ထ စ သမဏောတိ ဣမိနာ သရိက္ခကဇနေဟိ ဘဂဝတော ဗဟုမတဘာဝော ဒသ္သိတော သမိတပာပတာကိတ္တနတော, ဂောတမောတိ ဣမိနာ လောကိယဇနေဟိ ဥဠာရကုလသမ္ဘူတတာဒီပနတော။ သက္ယသ္သ သုဒ္ဓောဒနမဟာရာဇသ္သ ပုတ္တော သက္ယပုတ္တော။ ဣမိနာ စ ဥဒိတောဒိတဝိပုလခတ္တိယကုလဝိဘာဝနတော ဝုတ္တံ ‘‘ဣဒံ ပန ဘဂဝတော ဥစ္စာကုလပအဒီပန’’န္တိ။ သဗ္ဗခတ္တိယာနဉ္ဟိ အာဒိဘူတမဟာသမ္မတမဟာရာဇတော ပဋ္ဌာယ အသမ္ဘိန္နံ ဥဠာရတမံ သက္ယရာဇကုလံ။ ကေနစိ ပာရိဇုညေန အနဘိဘူတောတိ ဉာတိပာရိဇုညဘောဂပာရိဇုညာဒိနာ ကေနစိ ပာရိဇုညေန ပရိဟာနိယာ အနဘိဘူတော အနဇ္ဈောတ္ထဋော။ တထာ ဟိ လောကနာထသ္သ အဘိဇာတိယံ တသ္သ ကုလသ္သ န ကိဉ္စိ ပာရိဇုညံ, အထ ခော ဝဍ္ဎိယေဝ။ အဘိနိက္ခမနေ စ တတော သမိဒ္ဓတမဘာဝော လောကေ ပာကဋော ပညာတော။ တေန ‘‘သက္ယကုလာ ပဗ္ဗဇိတော’’တိ ဣဒံ ဝစနံ ဘဂဝတော သဒ္ဓာပဗ္ဗဇိတဘာဝပရိဒီပနတ္ထံ ဝုတ္တံ မဟန္တံ ဉာတိပရိဝဋ္ဋံ မဟန္တဉ္စ ဘောဂက္ခန္ဓံ ပဟာယ ပဗ္ဗဇိတဘာဝသိဒ္ဓိတော။ တတော ပရန္တိ ‘‘ဝေရဉ္ဇာယံ ဝိဟရတီ’’တိအာဒိ။
Gottavasenāti ettha gaṃ tāyatīti gottaṃ. Gosaddena cettha abhidhānaṃ buddhi ca vuccati, tasmā evamettha attho daṭṭhabbo. Gotamoti pavattamānaṃ abhidhānaṃ buddhiñca ekaṃsikavisayatāya tāyati rakkhatīti gottaṃ. Yathā hi buddhi ārammaṇabhūtena atthena vinā na vattati, evaṃ abhidhānaṃ abhidheyyabhūtena, tasmā so gottasaṅkhāto attho tāni buddhiabhidhānāni tāyati rakkhatīti vuccati. So pana aññakulaparamparāya asādhāraṇaṃ tassa kulassa ādipurisasamudāgataṃ taṃkulapariyāpannasādhāraṇaṃ sāmaññarūpanti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca samaṇoti iminā sarikkhakajanehi bhagavato bahumatabhāvo dassito samitapāpatākittanato, gotamoti iminā lokiyajanehi uḷārakulasambhūtatādīpanato. Sakyassa suddhodanamahārājassa putto sakyaputto. Iminā ca uditoditavipulakhattiyakulavibhāvanato vuttaṃ ‘‘idaṃ pana bhagavato uccākulapaadīpana’’nti. Sabbakhattiyānañhi ādibhūtamahāsammatamahārājato paṭṭhāya asambhinnaṃ uḷāratamaṃ sakyarājakulaṃ. Kenaci pārijuññena anabhibhūtoti ñātipārijuññabhogapārijuññādinā kenaci pārijuññena parihāniyā anabhibhūto anajjhotthaṭo. Tathā hi lokanāthassa abhijātiyaṃ tassa kulassa na kiñci pārijuññaṃ, atha kho vaḍḍhiyeva. Abhinikkhamane ca tato samiddhatamabhāvo loke pākaṭo paññāto. Tena ‘‘sakyakulā pabbajito’’ti idaṃ vacanaṃ bhagavato saddhāpabbajitabhāvaparidīpanatthaṃ vuttaṃ mahantaṃ ñātiparivaṭṭaṃ mahantañca bhogakkhandhaṃ pahāya pabbajitabhāvasiddhito. Tato paranti ‘‘verañjāyaṃ viharatī’’tiādi.
ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနတ္ထေ ဥပယောဂဝစနန္တိ ဣတ္ထံ ဣမံ ပကာရံ ဘူတော အာပန္နောတိ ဣတ္တမ္ဘူတော, တသ္သ အာခ္ယာနံ ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနံ, သောယေဝ အတ္ထော ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနတ္ထော။ အထ ဝာ ဣတ္ထံ ဧဝံ ပကာရော ဘူတော ဇာတောတိ ဧဝံ ကထနတ္ထော ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနတ္ထော, တသ္မိံ ဥပယောဂဝစနန္တိ အတ္ထော။ ဧတ္ထ စ အဗ္ဘုဂ္ဂတောတိ ဧတ္ထ အဘိ-သဒ္ဒော ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနတ္ထဇောတကော အဘိဘဝိတ္ဝာ ဥဂ္ဂမနပ္ပကာရသ္သ ဒီပနတော။ တေန ယောဂတော ‘‘တံ ခော ပန ဘဝန္တံ ဂောတမ’’န္တိ ဣဒံ ဥပယောဂဝစနံ သာမိအတ္ထေပိ သမာနံ ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနဒီပနတော ‘‘ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနတ္ထေ’’တိ ဝုတ္တံ။ တေနေဝာဟ ‘‘တသ္သ ခော ပန ဘောတော ဂောတမသ္သာတိ အတ္ထော’’တိ။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – ယထာ ‘‘သာဓု ဒေဝဒတ္တော မာတရမဘီ’’တိ ဧတ္ထ အဘိသဒ္ဒယောဂတော ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနေ ဥပယောဂဝစနံ ကတံ, ဧဝမိဓာပိ တံ ခော ပန ဘဝန္တံ ဂောတမံ အဘိ ဧဝံ ကလ္ယာဏော ကိတ္တိသဒ္ဒော ဥဂ္ဂတောတိ အဘိသဒ္ဒယောဂတော ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနေ ဥပယောဂဝစနန္တိ။ ‘‘သာဓု ဒေဝဒတ္တော မာတရမဘီ’’တိ ဧတ္ထ ဟိ ‘‘ဒေဝဒတ္တော မာတရမဘိ မာတရိ ဝိသယေ မာတုယာ ဝာ သာဓူ’’တိ ဧဝံ အဓိကရဏတ္ထေ သာမိအတ္ထေ ဝာ ဘုမ္မဝစနသ္သ ဝာ သာမိဝစနသ္သ ဝာ ပသင္ဂေ ဣတ္ထမ္ဘူတာခ္ယာနတ္ထဇောတကေန အဘိသဒ္ဒေန ယောဂေ ဥပယောဂဝစနံ ကတံ။ ယထာ စေတ္ထ ‘‘ဒေဝဒတ္တော မာတု ဝိသယေ မာတုသမ္ဗန္ဓီ ဝာ သာဓုတ္တပ္ပကာရပ္ပတ္တော’’တိ အယမတ္ထော ဝိညာယတိ , ဧဝမိဓာပိ ‘‘ဘောတော ဂောတမသ္သ သမ္ဗန္ဓီ ကိတ္တိသဒ္ဒော အဗ္ဘုဂ္ဂတော အဘိဘဝိတ္ဝာ ဥဂ္ဂမနပ္ပကာရပ္ပတ္တော’’တိ အယမတ္ထော ဝိညာယတိ။ တတ္ထ ဟိ ဒေဝဒတ္တဂ္ဂဟဏံ ဝိယ ဣဓ ကိတ္တိသဒ္ဒဂ္ဂဟဏံ, တထာ တတ္ထ ‘‘မာတရ’’န္တိ ဝစနံ ဝိယ ဣဓ ‘‘တံ ခော ပန ဘဝန္တံ ဂောတမ’’န္တိ ဝစနံ, တတ္ထ သာဓုသဒ္ဒဂ္ဂဟဏံ ဝိယ ဣဓ ဥဂ္ဂတသဒ္ဒဂ္ဂဟဏံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Itthambhūtākhyānatthe upayogavacananti itthaṃ imaṃ pakāraṃ bhūto āpannoti ittambhūto, tassa ākhyānaṃ itthambhūtākhyānaṃ, soyeva attho itthambhūtākhyānattho. Atha vā itthaṃ evaṃ pakāro bhūto jātoti evaṃ kathanattho itthambhūtākhyānattho, tasmiṃ upayogavacananti attho. Ettha ca abbhuggatoti ettha abhi-saddo itthambhūtākhyānatthajotako abhibhavitvā uggamanappakārassa dīpanato. Tena yogato ‘‘taṃ kho pana bhavantaṃ gotama’’nti idaṃ upayogavacanaṃ sāmiatthepi samānaṃ itthambhūtākhyānadīpanato ‘‘itthambhūtākhyānatthe’’ti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘tassa kho pana bhoto gotamassāti attho’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā ‘‘sādhu devadatto mātaramabhī’’ti ettha abhisaddayogato itthambhūtākhyāne upayogavacanaṃ kataṃ, evamidhāpi taṃ kho pana bhavantaṃ gotamaṃ abhi evaṃ kalyāṇo kittisaddo uggatoti abhisaddayogato itthambhūtākhyāne upayogavacananti. ‘‘Sādhu devadatto mātaramabhī’’ti ettha hi ‘‘devadatto mātaramabhi mātari visaye mātuyā vā sādhū’’ti evaṃ adhikaraṇatthe sāmiatthe vā bhummavacanassa vā sāmivacanassa vā pasaṅge itthambhūtākhyānatthajotakena abhisaddena yoge upayogavacanaṃ kataṃ. Yathā cettha ‘‘devadatto mātu visaye mātusambandhī vā sādhuttappakārappatto’’ti ayamattho viññāyati , evamidhāpi ‘‘bhoto gotamassa sambandhī kittisaddo abbhuggato abhibhavitvā uggamanappakārappatto’’ti ayamattho viññāyati. Tattha hi devadattaggahaṇaṃ viya idha kittisaddaggahaṇaṃ, tathā tattha ‘‘mātara’’nti vacanaṃ viya idha ‘‘taṃ kho pana bhavantaṃ gotama’’nti vacanaṃ, tattha sādhusaddaggahaṇaṃ viya idha uggatasaddaggahaṇaṃ veditabbaṃ.
ကလ္ယာဏောတိ ဘဒ္ဒကော။ ကလ္ယာဏဘာဝော စသ္သ ကလ္ယာဏဂုဏဝိသယတာယာတိ အာဟ ‘‘ကလ္ယာဏဂုဏသမန္နာဂတော’’တိ, ကလ္ယာဏေဟိ ဂုဏေဟိ သမန္နာဂတော တံဝိသယတာယ ယုတ္တောတိ အတ္ထော။ တံဝိသယတာ ဟေတ္ထ သမန္နာဂမော ကလ္ယာဏဂုဏဝိသယတာယ တန္နိသ္သိတောတိ အဓိပ္ပာယော။ သေဋ္ဌောတိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော။ သေဋ္ဌဂုဏဝိသယတာယ ဧဝ ဟိ ကိတ္တိသဒ္ဒသ္သ သေဋ္ဌတာ ‘‘ဘဂဝာတိ ဝစနံ သေဋ္ဌ’’န္တိအာဒီသု ဝိယ။ ‘‘ဘဂဝာ အရဟ’’န္တိအာဒိနာ ဂုဏာနံ သံကိတ္တနတော သဒ္ဒနီယတော စ ကိတ္တိသဒ္ဒော ဝဏ္ဏောတိ အာဟ ‘‘ကိတ္တိသဒ္ဒောတိ ကိတ္တိ ဧဝာ’’တိ။ ဝဏ္ဏောယေဝ ဟိ ကိတ္တေတဗ္ဗတော ကိတ္တိသဒ္ဒနီယတော သဒ္ဒောတိ စ ဝုစ္စတိ။ ကိတ္တိပရိယာယော ဟိ သဒ္ဒသဒ္ဒော ယထာ ‘‘ဥဠာရသဒ္ဒာ ဣသယော, ဂုဏဝန္တော တပသ္သိနော’’တိ။ အဘိတ္ထဝနဝသေန ပဝတ္တော သဒ္ဒော ထုတိဃောသော, အဘိတ္ထဝုဒာဟာရော။
Kalyāṇoti bhaddako. Kalyāṇabhāvo cassa kalyāṇaguṇavisayatāyāti āha ‘‘kalyāṇaguṇasamannāgato’’ti, kalyāṇehi guṇehi samannāgato taṃvisayatāya yuttoti attho. Taṃvisayatā hettha samannāgamo kalyāṇaguṇavisayatāya tannissitoti adhippāyo. Seṭṭhoti etthāpi eseva nayo. Seṭṭhaguṇavisayatāya eva hi kittisaddassa seṭṭhatā ‘‘bhagavāti vacanaṃ seṭṭha’’ntiādīsu viya. ‘‘Bhagavā araha’’ntiādinā guṇānaṃ saṃkittanato saddanīyato ca kittisaddo vaṇṇoti āha ‘‘kittisaddoti kitti evā’’ti. Vaṇṇoyeva hi kittetabbato kittisaddanīyato saddoti ca vuccati. Kittipariyāyo hi saddasaddo yathā ‘‘uḷārasaddā isayo, guṇavanto tapassino’’ti. Abhitthavanavasena pavatto saddo thutighoso, abhitthavudāhāro.
‘‘အဗ္ဘုဂ္ဂတော’’တိ ပန ဧတသ္သ အတ္ထော အဋ္ဌကထာယံ န ဒသ္သိတော, တသ္မာ တသ္သတ္ထော ဧဝံ ဝေဒိတဗ္ဗော – အဗ္ဘုဂ္ဂတောတိ အဘိဘဝိတ္ဝာ ဥဂ္ဂတော, အနညသာဓာရဏဂုဏေ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တတ္တာ သဒေဝကံ လောကံ အဇ္ဈောတ္ထရိတ္ဝာ ပဝတ္တောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ကိန္တိ သဒ္ဒော အဗ္ဘုဂ္ဂတောတိ အာဟ ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာ’’တိအာဒိ။ ဣတော ပရံ ပန ဤဒိသေသု ဌာနေသု ယတ္ထ ယတ္ထ ပာဠိပာဌသ္သ အတ္ထော ဝတ္တဗ္ဗော သိယာ, တတ္ထ တတ္ထ ‘‘ပာဠိယံ ပနာ’’တိ ဝတ္ဝာ အတ္ထံ ဒသ္သယိသ္သာမ, ဣဒာနိ တတ္ထ ပဒယောဇနာပုဗ္ဗကံ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာတိအာဒီသု ပန အယံ တာဝ ယောဇနာ’’တိအာဒိ။ သော ဘဂဝာတိ ယော သော သမတိံသ ပာရမိယော ပူရေတ္ဝာ သဗ္ဗကိလေသေ ဘဉ္ဇိတ္ဝာ အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓော ဒေဝာနံ အတိဒေဝော သက္ကာနံ အတိသက္ကော ဗ္ရဟ္မာနံ အတိဗ္ရဟ္မာ လောကနာထော ဘာဂ္ယဝန္တတာဒီဟိ ကာရဏေဟိ ဘဂဝာတိ လဒ္ဓနာမော, သော ဘဂဝာ။ ဘဂဝာတိ ဟိ ဣဒံ သတ္ထု နာမကိတ္တနံ။ တေနာဟ အာယသ္မာ ဓမ္မသေနာပတိ ‘‘ဘဂဝာတိ နေတံ နာမံ မာတရာ ကတ’’န္တိအာဒိ (မဟာနိ. ၈၄)။ ပရတော ပန ဘဂဝာတိ ဂုဏကိတ္တနမေဝ။ ယထာ ကမ္မဋ္ဌာနိကေန ‘‘အရဟ’’န္တိအာဒီသု နဝသု ဌာနေသု ပစ္စေကံ ဣတိပိသဒ္ဒံ ယောဇေတ္ဝာ ဗုဒ္ဓဂုဏာ အနုသ္သရီယန္တိ, ဧဝံ ဗုဒ္ဓဂုဏသံကိတ္တကေနပီတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဣတိပိ အရဟံ ဣတိပိ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော။ပေ.။ ဣတိပိ ဘဂဝာ’’တိ အာဟ။ ဧဝဉ္ဟိ သတိ ‘‘အရဟ’’န္တိအာဒီဟိ နဝဟိ ပဒေဟိ ယေ သဒေဝကေ လောကေ အတိဝိယ ပာကဋာ ပညာတာ ဗုဒ္ဓဂုဏာ, တေ နာနပ္ပကာရတော ဝိဘာဝိတာ ဟောန္တိ။ ‘‘ဣတိပေတံ ဘူတံ, ဣတိပေတံ တစ္ဆ’’န္တိအာဒီသု (ဒီ. နိ. ၁.၆) ဝိယ ဟိ ဣဓ ဣတိ-သဒ္ဒော အာသန္နပစ္စက္ခကာရဏတ္ထော , ပိ-သဒ္ဒော သမ္ပိဏ္ဍနတ္ထော, တေန စ တေသံ ဂုဏာနံ ဗဟုဘာဝော ဒီပိတော, တာနိ စ ဂုဏသလ္လက္ခဏကာရဏာနိ သဒ္ဓာသမ္ပန္နာနံ ဝိညုဇာတိကာနံ ပစ္စက္ခာနိ ဟောန္တီတိ တာနိ သံကိတ္တေန္တေန ဝိညုနာ စိတ္တသ္သ သမ္မုခီဘူတာနေဝ ကတ္ဝာ သံကိတ္တေတဗ္ဗာနီတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဣမိနာ စ ဣမိနာ စ ကာရဏေနာတိ ဝုတ္တံ ဟောတီ’’တိ အာဟ။
‘‘Abbhuggato’’ti pana etassa attho aṭṭhakathāyaṃ na dassito, tasmā tassattho evaṃ veditabbo – abbhuggatoti abhibhavitvā uggato, anaññasādhāraṇaguṇe ārabbha pavattattā sadevakaṃ lokaṃ ajjhottharitvā pavattoti vuttaṃ hoti. Kinti saddo abbhuggatoti āha ‘‘itipi so bhagavā’’tiādi. Ito paraṃ pana īdisesu ṭhānesu yattha yattha pāḷipāṭhassa attho vattabbo siyā, tattha tattha ‘‘pāḷiyaṃ panā’’ti vatvā atthaṃ dassayissāma, idāni tattha padayojanāpubbakaṃ atthaṃ dassento āha ‘‘itipi so bhagavātiādīsu panaayaṃ tāva yojanā’’tiādi. So bhagavāti yo so samatiṃsa pāramiyo pūretvā sabbakilese bhañjitvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā lokanātho bhāgyavantatādīhi kāraṇehi bhagavāti laddhanāmo, so bhagavā. Bhagavāti hi idaṃ satthu nāmakittanaṃ. Tenāha āyasmā dhammasenāpati ‘‘bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kata’’ntiādi (mahāni. 84). Parato pana bhagavāti guṇakittanameva. Yathā kammaṭṭhānikena ‘‘araha’’ntiādīsu navasu ṭhānesu paccekaṃ itipisaddaṃ yojetvā buddhaguṇā anussarīyanti, evaṃ buddhaguṇasaṃkittakenapīti dassento ‘‘itipi arahaṃ itipi sammāsambuddho…pe… itipi bhagavā’’ti āha. Evañhi sati ‘‘araha’’ntiādīhi navahi padehi ye sadevake loke ativiya pākaṭā paññātā buddhaguṇā, te nānappakārato vibhāvitā honti. ‘‘Itipetaṃ bhūtaṃ, itipetaṃ taccha’’ntiādīsu (dī. ni. 1.6) viya hi idha iti-saddo āsannapaccakkhakāraṇattho , pi-saddo sampiṇḍanattho, tena ca tesaṃ guṇānaṃ bahubhāvo dīpito, tāni ca guṇasallakkhaṇakāraṇāni saddhāsampannānaṃ viññujātikānaṃ paccakkhāni hontīti tāni saṃkittentena viññunā cittassa sammukhībhūtāneva katvā saṃkittetabbānīti dassento ‘‘iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṃ hotī’’ti āha.
‘‘သုတ္တန္တိကာနံ ဝစနာနမတ္ထံ, သုတ္တာနုရူပံ ပရိဒီပယန္တီ’’တိ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တတ္တာ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂေ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၂၅-၁၂၈) သဗ္ဗာကာရတော သံဝဏ္ဏိတမ္ပိ အတ္ထံ ဣဓာပိ ဝိတ္ထာရေတ္ဝာ ဒသ္သေတုကာမော တတ္ထ ပယောဇနမာဟ ‘‘ဣဒာနိ ဝိနယဓရာန’’န္တိအာဒိ။ တတ္ထ စိတ္တသမ္ပဟံသနတ္ထန္တိ စိတ္တသန္တောသနတ္ထံ, စိတ္တပ္ပသာဒဇနနတ္ထန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ‘‘အာရကတ္တာ’’တိအာဒီသု အာရကတ္တာတိ သုဝိဒူရတ္တာ။ အရီနန္တိ ကိလေသာရီနံ။ အရာနန္တိ သံသာရစက္ကသ္သ အရာနံ။ ဟတတ္တာတိ ဝိဒ္ဓံသိတတ္တာ။ ပစ္စယာဒီနန္တိ စီဝရာဒိပစ္စယာနဉ္စေဝ ပူဇာဝိသေသာနဉ္စ။
‘‘Suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ, suttānurūpaṃ paridīpayantī’’ti heṭṭhā vuttattā visuddhimagge (visuddhi. 1.125-128) sabbākārato saṃvaṇṇitampi atthaṃ idhāpi vitthāretvā dassetukāmo tattha payojanamāha ‘‘idāni vinayadharāna’’ntiādi. Tattha cittasampahaṃsanatthanti cittasantosanatthaṃ, cittappasādajananatthanti vuttaṃ hoti. ‘‘Ārakattā’’tiādīsu ārakattāti suvidūrattā. Arīnanti kilesārīnaṃ. Arānanti saṃsāracakkassa arānaṃ. Hatattāti viddhaṃsitattā. Paccayādīnanti cīvarādipaccayānañceva pūjāvisesānañca.
ဣဒာနိ ယထာဝုတ္တမေဝတ္ထံ ဝိဘာဝေန္တော အာဟ ‘‘အာရကာ ဟိ သော’’တိအာဒိ။ ဒူရတာ နာမ အာသန္နတာ ဝိယ ဥပာဒာယုပာဒာယ ဝုစ္စတီတိ ပရမုက္ကံသဂတံ ဒူရဘာဝံ ဒသ္သေန္တော ‘‘သုဝိဒူရဝိဒူရေ ဌိတော’’တိ အာဟ, သုဋ္ဌု ဝိဒူရဘာဝေနေဝ ဝိဒူရေ ဌိတောတိ အတ္ထော။ သော ပနသ္သ ကိလေသေဟိ ဒူရေ ဌိတဘာဝော, န ပဒေသဝသေန, အထ ခော တေသံ သဗ္ဗသော ပဟီနတ္တာတိ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘မဂ္ဂေန ကိလေသာနံ ဝိဒ္ဓံသိတတ္တာ’’တိ။ နနု အညေသမ္ပိ ခီဏာသဝာနံ တေ ပဟီနာ ဧဝာတိ အနုယောဂံ မနသိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ ‘‘သဝာသနာန’’န္တိ။ န ဟိ ဌပေတ္ဝာ ဘဂဝန္တံ အညေ သဟ ဝာသနာယ ကိလေသေ ပဟာတုံ သက္ကောန္တိ။ ဧတေန အညေဟိ အသာဓာရဏံ ဘဂဝတော အရဟတ္တန္တိ ဒသ္သိတံ ဟောတိ။ ကာ ပနာယံ ဝာသနာ နာမ? ပဟီနကိလေသသ္သပိ အပ္ပဟီနကိလေသသ္သ ပယောဂသဒိသပယောဂဟေတုဘူတော ကိလေသနိသ္သိတော သာမတ္ထိယဝိသေသော အာယသ္မတော ပိလိန္ဒဝစ္ဆသ္သ ဝသလသမုဒာစာရနိမိတ္တံ ဝိယ။ ကထံ ပန ‘‘အာရကာ’’တိ ဝုတ္တေ ‘‘ကိလေသေဟီ’’တိ အယမတ္ထော လဗ္ဘတီတိ သာမညစောဒနာယ ဝိသေသေ အဝဋ္ဌာနတော ဝိသေသတ္ထိနာ စ ဝိသေသသ္သ အနုပယုဇ္ဇိတဗ္ဗတော ‘‘အာရကာသ္သ ဟောန္တိ ပာပကာ အကုသလာ ဓမ္မာ’’တိအာဒီနိ (မ. နိ. ၁.၄၃၄) သုတ္တပဒာနေတ္ထ ဥဒာဟရိတဗ္ဗာနိ။ အာရကာတိ စေတ္ထ အာ-ကာရသ္သ ရသ္သတ္တံ, က-ကာရသ္သ စ ဟကာရံ သာနုသာရံ ကတ္ဝာ နိရုတ္တိနယေန ‘‘အရဟ’’န္တိ ပဒသိဒ္ဓိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ယထာဝုတ္တသ္သေဝတ္ထသ္သ သုခဂ္ဂဟဏတ္ထံ ဣဒမေတ္ထ ဝုစ္စတိ –
Idāni yathāvuttamevatthaṃ vibhāvento āha ‘‘ārakā hi so’’tiādi. Dūratā nāma āsannatā viya upādāyupādāya vuccatīti paramukkaṃsagataṃ dūrabhāvaṃ dassento ‘‘suvidūravidūre ṭhito’’ti āha, suṭṭhu vidūrabhāveneva vidūre ṭhitoti attho. So panassa kilesehi dūre ṭhitabhāvo, na padesavasena, atha kho tesaṃ sabbaso pahīnattāti dassento āha ‘‘maggena kilesānaṃ viddhaṃsitattā’’ti. Nanu aññesampi khīṇāsavānaṃ te pahīnā evāti anuyogaṃ manasi katvā vuttaṃ ‘‘savāsanāna’’nti. Na hi ṭhapetvā bhagavantaṃ aññe saha vāsanāya kilese pahātuṃ sakkonti. Etena aññehi asādhāraṇaṃ bhagavato arahattanti dassitaṃ hoti. Kā panāyaṃ vāsanā nāma? Pahīnakilesassapi appahīnakilesassa payogasadisapayogahetubhūto kilesanissito sāmatthiyaviseso āyasmato pilindavacchassa vasalasamudācāranimittaṃ viya. Kathaṃ pana ‘‘ārakā’’ti vutte ‘‘kilesehī’’ti ayamattho labbhatīti sāmaññacodanāya visese avaṭṭhānato visesatthinā ca visesassa anupayujjitabbato ‘‘ārakāssa honti pāpakā akusalā dhammā’’tiādīni (ma. ni. 1.434) suttapadānettha udāharitabbāni. Ārakāti cettha ā-kārassa rassattaṃ, ka-kārassa ca hakāraṃ sānusāraṃ katvā niruttinayena ‘‘araha’’nti padasiddhi veditabbā. Yathāvuttassevatthassa sukhaggahaṇatthaṃ idamettha vuccati –
‘‘သော တတော အာရကာ နာမ၊ ယသ္သ ယေနာသမင္ဂိတာ။
‘‘So tato ārakā nāma, yassa yenāsamaṅgitā;
အသမင္ဂီ စ ဒောသေဟိ၊ နာထော တေနာရဟံ မတော’’တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၂၅)။
Asamaṅgī ca dosehi, nātho tenārahaṃ mato’’ti. (visuddhi. 1.125);
အနတ္ထစရဏေန ကိလေသာ ဧဝ အရယောတိ ကိလေသာရယော။ အရီနံ ဟတတ္တာ အရိဟာတိ ဝတ္တဗ္ဗေ နိရုတ္တိနယေန ‘‘အရဟ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဧတ္ထာပိ ယထာဝုတ္တသ္သတ္ထသ္သ သုခဂ္ဂဟဏတ္ထံ ဣဒံ ဝေဒိတဗ္ဗံ –
Anatthacaraṇena kilesā eva arayoti kilesārayo. Arīnaṃ hatattā arihāti vattabbe niruttinayena ‘‘araha’’nti vuttaṃ. Etthāpi yathāvuttassatthassa sukhaggahaṇatthaṃ idaṃ veditabbaṃ –
‘‘ယသ္မာ ရာဂာဒိသင္ခာတာ၊ သဗ္ဗေပိ အရယော ဟတာ။
‘‘Yasmā rāgādisaṅkhātā, sabbepi arayo hatā;
ပညာသတ္ထေန နာထေန၊ တသ္မာပိ အရဟံ မတော’’တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၂၆)။
Paññāsatthena nāthena, tasmāpi arahaṃ mato’’ti. (visuddhi. 1.126);
ယဉ္စေတံ သံသာရစက္ကန္တိ သမ္ဗန္ဓော။ ရထစက္ကသ္သ နာဘိ ဝိယ မူလာဝယဝဘူတံ အန္တော ဗဟိ စ သမဝဋ္ဌိတံ အဝိဇ္ဇာဘဝတဏ္ဟာဒ္ဝယန္တိ ဝုတ္တံ ‘‘အဝိဇ္ဇာဘဝတဏ္ဟာမယနာဘီ’’တိ။ နာဘိယာ နေမိယာ စ သမ္ဗဒ္ဓအရသဒိသာ ပစ္စယဖလဘူတေဟိ အဝိဇ္ဇာတဏ္ဟာဇရာမရဏေဟိ သမ္ဗဒ္ဓာ ပုညာဘိသင္ခာရအပုညာဘိသင္ခာရအာနေဉ္ဇာဘိသင္ခာရာတိ ဝုတ္တံ ‘‘ပုညာဒိအဘိသင္ခာရာရ’’န္တိ။ တတ္ထ တတ္ထ ဘဝေ ပရိယန္တဘာဝေန ပာကဋံ ဇရာမရဏန္တိ တံ နေမိဋ္ဌာနိယံ ကတ္ဝာ အာဟ ‘‘ဇရာမရဏနေမီ’’တိ။ ယထာ ရထစက္ကပ္ပဝတ္တိယာ ပဓာနကာရဏံ အက္ခော, ဧဝံ သံသာရစက္ကပ္ပဝတ္တိယာ အာသဝသမုဒယောတိ အာဟ ‘‘အာသဝသမုဒယမယေန အက္ခေန ဝိဇ္ဈိတ္ဝာ’’တိ။ အာသဝာ ဧဝ အဝိဇ္ဇာဒီနံ ကာရဏတ္တာ အာသဝသမုဒယော။ ယထာဟ ‘‘အာသဝသမုဒယာ အဝိဇ္ဇာသမုဒယော’’တိ (မ. နိ. ၁.၁၀၃)။ ဝိပာကကဋတ္တာရူပပ္ပဘေဒော ကာမဘဝာဒိကော တိဘဝော ဧဝ ရထော, တသ္မိံ တိဘဝရထေ။ အတ္တနော ပစ္စယေဟိ သမံ, သဗ္ဗသော ဝာ အာဒိတော ပဋ္ဌာယ ယောဇိတန္တိ သမာယောဇိတံ။ အာဒိရဟိတံ ကာလံ ပဝတ္တတီတိ ကတ္ဝာ အနာဒိကာလပ္ပဝတ္တံ။
Yañcetaṃ saṃsāracakkanti sambandho. Rathacakkassa nābhi viya mūlāvayavabhūtaṃ anto bahi ca samavaṭṭhitaṃ avijjābhavataṇhādvayanti vuttaṃ ‘‘avijjābhavataṇhāmayanābhī’’ti. Nābhiyā nemiyā ca sambaddhaarasadisā paccayaphalabhūtehi avijjātaṇhājarāmaraṇehi sambaddhā puññābhisaṅkhāraapuññābhisaṅkhāraāneñjābhisaṅkhārāti vuttaṃ ‘‘puññādiabhisaṅkhārāra’’nti. Tattha tattha bhave pariyantabhāvena pākaṭaṃ jarāmaraṇanti taṃ nemiṭṭhāniyaṃ katvā āha ‘‘jarāmaraṇanemī’’ti. Yathā rathacakkappavattiyā padhānakāraṇaṃ akkho, evaṃ saṃsāracakkappavattiyā āsavasamudayoti āha ‘‘āsavasamudayamayena akkhena vijjhitvā’’ti. Āsavā eva avijjādīnaṃ kāraṇattā āsavasamudayo. Yathāha ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103). Vipākakaṭattārūpappabhedo kāmabhavādiko tibhavo eva ratho, tasmiṃ tibhavarathe. Attano paccayehi samaṃ, sabbaso vā ādito paṭṭhāya yojitanti samāyojitaṃ. Ādirahitaṃ kālaṃ pavattatīti katvā anādikālappavattaṃ.
‘‘ခန္ဓာနဉ္စ ပဋိပာဋိ၊ ဓာတုအာယတနာန စ။
‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;
အဗ္ဗောစ္ဆိန္နံ ဝတ္တမာနာ၊ သံသာရောတိ ပဝုစ္စတီ’’တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၆၁၉; ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၉၅ အပသာဒနာဝဏ္ဏနာ; သံ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၂.၆၀; အ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၄.၁၉၉) –
Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 2.619; dī. ni. aṭṭha. 2.95 apasādanāvaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.60; a. ni. aṭṭha. 2.4.199) –
ဧဝံ ဝုတ္တသံသာရောဝ သံသာရစက္ကံ။ အနေနာတိ ဘဂဝတာ။ ဗောဓိမဏ္ဍေတိ ဗောဓိသင္ခာတသ္သ ဉာဏသ္သ မဏ္ဍဘာဝပ္ပတ္တေ ဌာနေ ကာလေ ဝာ။ ဗောဓီတိ ပညာ, သာ ဧတ္ထ မဏ္ဍာ ပသန္နာ ဇာတာတိ ဗောဓိမဏ္ဍော။ ဝီရိယပာဒေဟီတိ သံကိလေသဝောဒာနပက္ခိယေသု သန္နိရုမ္ဘနသန္နိက္ခိပနကိစ္စတာယ ဒ္ဝိဓာ ပဝတ္တေတိ အတ္တနော ဝီရိယသင္ခာတေဟိ ပာဒေဟိ။ သီလပထဝိယန္တိ ပတိဋ္ဌာနဋ္ဌေန သီလမေဝ ပထဝီ, တသ္သံ။ ပတိဋ္ဌာယာတိ သမ္ပာဒနဝသေန ပတိဋ္ဌဟိတ္ဝာ။ သဒ္ဓာဟတ္ထေနာတိ အနဝဇ္ဇဓမ္မာဒာနသာဓနတော သဒ္ဓာဝ ဟတ္ထော, တေန။ ကမ္မက္ခယကရန္တိ ကာယကမ္မာဒိဘေဒသ္သ သဗ္ဗသ္သပိ ကမ္မသ္သ ခယကရဏတော ကမ္မက္ခယကရံ။ ဉာဏဖရသုန္တိ သမာဓိသိလာယံ သုနိသိတံ မဂ္ဂဉာဏဖရသုံ ဂဟေတ္ဝာ။
Evaṃ vuttasaṃsārova saṃsāracakkaṃ. Anenāti bhagavatā. Bodhimaṇḍeti bodhisaṅkhātassa ñāṇassa maṇḍabhāvappatte ṭhāne kāle vā. Bodhīti paññā, sā ettha maṇḍā pasannā jātāti bodhimaṇḍo. Vīriyapādehīti saṃkilesavodānapakkhiyesu sannirumbhanasannikkhipanakiccatāya dvidhā pavatteti attano vīriyasaṅkhātehi pādehi. Sīlapathaviyanti patiṭṭhānaṭṭhena sīlameva pathavī, tassaṃ. Patiṭṭhāyāti sampādanavasena patiṭṭhahitvā. Saddhāhatthenāti anavajjadhammādānasādhanato saddhāva hattho, tena. Kammakkhayakaranti kāyakammādibhedassa sabbassapi kammassa khayakaraṇato kammakkhayakaraṃ. Ñāṇapharasunti samādhisilāyaṃ sunisitaṃ maggañāṇapharasuṃ gahetvā.
ဧဝံ ‘‘အရာနံ ဟတတ္တာ’’တိ ဧတ္ထ ဝုတ္တံ အရသင္ခာတံ သံသာရံ စက္ကံ ဝိယ စက္ကန္တိ ဂဟေတ္ဝာ အတ္ထယောဇနံ ကတ္ဝာ ဣဒာနိ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒဒေသနာက္ကမေနပိ တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘အထ ဝာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ အနမတဂ္ဂသံသာရဝဋ္ဋန္တိ အနု အနု အမတဂ္ဂံ အဝိညာတပုဗ္ဗကောဋိကံ သံသာရမဏ္ဍလံ။ သေသာ ဒသ ဓမ္မာတိ သင္ခာရာဒယော ဇာတိပရိယောသာနာ ဒသ ဓမ္မာ။ ကထံ တေသံ သင္ခာရာဒီနံ အရဘာဝောတိ အာဟ ‘‘အဝိဇ္ဇာမူလကတ္တာ ဇရာမရဏပရိယန္တတ္တာ စာ’’တိ။ တတ္ထ အဝိဇ္ဇာ မူလံ ပဓာနကာရဏံ ယေသံ သင္ခာရာဒီနံ တေ အဝိဇ္ဇာမူလကာ, တေသံ ဘာဝော အဝိဇ္ဇာမူလကတ္တံ။ ဇရာမရဏံ ပရိယန္တံ ပရိယောသာနဘူတံ ဧတေသန္တိ ဇရာမရဏပရိယန္တာ, သင္ခာရာဒယော ဒသ ဓမ္မာ။ တေသံ ဘာဝော ဇရာမရဏပရိယန္တတ္တံ။ သင္ခာရာဒိဇာတိပရိယောသာနာနံ ဒသဓမ္မာနံ အဝိဇ္ဇာမူလကတ္တာ ဇရာမရဏပရိယောသာနတ္တာ စာတိ အတ္ထော, နာဘိဘူတာယ အဝိဇ္ဇာယ မူလတော နေမိဘူတေန ဇရာမရဏေန အန္တတော သင္ခာရာဒီနံ သမ္ဗန္ဓတ္တာတိ အဓိပ္ပာယော။
Evaṃ ‘‘arānaṃ hatattā’’ti ettha vuttaṃ arasaṅkhātaṃ saṃsāraṃ cakkaṃ viya cakkanti gahetvā atthayojanaṃ katvā idāni paṭiccasamuppādadesanākkamenapi taṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha anamataggasaṃsāravaṭṭanti anu anu amataggaṃ aviññātapubbakoṭikaṃ saṃsāramaṇḍalaṃ. Sesā dasa dhammāti saṅkhārādayo jātipariyosānā dasa dhammā. Kathaṃ tesaṃ saṅkhārādīnaṃ arabhāvoti āha ‘‘avijjāmūlakattā jarāmaraṇapariyantattā cā’’ti. Tattha avijjā mūlaṃ padhānakāraṇaṃ yesaṃ saṅkhārādīnaṃ te avijjāmūlakā, tesaṃ bhāvo avijjāmūlakattaṃ. Jarāmaraṇaṃ pariyantaṃ pariyosānabhūtaṃ etesanti jarāmaraṇapariyantā, saṅkhārādayo dasa dhammā. Tesaṃ bhāvo jarāmaraṇapariyantattaṃ. Saṅkhārādijātipariyosānānaṃ dasadhammānaṃ avijjāmūlakattā jarāmaraṇapariyosānattā cāti attho, nābhibhūtāya avijjāya mūlato nemibhūtena jarāmaraṇena antato saṅkhārādīnaṃ sambandhattāti adhippāyo.
ဒုက္ခာဒီသူတိ ဒုက္ခသမုဒယနိရောဓမဂ္ဂေသု။ အညာဏန္တိ ဉာဏပ္ပဋိပက္ခတ္တာ မောဟော အညာဏံ, န ပန ဉာဏတော အညံ, နပိ ဉာဏသ္သ အဘာဝမတ္တံ။ တတ္ထ ဒုက္ခာဒီသု အညာဏံ ယထာသဘာဝပ္ပဋိဝေဓာပ္ပဒာနတော တပ္ပဋိစ္ဆာဒနဝသေနေဝ။ ဧတ္ထ ဟိ ကိဉ္စာပိ ဌပေတ္ဝာ လောကုတ္တရသစ္စဒ္ဝယံ သေသဋ္ဌာနေသု အာရမ္မဏဝသေနပိ အဝိဇ္ဇာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, ဧဝံ သန္တေပိ ပဋိစ္ဆာဒနဝသေနေဝ ဣဓ အဓိပ္ပေတာ။ သာ ဟိ ဥပ္ပန္နာ ဒုက္ခသစ္စံ ပဋိစ္ဆာဒေတ္ဝာ တိဋ္ဌတိ, ယာထာဝသရသလက္ခဏံ ပဋိဝိဇ္ဈိတုံ န ဒေတိ, တထာ သမုဒယံ နိရောဓံ မဂ္ဂန္တိ။
Dukkhādīsūti dukkhasamudayanirodhamaggesu. Aññāṇanti ñāṇappaṭipakkhattā moho aññāṇaṃ, na pana ñāṇato aññaṃ, napi ñāṇassa abhāvamattaṃ. Tattha dukkhādīsu aññāṇaṃ yathāsabhāvappaṭivedhāppadānato tappaṭicchādanavaseneva. Ettha hi kiñcāpi ṭhapetvā lokuttarasaccadvayaṃ sesaṭṭhānesu ārammaṇavasenapi avijjā uppajjati, evaṃ santepi paṭicchādanavaseneva idha adhippetā. Sā hi uppannā dukkhasaccaṃ paṭicchādetvā tiṭṭhati, yāthāvasarasalakkhaṇaṃ paṭivijjhituṃ na deti, tathā samudayaṃ nirodhaṃ magganti.
ဒုက္ခန္တိ စေတ္ထ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ အဓိပ္ပေတန္တိ တံ ကာမဘဝာဒိဝသေန တိဓာ ဘိန္ဒိတ္ဝာ တထာ တပ္ပဋိစ္ဆာဒိကဉ္စ အဝိဇ္ဇံ တိဓာ ကတ္ဝာ အဝိဇ္ဇာဒိပစ္စယေ တီသု ဘဝေသု သင္ခာရာဒိကေ ပဋိပာဋိယာ ဒသ္သေန္တော ‘‘ကာမဘဝေ စ အဝိဇ္ဇာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ကာမဘဝေ စ အဝိဇ္ဇာတိ ကာမဘဝေ အာဒီနဝပဋိစ္ဆာဒိကာ အဝိဇ္ဇာ။ ရူပဘဝေ အဝိဇ္ဇာ အရူပဘဝေ အဝိဇ္ဇာတိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော။ ကာမဘဝေ သင္ခာရာနန္တိ ကာမဘူမိပရိယာပန္နာနံ ပုညာပုညသင္ခာရာနံ, ကာမဘဝေ ဝာ နိပ္ဖာဒေတဗ္ဗာ ယေ ပုညာပုညသင္ခာရာ, တေသံ ကာမဘဝူပပတ္တိနိဗ္ဗတ္တကသင္ခာရာနန္တိ အတ္ထော။ သင္ခာရာတိ စေတ္ထ လောကိယကုသလာကုသလစေတနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ပစ္စယော ဟောတီတိ ပုညာဘိသင္ခာရာနံ တာဝ အာရမ္မဏပစ္စယေန စေဝ ဥပနိသ္သယပစ္စယေန စာတိ ဒ္ဝိဓာ ပစ္စယော ဟောတိ, အပုညာဘိသင္ခာရေသု သဟဇာတသ္သ သဟဇာတာဒိဝသေန, အသဟဇာတသ္သ အနန္တရသမနန္တရာဒိဝသေန, အနာနန္တရသ္သ ပန အာရမ္မဏဝသေန စေဝ ဥပနိသ္သယဝသေန စ ပစ္စယော ဟောတိ။ အရူပဘဝေ သင္ခာရာနန္တိ အာနေဉ္ဇာဘိသင္ခာရာနံ။ ပစ္စယော ဟောတီတိ ဥပနိသ္သယပစ္စယဝသေနေဝ။ ဣမသ္မိဉ္စ ပနတ္ထေ ဧတ္ထ ဝိတ္ထာရိယမာနေ အတိပ္ပပဉ္စော ဟောတိ, တသ္မာ တံ နယိဓ ဝိတ္ထာရယိသ္သာမ။ ဣတရေသူတိ ရူပာရူပဘဝေသု။
Dukkhanti cettha dukkhaṃ ariyasaccaṃ adhippetanti taṃ kāmabhavādivasena tidhā bhinditvā tathā tappaṭicchādikañca avijjaṃ tidhā katvā avijjādipaccaye tīsu bhavesu saṅkhārādike paṭipāṭiyā dassento ‘‘kāmabhave ca avijjā’’tiādimāha. Tattha kāmabhave ca avijjāti kāmabhave ādīnavapaṭicchādikā avijjā. Rūpabhave avijjā arūpabhave avijjāti etthāpi eseva nayo. Kāmabhave saṅkhārānanti kāmabhūmipariyāpannānaṃ puññāpuññasaṅkhārānaṃ, kāmabhave vā nipphādetabbā ye puññāpuññasaṅkhārā, tesaṃ kāmabhavūpapattinibbattakasaṅkhārānanti attho. Saṅkhārāti cettha lokiyakusalākusalacetanā veditabbā. Paccayo hotīti puññābhisaṅkhārānaṃ tāva ārammaṇapaccayena ceva upanissayapaccayena cāti dvidhā paccayo hoti, apuññābhisaṅkhāresu sahajātassa sahajātādivasena, asahajātassa anantarasamanantarādivasena, anānantarassa pana ārammaṇavasena ceva upanissayavasena ca paccayo hoti. Arūpabhave saṅkhārānanti āneñjābhisaṅkhārānaṃ. Paccayo hotīti upanissayapaccayavaseneva. Imasmiñca panatthe ettha vitthāriyamāne atippapañco hoti, tasmā taṃ nayidha vitthārayissāma. Itaresūti rūpārūpabhavesu.
တိဏ္ဏံ အာယတနာနန္တိ စက္ခုသောတမနာယတနာနံ ဃာနာဒိတ္တယသ္သ တတ္ထ အသမ္ဘဝတော။ ဧကသ္သာတိ မနာယတနသ္သ ဣတရေသံ တတ္ထ အသမ္ဘဝတော။ ဣမိနာ နယေန တိဏ္ဏံ ဖသ္သာနန္တိအာဒီသုပိ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဆဗ္ဗိဓသ္သ ဖသ္သသ္သာတိ စက္ခုသမ္ဖသ္သသောတသမ္ဖသ္သဃာနသမ္ဖသ္သဇိဝ္ဟာသမ္ဖသ္သကာယသမ္ဖသ္သမနောသမ္ဖသ္သာနံ ဝသေန ဆဗ္ဗိဓသ္သ ဖသ္သသ္သ။ ဆန္နံ ဝေဒနာနန္တိ စက္ခုသမ္ဖသ္သဇာ ဝေဒနာ, တထာ သောတသမ္ဖသ္သဇာ ဃာနသမ္ဖသ္သဇာ ဇိဝ္ဟာသမ္ဖသ္သဇာ ကာယသမ္ဖသ္သဇာ မနောသမ္ဖသ္သဇာ ဝေဒနာတိ ဣမာသံ ဆန္နံ ဝေဒနာနံ။ ဆန္နံ တဏ္ဟာကာယာနန္တိ ရူပတဏ္ဟာ သဒ္ဒတဏ္ဟာ ဂန္ဓတဏ္ဟာ ရသတဏ္ဟာ ဖောဋ္ဌဗ္ဗတဏ္ဟာ ဓမ္မတဏ္ဟာတိ ဣမေသံ ဆန္နံ တဏ္ဟာကာယာနံ။ တတ္ထ တတ္ထ သာ သာ တဏ္ဟာတိ ရူပတဏ္ဟာဒိဘေဒာ တတ္ထ တတ္ထ ကာမဘဝာဒီသု ဥပ္ပဇ္ဇနကတဏ္ဟာ။
Tiṇṇaṃāyatanānanti cakkhusotamanāyatanānaṃ ghānādittayassa tattha asambhavato. Ekassāti manāyatanassa itaresaṃ tattha asambhavato. Iminā nayena tiṇṇaṃ phassānantiādīsupi attho veditabbo. Chabbidhassa phassassāti cakkhusamphassasotasamphassaghānasamphassajivhāsamphassakāyasamphassamanosamphassānaṃ vasena chabbidhassa phassassa. Channaṃ vedanānanti cakkhusamphassajā vedanā, tathā sotasamphassajā ghānasamphassajā jivhāsamphassajā kāyasamphassajā manosamphassajā vedanāti imāsaṃ channaṃ vedanānaṃ. Channaṃ taṇhākāyānanti rūpataṇhā saddataṇhā gandhataṇhā rasataṇhā phoṭṭhabbataṇhā dhammataṇhāti imesaṃ channaṃ taṇhākāyānaṃ. Tattha tattha sā sā taṇhāti rūpataṇhādibhedā tattha tattha kāmabhavādīsu uppajjanakataṇhā.
သာ တဏ္ဟာဒိမူလိကာ ကထာ အတိသံခိတ္တာတိ တံ ဥပာဒာနဘဝေ စ ဝိဘဇိတ္ဝာ ဝိတ္ထာရေတ္ဝာ ဒသ္သေတုံ ‘‘ကထ’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ကာမေ ပရိဘုဉ္ဇိသ္သာမီတိ ဣမိနာ ကာမတဏ္ဟာပဝတ္တိမာဟ, တထာ သဂ္ဂသမ္ပတ္တိံ အနုဘဝိသ္သာမီတိအာဒီဟိ။ သာ ပန တဏ္ဟာ ယသ္မာ ဘုသမာဒာနဝသေန ပဝတ္တမာနာ ကာမုပာဒာနံ နာမ ဟောတိ, တသ္မာ ဝုတ္တံ ‘‘ကာမုပာဒာနပစ္စယာ’’တိ။ တထေဝာတိ ကာမုပာဒာနပစ္စယာ ဧဝ။ ဗ္ရဟ္မလောကသမ္ပတ္တိန္တိ ရူပီဗ္ရဟ္မလောကေ သမ္ပတ္တိံ။ ‘‘သဗ္ဗေပိ တေဘူမကာ ဓမ္မာ ကာမနီယဋ္ဌေန ကာမာ’’တိ ဝစနတော ဘဝရာဂောပိ ကာမုပာဒာနမေဝာတိ ကတ္ဝာ ‘‘ကာမုပာဒာနပစ္စယာ ဧဝ မေတ္တံ ဘာဝေတီ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ မေတ္တံ ဘာဝေတီတိ မိဇ္ဇတိ သိနိယ္ဟတီတိ မေတ္တာ, တံ ဘာဝေတိ ဝဍ္ဎေတီတိ အတ္ထော။ အထ ဝာ မေတ္တာ ဧတသ္သ အတ္ထီတိ မေတ္တံ, စိတ္တံ, တံသမ္ပယုတ္တံ ဈာနံ ဝာ, တံ ဘာဝေတိ ဝဍ္ဎေတိ ဥပ္ပာဒေတိ ဝာတိ အတ္ထော။ ကရုဏံ ဘာဝေတီတိအာဒီသုပိ ဣမိနာဝ နယေန အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Sā taṇhādimūlikā kathā atisaṃkhittāti taṃ upādānabhave ca vibhajitvā vitthāretvā dassetuṃ ‘‘katha’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kāme paribhuñjissāmīti iminā kāmataṇhāpavattimāha, tathā saggasampattiṃ anubhavissāmītiādīhi. Sā pana taṇhā yasmā bhusamādānavasena pavattamānā kāmupādānaṃ nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘kāmupādānapaccayā’’ti. Tathevāti kāmupādānapaccayā eva. Brahmalokasampattinti rūpībrahmaloke sampattiṃ. ‘‘Sabbepi tebhūmakā dhammā kāmanīyaṭṭhena kāmā’’ti vacanato bhavarāgopi kāmupādānamevāti katvā ‘‘kāmupādānapaccayā eva mettaṃ bhāvetī’’tiādi vuttaṃ. Tattha mettaṃ bhāvetīti mijjati siniyhatīti mettā, taṃ bhāveti vaḍḍhetīti attho. Atha vā mettā etassa atthīti mettaṃ, cittaṃ, taṃsampayuttaṃ jhānaṃ vā, taṃ bhāveti vaḍḍheti uppādeti vāti attho. Karuṇaṃ bhāvetītiādīsupi imināva nayena attho veditabbo.
သေသုပာဒာနမူလိကာသုပီတိ ဒိဋ္ဌုပာဒာနသီလဗ္ဗတုပာဒာနအတ္တဝာဒုပာဒာနမူလိကာသုပိ ယောဇနာသု ဧသေဝ နယောတိ အတ္ထော။ တတ္ထာယံ ယောဇနာ – ဣဓေကစ္စော ‘‘နတ္ထိ ပရလောကော’’တိ နတ္ထိကဒိဋ္ဌိံ ဂဏ္ဟာတိ, သော ဒိဋ္ဌုပာဒာနပစ္စယာ ကာယေန ဒုစ္စရိတံ စရတီတိအာဒိ ဝုတ္တနယေန ယောဇေတဗ္ဗံ။ အပရော ‘‘အသုကသ္မိံ သမ္ပတ္တိဘဝေ အတ္တာ ဥစ္ဆိဇ္ဇတီ’’တိ ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိံ ဂဏ္ဟာတိ, သော တတ္ရူပပတ္တိယာ ကာယေန သုစရိတံ စရတီတိအာဒိ ဝုတ္တနယေနေဝ ယောဇေတဗ္ဗံ။ အပရော ‘‘ရူပီ မနောမယော ဟုတ္ဝာ အတ္တာ ဥစ္ဆိဇ္ဇတီ’’တိ ရူပူပပတ္တိယာ မဂ္ဂံ ဘာဝေတိ ဘာဝနာပာရိပူရိယာတိ သဗ္ဗံ ဝုတ္တနယေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ အပရောပိ ‘‘အရူပဘဝေ ဥပ္ပဇ္ဇိတ္ဝာ အတ္တာ ဥစ္ဆိဇ္ဇတီ’’တိ အရူပူပပတ္တိယာ မဂ္ဂံ ဘာဝေတိ ဘာဝနာပာရိပူရိယာတိ သဗ္ဗံ ဝုတ္တနယေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဧတာဟိယေဝ အတ္တဝာဒုပာဒာနမူလိကာပိ ယောဇနာ သံဝဏ္ဏိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဧဝံ ဒိဋ္ဌဓမ္မနိဗ္ဗာနဝာဒဝသေနပိ ယောဇနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အပရော ‘‘သီလေန သုဒ္ဓိ, ဝတေန သုဒ္ဓီ’’တိ အသုဒ္ဓိမဂ္ဂံ ‘‘သုဒ္ဓိမဂ္ဂော’’တိ ပရာမသန္တော သီလဗ္ဗတုပာဒာနပစ္စယာ ကာယေန ဒုစ္စရိတံ စရတီတိအာဒိ သဗ္ဗံ ဝုတ္တနယေနေဝ ယောဇေတဗ္ဗံ။
Sesupādānamūlikāsupīti diṭṭhupādānasīlabbatupādānaattavādupādānamūlikāsupi yojanāsu eseva nayoti attho. Tatthāyaṃ yojanā – idhekacco ‘‘natthi paraloko’’ti natthikadiṭṭhiṃ gaṇhāti, so diṭṭhupādānapaccayā kāyena duccaritaṃ caratītiādi vuttanayena yojetabbaṃ. Aparo ‘‘asukasmiṃ sampattibhave attā ucchijjatī’’ti ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti, so tatrūpapattiyā kāyena sucaritaṃ caratītiādi vuttanayeneva yojetabbaṃ. Aparo ‘‘rūpī manomayo hutvā attā ucchijjatī’’ti rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti bhāvanāpāripūriyāti sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Aparopi ‘‘arūpabhave uppajjitvā attā ucchijjatī’’ti arūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti bhāvanāpāripūriyāti sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Etāhiyeva attavādupādānamūlikāpi yojanā saṃvaṇṇitāti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ diṭṭhadhammanibbānavādavasenapi yojanā veditabbā. Aparo ‘‘sīlena suddhi, vatena suddhī’’ti asuddhimaggaṃ ‘‘suddhimaggo’’ti parāmasanto sīlabbatupādānapaccayā kāyena duccaritaṃ caratītiādi sabbaṃ vuttanayeneva yojetabbaṃ.
ဣဒာနိ ယ္ဝာယံ သံသာရစက္ကံ ဒသ္သေန္တေန ‘‘ကာမဘဝေ အဝိဇ္ဇာ ကာမဘဝေ သင္ခာရာနံ ပစ္စယော ဟောတီ’’တိအာဒိနာ အဝိဇ္ဇာဒီနံ ပစ္စယဘာဝော သင္ခာရာဒီနံ ပစ္စယုပ္ပန္နဘာဝော စ ဒသ္သိတော, တမေဝ ပဋိသမ္ဘိဒာမဂ္ဂပာဠိံ အာနေတ္ဝာ နိဂမနဝသေန ဒသ္သေန္တော ‘‘ဧဝမယ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ယထာ သင္ခာရာ ဟေတုနိဗ္ဗတ္တာ, ဧဝံ အဝိဇ္ဇာပိ ကာမာသဝာဒိနာ သဟေတုကာ ဧဝာတိ အာဟ ‘‘ဥဘောပေတေ ဟေတုသမုပ္ပန္နာ’’တိ။ ပစ္စယပရိဂ္ဂဟေတိ နာမရူပသ္သ ပစ္စယာနံ အဝိဇ္ဇာဒီနံ ပရိစ္ဆိဇ္ဇ ဂဟဏေ။ နိပ္ဖာဒေတဗ္ဗေ ဘုမ္မံ။ ပညာတိ ကင္ခာဝိတရဏဝိသုဒ္ဓိသင္ခာတာ ပကာရတော ဇာနနာ။ ဓမ္မဋ္ဌိတိဉာဏန္တိ တိဋ္ဌန္တိ ဧတ္ထ ဖလဓမ္မာ တဒာယတ္တဝုတ္တိတာယာတိ ဌိတိ, ကာရဏံ, ဓမ္မာနံ ဌိတိ ဓမ္မဋ္ဌိတိ, ဓမ္မဋ္ဌိတိယာ ဉာဏံ ဓမ္မဋ္ဌိတိဉာဏံ, ပစ္စယဉာဏန္တိ အတ္ထော, ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒာဝဗောဓောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ကာမဉ္စေတ္ထ ပစ္စယပရိဂ္ဂဟေ ပညာယေဝ ဓမ္မဋ္ဌိတိဉာဏံ, သင္ခာရေသု ပန အဒိဋ္ဌေသု အဝိဇ္ဇာယ သင္ခာရာနံ ပစ္စယဘာဝော န သက္ကာ ဒဋ္ဌုန္တိ ‘‘သင္ခာရာ ဟေတုသမုပ္ပန္နာ’’တိ ပစ္စယုပ္ပန္နဓမ္မာနမ္ပိ ဂဟဏံ ကတန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဥဘောပေတေ ဟေတုသမုပ္ပန္နာတိ ဣဒံ ပန ဥဘိန္နမ္ပိ ပစ္စယုပ္ပန္နဘာဝံ ဒသ္သေတုကာမတာယ ဝုတ္တံ။ ဣဒဉ္စ ဓမ္မဋ္ဌိတိဉာဏံ ယသ္မာ အဒ္ဓတ္တယေ ကင္ခာမလဝိတရဏဝသေန ပဝတ္တတိ, တသ္မာ ‘‘အတီတမ္ပိ အဒ္ဓာန’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ဧတေန နယေန သဗ္ဗပဒာနိ ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗာနီတိ ဧတေန နယေန ‘‘အဝိဇ္ဇာ ဟေတူ’’တိအာဒိနာ အဝိဇ္ဇာယံ ဝုတ္တနယေန ‘‘သင္ခာရာ ဟေတု, ဝိညာဏံ ဟေတုသမုပ္ပန္န’’န္တိအာဒိနာ သဗ္ဗပဒာနိ ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗာနိ။
Idāni yvāyaṃ saṃsāracakkaṃ dassentena ‘‘kāmabhave avijjā kāmabhave saṅkhārānaṃ paccayo hotī’’tiādinā avijjādīnaṃ paccayabhāvo saṅkhārādīnaṃ paccayuppannabhāvo ca dassito, tameva paṭisambhidāmaggapāḷiṃ ānetvā nigamanavasena dassento ‘‘evamaya’’ntiādimāha. Tattha yathā saṅkhārā hetunibbattā, evaṃ avijjāpi kāmāsavādinā sahetukā evāti āha ‘‘ubhopete hetusamuppannā’’ti. Paccayapariggaheti nāmarūpassa paccayānaṃ avijjādīnaṃ paricchijja gahaṇe. Nipphādetabbe bhummaṃ. Paññāti kaṅkhāvitaraṇavisuddhisaṅkhātā pakārato jānanā. Dhammaṭṭhitiñāṇanti tiṭṭhanti ettha phaladhammā tadāyattavuttitāyāti ṭhiti, kāraṇaṃ, dhammānaṃ ṭhiti dhammaṭṭhiti, dhammaṭṭhitiyā ñāṇaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, paccayañāṇanti attho, paṭiccasamuppādāvabodhoti vuttaṃ hoti. Kāmañcettha paccayapariggahe paññāyeva dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, saṅkhāresu pana adiṭṭhesu avijjāya saṅkhārānaṃ paccayabhāvo na sakkā daṭṭhunti ‘‘saṅkhārā hetusamuppannā’’ti paccayuppannadhammānampi gahaṇaṃ katanti veditabbaṃ. Ubhopete hetusamuppannāti idaṃ pana ubhinnampi paccayuppannabhāvaṃ dassetukāmatāya vuttaṃ. Idañca dhammaṭṭhitiñāṇaṃ yasmā addhattaye kaṅkhāmalavitaraṇavasena pavattati, tasmā ‘‘atītampi addhāna’’ntiādi vuttaṃ. Etena nayena sabbapadāni vitthāretabbānīti etena nayena ‘‘avijjā hetū’’tiādinā avijjāyaṃ vuttanayena ‘‘saṅkhārā hetu, viññāṇaṃ hetusamuppanna’’ntiādinā sabbapadāni vitthāretabbāni.
သံခိပ္ပန္တိ ဧတ္ထ အဝိဇ္ဇာဒယော ဝိညာဏာဒယော စာတိ သင္ခေပော, ဟေတု ဝိပာကော စ။ အထ ဝာ ဟေတုဝိပာကောတိ သံခိပ္ပတီတိ သင္ခေပော, အဝိဇ္ဇာဒယော ဝိညာဏာဒယော စ။ သင္ခေပဘာဝသာမညေန ပန ဧကဝစနံ ကတန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ ။ တေ ပန သင္ခေပာ အတီတေ ဟေတု, ဧတရဟိ ဝိပာကော, ဧတရဟိ ဟေတု, အာယတိံ ဝိပာကောတိ ဧဝံ ကာလဝိဘာဂေန စတ္တာရော ဇာတာ, တေနာဟ ‘‘ပုရိမသင္ခေပော စေတ္ထ အတီတော အဒ္ဓာ’’တိအာဒိ။ ပစ္စုပ္ပန္နော အဒ္ဓာတိ သမ္ဗန္ဓော။ တဏ္ဟုပာဒာနဘဝာ ဂဟိတာဝ ဟောန္တီတိ ဧတ္ထ အဝိဇ္ဇာဂဟဏေန ကိလေသဘာဝသာမညတော တဏ္ဟုပာဒာနာ ဂဟိတာ, သင္ခာရဂ္ဂဟဏေန ကမ္မဘာဝသာမညတော ဘဝော ဂဟိတော, အဝိဇ္ဇာသင္ခာရာနံ တေဟိ ဝိနာ သကိစ္စာကရဏတော စ တဏ္ဟုပာဒာနဘဝာ ဂဟိတာဝ ဟောန္တိ။ အထ ဝာ အဝိဒ္ဝာ ပရိတသ္သတိ, ပရိတသိတော ဥပာဒိယတိ, တသ္သုပာဒာနပစ္စယာ ဘဝော, တသ္မာ တဏ္ဟုပာဒာနဘဝာပိ ဂဟိတာ ဟောန္တိ။ တထာ စ ဝုတ္တံ –
Saṃkhippanti ettha avijjādayo viññāṇādayo cāti saṅkhepo, hetu vipāko ca. Atha vā hetuvipākoti saṃkhippatīti saṅkhepo, avijjādayo viññāṇādayo ca. Saṅkhepabhāvasāmaññena pana ekavacanaṃ katanti daṭṭhabbaṃ . Te pana saṅkhepā atīte hetu, etarahi vipāko, etarahi hetu, āyatiṃ vipākoti evaṃ kālavibhāgena cattāro jātā, tenāha ‘‘purimasaṅkhepo cettha atīto addhā’’tiādi. Paccuppanno addhāti sambandho. Taṇhupādānabhavā gahitāva hontīti ettha avijjāgahaṇena kilesabhāvasāmaññato taṇhupādānā gahitā, saṅkhāraggahaṇena kammabhāvasāmaññato bhavo gahito, avijjāsaṅkhārānaṃ tehi vinā sakiccākaraṇato ca taṇhupādānabhavā gahitāva honti. Atha vā avidvā paritassati, paritasito upādiyati, tassupādānapaccayā bhavo, tasmā taṇhupādānabhavāpi gahitā honti. Tathā ca vuttaṃ –
‘‘ပုရိမကမ္မဘဝသ္မိံ မောဟော အဝိဇ္ဇာ, အာယူဟနာ သင္ခာရာ။ နိကန္တိ တဏ္ဟာ, ဥပဂမနံ ဥပာဒာနံ, စေတနာ ဘဝော, ဣတိ ဣမေ ပဉ္စ ဓမ္မာ ပုရိမကမ္မဘဝသ္မိံ ဣဓ ပဋိသန္ဓိယာ ပစ္စယာ’’တိ (ပဋိ. မ. ၁.၄၇)။
‘‘Purimakammabhavasmiṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā. Nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo, iti ime pañca dhammā purimakammabhavasmiṃ idha paṭisandhiyā paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47).
တတ္ထ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၄၂; ပဋိ. မ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၄၇) ပုရိမကမ္မဘဝသ္မိန္တိ ပုရိမေ ကမ္မဘဝေ, အတီတဇာတိယံ ကမ္မဘဝေ ကရိယမာနေတိ အတ္ထော။ မောဟော အဝိဇ္ဇာတိ ယော တဒာ ဒုက္ခာဒီသု မောဟော ယေန မူဠ္ဟော ကမ္မံ ကရောတိ, သာ အဝိဇ္ဇာ။ အာယူဟနာ သင္ခာရာတိ တံ ကမ္မံ ကရောတော ယာ ပုရိမစေတနာယော, ယထာ ‘‘ဒာနံ ဒသ္သာမီ’’တိ စိတ္တံ ဥပ္ပာဒေတ္ဝာ မာသမ္ပိ သံဝစ္ဆရမ္ပိ ဒာနူပကရဏာနိ သဇ္ဇေန္တသ္သ ဥပ္ပန္နာ ပုရိမစေတနာယော, ပဋိဂ္ဂာဟကာနံ ပန ဟတ္ထေ ဒက္ခိဏံ ပတိဋ္ဌာပယတော စေတနာ ဘဝောတိ ဝုစ္စတိ။ ဧကာဝဇ္ဇနေသု ဝာ ဆသု ဇဝနေသု စေတနာ အာယူဟနသင္ခာရာ နာမ, သတ္တမာ ဘဝော။ ယာ ကာစိ ဝာ ပန စေတနာ ဘဝော, သမ္ပယုတ္တာ အာယူဟနသင္ခာရာ နာမ။ နိကန္တိ တဏ္ဟာတိ ယာ ကမ္မံ ကရောန္တသ္သ တသ္သ ဖလေ ဥပပတ္တိဘဝေ နိကာမနာ ပတ္ထနာ, သာ တဏ္ဟာ နာမ။ ဥပဂမနံ ဥပာဒာနန္တိ ယံ ကမ္မဘဝသ္သ ပစ္စယဘူတံ ‘‘ဣဒံ ကတ္ဝာ အသုကသ္မိံ နာမ ဌာနေ ကာမေ သေဝိသ္သာမိ ဥစ္ဆိဇ္ဇိသ္သာမီ’’တိအာဒိနာ နယေန ပဝတ္တံ ဥပဂမနံ ဂဟဏံ ပရာမသနံ, ဣဒံ ဥပာဒာနံ နာမ။ စေတနာ ဘဝောတိ ‘‘တံ ကမ္မံ ကရောတော ယာ ပုရိမာ စေတနာယော’’တိအာဒိနာ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တေသု တီသု အတ္ထဝိကပ္ပေသု ယာ စေတနာ ဘဝောတိ ဝုတ္တာ, သာ စေတနာ ဘဝောတိ ဧဝမတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Tattha (vibha. aṭṭha. 242; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.47) purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kariyamāneti attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho yena mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ kammaṃ karoto yā purimacetanāyo, yathā ‘‘dānaṃ dassāmī’’ti cittaṃ uppādetvā māsampi saṃvaccharampi dānūpakaraṇāni sajjentassa uppannā purimacetanāyo, paṭiggāhakānaṃ pana hatthe dakkhiṇaṃ patiṭṭhāpayato cetanā bhavoti vuccati. Ekāvajjanesu vā chasu javanesu cetanā āyūhanasaṅkhārā nāma, sattamā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, sampayuttā āyūhanasaṅkhārā nāma. Nikanti taṇhāti yā kammaṃ karontassa tassa phale upapattibhave nikāmanā patthanā, sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ kammabhavassa paccayabhūtaṃ ‘‘idaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmi ucchijjissāmī’’tiādinā nayena pavattaṃ upagamanaṃ gahaṇaṃ parāmasanaṃ, idaṃ upādānaṃ nāma. Cetanā bhavoti ‘‘taṃ kammaṃ karoto yā purimā cetanāyo’’tiādinā heṭṭhā vuttesu tīsu atthavikappesu yā cetanā bhavoti vuttā, sā cetanā bhavoti evamattho veditabbo.
ဣဒာနိ သဗ္ဗေပေတေ အဝိဇ္ဇာဒယော ဓမ္မေ ဒ္ဝီဟိ ဝဋ္ဋေဟိ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဒသ္သေတုကာမော အာဟ ‘‘ဣမေ ပဉ္စ ဓမ္မာ အတီတေ ကမ္မဝဋ္ဋ’’န္တိ။ ဧတ္ထ စ နိပ္ပရိယာယတော သင္ခာရာ ဘဝော စ ကမ္မံ, အဝိဇ္ဇာဒယော ပန ကမ္မသဟာယတာယ ကမ္မသရိက္ခကာ တဒုပကာရကာ စာတိ ကမ္မန္တိ ဝုတ္တာ။ အဝိဇ္ဇာဒယော ဟိ ဝိပာကဓမ္မဓမ္မတာယ ကမ္မသရိက္ခကာ သဟဇာတကောဋိယာ ဥပနိသ္သယကောဋိယာ စ ကမ္မသ္သ စ ဥပကာရကာ။ ကမ္မမေဝ စ အညမညသမ္ဗန္ဓံ ဟုတ္ဝာ ပုနပ္ပုနံ ပရိဝတ္တနဋ္ဌေန ကမ္မဝဋ္ဋံ။ ဝိညာဏာဒယော ပဉ္စာတိ ဝိညာဏာဒယော ဝေဒနာပရိယန္တာ ပဉ္စ ဧတရဟိ ဣဒာနိ ဣမသ္မိံ အတ္တဘာဝေတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ အဝိဇ္ဇာသင္ခာရာ ဂဟိတာဝ ဟောန္တီတိ ဧတ္ထာပိ ပုဗ္ဗေ ဝိယ ကိလေသကမ္မဘာဝသာမညတော တဏ္ဟုပာဒာနဂ္ဂဟဏေန အဝိဇ္ဇာ ဂဟိတာ, ဘဝဂ္ဂဟဏေန သင္ခာရာ ဂဟိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အထ ဝာ ဘဝေ ဂဟိတေ တသ္သ ပုဗ္ဗဘာဂာ တံသမ္ပယုတ္တာ ဝာ သင္ခာရာ ဂဟိတာဝ ဟောန္တိ , တဏ္ဟုပာဒာနဂ္ဂဟဏေန စ တံသမ္ပယုတ္တာ ယာယ ဝာ မူဠ္ဟော ကမ္မံ ကရောတိ, သာ အဝိဇ္ဇာဝ ဟောတီတိ တဏ္ဟုပာဒာနဘဝဂ္ဂဟဏေန အဝိဇ္ဇာသင္ခာရာ ဂဟိတာဝ ဟောန္တိ။ တေနေဝ ဝုတ္တံ –
Idāni sabbepete avijjādayo dhamme dvīhi vaṭṭehi saṅgahetvā dassetukāmo āha ‘‘ime pañca dhammā atīte kammavaṭṭa’’nti. Ettha ca nippariyāyato saṅkhārā bhavo ca kammaṃ, avijjādayo pana kammasahāyatāya kammasarikkhakā tadupakārakā cāti kammanti vuttā. Avijjādayo hi vipākadhammadhammatāya kammasarikkhakā sahajātakoṭiyā upanissayakoṭiyā ca kammassa ca upakārakā. Kammameva ca aññamaññasambandhaṃ hutvā punappunaṃ parivattanaṭṭhena kammavaṭṭaṃ. Viññāṇādayo pañcāti viññāṇādayo vedanāpariyantā pañca etarahi idāni imasmiṃ attabhāveti vuttaṃ hoti. Avijjāsaṅkhārā gahitāva hontīti etthāpi pubbe viya kilesakammabhāvasāmaññato taṇhupādānaggahaṇena avijjā gahitā, bhavaggahaṇena saṅkhārā gahitāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā bhave gahite tassa pubbabhāgā taṃsampayuttā vā saṅkhārā gahitāva honti , taṇhupādānaggahaṇena ca taṃsampayuttā yāya vā mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjāva hotīti taṇhupādānabhavaggahaṇena avijjāsaṅkhārā gahitāva honti. Teneva vuttaṃ –
‘‘ဣဓ ပရိပက္ကတ္တာ အာယတနာနံ မောဟော အဝိဇ္ဇာ, အာယူဟနာ သင္ခာရာ, နိကန္တိ တဏ္ဟာ, ဥပဂမနံ ဥပာဒာနံ, စေတနာ ဘဝော, ဣတိ ဣမေ ပဉ္စ ဓမ္မာ ဣဓ ကမ္မဘဝသ္မိံ အာယတိံ ပဋိသန္ဓိယာ ပစ္စယာ’’တိ (ပဋိ. မ. ၁.၄၇)။
‘‘Idha paripakkattā āyatanānaṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo, iti ime pañca dhammā idha kammabhavasmiṃ āyatiṃ paṭisandhiyā paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47).
တတ္ထ ဣဓ ပရိပက္ကတ္တာ အာယတနာနန္တိ ပရိပက္ကာယတနသ္သ ကမ္မကရဏကာလေ သမ္မောဟော ဒသ္သိတော။ သေသံ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တနယမေဝ။
Tattha idha paripakkattā āyatanānanti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle sammoho dassito. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayameva.
ဝိညာဏနာမရူပသဠာယတနဖသ္သဝေဒနာနံ ဇာတိဇရာဘင္ဂာဝတ္ထာ ဇာတိဇရာမရဏန္တိ ဝုတ္တာတိ အဝတ္ထာနံ ဂဟဏေန အဝတ္ထာဝန္တာ ဂဟိတာဝ ဟောန္တိ တဒဝိနာဘာဝတောတိ အာဟ ‘‘ဇာတိဇရာမရဏာပဒေသေန ဝိညာဏာဒီနံ နိဒ္ဒိဋ္ဌတ္တာ’’တိ။ အပဒေသေနာတိ ဇာတိဇရာမရဏာနံ ကထနေန။ ဣမေတိ ဝိညာဏာဒယော။ အာယတိံ ဝိပာကဝဋ္ဋန္တိ ပစ္စုပ္ပန္နဟေတုတော ဘာဝီနံ အနာဂတာနံ ဂဟိတတ္တာ။ တေတိ အဝိဇ္ဇာဒယော။ အာကာရတောတိ သရူပတော အဝုတ္တာပိ တသ္မိံ တသ္မိံ သင္ဂဟေ အာကိရီယန္တိ အဝိဇ္ဇာသင္ခာရာဒိဂ္ဂဟဏေဟိ ပကာသီယန္တီတိ အာကာရာ, အတီတဟေတုအာဒီနံ ဝာ ပကာရာ အာကာရာ ။ တတော အာကာရတော။ ဝီသတိဝိဓာ ဟောန္တီတိ အတီတေ ဟေတုပဉ္စကာဒိဘေဒတော ဝီသတိဝိဓာ ဟောန္တိ။
Viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanānaṃ jātijarābhaṅgāvatthā jātijarāmaraṇanti vuttāti avatthānaṃ gahaṇena avatthāvantā gahitāva honti tadavinābhāvatoti āha ‘‘jātijarāmaraṇāpadesena viññāṇādīnaṃ niddiṭṭhattā’’ti. Apadesenāti jātijarāmaraṇānaṃ kathanena. Imeti viññāṇādayo. Āyatiṃ vipākavaṭṭanti paccuppannahetuto bhāvīnaṃ anāgatānaṃ gahitattā. Teti avijjādayo. Ākāratoti sarūpato avuttāpi tasmiṃ tasmiṃ saṅgahe ākirīyanti avijjāsaṅkhārādiggahaṇehi pakāsīyantīti ākārā, atītahetuādīnaṃ vā pakārā ākārā . Tato ākārato. Vīsatividhā hontīti atīte hetupañcakādibhedato vīsatividhā honti.
သင္ခာရဝိညာဏာနဉ္စေတ္ထ အန္တရာ ဧကော သန္ဓီတိ ဟေတုတော ဖလသ္သ အဝိစ္ဆေဒပ္ပဝတ္တိဘာဝတော ဟေတုဖလသ္သ သမ္ဗန္ဓဘူတော ဧကော သန္ဓိ, တထာ ဘဝဇာတီနမန္တရာ။ ဝေဒနာတဏ္ဟာနမန္တရာ ပန ဖလတော ဟေတုနော အဝိစ္ဆေဒပ္ပဝတ္တိဘာဝတော ဖလဟေတုသမ္ဗန္ဓဘူတော ဧကော သန္ဓိ။ ဖလဘူတောပိ ဟိ ဓမ္မော အညသ္သ ဟေတုသဘာဝသ္သ ဓမ္မသ္သ ပစ္စယော ဟောတီတိ။
Saṅkhāraviññāṇānañcettha antarā eko sandhīti hetuto phalassa avicchedappavattibhāvato hetuphalassa sambandhabhūto eko sandhi, tathā bhavajātīnamantarā. Vedanātaṇhānamantarā pana phalato hetuno avicchedappavattibhāvato phalahetusambandhabhūto eko sandhi. Phalabhūtopi hi dhammo aññassa hetusabhāvassa dhammassa paccayo hotīti.
ဣတီတိ ဝုတ္တပ္ပကာရပရာမသနံ။ တေနာဟ ‘‘စတုသင္ခေပ’’န္တိအာဒိ။ သဗ္ဗာကာရတောတိ ဣဓ ဝုတ္တေဟိ စ အဝုတ္တေဟိ စ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒဝိဘင္ဂေ အနန္တနယသမန္တပဋ္ဌာနာဒီသု စ အာဂတေဟိ သဗ္ဗေဟိ အာကာရေဟိ။ ဇာနာတီတိ အဝဗုဇ္ဈတိ။ ပသ္သတီတိ ဒသ္သနဘူတေန ဉာဏစက္ခုနာ ပစ္စက္ခတော ပသ္သတိ။ အညာတိ ပဋိဝိဇ္ဈတီတိ တေသံယေဝ ဝေဝစနံ။ တန္တိ တံ ဇာနနံ။ ဉာတဋ္ဌေနာတိ ယထာသဘာဝတော ဇာနနဋ္ဌေန။ ပဇာနနဋ္ဌေနာတိ အနိစ္စာဒီဟိ ပကာရေဟိ ပဋိဝိဇ္ဈနဋ္ဌေန။
Itīti vuttappakāraparāmasanaṃ. Tenāha ‘‘catusaṅkhepa’’ntiādi. Sabbākāratoti idha vuttehi ca avuttehi ca paṭiccasamuppādavibhaṅge anantanayasamantapaṭṭhānādīsu ca āgatehi sabbehi ākārehi. Jānātīti avabujjhati. Passatīti dassanabhūtena ñāṇacakkhunā paccakkhato passati. Aññāti paṭivijjhatīti tesaṃyeva vevacanaṃ. Tanti taṃ jānanaṃ. Ñātaṭṭhenāti yathāsabhāvato jānanaṭṭhena. Pajānanaṭṭhenāti aniccādīhi pakārehi paṭivijjhanaṭṭhena.
ဣဒာနိ ယဒတ္ထမိဒံ ဘဝစက္ကံ ဣဓာနီတံ, တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဣမိနာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ တေ ဓမ္မေတိ တေ အဝိဇ္ဇာဒိကေ ဓမ္မေ။ ယထာဘူတံ ဉတ္ဝာတိ မဟာဝဇိရဉာဏေန ယာထာဝတော ဇာနိတ္ဝာ။ နိဗ္ဗိန္ဒန္တောတိ ဗလဝဝိပသ္သနာယ နိဗ္ဗိန္ဒန္တော။ ဝိရဇ္ဇန္တော ဝိမုစ္စန္တောတိ အရိယမဂ္ဂေဟိ ဝိရဇ္ဇန္တော ဝိမုစ္စန္တော။ အရေ ဟနီတိ သမ္ဗန္ဓော။ တတ္ထ ယဒာ ဘဂဝာ ဝိရဇ္ဇတိ ဝိမုစ္စတိ, တဒာ အရေ ဟနတိ နာမ။ တတော ပရံ ပန အဘိသမ္ဗုဒ္ဓက္ခဏံ ဂဟေတ္ဝာ ဝုတ္တံ ‘‘ဟနိ ဝိဟနိ ဝိဒ္ဓံသေသီ’’တိ။ ဧဝမ္ပိ အရာနံ ဟတတ္တာ အရဟန္တိ ဧဝံ ဣမိနာပိ ပကာရေန ယထာဝုတ္တသံသာရစက္ကသ္သ သင္ခာရာဒိအရာနံ ဟတတ္တာ အရဟံ။ ဧတ္ထေဒံ ဝုစ္စတိ –
Idāni yadatthamidaṃ bhavacakkaṃ idhānītaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘iminā’’tiādi vuttaṃ. Tattha te dhammeti te avijjādike dhamme. Yathābhūtaṃ ñatvāti mahāvajirañāṇena yāthāvato jānitvā. Nibbindantoti balavavipassanāya nibbindanto. Virajjanto vimuccantoti ariyamaggehi virajjanto vimuccanto. Are hanīti sambandho. Tattha yadā bhagavā virajjati vimuccati, tadā are hanati nāma. Tato paraṃ pana abhisambuddhakkhaṇaṃ gahetvā vuttaṃ ‘‘hani vihani viddhaṃsesī’’ti. Evampi arānaṃ hatattā arahanti evaṃ imināpi pakārena yathāvuttasaṃsāracakkassa saṅkhārādiarānaṃ hatattā arahaṃ. Etthedaṃ vuccati –
‘‘အရာ သံသာရစက္ကသ္သ၊ ဟတာ ဉာဏာသိနာ ယတော။
‘‘Arā saṃsāracakkassa, hatā ñāṇāsinā yato;
လောကနာထေန တေနေသ၊ အရဟန္တိ ပဝုစ္စတီ’’တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၂၈)။
Lokanāthena tenesa, arahanti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 1.128);
အဂ္ဂဒက္ခိဏေယ္ယတ္တာတိ ဥတ္တမဒက္ခိဏေယ္ယဘာဝတော။ စက္ကဝတ္တိနော အစေတနေ စက္ကရတနေ ဥပ္ပန္နေ တတ္ထေဝ လောကော ပူဇံ ကရောတိ, အညတ္ထ ပူဇာဝိသေသာ ပစ္ဆိဇ္ဇန္တိ, ကိမင္ဂံ ပန သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓေ ဥပ္ပန္နေတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဥပ္ပန္နေ တထာဂတေ’’တိအာဒိမာဟ။ ‘‘ဧကေကံ ဓမ္မက္ခန္ဓံ ဧကေကဝိဟာရေန ပူဇေသ္သာမီ’’တိ ဝုတ္တေပိ သတ္ထာရံယေဝ ဥဒ္ဒိသ္သ ကတတ္တာ ‘‘ဘဂဝန္တံ ဥဒ္ဒိသ္သာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ကော ပန ဝာဒော အညေသံ ပူဇာဝိသေသာနန္တိ ယထာဝုတ္တတော အညေသံ အမဟေသက္ခေဟိ ဒေဝမနုသ္သေဟိ ကရိယမာနာနံ နာတိဥဠာရာနံ ပူဇာဝိသေသာနံ အရဟဘာဝေ ကာ နာမ ကထာ။ ပစ္စယာဒီနံ အရဟတ္တာပိ အရဟန္တိ ယထာဝုတ္တစီဝရာဒိပစ္စယာနံ ပူဇာဝိသေသသ္သ စ အဂ္ဂဒက္ခိဏေယ္ယဘာဝေန အနုစ္ဆဝိကတ္တာပိ အရဟံ။ ဣမသ္သပိ အတ္ထသ္သ သုခဂ္ဂဟဏတ္ထံ ဣဒံ ဝုစ္စတိ –
Aggadakkhiṇeyyattāti uttamadakkhiṇeyyabhāvato. Cakkavattino acetane cakkaratane uppanne tattheva loko pūjaṃ karoti, aññattha pūjāvisesā pacchijjanti, kimaṅgaṃ pana sammāsambuddhe uppanneti dassento ‘‘uppannetathāgate’’tiādimāha. ‘‘Ekekaṃ dhammakkhandhaṃ ekekavihārena pūjessāmī’’ti vuttepi satthāraṃyeva uddissa katattā ‘‘bhagavantaṃ uddissā’’tiādi vuttaṃ. Ko pana vādo aññesaṃ pūjāvisesānanti yathāvuttato aññesaṃ amahesakkhehi devamanussehi kariyamānānaṃ nātiuḷārānaṃ pūjāvisesānaṃ arahabhāve kā nāma kathā. Paccayādīnaṃ arahattāpi arahanti yathāvuttacīvarādipaccayānaṃ pūjāvisesassa ca aggadakkhiṇeyyabhāvena anucchavikattāpi arahaṃ. Imassapi atthassa sukhaggahaṇatthaṃ idaṃ vuccati –
‘‘ပူဇာဝိသေသံ သဟ ပစ္စယေဟိ၊
‘‘Pūjāvisesaṃ saha paccayehi,
ယသ္မာ အယံ အရဟတိ လောကနာထော။
Yasmā ayaṃ arahati lokanātho;
အတ္ထာနုရူပံ အရဟန္တိ လောကေ၊
Atthānurūpaṃ arahanti loke,
တသ္မာ ဇိနော အရဟတိ နာမမေတ’’န္တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၂၉)။
Tasmā jino arahati nāmameta’’nti. (visuddhi. 1.129);
အသိလောကဘယေနာတိ အကိတ္တိဘယေန, အယသဘယေန ဂရဟာဘယေနာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ရဟော ပာပံ ကရောန္တီတိ ‘‘မာ နံ ကောစိ ဇညာ’’တိ ရဟသိ ပာပံ ကရောန္တိ။ ဧဝမေသ န ကဒာစိ ကရောတီတိ ဧသ ဘဂဝာ ပာပဟေတူနံ ဗောဓိမဏ္ဍေယေဝ သုပ္ပဟီနတ္တာ ကဒာစိပိ ဧဝံ န ကရောတိ။ ဟောတိ စေတ္ထ –
Asilokabhayenāti akittibhayena, ayasabhayena garahābhayenāti vuttaṃ hoti. Raho pāpaṃ karontīti ‘‘mā naṃ koci jaññā’’ti rahasi pāpaṃ karonti. Evamesa na kadāci karotīti esa bhagavā pāpahetūnaṃ bodhimaṇḍeyeva suppahīnattā kadācipi evaṃ na karoti. Hoti cettha –
‘‘ယသ္မာ နတ္ထိ ရဟော နာမ၊ ပာပကမ္မေသု တာဒိနော။
‘‘Yasmā natthi raho nāma, pāpakammesu tādino;
ရဟာဘာဝေန တေနေသ၊ အရဟံ ဣတိ ဝိသ္သုတော’’တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၃၀)။
Rahābhāvena tenesa, arahaṃ iti vissuto’’ti. (visuddhi. 1.130);
ဣဒာနိ သုခဂ္ဂဟဏတ္ထံ ယထာဝုတ္တမတ္ထံ သဗ္ဗမ္ပိ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဟောတိ စေတ္ထာ’’တိအာဒိ။ ကိလေသာရီန သော မုနီတိ ဧတ္ထ ဂာထာဗန္ဓသုခတ္ထံ နိဂ္ဂဟီတလောပော ဒဋ္ဌဗ္ဗော, ကိလေသာရီနံ ဟတတ္တာတိ အတ္ထော။ ပစ္စယာဒီန စာရဟောတိ ဧတ္ထာပိ နိဂ္ဂဟီတလောပော ဝုတ္တနယေနေဝ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
Idāni sukhaggahaṇatthaṃ yathāvuttamatthaṃ sabbampi saṅgahetvā dassento āha ‘‘hoti cetthā’’tiādi. Kilesārīna so munīti ettha gāthābandhasukhatthaṃ niggahītalopo daṭṭhabbo, kilesārīnaṃ hatattāti attho. Paccayādīna cārahoti etthāpi niggahītalopo vuttanayeneva daṭṭhabbo.
အရဟန္တိ ဧတ္ထ အယမပရောပိ နယော ဒဋ္ဌဗ္ဗော – အာရကာတိ အရဟံ, သုဝိဒူရဘာဝတော ဣစ္စေဝ အတ္ထော။ ကုတော ပန သုဝိဒူရဘာဝတောတိ? ယေ အဘာဝိတကာယာ အဘာဝိတသီလာ အဘာဝိတစိတ္တာ အဘာဝိတပညာ, တတော ဧဝ အပ္ပဟီနရာဂဒောသမောဟာ အရိယဓမ္မသ္သ အကောဝိဒာ အရိယဓမ္မေ အဝိနီတာ အရိယဓမ္မသ္သ အဒသ္သာဝိနော အပ္ပဋိပန္နာ မိစ္ဆာပဋိပန္နာ စ, တတော သုဝိဒူရဘာဝတော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ဘဂဝတာ –
Arahanti ettha ayamaparopi nayo daṭṭhabbo – ārakāti arahaṃ, suvidūrabhāvato icceva attho. Kuto pana suvidūrabhāvatoti? Ye abhāvitakāyā abhāvitasīlā abhāvitacittā abhāvitapaññā, tato eva appahīnarāgadosamohā ariyadhammassa akovidā ariyadhamme avinītā ariyadhammassa adassāvino appaṭipannā micchāpaṭipannā ca, tato suvidūrabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘သင္ဃာဋိကဏ္ဏေ စေပိ မေ, ဘိက္ခဝေ, ဘိက္ခု ဂဟေတ္ဝာ ပိဋ္ဌိတော ပိဋ္ဌိတော အနုဗန္ဓော အသ္သ ပာဒေ ပာဒံ နိက္ခိပန္တော, သော စ ဟောတိ အဘိဇ္ဈာလု ကာမေသု တိဗ္ဗသာရာဂော ဗ္ယာပန္နစိတ္တော ပဒုဋ္ဌမနသင္ကပ္ပော မုဋ္ဌသ္သတိ အသမ္ပဇာနော အသမာဟိတော ဝိဗ္ဘန္တစိတ္တော ပာကတိန္ဒ္ရိယော, အထ ခော သော အာရကာဝ မယ္ဟံ, အဟဉ္စ တသ္သ။ တံ ကိသ္သ ဟေတု? ဓမ္မဉ္ဟိ သော, ဘိက္ခဝေ, ဘိက္ခု န ပသ္သတိ, ဓမ္မံ အပသ္သန္တော န မံ ပသ္သတီ’’တိ (ဣတိဝု. ၉၂)။
‘‘Saṅghāṭikaṇṇe cepi me, bhikkhave, bhikkhu gahetvā piṭṭhito piṭṭhito anubandho assa pāde pādaṃ nikkhipanto, so ca hoti abhijjhālu kāmesu tibbasārāgo byāpannacitto paduṭṭhamanasaṅkappo muṭṭhassati asampajāno asamāhito vibbhantacitto pākatindriyo, atha kho so ārakāva mayhaṃ, ahañca tassa. Taṃ kissa hetu? Dhammañhi so, bhikkhave, bhikkhu na passati, dhammaṃ apassanto na maṃ passatī’’ti (itivu. 92).
ယထာဝုတ္တပုဂ္ဂလာ ဟိ သစေပိ သာယံပာတံ သတ္ထု သန္တိကာဝစရာဝ သိယုံ, န တေ တာဝတာ ‘‘သတ္ထု သန္တိကာ’’တိ ဝတ္တဗ္ဗာ, တထာ သတ္ထာပိ နေသံ။ ဣတိ အသပ္ပုရိသာနံ အာရကာ ဒူရေတိ အရဟံ။ တေနေဒံ ဝုစ္စတိ –
Yathāvuttapuggalā hi sacepi sāyaṃpātaṃ satthu santikāvacarāva siyuṃ, na te tāvatā ‘‘satthu santikā’’ti vattabbā, tathā satthāpi nesaṃ. Iti asappurisānaṃ ārakā dūreti arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘သမ္မာ န ပဋိပဇ္ဇန္တိ၊ ယေ နိဟီနာသယာ နရာ။
‘‘Sammā na paṭipajjanti, ye nihīnāsayā narā;
အာရကာ တေဟိ ဘဂဝာ၊ ဒူရေ တေနာရဟံ မတော’’တိ။
Ārakā tehi bhagavā, dūre tenārahaṃ mato’’ti.
တထာ အာရကာတိ အရဟံ, အာသန္နဘာဝတောတိ အတ္ထော။ ကုတော ပန အာသန္နဘာဝတောတိ? ယေ ဘာဝိတကာယာ ဘာဝိတသီလာ ဘာဝိတစိတ္တာ ဘာဝိတပညာ, တတော ဧဝ ပဟီနရာဂဒောသမောဟာ အရိယဓမ္မသ္သ ကောဝိဒာ အရိယဓမ္မေ သုဝိနီတာ အရိယဓမ္မသ္သ ဒသ္သာဝိနော သမ္မာပဋိပန္နာ, တတော အာသန္နဘာဝတော။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ ဘဂဝတာ –
Tathā ārakāti arahaṃ, āsannabhāvatoti attho. Kuto pana āsannabhāvatoti? Ye bhāvitakāyā bhāvitasīlā bhāvitacittā bhāvitapaññā, tato eva pahīnarāgadosamohā ariyadhammassa kovidā ariyadhamme suvinītā ariyadhammassa dassāvino sammāpaṭipannā, tato āsannabhāvato. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –
‘‘ယောဇနသတေ စေပိ မေ, ဘိက္ခဝေ, ဘိက္ခု ဝိဟရေယ္ယ, သော စ ဟောတိ အနဘိဇ္ဈာလု ကာမေသု န တိဗ္ဗသာရာဂော အဗ္ယာပန္နစိတ္တော အပဒုဋ္ဌမနသင္ကပ္ပော ဥပဋ္ဌိတသ္သတိ သမ္ပဇာနော သမာဟိတော ဧကဂ္ဂစိတ္တော သံဝုတိန္ဒ္ရိယော, အထ ခော သော သန္တိကေဝ မယ္ဟံ, အဟဉ္စ တသ္သ။ တံ ကိသ္သ ဟေတု? ဓမ္မဉ္ဟိ သော, ဘိက္ခဝေ, ဘိက္ခု ပသ္သတိ, ဓမ္မံ ပသ္သန္တော မံ ပသ္သတီ’’တိ (ဣတိဝု. ၉၂)။
‘‘Yojanasate cepi me, bhikkhave, bhikkhu vihareyya, so ca hoti anabhijjhālu kāmesu na tibbasārāgo abyāpannacitto apaduṭṭhamanasaṅkappo upaṭṭhitassati sampajāno samāhito ekaggacitto saṃvutindriyo, atha kho so santikeva mayhaṃ, ahañca tassa. Taṃ kissa hetu? Dhammañhi so, bhikkhave, bhikkhu passati, dhammaṃ passanto maṃ passatī’’ti (itivu. 92).
တထာရူပာ ဟိ ပုဂ္ဂလာ သတ္ထု ယောဇနသတန္တရိကာပိ ဟောန္တိ, န တာဝတာ တေ ‘‘သတ္ထု ဒူရစာရိနော’’တိ ဝတ္တဗ္ဗာ, တထာ သတ္ထာပိ နေသံ။ ဣတိ သပ္ပုရိသာနံ အာရကာ အာသန္နေတိ အရဟံ။ တေနေဒံ ဝုစ္စတိ –
Tathārūpā hi puggalā satthu yojanasatantarikāpi honti, na tāvatā te ‘‘satthu dūracārino’’ti vattabbā, tathā satthāpi nesaṃ. Iti sappurisānaṃ ārakā āsanneti arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ယေ သမ္မာ ပဋိပဇ္ဇန္တိ၊ သုပ္ပဏီတာဓိမုတ္တိကာ။
‘‘Ye sammā paṭipajjanti, suppaṇītādhimuttikā;
အာရကာ တေဟိ အာသန္နေ၊ တေနာပိ အရဟံ ဇိနော’’တိ။
Ārakā tehi āsanne, tenāpi arahaṃ jino’’ti.
ယေ ဣမေ ရာဂာဒယော ပာပဓမ္မာ ယသ္မိံ သန္တာနေ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ, တသ္သ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကမ္ပိ သမ္ပရာယိကမ္ပိ အနတ္ထံ အာဝဟန္တိ, နိဗ္ဗာနဂာမိနိယာ ပဋိပဒာယ ဧကံသေနေဝ ဥဇုဝိပစ္စနီကဘူတာ စ, တေ အတ္တဟိတံ ပရဟိတဉ္စ ပရိပူရေတုံ သမ္မာ ပဋိပဇ္ဇန္တေဟိ သာဓူဟိ ဒူရတော ရဟိတဗ္ဗာ ပရိစ္စဇိတဗ္ဗာ ပဟာတဗ္ဗာတိ ရဟာ နာမ, တေ စ ယသ္မာ ဘဂဝတော ဗောဓိမူလေယေဝ အရိယမဂ္ဂေန သဗ္ဗသော ပဟီနာ သုသမုစ္ဆိန္နာ။ ယထာဟ –
Ye ime rāgādayo pāpadhammā yasmiṃ santāne uppajjanti, tassa diṭṭhadhammikampi samparāyikampi anatthaṃ āvahanti, nibbānagāminiyā paṭipadāya ekaṃseneva ujuvipaccanīkabhūtā ca, te attahitaṃ parahitañca paripūretuṃ sammā paṭipajjantehi sādhūhi dūrato rahitabbā pariccajitabbā pahātabbāti rahā nāma, te ca yasmā bhagavato bodhimūleyeva ariyamaggena sabbaso pahīnā susamucchinnā. Yathāha –
‘‘တထာဂတသ္သ ခော, ဗ္ရာဟ္မဏ, ရာဂော ပဟီနော ဒောသော မောဟော, သဗ္ဗေပိ ပာပကာ အကုသလာ ဓမ္မာ ပဟီနာ ဥစ္ဆိန္နမူလာ တာလာဝတ္ထုကတာ အနဘာဝံကတာ အာယတိံ အနုပ္ပာဒဓမ္မာ’’တိ (ပာရာ. ၉)။
‘‘Tathāgatassa kho, brāhmaṇa, rāgo pahīno doso moho, sabbepi pāpakā akusalā dhammā pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā’’ti (pārā. 9).
တသ္မာ သဗ္ဗသော န သန္တိ ဧတသ္သ ရဟာတိ အရဟောတိ ဝတ္တဗ္ဗေ ဩကာရသ္သ သာနုသာရံ အကာရာဒေသံ ကတ္ဝာ ‘‘အရဟ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ တေနေဒံ ဝုစ္စတိ –
Tasmā sabbaso na santi etassa rahāti arahoti vattabbe okārassa sānusāraṃ akārādesaṃ katvā ‘‘araha’’nti vuttaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ပာပဓမ္မာ ရဟာ နာမ၊ သာဓူဟိ ရဟိတဗ္ဗတော။
‘‘Pāpadhammā rahā nāma, sādhūhi rahitabbato;
တေသံ သုဋ္ဌု ပဟီနတ္တာ၊ ဘဂဝာ အရဟံ မတော’’တိ။
Tesaṃ suṭṭhu pahīnattā, bhagavā arahaṃ mato’’ti.
ယေ တေ သဗ္ဗသော ပရိညာတက္ခန္ဓာ ပဟီနကိလေသာ ဘာဝိတမဂ္ဂာ သစ္ဆိကတနိရောဓာ အရဟန္တော ခီဏာသဝာ, ယေ စ သေခာ အပ္ပတ္တမာနသာ အနုတ္တရံ ယောဂက္ခေမံ ပတ္ထယမာနာ ဝိဟရန္တိ, ယေ စ ပရိသုဒ္ဓပ္ပယောဂာ ကလ္ယာဏဇ္ဈာသယာ သဒ္ဓာသီလသုတာဒိဂုဏသမ္ပန္နာ ပုဂ္ဂလာ, တေဟိ န ရဟိတဗ္ဗော န ပရိစ္စဇိတဗ္ဗော, တေ စ ဘဂဝတာတိ အရဟံ။ တထာ ဟိ အရိယပုဂ္ဂလာ သတ္ထာရာ ဒိဋ္ဌဓမ္မသ္သ ပစ္စက္ခကရဏတော သတ္ထု ဓမ္မသရီရေန အဝိရဟိတာဝ ဟောန္တိ။ ယထာဟ အာယသ္မာ ပိင္ဂိယော –
Ye te sabbaso pariññātakkhandhā pahīnakilesā bhāvitamaggā sacchikatanirodhā arahanto khīṇāsavā, ye ca sekhā appattamānasā anuttaraṃ yogakkhemaṃ patthayamānā viharanti, ye ca parisuddhappayogā kalyāṇajjhāsayā saddhāsīlasutādiguṇasampannā puggalā, tehi na rahitabbo na pariccajitabbo, te ca bhagavatāti arahaṃ. Tathā hi ariyapuggalā satthārā diṭṭhadhammassa paccakkhakaraṇato satthu dhammasarīrena avirahitāva honti. Yathāha āyasmā piṅgiyo –
‘‘ပသ္သာမိ နံ မနသာ စက္ခုနာဝ၊
‘‘Passāmi naṃ manasā cakkhunāva,
ရတ္တိန္ဒိဝံ ဗ္ရာဟ္မဏ အပ္ပမတ္တော။
Rattindivaṃ brāhmaṇa appamatto;
နမသ္သမာနော ဝိဝသေမိ ရတ္တိံ၊
Namassamāno vivasemi rattiṃ,
တေနေဝ မညာမိ အဝိပ္ပဝာသံ။
Teneva maññāmi avippavāsaṃ.
‘‘သဒ္ဓာ စ ပီတိ စ မနော သတိ စ၊
‘‘Saddhā ca pīti ca mano sati ca,
နာပေန္တိမေ ဂောတမသာသနမ္ဟာ။
Nāpentime gotamasāsanamhā;
ယံ ယံ ဒိသံ ဝဇတိ ဘူရိပညော၊
Yaṃ yaṃ disaṃ vajati bhūripañño,
သ တေန တေနေဝ နတောဟမသ္မီ’’တိ။ (သု. နိ. ၁၁၄၈-၁၁၄၉)။
Sa tena teneva natohamasmī’’ti. (su. ni. 1148-1149);
တေနေဝ စ တေ အညံ သတ္ထာရံ န ဥဒ္ဒိသန္တိ။ ယထာဟ –
Teneva ca te aññaṃ satthāraṃ na uddisanti. Yathāha –
‘‘အဋ္ဌာနမေတံ, ဘိက္ခဝေ, အနဝကာသော, ယံ ဒိဋ္ဌိသမ္ပန္နော ပုဂ္ဂလော အညံ သတ္ထာရံ ဥဒ္ဒိသေယ္ယ, နေတံ ဌာနံ ဝိဇ္ဇတီ’’တိ (မ. နိ. ၃.၁၂၈; အ. နိ. ၁.၂၇၆)။
‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo aññaṃ satthāraṃ uddiseyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (ma. ni. 3.128; a. ni. 1.276).
ကလ္ယာဏပုထုဇ္ဇနာပိ ယေဘုယ္ယေန သတ္ထရိ နိစ္စလသဒ္ဓာ ဧဝ ဟောန္တိ။ ဣတိ သုပ္ပဋိပန္နေဟိ ပုရိသဝိသေသေဟိ အဝိရဟိတဗ္ဗတော တေသဉ္စ အဝိရဟနတော န သန္တိ ဧတသ္သ ရဟာ ပရိစ္စဇနကာ, နတ္ထိ ဝာ ဧတသ္သ ရဟာ သာဓူဟိ ပရိစ္စဇိတဗ္ဗတာတိ အရဟံ။ တေနေဒံ ဝုစ္စတိ –
Kalyāṇaputhujjanāpi yebhuyyena satthari niccalasaddhā eva honti. Iti suppaṭipannehi purisavisesehi avirahitabbato tesañca avirahanato na santi etassa rahā pariccajanakā, natthi vā etassa rahā sādhūhi pariccajitabbatāti arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ယေ သစ္ဆိကတသဒ္ဓမ္မာ၊ အရိယာ သုဒ္ဓဂောစရာ။
‘‘Ye sacchikatasaddhammā, ariyā suddhagocarā;
န တေဟိ ရဟိတော ဟောတိ၊ နာထော တေနာရဟံ မတော’’တိ။
Na tehi rahito hoti, nātho tenārahaṃ mato’’ti.
ရဟောတိ စ ဂမနံ ဝုစ္စတိ, ဘဂဝတော စ နာနာဂတီသု ပရိဗ္ဘမနသင္ခာတံ သံသာရေ ဂမနံ နတ္ထိ ကမ္မက္ခယကရေန အရိယမဂ္ဂေန ဗောဓိမူလေယေဝ သဗ္ဗသော သသမ္ဘာရသ္သ ကမ္မဝဋ္ဋသ္သ ဝိဒ္ဓံသိတတ္တာ။ ယထာဟ –
Rahoti ca gamanaṃ vuccati, bhagavato ca nānāgatīsu paribbhamanasaṅkhātaṃ saṃsāre gamanaṃ natthi kammakkhayakarena ariyamaggena bodhimūleyeva sabbaso sasambhārassa kammavaṭṭassa viddhaṃsitattā. Yathāha –
‘‘ယေန ဒေဝူပပတ္ယသ္သ၊ ဂန္ဓဗ္ဗော ဝာ ဝိဟင္ဂမော။
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
ယက္ခတ္တံ ယေန ဂစ္ဆေယ္ယံ၊ မနုသ္သတ္တဉ္စ အဗ္ဗဇေ။
Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;
တေ မယ္ဟံ အာသဝာ ခီဏာ၊ ဝိဒ္ဓသ္တာ ဝိနဠီကတာ’’တိ။ (အ. နိ. ၄.၃၆)။
Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);
ဧဝံ နတ္ထိ ဧတသ္သ ရဟော ဂမနံ ဂတီသု ပစ္စာဇာတီတိပိ အရဟံ။ တေနေဒံ ဝုစ္စတိ –
Evaṃ natthi etassa raho gamanaṃ gatīsu paccājātītipi arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ရဟော ဝာ ဂမနံ ယသ္သ၊ သံသာရေ နတ္ထိ သဗ္ဗသော။
‘‘Raho vā gamanaṃ yassa, saṃsāre natthi sabbaso;
ပဟီနဇာတိမရဏော၊ အရဟံ သုဂတော မတော’’တိ။
Pahīnajātimaraṇo, arahaṃ sugato mato’’ti.
ပာသံသတ္တာ ဝာ ဘဂဝာ အရဟံ။ အက္ခရစိန္တကာ ဟိ ပသံသာယံ အရဟသဒ္ဒံ ဝဏ္ဏေန္တိ။ ပာသံသဘာဝော စ ဘဂဝတော အနညသာဓာရဏတော ယထာဘုစ္စဂုဏာဓိဂတော သဒေဝကေ လောကေ သုပ္ပတိဋ္ဌိတော။ တထာ ဟေသ အနုတ္တရေန သီလေန အနုတ္တရေန သမာဓိနာ အနုတ္တရာယ ပညာယ အနုတ္တရာယ ဝိမုတ္တိယာ အသမော အသမသမော အပ္ပဋိမော အပ္ပဋိဘာဂော အပ္ပဋိပုဂ္ဂလောတိ ဧဝံ တသ္မိံ တသ္မိံ ဂုဏေ ဝိဘဇိတ္ဝာ ဝုစ္စမာနေ ပဏ္ဍိတပုရိသေဟိ ဒေဝေဟိ ဗ္ရဟ္မေဟိ ဘဂဝတာ ဝာ ပန ပရိယောသာပေတုံ အသက္ကုဏေယ္ယရူပော။ ဣတိ ပာသံသတ္တာပိ ဘဂဝာ အရဟံ။ တေနေဒံ ဝုစ္စတိ –
Pāsaṃsattā vā bhagavā arahaṃ. Akkharacintakā hi pasaṃsāyaṃ arahasaddaṃ vaṇṇenti. Pāsaṃsabhāvo ca bhagavato anaññasādhāraṇato yathābhuccaguṇādhigato sadevake loke suppatiṭṭhito. Tathā hesa anuttarena sīlena anuttarena samādhinā anuttarāya paññāya anuttarāya vimuttiyā asamo asamasamo appaṭimo appaṭibhāgo appaṭipuggaloti evaṃ tasmiṃ tasmiṃ guṇe vibhajitvā vuccamāne paṇḍitapurisehi devehi brahmehi bhagavatā vā pana pariyosāpetuṃ asakkuṇeyyarūpo. Iti pāsaṃsattāpi bhagavā arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ဂုဏေဟိ သဒိသော နတ္ထိ၊ ယသ္မာ လောကေ သဒေဝကေ။
‘‘Guṇehi sadiso natthi, yasmā loke sadevake;
တသ္မာ ပာသံသိယတ္တာပိ၊ အရဟံ ဒ္ဝိပဒုတ္တမော’’တိ။
Tasmā pāsaṃsiyattāpi, arahaṃ dvipaduttamo’’ti.
သဗ္ဗသင္ဂဟဝသေန ပန –
Sabbasaṅgahavasena pana –
အာရကာ မန္ဒဗုဒ္ဓီနံ၊ အာရကာ စ ဝိဇာနတံ။
Ārakā mandabuddhīnaṃ, ārakā ca vijānataṃ;
ရဟာနံ သုပ္ပဟီနတ္တာ၊ ဝိဒူနမရဟေယ္ယတော။
Rahānaṃ suppahīnattā, vidūnamaraheyyato;
ဘဝေသု စ ရဟာဘာဝာ၊ ပာသံသာ အရဟံ ဇိနောတိ။
Bhavesu ca rahābhāvā, pāsaṃsā arahaṃ jinoti.
ဧတ္တာဝတာ စ ‘‘အရဟ’’န္တိ ပဒသ္သ သဗ္ဗသော အတ္ထော ဝိဘတ္တော ဟောတိ။
Ettāvatā ca ‘‘araha’’nti padassa sabbaso attho vibhatto hoti.
ဣဒာနိ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓောတိ ဣမသ္သ အတ္ထံ ဝိဘဇိတ္ဝာ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘သမ္မာ သာမဉ္စာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ သမ္မာတိ အဝိပရီတံ။ သာမန္တိ သယမေဝ, အပရနေယ္ယော ဟုတ္ဝာတိ အတ္ထော။ သမ္ဗုဒ္ဓောတိ ဟိ ဧတ္ထ သံ-သဒ္ဒော သယန္တိ ဧတသ္သ အတ္ထသ္သ ဗောဓကောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ သဗ္ဗဓမ္မာနန္တိ အနဝသေသာနံ နေယ္ယဓမ္မာနံ။ ကထံ ပနေတ္ထ သဗ္ဗဓမ္မာနန္တိ အယံ ဝိသေသော လဗ္ဘတီတိ? ဧကဒေသသ္သ အဂ္ဂဟဏတော။ ပဒေသဂ္ဂဟဏေ ဟိ အသတိ ဂဟေတဗ္ဗသ္သ နိပ္ပဒေသတာဝ ဝိညာယတိ ယထာ ‘‘ဒိက္ခိတော န ဒဒာတီ’’တိ။ ဧဝဉ္စ ကတ္ဝာ အတ္ထဝိသေသနပေက္ခာ ကတ္တရိ ဧဝ ဗုဒ္ဓသဒ္ဒသိဒ္ဓိ ဝေဒိတဗ္ဗာ ကမ္မဝစနိစ္ဆာယ အဘာဝတော။ ‘‘သမ္မာ သာမဉ္စ ဗုဒ္ဓတ္တာ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော’’တိ ဧတ္တကမေဝ ဟိ ဣဓ သဒ္ဒတော လဗ္ဘတိ, ‘‘သဗ္ဗဓမ္မာန’’န္တိ ဣဒံ ပန အတ္ထတော လဗ္ဘမာနံ ဂဟေတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ န ဟိ ဗုဇ္ဈနကိရိယာ အဝိသယာ ယုဇ္ဇတိ။
Idāni sammāsambuddhoti imassa atthaṃ vibhajitvā dassento āha ‘‘sammā sāmañcā’’tiādi. Tattha sammāti aviparītaṃ. Sāmanti sayameva, aparaneyyo hutvāti attho. Sambuddhoti hi ettha saṃ-saddo sayanti etassa atthassa bodhakoti daṭṭhabbo. Sabbadhammānanti anavasesānaṃ neyyadhammānaṃ. Kathaṃ panettha sabbadhammānanti ayaṃ viseso labbhatīti? Ekadesassa aggahaṇato. Padesaggahaṇe hi asati gahetabbassa nippadesatāva viññāyati yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Evañca katvā atthavisesanapekkhā kattari eva buddhasaddasiddhi veditabbā kammavacanicchāya abhāvato. ‘‘Sammā sāmañca buddhattā sammāsambuddho’’ti ettakameva hi idha saddato labbhati, ‘‘sabbadhammāna’’nti idaṃ pana atthato labbhamānaṃ gahetvā vuttaṃ. Na hi bujjhanakiriyā avisayā yujjati.
ဣဒာနိ တသ္သာ ဝိသယံ ‘‘သဗ္ဗဓမ္မေ’’တိ သာမညတော ဝုတ္တံ ဝိဘဇိတ္ဝာ ဒသ္သေတုံ ‘‘အဘိညေယ္ယေ ဓမ္မေ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ အဘိညေယ္ယေတိ အနိစ္စာဒိတော လက္ခဏရသာဒိတော စ အဘိဝိသိဋ္ဌေန ဉာဏေန ဇာနိတဗ္ဗေ စတုသစ္စဓမ္မေ။ အဘိညေယ္ယတော ဗုဒ္ဓောတိ အဘိညေယ္ယဘာဝတော ဗုဇ္ဈိ, ပုဗ္ဗဘာဂေ ဝိပသ္သနာပညာဒီဟိ အဓိဂမက္ခဏေ မဂ္ဂပညာယ အပရဘာဂေ သဗ္ဗညုတညာဏာဒီဟိ အညာသီတိ အတ္ထော။ ဣတော ပရေသုပိ ဧသေဝ နယော ။ ပရိညေယ္ယေ ဓမ္မေတိ အနိစ္စာဒိဝသေန ပရိဇာနိတဗ္ဗံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စမာဟ။ ပဟာတဗ္ဗေတိ သမုဒယပက္ခိယေ။ သစ္ဆိကာတဗ္ဗေတိ နိဗ္ဗာနံ သန္ဓာယာဟ။ ဗဟုဝစနနိဒ္ဒေသော ပနေတ္ထ သောပာဒိသေသာဒိကံ ပရိယာယသိဒ္ဓံ ဘေဒမပေက္ခိတ္ဝာ ကတော, ဥဒ္ဒေသော ဝာ အယံ စတုသစ္စဓမ္မာနမ္ပိ။ တထာ ဟိ ဝက္ခတိ ‘‘စက္ခု ဒုက္ခသစ္စ’’န္တိအာဒိ။ ဥဒ္ဒေသော စ အဝိနိစ္ဆိတတ္ထပရိစ္ဆေဒသ္သ ဓမ္မသ္သ ဝသေန ကရီယတိ။ ဥဒ္ဒေသေန ဟိ ဥဒ္ဒိသိယမာနာနံ အတ္ထိတာမတ္တံ ဝုစ္စတိ, န ပရိစ္ဆေဒောတိ အပရိစ္ဆေဒေန ဗဟုဝစနေန ဝုတ္တံ ယထာ ‘‘အပ္ပစ္စယာ ဓမ္မာ, အသင္ခတာ ဓမ္မာ’’တိ။ သစ္ဆိကာတဗ္ဗေတိ ဝာ ဖလဝိမုတ္တီနမ္ပိ ဂဟဏံ, န နိဗ္ဗာနသ္သေဝာတိ ဗဟုဝစနနိဒ္ဒေသော ကတော။ ဧဝဉ္စ ဘာဝေတဗ္ဗေတိ ဧတ္ထ ဈာနာနမ္ပိ ဂဟဏံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ တေနေဝ စာဟာတိ သေလဗ္ရာဟ္မဏသ္သ အတ္တနော ဗုဒ္ဓဘာဝံ သာဓေန္တော ဧဝမာဟ။
Idāni tassā visayaṃ ‘‘sabbadhamme’’ti sāmaññato vuttaṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘abhiññeyye dhamme’’tiādi vuttaṃ. Tattha abhiññeyyeti aniccādito lakkhaṇarasādito ca abhivisiṭṭhena ñāṇena jānitabbe catusaccadhamme. Abhiññeyyato buddhoti abhiññeyyabhāvato bujjhi, pubbabhāge vipassanāpaññādīhi adhigamakkhaṇe maggapaññāya aparabhāge sabbaññutaññāṇādīhi aññāsīti attho. Ito paresupi eseva nayo . Pariññeyye dhammeti aniccādivasena parijānitabbaṃ dukkhaṃ ariyasaccamāha. Pahātabbeti samudayapakkhiye. Sacchikātabbeti nibbānaṃ sandhāyāha. Bahuvacananiddeso panettha sopādisesādikaṃ pariyāyasiddhaṃ bhedamapekkhitvā kato, uddeso vā ayaṃ catusaccadhammānampi. Tathā hi vakkhati ‘‘cakkhu dukkhasacca’’ntiādi. Uddeso ca avinicchitatthaparicchedassa dhammassa vasena karīyati. Uddesena hi uddisiyamānānaṃ atthitāmattaṃ vuccati, na paricchedoti aparicchedena bahuvacanena vuttaṃ yathā ‘‘appaccayā dhammā, asaṅkhatā dhammā’’ti. Sacchikātabbeti vā phalavimuttīnampi gahaṇaṃ, na nibbānassevāti bahuvacananiddeso kato. Evañca bhāvetabbeti ettha jhānānampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Teneva cāhāti selabrāhmaṇassa attano buddhabhāvaṃ sādhento evamāha.
ကိံ ပန ဘဂဝာ သယမေဝ အတ္တနော သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓဘာဝံ သာဓေတီတိ? သာဓေတိ မဟာကရုဏာယ အညေသံ အဝိသယတော။ တတ္ထ ‘‘ဧကောမ္ဟိ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော, သဗ္ဗာဘိဘူ သဗ္ဗဝိဒူဟမသ္မီ’’တိအာဒီနိ (မ. နိ. ၂.၃၄၁; မဟာဝ. ၁၁) သုတ္တပဒာနိ, ဣဒမေဝ စ ‘‘အဘိညေယ္ယ’’န္တိအာဒိ သုတ္တပဒံ ဧတသ္သ အတ္ထသ္သ သာဓကံ။ တတ္ထ အဘိညေယ္ယန္တိ ဣမိနာ ဒုက္ခသစ္စမာဟ, ဘာဝေတဗ္ဗန္တိ မဂ္ဂသစ္စံ။ စ-သဒ္ဒော ပနေတ္ထ အဝုတ္တသမုစ္စယတ္ထော, တေန သစ္ဆိကာတဗ္ဗသ္သ ဂဟဏံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ အထ ဝာ အဘိညေယ္ယန္တိ ဣမိနာဝ ပာရိသေသဉာယေန ပရိညေယ္ယဓမ္မေ သစ္ဆိကာတဗ္ဗဓမ္မေ စ ဒသ္သေတိ။ တသ္မာ ဗုဒ္ဓောသ္မီတိ ယသ္မာ စတ္တာရိ သစ္စာနိ မယာ ဗုဒ္ဓာနိ, သစ္စဝိနိမုတ္တဉ္စ ကိဉ္စိ ဉေယ္ယံ နတ္ထိ, တသ္မာ သဗ္ဗမ္ပိ ဉေယ္ယံ ဗုဒ္ဓောသ္မိ, အဗ္ဘညာသိန္တိ အတ္ထော။ သေလသုတ္တဋ္ဌကထာယံ ပန ဣဒံ ဝုတ္တံ –
Kiṃ pana bhagavā sayameva attano sammāsambuddhabhāvaṃ sādhetīti? Sādheti mahākaruṇāya aññesaṃ avisayato. Tattha ‘‘ekomhi sammāsambuddho, sabbābhibhū sabbavidūhamasmī’’tiādīni (ma. ni. 2.341; mahāva. 11) suttapadāni, idameva ca ‘‘abhiññeyya’’ntiādi suttapadaṃ etassa atthassa sādhakaṃ. Tattha abhiññeyyanti iminā dukkhasaccamāha, bhāvetabbanti maggasaccaṃ. Ca-saddo panettha avuttasamuccayattho, tena sacchikātabbassa gahaṇaṃ veditabbaṃ. Atha vā abhiññeyyanti imināva pārisesañāyena pariññeyyadhamme sacchikātabbadhamme ca dasseti. Tasmā buddhosmīti yasmā cattāri saccāni mayā buddhāni, saccavinimuttañca kiñci ñeyyaṃ natthi, tasmā sabbampi ñeyyaṃ buddhosmi, abbhaññāsinti attho. Selasuttaṭṭhakathāyaṃ pana idaṃ vuttaṃ –
‘‘အဘိညေယ္ယန္တိ ဝိဇ္ဇာ စ ဝိမုတ္တိ စ။ ဘာဝေတဗ္ဗံ မဂ္ဂသစ္စံ။ ပဟာတဗ္ဗံ သမုဒယသစ္စံ။ ဟေတုဝစနေန ပန ဖလသိဒ္ဓိတော တေသံ ဖလာနိ နိရောဓသစ္စဒုက္ခသစ္စာနိပိ ဝုတ္တာနေဝ ဟောန္တိ။ ဧဝံ သစ္ဆိကာတဗ္ဗံ သစ္ဆိကတံ, ပရိညာတဗ္ဗံ ပရိညာတန္တိ ဣဒမ္ပေတ္ထ သင္ဂဟိတမေဝာတိ စတုသစ္စဘာဝနံ စတုသစ္စဘာဝနာဖလဉ္စ ဝိမုတ္တိံ ဒသ္သေန္တော ‘ဗုဇ္ဈိတဗ္ဗံ ဗုဇ္ဈိတ္ဝာ ဗုဒ္ဓော ဇာတောသ္မီ’တိ ယုတ္တဟေတုနာ ဗုဒ္ဓဘာဝံ သာဓေတီ’’တိ (မ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၃၉၉)။
‘‘Abhiññeyyanti vijjā ca vimutti ca. Bhāvetabbaṃ maggasaccaṃ. Pahātabbaṃ samudayasaccaṃ. Hetuvacanena pana phalasiddhito tesaṃ phalāni nirodhasaccadukkhasaccānipi vuttāneva honti. Evaṃ sacchikātabbaṃ sacchikataṃ, pariññātabbaṃ pariññātanti idampettha saṅgahitamevāti catusaccabhāvanaṃ catusaccabhāvanāphalañca vimuttiṃ dassento ‘bujjhitabbaṃ bujjhitvā buddho jātosmī’ti yuttahetunā buddhabhāvaṃ sādhetī’’ti (ma. ni. aṭṭha. 2.399).
တတ္ထ ဝိဇ္ဇာတိ မဂ္ဂဝိဇ္ဇာ ဝုတ္တာ ဥက္ကဋ္ဌနိဒ္ဒေသေန။ ဝိမုတ္တီတိ ဖလဝိမုတ္တိ။ ကာမဉ္စေတ္ထ မဂ္ဂဝိဇ္ဇာပိ ဘာဝေတဗ္ဗဘာဝေန ဂဟိတာ, သဗ္ဗေပိ ပန သဘာဝဓမ္မာ အဘိညေယ္ယာတိ ဝိဇ္ဇာယ အဘိညေယ္ယဘာဝော ဝုတ္တော။ ဣမိနာဝ နယေန သဗ္ဗေသမ္ပိ အဘိညေယ္ယဘာဝော ဝုတ္တော ဧဝာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဖလေန ဝိနာ ဟေတုဘာဝသ္သေဝ အဘာဝတော ဟေတုဝစနေန ဖလသိဒ္ဓိ ဝုတ္တာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ နိရောဓသ္သ ဟိ သမ္ပာပနေန မဂ္ဂသ္သ ဟေတုဘာဝော, ဒုက္ခသ္သ နိဗ္ဗတ္တနေန တဏ္ဟာယ သမုဒယဘာဝောတိ။
Tattha vijjāti maggavijjā vuttā ukkaṭṭhaniddesena. Vimuttīti phalavimutti. Kāmañcettha maggavijjāpi bhāvetabbabhāvena gahitā, sabbepi pana sabhāvadhammā abhiññeyyāti vijjāya abhiññeyyabhāvo vutto. Imināva nayena sabbesampi abhiññeyyabhāvo vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Phalena vinā hetubhāvasseva abhāvato hetuvacanena phalasiddhi vuttāti veditabbaṃ. Nirodhassa hi sampāpanena maggassa hetubhāvo, dukkhassa nibbattanena taṇhāya samudayabhāvoti.
ဧဝံ သစ္စဝသေန သာမညတော ဝုတ္တမတ္ထံ ဒ္ဝာရာရမ္မဏေဟိ သဒ္ဓိံ ဒ္ဝာရပ္ပဝတ္တဓမ္မေဟိ စေဝ ခန္ဓာဒီဟိ စ သစ္စဝသေနေဝ ဝိဘဇိတ္ဝာ ဒသ္သေတုံ ‘‘အပိစာ’’တိအာဒိ အာရဒ္ဓံ။ မူလကာရဏဘာဝေနာတိ သန္တေသုပိ အဝိဇ္ဇာဒီသု အညေသု ကာရဏေသု တေသမ္ပိ မူလဘူတကာရဏဘာဝေန။ တဏ္ဟာ ဟိ ကမ္မသ္သ ဝိစိတ္တဘာဝဟေတုတော သဟာယဘာဝူပဂမနတော စ ဒုက္ခဝိစိတ္တတာယ ပဓာနကာရဏံ။ သမုဋ္ဌာပိကာတိ ဥပ္ပာဒိကာ။ ပုရိမတဏ္ဟာတိ ပုရိမဘဝသိဒ္ဓာ တဏ္ဟာ။ ဥဘိန္နန္တိ စက္ခုသ္သ တံသမုဒယသ္သ စ။ အပ္ပဝတ္တီတိ အပ္ပဝတ္တိနိမိတ္တံ။ နိရောဓပ္ပဇာနနာတိ သစ္ဆိကိရိယာဘိသမယဝသေန နိရောဓသ္သ ပဋိဝိဇ္ဈနာ။ ဧကေကပဒုဒ္ဓာရေနာတိ ‘‘စက္ခုံ စက္ခုသမုဒယော စက္ခုနိရောဓော’’တိအာဒိနာ ဧကေကကောဋ္ဌာသနိဒ္ဓာရဏေန။ တဏ္ဟာယပိ ပရိညေယ္ယဘာဝသဗ္ဘာဝတော ဥပာဒာနက္ခန္ဓောဂဓတ္တာ သင္ခာရဒုက္ခဘာဝတော စ ဒုက္ခသစ္စသင္ဂဟံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ရူပတဏ္ဟာဒယော ဆ တဏ္ဟာကာယာ’’တိ ဝုတ္တံ, တသ္မာ ဝတ္တမာနဘဝေ တဏ္ဟာ ခန္ဓပရိယာပန္နတ္တာ သင္ခာရဒုက္ခဘာဝတော စ ဒုက္ခသစ္စံ။ ယသ္မိံ ပန အတ္တဘာဝေ သာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, တသ္သ အတ္တဘာဝသ္သ မူလကာရဏဘာဝေန သမုဋ္ဌာပိကာ ပုရိမဘဝသိဒ္ဓာ တဏ္ဟာ သမုဒယသစ္စန္တိ ဂဟေတဗ္ဗာ။
Evaṃ saccavasena sāmaññato vuttamatthaṃ dvārārammaṇehi saddhiṃ dvārappavattadhammehi ceva khandhādīhi ca saccavaseneva vibhajitvā dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi āraddhaṃ. Mūlakāraṇabhāvenāti santesupi avijjādīsu aññesu kāraṇesu tesampi mūlabhūtakāraṇabhāvena. Taṇhā hi kammassa vicittabhāvahetuto sahāyabhāvūpagamanato ca dukkhavicittatāya padhānakāraṇaṃ. Samuṭṭhāpikāti uppādikā. Purimataṇhāti purimabhavasiddhā taṇhā. Ubhinnanti cakkhussa taṃsamudayassa ca. Appavattīti appavattinimittaṃ. Nirodhappajānanāti sacchikiriyābhisamayavasena nirodhassa paṭivijjhanā. Ekekapaduddhārenāti ‘‘cakkhuṃ cakkhusamudayo cakkhunirodho’’tiādinā ekekakoṭṭhāsaniddhāraṇena. Taṇhāyapi pariññeyyabhāvasabbhāvato upādānakkhandhogadhattā saṅkhāradukkhabhāvato ca dukkhasaccasaṅgahaṃ dassetuṃ ‘‘rūpataṇhādayo cha taṇhākāyā’’ti vuttaṃ, tasmā vattamānabhave taṇhā khandhapariyāpannattā saṅkhāradukkhabhāvato ca dukkhasaccaṃ. Yasmiṃ pana attabhāve sā uppajjati, tassa attabhāvassa mūlakāraṇabhāvena samuṭṭhāpikā purimabhavasiddhā taṇhā samudayasaccanti gahetabbā.
ကသိဏာနီတိ ကသိဏာရမ္မဏိကဇ္ဈာနာနိ။ ဒ္ဝတ္တိံသာကာရာတိ ဒ္ဝတ္တိံသ ကောဋ္ဌာသာ တဒာရမ္မဏဇ္ဈာနာနိ စ။ နဝ ဘဝာတိ ကာမဘဝော ရူပဘဝော အရူပဘဝော သညီဘဝော အသညီဘဝော နေဝသညီနာသညီဘဝော ဧကဝောကာရဘဝော စတုဝောကာရဘဝော ပဉ္စဝောကာရဘဝောတိ နဝ ဘဝာ။ တတ္ထ ဘဝတီတိ ဘဝော, ကာမရာဂသင္ခာတေန ကာမေန ယုတ္တော ဘဝော, ကာမသင္ခာတော ဝာ ဘဝော ကာမဘဝော, ဧကာဒသ ကာမာဝစရဘူမိယော။ ကာမေ ပဟာယ ရူပရာဂသင္ခာတေန ရူပေန ယုတ္တော ဘဝော, ရူပသင္ခာတော ဝာ ဘဝော ရူပဘဝော, သောဠသ ရူပာဝစရဘူမိယော။ ကာမဉ္စ ရူပဉ္စ ပဟာယ အရူပရာဂသင္ခာတေန အရူပေန ယုတ္တော ဘဝော, အရူပသင္ခာတော ဝာ ဘဝော အရူပဘဝော, စတသ္သော အာရုပ္ပဘူမိယော။ သညာဝတံ ဘဝော သညီဘဝော, သညာ ဝာ ဧတ္ထ ဘဝေ အတ္ထီတိ သညီဘဝော, သော ကာမဘဝော စ အသညီဘဝမုတ္တော ရူပဘဝော စ နေဝသညီနာသညီဘဝမုတ္တော အရူပဘဝော စ ဟောတိ။ န သညီဘဝော အသညီဘဝော, သော ရူပဘဝေကဒေသော။ ဩဠာရိကတ္တာဘာဝတော နေဝသညာ, သုခုမတ္တသ္သ သဗ္ဘာဝတော နာသညာတိ နေဝသညာနာသညာ, တာယ ယုတ္တော ဘဝော နေဝသညာနာသညာဘဝော။ အထ ဝာ ဩဠာရိကာယ သညာယ အဘာဝာ သုခုမာယ စ ဘာဝာ နေဝသညာ နာသညာ အသ္မိံ ဘဝေတိ နေဝသညာနာသညာဘဝော, သော အရူပဘဝေကဒေသော။ ဧကေန ရူပက္ခန္ဓေန ဝောကိဏ္ဏော ဘဝော, ဧကေန ဝာ ဝောကာရော အသ္သ ဘဝသ္သာတိ ဧကဝောကာရဘဝော, သော အသညီဘဝော။ စတူဟိ အရူပက္ခန္ဓေဟိ ဝောကိဏ္ဏော ဘဝော, စတူဟိ ဝာ ဝောကာရော အသ္သ ဘဝသ္သာတိ စတုဝောကာရဘဝော, သော အရူပဘဝော ဧဝ။ ပဉ္စဟိ ခန္ဓေဟိ ဝောကိဏ္ဏော ဘဝော, ပဉ္စဟိ ဝာ ဝောကာရော အသ္သ ဘဝသ္သာတိ ပဉ္စဝောကာရဘဝော, သော ကာမဘဝော စ ရူပဘဝေကဒေသော စ ဟောတိ။ ဝောကာရောတိ ဝာ ခန္ဓာနမေတမဓိဝစနံ, တသ္မာ ဧကော ဝောကာရော အသ္သ ဘဝသ္သာတိ ဧကဝောကာရဘဝောတိ ဧဝမာဒိနာပေတ္ထ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ စတ္တာရိ ဈာနာနီတိ အဂ္ဂဟိတာရမ္မဏဝိသေသာနိ စတ္တာရိ ရူပာဝစရဇ္ဈာနာနိ။ ဝိပာကဇ္ဈာနာနံ ဝာ ဧတံ ဂဟဏံ။ ဧတ္ထ စ ကုသလဓမ္မာနံ ဥပနိသ္သယဘူတာ တဏ္ဟာသမုဋ္ဌာပိကာ ပုရိမတဏ္ဟာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ကိရိယဓမ္မာနံ ပန ယတ္ထ တေ ကိရိယဓမ္မာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ, တသ္သ အတ္တဘာဝသ္သ ကာရဏဘူတာ တဏ္ဟာ။ အနုလောမတောတိ ဧတ္ထ ‘‘သင္ခာရာ ဒုက္ခသစ္စံ, အဝိဇ္ဇာ သမုဒယသစ္စ’’န္တိ ဣမိနာ အနုက္ကမေန ယောဇေတဗ္ဗံ။
Kasiṇānīti kasiṇārammaṇikajjhānāni. Dvattiṃsākārāti dvattiṃsa koṭṭhāsā tadārammaṇajjhānāni ca. Nava bhavāti kāmabhavo rūpabhavo arūpabhavo saññībhavo asaññībhavo nevasaññīnāsaññībhavo ekavokārabhavo catuvokārabhavo pañcavokārabhavoti nava bhavā. Tattha bhavatīti bhavo, kāmarāgasaṅkhātena kāmena yutto bhavo, kāmasaṅkhāto vā bhavo kāmabhavo, ekādasa kāmāvacarabhūmiyo. Kāme pahāya rūparāgasaṅkhātena rūpena yutto bhavo, rūpasaṅkhāto vā bhavo rūpabhavo, soḷasa rūpāvacarabhūmiyo. Kāmañca rūpañca pahāya arūparāgasaṅkhātena arūpena yutto bhavo, arūpasaṅkhāto vā bhavo arūpabhavo, catasso āruppabhūmiyo. Saññāvataṃ bhavo saññībhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññībhavo, so kāmabhavo ca asaññībhavamutto rūpabhavo ca nevasaññīnāsaññībhavamutto arūpabhavo ca hoti. Na saññībhavo asaññībhavo, so rūpabhavekadeso. Oḷārikattābhāvato nevasaññā, sukhumattassa sabbhāvato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā sukhumāya ca bhāvā nevasaññā nāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so arūpabhavekadeso. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo, ekena vā vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññībhavo. Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo, catūhi vā vokāro assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva. Pañcahi khandhehi vokiṇṇo bhavo, pañcahi vā vokāro assa bhavassāti pañcavokārabhavo, so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti. Vokāroti vā khandhānametamadhivacanaṃ, tasmā eko vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavoti evamādināpettha attho veditabbo. Cattāri jhānānīti aggahitārammaṇavisesāni cattāri rūpāvacarajjhānāni. Vipākajjhānānaṃ vā etaṃ gahaṇaṃ. Ettha ca kusaladhammānaṃ upanissayabhūtā taṇhāsamuṭṭhāpikā purimataṇhāti veditabbā. Kiriyadhammānaṃ pana yattha te kiriyadhammā uppajjanti, tassa attabhāvassa kāraṇabhūtā taṇhā. Anulomatoti ettha ‘‘saṅkhārā dukkhasaccaṃ, avijjā samudayasacca’’nti iminā anukkamena yojetabbaṃ.
အနုဗုဒ္ဓောတိ ဗုဇ္ဈိတဗ္ဗဓမ္မသ္သ အနုရူပတော ဗုဒ္ဓော။ တေနာတိ ယသ္မာ သာမညတော ဝိသေသတော စ ဧကေကပဒုဒ္ဓာရေန သဗ္ဗဓမ္မေ ဗုဒ္ဓော, တသ္မာ ဝုတ္တံ။ ကိံ ဝုတ္တန္တိ အာဟ ‘‘သမ္မာ သာမဉ္စ သဗ္ဗဓမ္မာနံ ဗုဒ္ဓတ္တာ’’တိ, သဗ္ဗသ္သပိ ဉေယ္ယသ္သ သဗ္ဗာကာရတော အဝိပရီတံ သယမေဝ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓတ္တာတိ အတ္ထော။ ဣမိနာသ္သ ပရောပဒေသရဟိတသ္သ သဗ္ဗာကာရေန သဗ္ဗဓမ္မာဝဗောဓနသမတ္ထသ္သ အာကင္ခပ္ပဋိဗဒ္ဓဝုတ္တိနော အနာဝရဏဉာဏသင္ခာတသ္သ သဗ္ဗညုတညာဏသ္သ အဓိဂမော ဒသ္သိတော။
Anubuddhoti bujjhitabbadhammassa anurūpato buddho. Tenāti yasmā sāmaññato visesato ca ekekapaduddhārena sabbadhamme buddho, tasmā vuttaṃ. Kiṃ vuttanti āha ‘‘sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā’’ti, sabbassapi ñeyyassa sabbākārato aviparītaṃ sayameva abhisambuddhattāti attho. Imināssa paropadesarahitassa sabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhappaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa adhigamo dassito.
နနု စ သဗ္ဗညုတညာဏတော အညံ အနာဝရဏဉာဏံ, အညထာ ‘‘ဆ အသာဓာရဏဉာဏာနိ ဗုဒ္ဓဉာဏာနီ’’တိ ဝစနံ ဝိရုဇ္ဈေယ္ယာတိ? န ဝိရုဇ္ဈတိ ဝိသယပ္ပဝတ္တိဘေဒဝသေန အညေဟိ အသာဓာရဏဘာဝဒသ္သနတ္ထံ ဧကသ္သေဝ ဉာဏသ္သ ဒ္ဝိဓာ ဝုတ္တတ္တာ။ ဧကမေဝ ဟိ တံ ဉာဏံ အနဝသေသသင္ခတာသင္ခတသမ္မုတိဓမ္မဝိသယတာယ သဗ္ဗညုတညာဏံ, တတ္ထ စ အာဝရဏာဘာဝတော နိသ္သင္ဂစာရမုပာဒာယ အနာဝရဏဉာဏန္တိ ဝုတ္တံ။ ယထာဟ ပဋိသမ္ဘိဒာယံ (ပဋိ. မ. ၁.၁၁၉) ‘‘သဗ္ဗံ သင္ခတမသင္ခတံ အနဝသေသံ ဇာနာတီတိ သဗ္ဗညုတညာဏံ, တတ္ထ အာဝရဏံ နတ္ထီတိ အနာဝရဏဉာဏ’’န္တိအာဒိ။ တသ္မာ နတ္ထိ နေသံ အတ္ထတော ဘေဒော, ဧကန္တေန စေတံ ဧဝမိစ္ဆိတဗ္ဗံ။ အညထာ သဗ္ဗညုတာနာဝရဏဉာဏာနံ သာဓာရဏတာ အသဗ္ဗဓမ္မာရမ္မဏတာ စ အာပဇ္ဇေယ္ယ။ န ဟိ ဘဂဝတော ဉာဏသ္သ အဏုမတ္တမ္ပိ အာဝရဏံ အတ္ထိ, အနာဝရဏဉာဏသ္သ အသဗ္ဗဓမ္မာရမ္မဏဘာဝေ ယတ္ထ တံ န ပဝတ္တတိ, တတ္ထာဝရဏသဗ္ဘာဝတော အနာဝရဏဘာဝောယေဝ န သိယာ။ အထ ဝာ ပန ဟောတု အညမေဝ အနာဝရဏဉာဏံ သဗ္ဗညုတညာဏတော, ဣဓ ပန သဗ္ဗတ္ထ အပ္ပဋိဟတဝုတ္တိတာယ အနာဝရဏဉာဏန္တိ သဗ္ဗညုတညာဏမေဝ အဓိပ္ပေတံ, တသ္သ စာဓိဂမနေန ဘဂဝာ သဗ္ဗညူ သဗ္ဗဝိဒူ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓောတိ စ ဝုစ္စတိ န သကိံယေဝ သဗ္ဗဓမ္မာဝဗောဓနတော။ တထာ စ ဝုတ္တံ ပဋိသမ္ဘိဒာယံ (ပဋိ. မ. ၁.၁၆၂) ‘‘ဝိမောက္ခန္တိကမေတံ ဗုဒ္ဓာနံ ဘဂဝန္တာနံ ဗောဓိယာ မူလေ သဟ သဗ္ဗညုတညာဏသ္သ ပဋိလာဘာ သစ္ဆိကာ ပညတ္တိ ယဒိဒံ ဗုဒ္ဓော’’တိ။ သဗ္ဗဓမ္မာဝဗောဓနသမတ္ထဉာဏသမဓိဂမေန ဟိ ဘဂဝတော သန္တာနေ အနဝသေသဓမ္မေ ပဋိဝိဇ္ဈိတုံ သမတ္ထတာ အဟောသီတိ။
Nanu ca sabbaññutaññāṇato aññaṃ anāvaraṇañāṇaṃ, aññathā ‘‘cha asādhāraṇañāṇāni buddhañāṇānī’’ti vacanaṃ virujjheyyāti? Na virujjhati visayappavattibhedavasena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutidhammavisayatāya sabbaññutaññāṇaṃ, tattha ca āvaraṇābhāvato nissaṅgacāramupādāya anāvaraṇañāṇanti vuttaṃ. Yathāha paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.119) ‘‘sabbaṃ saṅkhatamasaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi. Tasmā natthi nesaṃ atthato bhedo, ekantena cetaṃ evamicchitabbaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā asabbadhammārammaṇatā ca āpajjeyya. Na hi bhagavato ñāṇassa aṇumattampi āvaraṇaṃ atthi, anāvaraṇañāṇassa asabbadhammārammaṇabhāve yattha taṃ na pavattati, tatthāvaraṇasabbhāvato anāvaraṇabhāvoyeva na siyā. Atha vā pana hotu aññameva anāvaraṇañāṇaṃ sabbaññutaññāṇato, idha pana sabbattha appaṭihatavuttitāya anāvaraṇañāṇanti sabbaññutaññāṇameva adhippetaṃ, tassa cādhigamanena bhagavā sabbaññū sabbavidū sammāsambuddhoti ca vuccati na sakiṃyeva sabbadhammāvabodhanato. Tathā ca vuttaṃ paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.162) ‘‘vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti. Sabbadhammāvabodhanasamatthañāṇasamadhigamena hi bhagavato santāne anavasesadhamme paṭivijjhituṃ samatthatā ahosīti.
ဧတ္ထာဟ – ကိံ ပနိဒံ ဉာဏံ ပဝတ္တမာနံ သကိံယေဝ သဗ္ဗသ္မိံ ဝိသယေ ပဝတ္တတိ, ဥဒာဟု ကမေနာတိ။ ကိဉ္စေတ္ထ – ယဒိ တာဝ သကိံယေဝ သဗ္ဗသ္မိံ ဝိသယေ ပဝတ္တတိ, အတီတာနာဂတပစ္စုပ္ပန္နအဇ္ဈတ္တဗဟိဒ္ဓာဒိဘေဒဘိန္နာနံ သင္ခတဓမ္မာနံ အသင္ခတသမ္မုတိဓမ္မာနဉ္စ ဧကဇ္ဈံ ဥပဋ္ဌာနေ ဒူရတော စိတ္တပဋံ ပေက္ခန္တသ္သ ဝိယ ပဋိဝိဘာဂေနာဝဗောဓော န သိယာ, တထာ သတိ ‘‘သဗ္ဗေ ဓမ္မာ အနတ္တာ’’တိ ဝိပသ္သန္တာနံ အနတ္တာကာရေန ဝိယ သဗ္ဗဓမ္မာ အနိရူပိတရူပေန ဘဂဝတော ဉာဏသ္သ ဝိသယာ ဟောန္တီတိ အာပဇ္ဇတိ။ ယေပိ ‘‘သဗ္ဗဉေယ္ယဓမ္မာနံ ဌိတလက္ခဏဝိသယံ ဝိကပ္ပရဟိတံ သဗ္ဗကာလံ ဗုဒ္ဓာနံ ဉာဏံ ပဝတ္တတိ, တေန တေ သဗ္ဗဝိဒူတိ ဝုစ္စန္တိ, ဧဝဉ္စ ကတ္ဝာ ‘စရံ သမာဟိတော နာဂော, တိဋ္ဌန္တောပိ သမာဟိတော’တိ ဣဒမ္ပိ ဝစနံ သုဝုတ္တံ ဟောတီ’’တိ ဝဒန္တိ, တေသမ္ပိ ဝုတ္တဒောသာ နာတိဝတ္တိ, ဌိတလက္ခဏာရမ္မဏတာယ စ အတီတာနာဂတသမ္မုတိဓမ္မာနံ တဒဘာဝတော ဧကဒေသဝိသယမေဝ ဘဂဝတော ဉာဏံ သိယာ, တသ္မာ သကိံယေဝ ဉာဏံ ပဝတ္တတီတိ န ယုဇ္ဇတိ။
Etthāha – kiṃ panidaṃ ñāṇaṃ pavattamānaṃ sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, udāhu kamenāti. Kiñcettha – yadi tāva sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, atītānāgatapaccuppannaajjhattabahiddhādibhedabhinnānaṃ saṅkhatadhammānaṃ asaṅkhatasammutidhammānañca ekajjhaṃ upaṭṭhāne dūrato cittapaṭaṃ pekkhantassa viya paṭivibhāgenāvabodho na siyā, tathā sati ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ anattākārena viya sabbadhammā anirūpitarūpena bhagavato ñāṇassa visayā hontīti āpajjati. Yepi ‘‘sabbañeyyadhammānaṃ ṭhitalakkhaṇavisayaṃ vikapparahitaṃ sabbakālaṃ buddhānaṃ ñāṇaṃ pavattati, tena te sabbavidūti vuccanti, evañca katvā ‘caraṃ samāhito nāgo, tiṭṭhantopi samāhito’ti idampi vacanaṃ suvuttaṃ hotī’’ti vadanti, tesampi vuttadosā nātivatti, ṭhitalakkhaṇārammaṇatāya ca atītānāgatasammutidhammānaṃ tadabhāvato ekadesavisayameva bhagavato ñāṇaṃ siyā, tasmā sakiṃyeva ñāṇaṃ pavattatīti na yujjati.
အထ ကမေန သဗ္ဗသ္မိံ ဝိသယေ ဉာဏံ ပဝတ္တတီတိ။ ဧဝမ္ပိ န ယုဇ္ဇတိ။ န ဟိ ဇာတိဘူမိသဘာဝာဒိဝသေန ဒိသာဒေသကာလာဒိဝသေန စ အနေကဘေဒဘိန္နေ ဉေယ္ယေ ကမေန ဂယ္ဟမာနေ တသ္သ အနဝသေသပ္ပဋိဝေဓော သမ္ဘဝတိ အပရိယန္တဘာဝတော ဉေယ္ယသ္သ။ ယေ ပန ‘‘အတ္ထသ္သ အဝိသံဝာဒနတော ဉေယ္ယသ္သ ဧကဒေသံ ပစ္စက္ခံ ကတ္ဝာ သေသေပိ ဧဝန္တိ အဓိမုစ္စိတ္ဝာ ဝဝတ္ထာပနေန သဗ္ဗညူ ဘဂဝာ, တဉ္စ ဉာဏံ န အနုမာနဉာဏံ သံသယာဘာဝတော။ သံသယာနုဗဒ္ဓဉ္ဟိ လောကေ အနုမာနဉာဏ’’န္တိ ဝဒန္တိ, တေသမ္ပိ တံ န ယုတ္တံ။ သဗ္ဗသ္သ ဟိ အပ္ပစ္စက္ခဘာဝေ အတ္ထာဝိသံဝာဒနေန ဉေယ္ယသ္သ ဧကဒေသံ ပစ္စက္ခံ ကတ္ဝာ သေသေပိ ဧဝန္တိ အဓိမုစ္စိတ္ဝာ ဝဝတ္ထာပနသ္သ အသမ္ဘဝတော။ ယဉ္ဟိ တံ သေသံ, တံ အပ္ပစ္စက္ခန္တိ။
Atha kamena sabbasmiṃ visaye ñāṇaṃ pavattatīti. Evampi na yujjati. Na hi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne ñeyye kamena gayhamāne tassa anavasesappaṭivedho sambhavati apariyantabhāvato ñeyyassa. Ye pana ‘‘atthassa avisaṃvādanato ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanena sabbaññū bhagavā, tañca ñāṇaṃ na anumānañāṇaṃ saṃsayābhāvato. Saṃsayānubaddhañhi loke anumānañāṇa’’nti vadanti, tesampi taṃ na yuttaṃ. Sabbassa hi appaccakkhabhāve atthāvisaṃvādanena ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanassa asambhavato. Yañhi taṃ sesaṃ, taṃ appaccakkhanti.
အထ တမ္ပိ ပစ္စက္ခံ တသ္သ သေသဘာဝော ဧဝ န သိယာတိ? သဗ္ဗမေတံ အကာရဏံ။ ကသ္မာ? အဝိသယဝိစာရဏဘာဝတော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ဘဂဝတာ – ‘‘ဗုဒ္ဓဝိသယော, ဘိက္ခဝေ, အစိန္တေယ္ယော န စိန္တေတဗ္ဗော, ယော စိန္တေယ္ယ, ဥမ္မာဒသ္သ ဝိဃာတသ္သ ဘာဂီ အသ္သာ’’တိ (အ. နိ. ၄.၇၇)။ ဣဒံ ပနေတ္ထ သန္နိဋ္ဌာနံ – ယံ ကိဉ္စိ ဘဂဝတာ ဉာတုံ ဣစ္ဆိတံ သကလံ ဧကဒေသော ဝာ, တတ္ထ တတ္ထ အပ္ပဋိဟတဝုတ္တိတာယ ပစ္စက္ခတော ဉာဏံ ပဝတ္တတိ နိစ္စသမာဓာနဉ္စ ဝိက္ခေပာဘာဝတော။ ဉာတုံ ဣစ္ဆိတသ္သ စ သကလသ္သ အဝိသယဘာဝေ တသ္သ အာကင္ခပ္ပဋိဗဒ္ဓဝုတ္တိတာ န သိယာ, ဧကန္တေနေဝသ္သာ ဣစ္ဆိတဗ္ဗာ ‘‘သဗ္ဗေ ဓမ္မာ ဗုဒ္ဓသ္သ ဘဂဝတော အာဝဇ္ဇနပ္ပဋိဗဒ္ဓာ အာကင္ခပ္ပဋိဗဒ္ဓာ မနသိကာရပ္ပဋိဗဒ္ဓာ စိတ္တုပ္ပာဒပ္ပဋိဗဒ္ဓာ’’တိ (မဟာနိ. ၆၉; ပဋိ. မ. ၃.၅) ဝစနတော။ အတီတာနာဂတဝိသယမ္ပိ ဘဂဝတော ဉာဏံ အနုမာနာဂမတက္ကဂဟဏဝိရဟိတတ္တာ ပစ္စက္ခမေဝ။
Atha tampi paccakkhaṃ tassa sesabhāvo eva na siyāti? Sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Avisayavicāraṇabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘buddhavisayo, bhikkhave, acinteyyo na cintetabbo, yo cinteyya, ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77). Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yaṃ kiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalaṃ ekadeso vā, tattha tattha appaṭihatavuttitāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati niccasamādhānañca vikkhepābhāvato. Ñātuṃ icchitassa ca sakalassa avisayabhāve tassa ākaṅkhappaṭibaddhavuttitā na siyā, ekantenevassā icchitabbā ‘‘sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanappaṭibaddhā ākaṅkhappaṭibaddhā manasikārappaṭibaddhā cittuppādappaṭibaddhā’’ti (mahāni. 69; paṭi. ma. 3.5) vacanato. Atītānāgatavisayampi bhagavato ñāṇaṃ anumānāgamatakkagahaṇavirahitattā paccakkhameva.
နနု စ ဧတသ္မိမ္ပိ ပက္ခေ ယဒာ သကလံ ဉာတုံ ဣစ္ဆိတံ, တဒာ သကိံယေဝ သကလဝိသယတာယ အနိရူပိတရူပေန ဘဂဝတော ဉာဏံ ပဝတ္တေယ္ယာတိ ဝုတ္တဒောသာ နာတိဝတ္တိယေဝာတိ? န, တသ္သ ဝိသောဓိတတ္တာ။ ဝိသောဓိတော ဟိ သော ဗုဒ္ဓဝိသယော အစိန္တေယ္ယောတိ။ အညထာ ပစုရဇနဉာဏသမာနဝုတ္တိတာယ ဗုဒ္ဓာနံ ဘဂဝန္တာနံ ဉာဏသ္သ အစိန္တေယ္ယတာ န သိယာ, တသ္မာ သကလဓမ္မာရမ္မဏမ္ပိ တံ ဧကဓမ္မာရမ္မဏံ ဝိယ သုဝဝတ္ထာပိတေယေဝ တေ ဓမ္မေ ကတ္ဝာ ပဝတ္တတီတိ ဣဒမေတ္ထ အစိန္တေယ္ယံ, ‘‘ယာဝတကံ ဉေယ္ယံ, တာဝတကံ ဉာဏံ။ ယာဝတကံ ဉာဏံ, တာဝတကံ ဉေယ္ယံ။ ဉေယ္ယပရိယန္တိကံ ဉာဏံ, ဉာဏပရိယန္တိကံ ဉေယ္ယ’’န္တိ (ပဋိ. မ. ၃.၅) ဧဝမေကဇ္ဈံ ဝိသုံ သကိံ ကမေန ဝာ ဣစ္ဆာနုရူပံ သမ္မာ သာမံ သဗ္ဗဓမ္မာနံ ဗုဒ္ဓတ္တာ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော။
Nanu ca etasmimpi pakkhe yadā sakalaṃ ñātuṃ icchitaṃ, tadā sakiṃyeva sakalavisayatāya anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavatteyyāti vuttadosā nātivattiyevāti? Na, tassa visodhitattā. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññathā pacurajanañāṇasamānavuttitāya buddhānaṃ bhagavantānaṃ ñāṇassa acinteyyatā na siyā, tasmā sakaladhammārammaṇampi taṃ ekadhammārammaṇaṃ viya suvavatthāpiteyeva te dhamme katvā pavattatīti idamettha acinteyyaṃ, ‘‘yāvatakaṃ ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ. Ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyya’’nti (paṭi. ma. 3.5) evamekajjhaṃ visuṃ sakiṃ kamena vā icchānurūpaṃ sammā sāmaṃ sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho.
ဝိဇ္ဇာဟီတိ ဧတ္ထ ဝိန္ဒိယံ ဝိန္ဒတီတိ ဝိဇ္ဇာ, ယာထာဝတော ဥပလဗ္ဘတီတိ အတ္ထော။ အတ္တနော ဝာ ပဋိပက္ခသ္သ ဝိဇ္ဈနဋ္ဌေန ဝိဇ္ဇာ, တမောက္ခန္ဓာဒိကသ္သ ပဒာလနဋ္ဌေနာတိ အတ္ထော။ တတော ဧဝ အတ္တနော ဝိသယသ္သ ဝိဒိတကရဏဋ္ဌေနပိ ဝိဇ္ဇာ။ သမ္ပန္နတ္တာတိ သမန္နာဂတတ္တာ ပရိပုဏ္ဏတ္တာ ဝာ, အဝိကလတ္တာတိ အတ္ထော။ တတ္ရာတိ အမ္ဗဋ္ဌသုတ္တေ။ မနောမယိဒ္ဓိယာတိ ဧတ္ထ ‘‘ဣဓ ဘိက္ခု ဣမမ္ဟာ ကာယာ အညံ ကာယံ အဘိနိမ္မိနာတိ ရူပိံ မနောမယံ သဗ္ဗင္ဂပစ္စင္ဂံ အဟီနိန္ဒ္ရိယ’’န္တိ (ဒီ. နိ. ၁.၂၃၆) ဣမိနာ နယေန အာဂတာ ဣဒ္ဓိ သရီရဗ္ဘန္တရေ အညသ္သေဝ ဈာနမနေန နိဗ္ဗတ္တတ္တာ မနောမယသ္သ သရီရသ္သ နိဗ္ဗတ္တိဝသေန ပဝတ္တာ မနောမယိဒ္ဓိ နာမ။ ဆ အဘိညာတိ အာသဝက္ခယဉာဏေန သဒ္ဓိံ ဣဒ္ဓိဝိဓာဒိကာ ပဉ္စာဘိညာယော။ တိသ္သန္နံ အဋ္ဌန္နဉ္စ ဝိဇ္ဇာနံ တတ္ထ တတ္ထ သုတ္တေ ဂဟဏံ ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယဝသေနာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ သတ္တ သဒ္ဓမ္မာ နာမ သဒ္ဓာ ဟိရီ ဩတ္တပ္ပံ ဗာဟုသစ္စံ ဝီရိယံ သတိ ပညာ စ။ ယေ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ ‘‘ဣဓ ဘိက္ခု သဒ္ဓော ဟောတိ, ဟိရိမာ, ဩတ္တပ္ပီ, ဗဟုသ္သုတော, အာရဒ္ဓဝီရိယော, ဥပဋ္ဌိတသ္သတိ, ပညဝာ ဟောတီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၃.၃၃၀)။ စတ္တာရိ ဈာနာနီတိ ယာနိ ကာနိစိ စတ္တာရိ ရူပာဝစရဇ္ဈာနာနိ။
Vijjāhīti ettha vindiyaṃ vindatīti vijjā, yāthāvato upalabbhatīti attho. Attano vā paṭipakkhassa vijjhanaṭṭhena vijjā, tamokkhandhādikassa padālanaṭṭhenāti attho. Tato eva attano visayassa viditakaraṇaṭṭhenapi vijjā. Sampannattāti samannāgatattā paripuṇṇattā vā, avikalattāti attho. Tatrāti ambaṭṭhasutte. Manomayiddhiyāti ettha ‘‘idha bhikkhu imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimmināti rūpiṃ manomayaṃ sabbaṅgapaccaṅgaṃ ahīnindriya’’nti (dī. ni. 1.236) iminā nayena āgatā iddhi sarīrabbhantare aññasseva jhānamanena nibbattattā manomayassa sarīrassa nibbattivasena pavattā manomayiddhi nāma. Cha abhiññāti āsavakkhayañāṇena saddhiṃ iddhividhādikā pañcābhiññāyo. Tissannaṃ aṭṭhannañca vijjānaṃ tattha tattha sutte gahaṇaṃ veneyyajjhāsayavasenāti daṭṭhabbaṃ. Satta saddhammā nāma saddhā hirī ottappaṃ bāhusaccaṃ vīriyaṃ sati paññā ca. Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘idha bhikkhu saddho hoti, hirimā, ottappī, bahussuto, āraddhavīriyo, upaṭṭhitassati, paññavā hotī’’ti (dī. ni. 3.330). Cattāri jhānānīti yāni kānici cattāri rūpāvacarajjhānāni.
ကသ္မာ ပနေတ္ထ သီလာဒယောယေဝ ပန္နရသ ‘‘စရဏ’’န္တိ ဝုတ္တာတိ စောဒနံ သန္ဓာယာဟ ‘‘ဣမေယေဝ ဟီ’’တိအာဒိ။ တေန တေသံ သိက္ခတ္တယသင္ဂဟတော နိဗ္ဗာနုပဂမနေ ဧကံသတော သာဓနဘာဝမာဟ။ ဣဒာနိ တဒတ္ထသာဓနာယ အာဂမံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ယထာဟာ’’တိအာဒိမာဟ။ ဘဂဝာတိအာဒိ ဝုတ္တသ္သေဝတ္ထသ္သ နိဂမနဝသေန ဝုတ္တံ။ နနု စာယံ ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပဒာ သာဝကေသုပိ လဗ္ဘတီတိ? ကိဉ္စာပိ လဗ္ဘတိ, န ပန တထာ, ယထာ ဘဂဝတောတိ ဒသ္သေတုံ ‘‘တတ္ထ ဝိဇ္ဇာသမ္ပဒာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ အာသဝက္ခယဝိဇ္ဇာယ သဗ္ဗညုဘာဝသိဒ္ဓိတော အာဟ ‘‘ဝိဇ္ဇာသမ္ပဒာ ဘဂဝတော သဗ္ဗညုတံ ပူရေတ္ဝာ ဌိတာ’’တိ။ စတူသု ဈာနေသု အန္တောဂဓဘာဝေန စရဏဓမ္မပရိယာပန္နတ္တာ ကရုဏာဗ္ရဟ္မဝိဟာရသ္သ ယထာရဟံ တသ္သ စ မဟာကရုဏာသမာပတ္တိဝသေန အသာဓာရဏသဘာဝသ္သ ဘဂဝတိ ဥပလဗ္ဘနတော အာဟ ‘‘စရဏသမ္ပဒာ မဟာကာရုဏိကတံ ပူရေတ္ဝာ ဌိတာ’’တိ။ ယထာ သတ္တာနံ အနတ္ထံ ပရိဝဇ္ဇေတ္ဝာ အတ္ထေ နိယောဇနံ ပညာယ ဝိနာ န ဟောတိ, ဧဝံ နေသံ အတ္ထာနတ္ထဇာနနံ သတ္ထု ကရုဏာယ ဝိနာ န ဟောတီတိ ဥဘယမ္ပိ ဥဘယတ္ထ သကိစ္စကမေဝ သိယာ။ ယတ္ထ ပန ယသ္သာ ပဓာနဘာဝော, တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘သော သဗ္ဗညုတာယာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ယထာ တံ ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပန္နောတိ ဧတ္ထ တန္တိ နိပာတမတ္တံ, ယထာ အညောပိ ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပန္နော နိယောဇေတိ, တထာ အယန္တိ အတ္ထော။ တေန ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပန္နသ္သေဝာယံ အာဝေဏိကာ ပဋိပတ္တီတိ ဒသ္သေတိ။ သာ ပနာယံ သတ္ထု ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပဒာ သာသနသ္သ နိယ္ယာနိကတာယ သာဝကာနံ သမ္မာပဋိပတ္တိယာ ဧကန္တကာရဏန္တိ ဒသ္သေတုံ ‘‘တေနသ္သာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ အတ္တန္တပာဒယောတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန ပရန္တပဥဘယန္တပာ ဂဟိတာ။ သေသံ သုဝိညေယ္ယမေဝ။
Kasmā panettha sīlādayoyeva pannarasa ‘‘caraṇa’’nti vuttāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘imeyeva hī’’tiādi. Tena tesaṃ sikkhattayasaṅgahato nibbānupagamane ekaṃsato sādhanabhāvamāha. Idāni tadatthasādhanāya āgamaṃ dassento ‘‘yathāhā’’tiādimāha. Bhagavātiādi vuttassevatthassa nigamanavasena vuttaṃ. Nanu cāyaṃ vijjācaraṇasampadā sāvakesupi labbhatīti? Kiñcāpi labbhati, na pana tathā, yathā bhagavatoti dassetuṃ ‘‘tattha vijjāsampadā’’tiādi vuttaṃ. Āsavakkhayavijjāya sabbaññubhāvasiddhito āha ‘‘vijjāsampadā bhagavato sabbaññutaṃ pūretvā ṭhitā’’ti. Catūsu jhānesu antogadhabhāvena caraṇadhammapariyāpannattā karuṇābrahmavihārassa yathārahaṃ tassa ca mahākaruṇāsamāpattivasena asādhāraṇasabhāvassa bhagavati upalabbhanato āha ‘‘caraṇasampadā mahākāruṇikataṃ pūretvā ṭhitā’’ti. Yathā sattānaṃ anatthaṃ parivajjetvā atthe niyojanaṃ paññāya vinā na hoti, evaṃ nesaṃ atthānatthajānanaṃ satthu karuṇāya vinā na hotīti ubhayampi ubhayattha sakiccakameva siyā. Yattha pana yassā padhānabhāvo, taṃ dassetuṃ ‘‘so sabbaññutāyā’’tiādi vuttaṃ. Yathā taṃ vijjācaraṇasampannoti ettha tanti nipātamattaṃ, yathā aññopi vijjācaraṇasampanno niyojeti, tathā ayanti attho. Tena vijjācaraṇasampannassevāyaṃ āveṇikā paṭipattīti dasseti. Sā panāyaṃ satthu vijjācaraṇasampadā sāsanassa niyyānikatāya sāvakānaṃ sammāpaṭipattiyā ekantakāraṇanti dassetuṃ ‘‘tenassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha attantapādayoti ādi-saddena parantapaubhayantapā gahitā. Sesaṃ suviññeyyameva.
ဧတ္ထ စ ဝိဇ္ဇာသမ္ပဒာယ သတ္ထု ပညာမဟတ္တံ ပကာသိတံ ဟောတိ, စရဏသမ္ပဒာယ ကရုဏာမဟတ္တံ။ တေသု ပညာယ ဘဂဝတော ဓမ္မရဇ္ဇပ္ပတ္တိ, ကရုဏာယ ဓမ္မသံဝိဘာဂော။ ပညာယ သံသာရဒုက္ခနိဗ္ဗိဒာ, ကရုဏာယ သံသာရဒုက္ခသဟနံ။ ပညာယ ပရဒုက္ခပရိဇာနနံ, ကရုဏာယ ပရဒုက္ခပတိကာရာရမ္ဘော။ ပညာယ ပရိနိဗ္ဗာနာဘိမုခဘာဝော, ကရုဏာယ တဒဓိဂမော။ ပညာယ သယံ တရဏံ, ကရုဏာယ ပရေသံ တာရဏံ။ ပညာယ ဗုဒ္ဓဘာဝသိဒ္ဓိ, ကရုဏာယ ဗုဒ္ဓကိစ္စသိဒ္ဓိ။ ကရုဏာယ ဝာ ဗောဓိသတ္တဘူမိယံ သံသာရာဘိမုခဘာဝော, ပညာယ တတ္ထ အနဘိရတိ, တထာ ကရုဏာယ ပရေသံ အဘိံသာပနံ, ပညာယ သယံ ပရေဟိ အဘာယနံ။ ကရုဏာယ ပရံ ရက္ခန္တော အတ္တာနံ ရက္ခတိ, ပညာယ အတ္တာနံ ရက္ခန္တော ပရံ ရက္ခတိ။ တထာ ကရုဏာယ အပရန္တပော, ပညာယ အနတ္တန္တပော, တေန အတ္တဟိတာယ ပဋိပန္နာဒီသု စတူသု ပုဂ္ဂလေသု စတုတ္ထပုဂ္ဂလဘာဝော သိဒ္ဓော ဟောတိ။ တထာ ကရုဏာယ လောကနာထတာ, ပညာယ အတ္တနာထတာ။ ကရုဏာယ စသ္သ နိန္နတာဘာဝော, ပညာယ ဥန္နမာဘာဝော။ တထာ ကရုဏာယ သဗ္ဗသတ္တေသု ဇနိတာနုဂ္ဂဟော, ပညာနုဂတတ္တာ န စ န သဗ္ဗတ္ထ ဝိရတ္တစိတ္တော, ပညာယ သဗ္ဗဓမ္မေသု ဝိရတ္တစိတ္တော, ကရုဏာနုဂတတ္တာ န စ န သဗ္ဗသတ္တာနုဂ္ဂဟာယ ပဝတ္တော။ ယထာ ဟိ ကရုဏာ ဘဂဝတော သိနေဟသောကဝိရဟိတာ, ဧဝံ ပညာ အဟံကာရမမံကာရဝိနိမုတ္တာတိ အညမညဝိသောဓိတာ ပရမဝိသုဒ္ဓာ ဂုဏဝိသေသာ ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပဒာဟိ ပကာသိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Ettha ca vijjāsampadāya satthu paññāmahattaṃ pakāsitaṃ hoti, caraṇasampadāya karuṇāmahattaṃ. Tesu paññāya bhagavato dhammarajjappatti, karuṇāya dhammasaṃvibhāgo. Paññāya saṃsāradukkhanibbidā, karuṇāya saṃsāradukkhasahanaṃ. Paññāya paradukkhaparijānanaṃ, karuṇāya paradukkhapatikārārambho. Paññāya parinibbānābhimukhabhāvo, karuṇāya tadadhigamo. Paññāya sayaṃ taraṇaṃ, karuṇāya paresaṃ tāraṇaṃ. Paññāya buddhabhāvasiddhi, karuṇāya buddhakiccasiddhi. Karuṇāya vā bodhisattabhūmiyaṃ saṃsārābhimukhabhāvo, paññāya tattha anabhirati, tathā karuṇāya paresaṃ abhiṃsāpanaṃ, paññāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Karuṇāya paraṃ rakkhanto attānaṃ rakkhati, paññāya attānaṃ rakkhanto paraṃ rakkhati. Tathā karuṇāya aparantapo, paññāya anattantapo, tena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā karuṇāya lokanāthatā, paññāya attanāthatā. Karuṇāya cassa ninnatābhāvo, paññāya unnamābhāvo. Tathā karuṇāya sabbasattesu janitānuggaho, paññānugatattā na ca na sabbattha virattacitto, paññāya sabbadhammesu virattacitto, karuṇānugatattā na ca na sabbasattānuggahāya pavatto. Yathā hi karuṇā bhagavato sinehasokavirahitā, evaṃ paññā ahaṃkāramamaṃkāravinimuttāti aññamaññavisodhitā paramavisuddhā guṇavisesā vijjācaraṇasampadāhi pakāsitāti daṭṭhabbaṃ.
ဣဒာနိ သုဂတောတိ ဣမသ္သ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘သောဘနဂမနတ္တာ’’တိအာဒိ။ ‘‘ဂတေ ဌိတေ’’တိအာဒီသု ဂမနမ္ပိ ဂတန္တိ ဝုစ္စတီတိ အာဟ ‘‘ဂမနမ္ပိ ဟိ ဂတန္တိ ဝုစ္စတီ’’တိ။ သောဘနန္တိ သုဘံ, သုဘဘာဝော ဝိသုဒ္ဓတာယ, ဝိသုဒ္ဓတာ ဒောသဝိဂမေနာတိ အာဟ ‘‘ပရိသုဒ္ဓမနဝဇ္ဇ’’န္တိ။ ဂမနဉ္စ နာမ ဗဟုဝိဓန္တိ ဣဓာဓိပ္ပေတံ ဂမနံ ဒသ္သေန္တော ‘‘အရိယမဂ္ဂော’’တိ အာဟ။ သော ဟိ နိဗ္ဗာနသ္သ ဂတိ အဓိဂမောတိ စ ကတ္ဝာ ဂတံ ဂမနန္တိ စ ဝုစ္စတိ။ ဣဒာနိ တသ္သေဝ ဂမနေ ကာရဏံ ဒသ္သေတုံ ‘‘တေန ဟေသာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ခေမံ ဒိသန္တိ နိဗ္ဗာနံ။ အသဇ္ဇမာနောတိ ပရိပန္ထာဘာဝေန သုဂတိဂမနေပိ အသဇ္ဇန္တော သင္ဂံ အကရောန္တော, ပဂေဝ ဣတရတ္ထ။ အထ ဝာ ဧကာသနေ နိသီဒိတ္ဝာ ခိပ္ပာဘိညာဝသေနေဝ စတုန္နမ္ပိ မဂ္ဂာနံ ပဋိလဒ္ဓဘာဝတော အသဇ္ဇမာနော အဗဇ္ဈန္တော ဂတော။ ယံ ဂမနံ ဂစ္ဆန္တော သဗ္ဗဂမနတ္ထံ အာဝဟတိ, သဗ္ဗဉ္စ အနုတ္တရံ သမ္ပတ္တိံ အာဝဟတိ, တဒေဝ သောဘနံ နာမ, တေန စ ဘဂဝာ ဂတောတိ အာဟ ‘‘ဣတိ သောဘနဂမနတ္တာ သုဂတော’’တိ သောဘနတ္ထော သုသဒ္ဒောတိ ကတ္ဝာ။
Idāni sugatoti imassa atthaṃ dassento āha ‘‘sobhanagamanattā’’tiādi. ‘‘Gate ṭhite’’tiādīsu gamanampi gatanti vuccatīti āha ‘‘gamanampi hi gatanti vuccatī’’ti. Sobhananti subhaṃ, subhabhāvo visuddhatāya, visuddhatā dosavigamenāti āha ‘‘parisuddhamanavajja’’nti. Gamanañca nāma bahuvidhanti idhādhippetaṃ gamanaṃ dassento ‘‘ariyamaggo’’ti āha. So hi nibbānassa gati adhigamoti ca katvā gataṃ gamananti ca vuccati. Idāni tasseva gamane kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘tena hesā’’tiādi vuttaṃ. Khemaṃ disanti nibbānaṃ. Asajjamānoti paripanthābhāvena sugatigamanepi asajjanto saṅgaṃ akaronto, pageva itarattha. Atha vā ekāsane nisīditvā khippābhiññāvaseneva catunnampi maggānaṃ paṭiladdhabhāvato asajjamāno abajjhanto gato. Yaṃ gamanaṃ gacchanto sabbagamanatthaṃ āvahati, sabbañca anuttaraṃ sampattiṃ āvahati, tadeva sobhanaṃ nāma, tena ca bhagavā gatoti āha ‘‘iti sobhanagamanattā sugato’’ti sobhanattho susaddoti katvā.
အသုန္ဒရာနံ ဒုက္ခာနံ သင္ခာရပ္ပဝတ္တီနံ အဘာဝတော အစ္စန္တသုခတ္တာ ဧကန္တတော သုန္ဒရံ နာမ အသင္ခတာ ဓာတူတိ အာဟ ‘‘သုန္ဒရဉ္စေသ ဌာနံ ဂတော အမတံ နိဗ္ဗာန’’န္တိ။ တေနာဟ ဘဂဝာ ‘‘နိဗ္ဗာနံ ပရမံ သုခ’’န္တိ (မ. နိ. ၂.၂၁၅; ဓ. ပ. ၂၀၃-၂၀၄)။ သမ္မာတိ သုဋ္ဌု။ သုဋ္ဌု ဂမနဉ္စ နာမ ပဋိပက္ခေန အနဘိဘူတသ္သ ဂမနန္တိ အာဟ ‘‘ပဟီနေ ကိလေသေ ပုန အပစ္စာဂစ္ဆန္တော’’တိ, ပဟီနာနံ ပုန အသမုဒာစာရဝသေန အပစ္စာဂစ္ဆန္တော။ ဝုတ္တမေဝတ္ထံ အာဂမံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဝိဘာဝေန္တော အာဟ ‘‘ဝုတ္တဉ္စေတ’’န္တိအာဒိ။ ဧတန္တိ တေန တေန မဂ္ဂေန ပဟီနကိလေသာနံ ပုန အပစ္စာဂမနံ, ဣဒဉ္စ သိခာပ္ပတ္တံ သမ္မာဂမနံ, ယာယ အာဂမနီယပဋိပဒာယ သိဒ္ဓံ, သာပိ သမ္မာဂမနမေဝာတိ ဧဝမ္ပိ ဘဂဝာ သုဂတောတိ ဒသ္သေတုံ ‘‘သမ္မာ ဝာ အာဂတော’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ သမ္မာပဋိပတ္တိယာတိ သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ သမ္ပာပနေ အဝိပရီတပဋိပတ္တိယာ။ သဗ္ဗလောကသ္သ ဟိတသုခမေဝ ကရောန္တာတိ ဧတေန မဟာဗောဓိယာ ပဋိပဒာ အဝိဘာဂေန သဗ္ဗသတ္တာနံ သဗ္ဗဒာ ဟိတသုခာဝဟဘာဝေနေဝ ပဝတ္တတီတိ ဒသ္သေတိ။ သသ္သတံ ဥစ္ဆေဒန္တိ ဣမေ အန္တေ အနုပဂစ္ဆန္တော ဂတောတိ ဧတေန ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒဂတိံ ဒသ္သေတိ။ ကာမသုခံ အတ္တကိလမထန္တိ ဣမေ အနုပဂစ္ဆန္တော ဂတောတိ ဧတေန အရိယမဂ္ဂဂတိံ ဒသ္သေတိ။
Asundarānaṃ dukkhānaṃ saṅkhārappavattīnaṃ abhāvato accantasukhattā ekantato sundaraṃ nāma asaṅkhatā dhātūti āha ‘‘sundarañcesa ṭhānaṃ gato amataṃ nibbāna’’nti. Tenāha bhagavā ‘‘nibbānaṃ paramaṃ sukha’’nti (ma. ni. 2.215; dha. pa. 203-204). Sammāti suṭṭhu. Suṭṭhu gamanañca nāma paṭipakkhena anabhibhūtassa gamananti āha ‘‘pahīne kilese puna apaccāgacchanto’’ti, pahīnānaṃ puna asamudācāravasena apaccāgacchanto. Vuttamevatthaṃ āgamaṃ dassetvā vibhāvento āha ‘‘vuttañceta’’ntiādi. Etanti tena tena maggena pahīnakilesānaṃ puna apaccāgamanaṃ, idañca sikhāppattaṃ sammāgamanaṃ, yāya āgamanīyapaṭipadāya siddhaṃ, sāpi sammāgamanamevāti evampi bhagavā sugatoti dassetuṃ ‘‘sammā vā āgato’’tiādi vuttaṃ. Sammāpaṭipattiyāti sammāsambodhiyā sampāpane aviparītapaṭipattiyā. Sabbalokassa hitasukhameva karontāti etena mahābodhiyā paṭipadā avibhāgena sabbasattānaṃ sabbadā hitasukhāvahabhāveneva pavattatīti dasseti. Sassataṃ ucchedanti ime ante anupagacchanto gatoti etena paṭiccasamuppādagatiṃ dasseti. Kāmasukhaṃ attakilamathanti ime anupagacchanto gatoti etena ariyamaggagatiṃ dasseti.
တတ္ရာတိ ယုတ္တဋ္ဌာနေ ယုတ္တသ္သေဝ ဘာသနေ။ နိပ္ဖာဒေတဗ္ဗေ သာဓေတဗ္ဗေ စေတံ ဘုမ္မံ။ အဘူတန္တိ အဘူတတ္ထံ။ အတ္ထမုခေန ဟိ ဝာစာယ အဘူတတာ ဘူတတာ ဝာ။ အတစ္ဆန္တိ တသ္သေဝ ဝေဝစနံ။ အနတ္ထသံဟိတန္တိ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကေန သမ္ပရာယိကေန ဝာ အနတ္ထေန သံဟိတံ အနတ္ထသံဟိတံ, အနတ္ထာဝဟံ။ န အတ္ထောတိ အနတ္ထော, အတ္ထသ္သ ပဋိပက္ခော အဘာဝော စ, တေန သံဟိတံ, ပိသုဏဝာစံ သမ္ဖပ္ပလာပဉ္စာတိ အတ္ထော။ ဧဝမေတ္ထ စတုဗ္ဗိဓသ္သပိ ဝစီဒုစ္စရိတသ္သ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဧတ္ထ စ ပဌမာ ဝာစာ သီလဝန္တံ ‘‘ဒုသ္သီလော’’တိ, အစဏ္ဍာလာဒိံ ‘‘စဏ္ဍာလော’’တိအာဒိနာ ဘာသမာနသ္သ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။ ဒုတိယာ ဒုသ္သီလံ ‘‘ဒုသ္သီလော’’တိ, စဏ္ဍာလာဒိမေဝ ‘‘စဏ္ဍာလော’’တိအာဒိနာ အဝိနယေန ဘာသမာနသ္သ။ တတိယာ နေရယိကာဒိကသ္သ နေရယိကာဒိဘာဝဝိဘာဝနီကထာ ယထာ ‘‘အာပာယိကော ဒေဝဒတ္တော နေရယိကော’’တိအာဒိကာ။ စတုတ္ထီ ‘‘ဝေဒဝိဟိတေန ယညဝိဓိနာ ပာဏာတိပာတာဒိကတံ သုဂတိံ အာဝဟတီ’’တိ လောကသ္သ ဗ္ယာမောဟနကထာ။ ပဉ္စမီ ဘူတေန ပေသုညုပသံဟာရာ ကထာ။ ဆဋ္ဌာ ယုတ္တပတ္တဋ္ဌာနေ ပဝတ္တိတာ ဒာနသီလာဒိကထာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဧဝံ သမ္မာ ဂဒတ္တာတိ ယထာဝုတ္တံ အဘူတာဒိံ ဝဇ္ဇေတ္ဝာ ဘူတံ တစ္ဆံ အတ္ထသံဟိတံ ပိယံ မနာပံ တတော ဧဝ သမ္မာ သုဋ္ဌု ဂဒနတော သုဂတော။ အာပာထဂမနမတ္တေန ကသ္သစိ အပ္ပိယမ္ပိ ဟိ ဘဂဝတော ဝစနံ ပိယံ မနာပမေဝ အတ္ထသိဒ္ဓိယာ လောကသ္သ ဟိတသုခာဝဟတ္တာ။ ဧတ္ထ ပန ဒ-ကာရသ္သ တ-ကာရံ ကတ္ဝာ ‘‘သုဂတော’’တိ ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Tatrāti yuttaṭṭhāne yuttasseva bhāsane. Nipphādetabbe sādhetabbe cetaṃ bhummaṃ. Abhūtanti abhūtatthaṃ. Atthamukhena hi vācāya abhūtatā bhūtatā vā. Atacchanti tasseva vevacanaṃ. Anatthasaṃhitanti diṭṭhadhammikena samparāyikena vā anatthena saṃhitaṃ anatthasaṃhitaṃ, anatthāvahaṃ. Na atthoti anattho, atthassa paṭipakkho abhāvo ca, tena saṃhitaṃ, pisuṇavācaṃ samphappalāpañcāti attho. Evamettha catubbidhassapi vacīduccaritassa saṅgaho daṭṭhabbo. Ettha ca paṭhamā vācā sīlavantaṃ ‘‘dussīlo’’ti, acaṇḍālādiṃ ‘‘caṇḍālo’’tiādinā bhāsamānassa daṭṭhabbā. Dutiyā dussīlaṃ ‘‘dussīlo’’ti, caṇḍālādimeva ‘‘caṇḍālo’’tiādinā avinayena bhāsamānassa. Tatiyā nerayikādikassa nerayikādibhāvavibhāvanīkathā yathā ‘‘āpāyiko devadatto nerayiko’’tiādikā. Catutthī ‘‘vedavihitena yaññavidhinā pāṇātipātādikataṃ sugatiṃ āvahatī’’ti lokassa byāmohanakathā. Pañcamī bhūtena pesuññupasaṃhārā kathā. Chaṭṭhā yuttapattaṭṭhāne pavattitā dānasīlādikathā veditabbā. Evaṃ sammā gadattāti yathāvuttaṃ abhūtādiṃ vajjetvā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ piyaṃ manāpaṃ tato eva sammā suṭṭhu gadanato sugato. Āpāthagamanamattena kassaci appiyampi hi bhagavato vacanaṃ piyaṃ manāpameva atthasiddhiyā lokassa hitasukhāvahattā. Ettha pana da-kārassa ta-kāraṃ katvā ‘‘sugato’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
အပရော နယော – သောဘနံ ဂတံ ဂမနံ ဧတသ္သာတိ သုဂတော။ ဘဂဝတော ဟိ ဝေနေယ္ယဇနုပသင္ကမနံ ဧကန္တေန တေသံ ဟိတသုခနိပ္ဖာဒနတော သောဘနံ ဘဒ္ဒကံ။ တထာ လက္ခဏာနုဗ္ယဉ္ဇနပ္ပဋိမဏ္ဍိတရူပကာယတာယ ဒုတဝိလမ္ဗိတခလိတာနုကဍ္ဎနနိပ္ပီဠနုက္ကုဋိကကုဋိလာကုလတာဒိဒောသဝိရဟိတံ ဝိလာသိတရာဇဟံသဝသဘဝာရဏမိဂရာဇဂမနံ ကာယဂမနံ ဉာဏဂမနဉ္စ ဝိပုလနိမ္မလကရုဏာသတိဝီရိယာဒိဂုဏဝိသေသဟိတမဘိနီဟာရတော ယာဝ မဟာဗောဓိ အနဝဇ္ဇတာယ သတ္တာနံ ဟိတသုခာဝဟတာယ စ သောဘနမေဝ။ အထ ဝာ သယမ္ဘူဉာဏေန သကလမ္ပိ လောကံ ပရိညာဘိသမယဝသေန ပရိဇာနန္တော သမ္မာ ဂတော အဝဂတောတိ သုဂတော။ တထာ လောကသမုဒယံ ပဟာနာဘိသမယဝသေန ပဇဟန္တော အနုပ္ပတ္တိဓမ္မတံ အာပာဒေန္တော သမ္မာ ဂတော အတီတောတိ သုဂတော။ လောကနိရောဓံ နိဗ္ဗာနံ သစ္ဆိကိရိယာဘိသမယဝသေန သမ္မာ ဂတော အဓိဂတောတိ သုဂတော။ လောကနိရောဓဂာမိနိံ ပဋိပဒံ ဘာဝနာဘိသမယဝသေန သမ္မာ ဂတော ပဋိပန္နောတိ သုဂတော။ တထာ ယံ ဣမသ္သ သဒေဝကသ္သ လောကသ္သ ဒိဋ္ဌံ သုတံ မုတံ ဝိညာတံ ပတ္တံ ပရိယေသိတံ ဉာတံ အနုဝိစရိတံ မနသာ, သဗ္ဗံ တံ ဟတ္ထတလေ အာမလကံ ဝိယ သမ္မာ ပစ္စက္ခတော ဂတော အဗ္ဘညာသီတိ သုဂတော။
Aparo nayo – sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ bhaddakaṃ. Tathā lakkhaṇānubyañjanappaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākulatādidosavirahitaṃ vilāsitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sattānaṃ hitasukhāvahatāya ca sobhanameva. Atha vā sayambhūñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto sammā gato avagatoti sugato. Tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato. Lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. Tathā yaṃ imassa sadevakassa lokassa diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ ñātaṃ anuvicaritaṃ manasā, sabbaṃ taṃ hatthatale āmalakaṃ viya sammā paccakkhato gato abbhaññāsīti sugato.
ဣဒာနိ လောကဝိဒူတိ ဣမသ္သ အတ္ထံ ပကာသေန္တော အာဟ ‘‘သဗ္ဗထာ ဝိဒိတလောကတ္တာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ သဗ္ဗထာတိ သဗ္ဗပ္ပကာရေန, ယော ယော လောကော ယေန ယေန ပကာရေန ဝေဒိတဗ္ဗော, တေန တေန ပကာရေနာတိ အတ္ထော။ တေ ပန ပကာရေ ဒသ္သေတုံ ‘‘သဘာဝတော’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ သဘာဝတောတိ ဒုက္ခသဘာဝတော။ သဗ္ဗော ဟိ လောကော ဒုက္ခသဘာဝော။ ယထာဟ ‘‘သံခိတ္တေန ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓာ ဒုက္ခာ’’တိ။ သမုဒယတောတိ ယတော သမုဒေတိ, တတော တဏ္ဟာဒိတော။ နိရောဓတောတိ ယတ္ထ သော နိရုဇ္ဈတိ, တတော ဝိသင္ခာရတော။ နိရောဓူပာယတောတိ ယေန ဝိဓိနာ သော နိရောဓော ပတ္တဗ္ဗော, တတော အရိယမဂ္ဂတော ဣတော အညသ္သ ပကာရသ္သ အဘာဝာ။ ဣတိ ‘‘သဗ္ဗထာ လောကံ အဝေဒီ’’တိ ဝတ္ဝာ တဒတ္ထသာဓကံ သုတ္တံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ယတ္ထ ခော, အာဝုသော’’တိအာဒိမာဟ။ ဣဒဉ္စ သုတ္တံ ‘‘ယတ္ထ ခော, ဘန္တေ, န ဇာယတိ။ပေ.။ န ဥပပဇ္ဇတိ, သက္ကာ နု ခော သော, ဘန္တေ, ဂမနေန လောကသ္သ အန္တော ဉာတုံ ဝာ ဒဋ္ဌုံ ဝာ ပာပုဏိတုံ ဝာ’’တိ (သံ. နိ. ၁.၁၀၇; အ. နိ. ၄.၄၅) ဩကာသလောကသ္သ ဂတိံ သန္ဓာယ ရောဟိတဒေဝပုတ္တေန ပုဋ္ဌော ဘဂဝာ အဘာသိ။ တတ္ထ န ဇာယတီတိအာဒိနာ ဥဇုကံ ဇာတိအာဒီနိ ပဋိက္ခိပိတ္ဝာ န စဝတိ န ဥပပဇ္ဇတီတိ ပဒဒ္ဝယေန အပရာပရံ စဝနုပပတနာနိ ပဋိက္ခိပတိ။ ကေစိ ပန ‘‘န ဇာယတီတိအာဒိ ဂဗ္ဘသေယ္ယကာဒိဝသေန ဝုတ္တံ, ဣတရံ ဩပပာတိကဝသေနာ’’တိ ဝဒန္တိ။ တန္တိ ဇာတိအာဒိရဟိတံ။ ဂမနေနာတိ ပဒသာ ဂမနေန။ လောကသ္သန္တန္တိ သင္ခာရလောကသ္သ အန္တဘူတံ နိဗ္ဗာနံ။ ဉာတေယ္ယန္တိ ဇာနိတဗ္ဗံ။ ဒဋ္ဌေယ္ယန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ပတ္တေယ္ယန္တိ ပတ္တဗ္ဗံ။ ‘‘ဉာတာယံ ဒိဋ္ဌာယံ ပတ္တာယ’’န္တိ ဝာ ပာဌော, တတ္ထ ဂမနေန လောကသ္သန္တံ ဉာတာ အယံ ဒိဋ္ဌာ အယံ ပတ္တာ အယန္တိ န ဝဒာမီတိ အတ္ထော။ အယန္တိ နိဗ္ဗာနတ္ထိကော။
Idāni lokavidūti imassa atthaṃ pakāsento āha ‘‘sabbathā viditalokattā’’tiādi. Tattha sabbathāti sabbappakārena, yo yo loko yena yena pakārena veditabbo, tena tena pakārenāti attho. Te pana pakāre dassetuṃ ‘‘sabhāvato’’tiādi vuttaṃ. Tattha sabhāvatoti dukkhasabhāvato. Sabbo hi loko dukkhasabhāvo. Yathāha ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti. Samudayatoti yato samudeti, tato taṇhādito. Nirodhatoti yattha so nirujjhati, tato visaṅkhārato. Nirodhūpāyatoti yena vidhinā so nirodho pattabbo, tato ariyamaggato ito aññassa pakārassa abhāvā. Iti ‘‘sabbathā lokaṃ avedī’’ti vatvā tadatthasādhakaṃ suttaṃ dassento ‘‘yattha kho, āvuso’’tiādimāha. Idañca suttaṃ ‘‘yattha kho, bhante, na jāyati…pe… na upapajjati, sakkā nu kho so, bhante, gamanena lokassa anto ñātuṃ vā daṭṭhuṃ vā pāpuṇituṃ vā’’ti (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45) okāsalokassa gatiṃ sandhāya rohitadevaputtena puṭṭho bhagavā abhāsi. Tattha na jāyatītiādinā ujukaṃ jātiādīni paṭikkhipitvā na cavati na upapajjatīti padadvayena aparāparaṃ cavanupapatanāni paṭikkhipati. Keci pana ‘‘na jāyatītiādi gabbhaseyyakādivasena vuttaṃ, itaraṃ opapātikavasenā’’ti vadanti. Tanti jātiādirahitaṃ. Gamanenāti padasā gamanena. Lokassantanti saṅkhāralokassa antabhūtaṃ nibbānaṃ. Ñāteyyanti jānitabbaṃ. Daṭṭheyyanti daṭṭhabbaṃ. Patteyyanti pattabbaṃ. ‘‘Ñātāyaṃ diṭṭhāyaṃ pattāya’’nti vā pāṭho, tattha gamanena lokassantaṃ ñātā ayaṃ diṭṭhā ayaṃ pattā ayanti na vadāmīti attho. Ayanti nibbānatthiko.
ကာမံ ပဒသာ ဂမနေန ဂန္တ္ဝာ လောကသ္သန္တံ ဉာတုံ ဒဋ္ဌုံ ပတ္တုံ ဝာ န သက္ကာ, အပိ စ ပရိမိတပရိစ္ဆိန္နဋ္ဌာနေ တံ ပညာပေတ္ဝာ ဒသ္သေမီတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘အပိ စာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဗ္ယာမမတ္တေ ကဠေဝရေတိ ဗ္ယာမပ္ပမာဏေ အတ္တဘာဝေ။ ဣမိနာ ရူပက္ခန္ဓံ ဒသ္သေတိ။ သသညိမ္ဟီတိ သညာယ သဟိတေ။ ဣမိနာ သညာသီသေန ဝေဒနာဒယော တယော ခန္ဓေ ဒသ္သေတိ သညာသဟိတတ္တာ ဧဝ။ သမနကေတိ သဝိညာဏကေတိ အတ္ထော။ ဣမိနာ ဝိညာဏက္ခန္ဓံ ဒသ္သေတိ, အဝိညာဏကေ ပန ဥတုသမုဋ္ဌာနရူပသမုဒာယမတ္တေ ပညာပေတုံ န သက္ကာတိ အဓိပ္ပာယော။ လောကန္တိ ခန္ဓာဒိလောကံ။ လောကနိရောဓန္တိ တသ္သ လောကသ္သ နိရုဇ္ဈနံ နိဗ္ဗာနမေဝ ဝာ။ နိဗ္ဗာနမ္ပိ ဟိ ခန္ဓေ ပဋိစ္စ ပညာပနတော သရီရသ္မိံယေဝ ပညာပေတိ။ အဒေသမ္ပိ ဟိ တံ ယေသံ နိရောဓော, တေသံ ဝသေန ဒေသတောပိ ဥပစာရဝသေန နိဒ္ဒိသီယတိ ယထာ ‘‘စက္ခုံ လောကေ ပိယရူပံ သာတရူပံ, ဧတ္ထေသာ တဏ္ဟာ ပဟီယမာနာ ပဟီယတိ, ဧတ္ထ နိရုဇ္ဈမာနာ နိရုဇ္ဈတီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၂.၄၀၁; မ. နိ. ၁.၁၃၄; ဝိဘ. ၂၀၄)။
Kāmaṃ padasā gamanena gantvā lokassantaṃ ñātuṃ daṭṭhuṃ pattuṃ vā na sakkā, api ca parimitaparicchinnaṭṭhāne taṃ paññāpetvā dassemīti dassento ‘‘api cā’’tiādimāha. Tattha byāmamatte kaḷevareti byāmappamāṇe attabhāve. Iminā rūpakkhandhaṃ dasseti. Sasaññimhīti saññāya sahite. Iminā saññāsīsena vedanādayo tayo khandhe dasseti saññāsahitattā eva. Samanaketi saviññāṇaketi attho. Iminā viññāṇakkhandhaṃ dasseti, aviññāṇake pana utusamuṭṭhānarūpasamudāyamatte paññāpetuṃ na sakkāti adhippāyo. Lokanti khandhādilokaṃ. Lokanirodhanti tassa lokassa nirujjhanaṃ nibbānameva vā. Nibbānampi hi khandhe paṭicca paññāpanato sarīrasmiṃyeva paññāpeti. Adesampi hi taṃ yesaṃ nirodho, tesaṃ vasena desatopi upacāravasena niddisīyati yathā ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’ti (dī. ni. 2.401; ma. ni. 1.134; vibha. 204).
ဂမနေနာတိ ပာကတိကဂမနေန။ လောကသ္သန္တောတိ သင္ခာရလောကသ္သ အန္တော အန္တကိရိယာယ ဟေတုဘူတံ နိဗ္ဗာနံ။ ကုဒာစနန္တိ ကဒာစိပိ။ အပ္ပတ္ဝာတိ အဂ္ဂမဂ္ဂေန အနဓိဂန္တ္ဝာ။ ပမောစနန္တိ ပမုတ္တိ နိသ္သရဏံ။ တသ္မာတိ ယသ္မာ လောကန္တံ အပ္ပတ္ဝာ ဝဋ္ဋဒုက္ခတော မုတ္တိ နတ္ထိ, တသ္မာ။ ဟဝေတိ နိပာတမတ္တံ။ လောကဝိဒူတိ သဘာဝာဒိတော သဗ္ဗံ လောကံ ဝိဇာနန္တော။ သုမေဓောတိ သုန္ဒရပညော။ လောကန္တဂူတိ ပရိညာဘိသမယေန လောကံ ဝိဒိတ္ဝာ ပဟာနာဘိသမယေန လောကန္တဂူ။ မဂ္ဂဗ္ရဟ္မစရိယသ္သ ပရိနိဋ္ဌိတတ္တာ ဝုသိတဗ္ရဟ္မစရိယော။ သဗ္ဗေသံ ကိလေသာနံ သမိတတ္တာ စတုသစ္စဓမ္မာနံ ဝာ အဘိသမိတတ္တာ သမိတာဝီ။ နာသီသတီတိ န ပတ္ထေတိ, ယထာ ဣမံ လောကံ, ဧဝံ ပရဉ္စ လောကံ နာသီသတိ အပ္ပဋိသန္ဓိကတ္တာ။
Gamanenāti pākatikagamanena. Lokassantoti saṅkhāralokassa anto antakiriyāya hetubhūtaṃ nibbānaṃ. Kudācananti kadācipi. Appatvāti aggamaggena anadhigantvā. Pamocananti pamutti nissaraṇaṃ. Tasmāti yasmā lokantaṃ appatvā vaṭṭadukkhato mutti natthi, tasmā. Haveti nipātamattaṃ. Lokavidūti sabhāvādito sabbaṃ lokaṃ vijānanto. Sumedhoti sundarapañño. Lokantagūti pariññābhisamayena lokaṃ viditvā pahānābhisamayena lokantagū. Maggabrahmacariyassa pariniṭṭhitattā vusitabrahmacariyo. Sabbesaṃ kilesānaṃ samitattā catusaccadhammānaṃ vā abhisamitattā samitāvī. Nāsīsatīti na pattheti, yathā imaṃ lokaṃ, evaṃ parañca lokaṃ nāsīsati appaṭisandhikattā.
ဧဝံ ယဒိပိ လောကဝိဒုတာ အနဝသေသတော ဒသ္သိတာ သဘာဝာဒိတော ဒသ္သိတတ္တာ, လောကော ပန ဧကဒေသေနေဝ ဝုတ္တောတိ တံ အနဝသေသတော ဒသ္သေတုံ ‘‘အပိ စ တယော လောကာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဣန္ဒ္ရိယဗဒ္ဓာနံ ခန္ဓာနံ သမူဟော သန္တာနော စ သတ္တလောကော။ ရူပာဒီသု သတ္တဝိသတ္တတာယ သတ္တော, လောကီယတိ ဧတ္ထ ကုသလာကုသလံ တဗ္ဗိပာကော စာတိ လောကော။ အနိန္ဒ္ရိယဗဒ္ဓာနံ ရူပာဒီနံ သမူဟော သန္တာနော စ ဩကာသလောကော လောကီယန္တိ ဧတ္ထ ဇင္ဂမာ ထာဝရာ စ တေသဉ္စ ဩကာသဘူတောတိ ကတ္ဝာ။ တဒာဓာရတာယ ဟေသ ‘‘ဘာဇနလောကော’’တိပိ ဝုစ္စတိ။ ဥဘယေပိ ခန္ဓာ သင္ခာရလောကော ပစ္စယေဟိ သင္ခရီယန္တိ လုဇ္ဇန္တိ ပလုဇ္ဇန္တိ စာတိ။ အာဟာရဋ္ဌိတိကာတိ ပစ္စယဋ္ဌိတိကာ, ပစ္စယာယတ္တဝုတ္တိကာတိ အတ္ထော။ ပစ္စယတ္ထော ဟေတ္ထ အာဟာရသဒ္ဒော ‘‘အယမာဟာရော အနုပ္ပန္နသ္သ ဝာ ကာမစ္ဆန္ဒသ္သ ဥပ္ပာဒာယာ’’တိအာဒီသု (သံ. နိ. ၅.၂၃၂) ဝိယ။ ဧဝဉ္ဟိ ‘‘သဗ္ဗေ သတ္တာ’’တိ ဣမိနာ အသညသတ္တာပိ ပရိဂ္ဂဟိတာ ဟောန္တိ။ သာ ပနာယံ အာဟာရဋ္ဌိတိကတာ နိပ္ပရိယာယတော သင္ခာရဓမ္မော, န သတ္တဓမ္မောတိ အာဟ ‘‘အာဟာရဋ္ဌိတိကာတိ အာဂတဋ္ဌာနေ သင္ခာရလောကော ဝေဒိတဗ္ဗော’’တိ။
Evaṃ yadipi lokavidutā anavasesato dassitā sabhāvādito dassitattā, loko pana ekadeseneva vuttoti taṃ anavasesato dassetuṃ ‘‘api ca tayo lokā’’tiādi vuttaṃ. Tattha indriyabaddhānaṃ khandhānaṃ samūho santāno ca sattaloko. Rūpādīsu sattavisattatāya satto, lokīyati ettha kusalākusalaṃ tabbipāko cāti loko. Anindriyabaddhānaṃ rūpādīnaṃ samūho santāno ca okāsaloko lokīyanti ettha jaṅgamā thāvarā ca tesañca okāsabhūtoti katvā. Tadādhāratāya hesa ‘‘bhājanaloko’’tipi vuccati. Ubhayepi khandhā saṅkhāraloko paccayehi saṅkharīyanti lujjanti palujjanti cāti. Āhāraṭṭhitikāti paccayaṭṭhitikā, paccayāyattavuttikāti attho. Paccayattho hettha āhārasaddo ‘‘ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa uppādāyā’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.232) viya. Evañhi ‘‘sabbe sattā’’ti iminā asaññasattāpi pariggahitā honti. Sā panāyaṃ āhāraṭṭhitikatā nippariyāyato saṅkhāradhammo, na sattadhammoti āha ‘‘āhāraṭṭhitikāti āgataṭṭhāne saṅkhāraloko veditabbo’’ti.
ယဒိ ဧဝံ ‘‘သဗ္ဗေ သတ္တာ’’တိ ဣဒံ ကထန္တိ? ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနဒေသနာတိ နာယံ ဒောသော။ ကသ္မာ ပန ဘဂဝာ ကတ္ထစိ ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနံ ကတ္ဝာ ဓမ္မံ ဒေသေတိ, ကတ္ထစိ ဓမ္မာဓိဋ္ဌာနံ ကတ္ဝာ ဓမ္မံ ဒေသေတီတိ? ဒေသနာဝိလာသတော ဝေနေယ္ယဇ္ဈာသယတော စ။ ဒေသနာဝိလာသပ္ပတ္တာ ဟိ ဗုဒ္ဓာ ဘဂဝန္တော, တေ ယထာရုစိ ကတ္ထစိ ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနံ ကတ္ဝာ ကတ္ထစိ ဓမ္မာဓိဋ္ဌာနံ ကတ္ဝာ ဓမ္မံ ဒေသေန္တိ။ ယေ ဝာ ပန ဝေနေယ္ယာ သာသနက္ကမံ အနောတိဏ္ဏာ, တေသံ ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနံ ဒေသနံ ဒေသေန္တိ။ ယေ စ ဩတိဏ္ဏာ, တေသံ ဓမ္မာဓိဋ္ဌာနံ။ သမ္မုတိသစ္စဝိသယာ ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနာ ဒေသနာ, ဣတရာ ပရမတ္ထသစ္စဝိသယာ။ ပုရိမာ ကရုဏာနုကူလာ, ဣတရာ ပညာနုကူလာ။ သဒ္ဓာနုသာရီဂောတ္တာနံ ဝာ ပုရိမာ။ တေ ဟိ ပုဂ္ဂလပ္ပမာဏိကာ, ပစ္ဆိမာ ဓမ္မာနုသာရီဂောတ္တာနံ။ သဒ္ဓာစရိတတာယ ဝာ လောကာဓိပတီနံ ဝသေန ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနာ, ပညာစရိတတာယ ဓမ္မာဓိပတီနံ ဝသေန ဓမ္မာဓိဋ္ဌာနာ။ ပုရိမာ စ နေယ္ယတ္ထာ, ပစ္ဆိမာ နီတတ္ထာ။ ဣတိ ဘဂဝာ တံ တံ ဝိသေသံ အပေက္ခိတ္ဝာ တတ္ထ တတ္ထ ဒုဝိဓံ ဒေသနံ ဒေသေတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Yadi evaṃ ‘‘sabbe sattā’’ti idaṃ kathanti? Puggalādhiṭṭhānadesanāti nāyaṃ doso. Kasmā pana bhagavā katthaci puggalādhiṭṭhānaṃ katvā dhammaṃ deseti, katthaci dhammādhiṭṭhānaṃ katvā dhammaṃ desetīti? Desanāvilāsato veneyyajjhāsayato ca. Desanāvilāsappattā hi buddhā bhagavanto, te yathāruci katthaci puggalādhiṭṭhānaṃ katvā katthaci dhammādhiṭṭhānaṃ katvā dhammaṃ desenti. Ye vā pana veneyyā sāsanakkamaṃ anotiṇṇā, tesaṃ puggalādhiṭṭhānaṃ desanaṃ desenti. Ye ca otiṇṇā, tesaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. Sammutisaccavisayā puggalādhiṭṭhānā desanā, itarā paramatthasaccavisayā. Purimā karuṇānukūlā, itarā paññānukūlā. Saddhānusārīgottānaṃ vā purimā. Te hi puggalappamāṇikā, pacchimā dhammānusārīgottānaṃ. Saddhācaritatāya vā lokādhipatīnaṃ vasena puggalādhiṭṭhānā, paññācaritatāya dhammādhipatīnaṃ vasena dhammādhiṭṭhānā. Purimā ca neyyatthā, pacchimā nītatthā. Iti bhagavā taṃ taṃ visesaṃ apekkhitvā tattha tattha duvidhaṃ desanaṃ desetīti veditabbaṃ.
ဒိဋ္ဌိဂတိကာနံ သသ္သတာဒိဝသေန ‘‘အတ္တာ လောကော’’တိ ပရိကပ္ပနာ ယေဘုယ္ယေန သတ္တဝိသယာ, န သင္ခာရဝိသယာတိ အာဟ ‘‘သသ္သတော လောကောတိ ဝာ အသသ္သတော လောကောတိ ဝာတိ အာဂတဋ္ဌာနေ သတ္တလောကော ဝေဒိတဗ္ဗော’’တိ။ ယာဝတာ စန္ဒိမသူရိယာ ပရိဟရန္တီတိ ယတ္တကေ ဌာနေ စန္ဒိမသူရိယာ ပရိဝတ္တန္တိ ပရိဗ္ဘမန္တိ။ ဒိသာ ဘန္တိ ဝိရောစမာနာတိ တေသံ ပရိဗ္ဘမနေနေဝ တာ တာ ဒိသာ ပဘသ္သရာ ဟုတ္ဝာ ဝိရောစန္တိ။ အထ ဝာ ဒိသာတိ ဥပယောဂဗဟုဝစနံ, တသ္မာ သယံ ဝိရောစမာနာ စန္ဒိမသူရိယာ ယတ္တကာ ဒိသာ ဘန္တိ သောဘေန္တိ ဩဘာသယန္တီတိ အတ္ထော။ တာဝ သဟသ္သဓာ လောကောတိ တတ္တကေန ပမာဏေန သဟသ္သပ္ပကာရော ဩကာသလောကော, သဟသ္သလောကဓာတုယောတိ အတ္ထော။ ‘‘တာဝသဟသ္သဝာ’’တိ ဝာ ပာဌော, တာဝ တတ္တကံ သဟသ္သံ အသ္သ အတ္ထီတိ တာဝသဟသ္သဝာ။ ဧတ္ထာတိ သဟသ္သလောကဓာတုသင္ခာတေ လောကေ။
Diṭṭhigatikānaṃ sassatādivasena ‘‘attā loko’’ti parikappanā yebhuyyena sattavisayā, na saṅkhāravisayāti āha ‘‘sassato lokoti vā asassato lokoti vāti āgataṭṭhāne sattaloko veditabbo’’ti. Yāvatā candimasūriyā pariharantīti yattake ṭhāne candimasūriyā parivattanti paribbhamanti. Disā bhanti virocamānāti tesaṃ paribbhamaneneva tā tā disā pabhassarā hutvā virocanti. Atha vā disāti upayogabahuvacanaṃ, tasmā sayaṃ virocamānā candimasūriyā yattakā disā bhanti sobhenti obhāsayantīti attho. Tāva sahassadhā lokoti tattakena pamāṇena sahassappakāro okāsaloko, sahassalokadhātuyoti attho. ‘‘Tāvasahassavā’’ti vā pāṭho, tāva tattakaṃ sahassaṃ assa atthīti tāvasahassavā. Etthāti sahassalokadhātusaṅkhāte loke.
တမ္ပီတိ တိဝိဓမ္ပိ လောကံ။ သဗ္ဗထာ အဝေဒီတိ သဗ္ဗပ္ပကာရတော ပဋိဝိဇ္ဈိ။ ကထံ ပဋိဝိဇ္ဈီတိ အာဟ ‘‘တထာ ဟီ’’တိအာဒိ။ တထာ ဟိသ္သာတိ ဣမသ္သ ‘‘သဗ္ဗထာ ဝိဒိတော’’တိ ဧတေန သမ္ဗန္ဓော။ အသ္သာတိ အနေန ဘဂဝတာ။ ဧကော လောကော သဗ္ဗေ သတ္တာ အာဟာရဋ္ဌိတိကာတိ ယာယ ပုဂ္ဂလာဓိဋ္ဌာနာယ ကထာယ သဗ္ဗေသံ သင္ခာရာနံ ပစ္စယာယတ္တဝုတ္တိတာ ဝုတ္တာ, တာယ သဗ္ဗော သင္ခာရလောကော ဧကဝိဓော ပကာရန္တရသ္သ အဘာဝတော။ ဒ္ဝေ လောကာတိအာဒီသုပိ ဣမိနာဝ နယေန အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ နာမဂ္ဂဟဏေန စေတ္ထ နိဗ္ဗာနသ္သ အဂ္ဂဟဏံ တသ္သ အလောကသဘာဝတ္တာ။ နနု စ ‘‘အာဟာရဋ္ဌိတိကာ’’တိ ဧတ္ထ ပစ္စယာယတ္တဝုတ္တိတာယ မဂ္ဂဖလဓမ္မာနမ္ပိ လောကတာ အာပဇ္ဇတီတိ? နာပဇ္ဇတိ ပရိညေယ္ယာနံ ဒုက္ခသစ္စဓမ္မာနံ ဣဓ လောကောတိ အဓိပ္ပေတတ္တာ။ အထ ဝာ န လုဇ္ဇတိ န ပလုဇ္ဇတီတိ ယော ဂဟိတော တထာ န ဟောတိ, သော လောကောတိ တံဂဟဏရဟိတာနံ လောကုတ္တရာနံ နတ္ထိ လောကတာ။
Tampīti tividhampi lokaṃ. Sabbathā avedīti sabbappakārato paṭivijjhi. Kathaṃ paṭivijjhīti āha ‘‘tathā hī’’tiādi. Tathā hissāti imassa ‘‘sabbathā vidito’’ti etena sambandho. Assāti anena bhagavatā. Eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikāti yāya puggalādhiṭṭhānāya kathāya sabbesaṃ saṅkhārānaṃ paccayāyattavuttitā vuttā, tāya sabbo saṅkhāraloko ekavidho pakārantarassa abhāvato. Dve lokātiādīsupi imināva nayena attho veditabbo. Nāmaggahaṇena cettha nibbānassa aggahaṇaṃ tassa alokasabhāvattā. Nanu ca ‘‘āhāraṭṭhitikā’’ti ettha paccayāyattavuttitāya maggaphaladhammānampi lokatā āpajjatīti? Nāpajjati pariññeyyānaṃ dukkhasaccadhammānaṃ idha lokoti adhippetattā. Atha vā na lujjati na palujjatīti yo gahito tathā na hoti, so lokoti taṃgahaṇarahitānaṃ lokuttarānaṃ natthi lokatā.
တိသ္သော ဝေဒနာတိ သုခဒုက္ခဥပေက္ခာဝသေန။ စတ္တာရော အာဟာရာတိ ကဗဠီကာရာဟာရော ဖသ္သာဟာရော မနောသဉ္စေတနာဟာရော ဝိညာဏာဟာရောတိ စတ္တာရော အာဟာရာ။ တတ္ထ ကဗဠီကာရာဟာရော ဩဇဋ္ဌမကံ ရူပံ အာဟရတီတိ အာဟာရော။ ဖသ္သော တိသ္သော ဝေဒနာ အာဟရတီတိ အာဟာရော။ မနောသဉ္စေတနာ တီသု ဘဝေသု ပဋိသန္ဓိံ အာဟရတီတိ အာဟာရော။ ဝိညာဏံ ပဋိသန္ဓိက္ခဏေ နာမရူပံ အာဟရတီတိ အာဟာရော။ ဥပာဒာနာနံ အာရမ္မဏဘူတာ ခန္ဓာ ဥပာဒာနက္ခန္ဓာ။ ဆ အဇ္ဈတ္တိကာနိ အာယတနာနီတိ စက္ခာယတနာဒိမနာယတနပရိယန္တာနိ။ သတ္တ ဝိညာဏဋ္ဌိတိယောတိ နာနတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော, နာနတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနော, ဧကတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော, ဧကတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနော, ဟေဋ္ဌိမာ စ တယော အာရုပ္ပာတိ ဣမာ သတ္တ ‘‘ဝိညာဏံ တိဋ္ဌတိ ဧတ္ထာတိ ဝိညာဏဋ္ဌိတိယော’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ တတ္ထ နာနတ္တံ ကာယော ဧတေသံ, နာနတ္တော ဝာ ကာယော ဧတေသန္တိ နာနတ္တကာယာ, နာနတ္တသညာ ဧတေသံ အတ္ထီတိ နာနတ္တသညိနော။ ဣမိနာ နယေန သေသပဒေသုပိ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Tisso vedanāti sukhadukkhaupekkhāvasena. Cattāro āhārāti kabaḷīkārāhāro phassāhāro manosañcetanāhāro viññāṇāhāroti cattāro āhārā. Tattha kabaḷīkārāhāro ojaṭṭhamakaṃ rūpaṃ āharatīti āhāro. Phasso tisso vedanā āharatīti āhāro. Manosañcetanā tīsu bhavesu paṭisandhiṃ āharatīti āhāro. Viññāṇaṃ paṭisandhikkhaṇe nāmarūpaṃ āharatīti āhāro. Upādānānaṃ ārammaṇabhūtā khandhā upādānakkhandhā. Cha ajjhattikāni āyatanānīti cakkhāyatanādimanāyatanapariyantāni. Satta viññāṇaṭṭhitiyoti nānattakāyā nānattasaññino, nānattakāyā ekattasaññino, ekattakāyā nānattasaññino, ekattakāyā ekattasaññino, heṭṭhimā ca tayo āruppāti imā satta ‘‘viññāṇaṃ tiṭṭhati etthāti viññāṇaṭṭhitiyo’’ti vuccanti. Tattha nānattaṃ kāyo etesaṃ, nānatto vā kāyo etesanti nānattakāyā, nānattasaññā etesaṃ atthīti nānattasaññino. Iminā nayena sesapadesupi attho veditabbo.
သဗ္ဗေ မနုသ္သာ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၁၂၇; အ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၇.၄၄-၄၅) ဆကာမာဝစရာ စ ဒေဝာ ဧကစ္စေ စ ဝိနိပာတိကာ ‘‘နာနတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ အပရိမာဏေသု ဟိ စက္ကဝာဠေသု အပရိမာဏာနံ မနုသ္သာနံ ဝဏ္ဏသဏ္ဌာနာဒိဝသေန ဒ္ဝေပိ ဧကသဒိသာ နတ္ထိ။ ယေပိ ကတ္ထစိ ယမကဘာတရော ဝဏ္ဏေန ဝာ သဏ္ဌာနေန ဝာ ဧကသဒိသာ ဟောန္တိ, တေသမ္ပိ အာလောကိတဝိလောကိတကထိတဟသိတဂမနဌာနာဒီဟိ ဝိသေသော ဟောတိယေဝ, ပဋိသန္ဓိသညာ စ နေသံ တိဟေတုကာပိ ဒုဟေတုကာပိ အဟေတုကာပိ ဟောတိ, တသ္မာ သဗ္ဗေပိ မနုသ္သာ နာနတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော။ ဆကာမာဝစရဒေဝေသု စ ကေသဉ္စိ ကာယော နီလော ဟောတိ, ကေသဉ္စိ ပီတာဒိဝဏ္ဏော, ပဋိသန္ဓိသညာ စ နေသံ ဒုဟေတုကာပိ တိဟေတုကာပိ ဟောတိ, တသ္မာ တေပိ နာနတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော။ ဧကစ္စေ ဝိနိပာတိကာ ပန စတုအပာယဝိနိမုတ္တကာ ဥတ္တရမာတာ ယက္ခိနီ, ပိယင္ကရမာတာ, ဓမ္မဂုတ္တာတိ ဧဝမာဒယော ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။ ဧတေသဉ္ဟိ ဩဒာတကအာဠမင္ဂုရစ္ဆဝိသာမဝဏ္ဏာဒိဝသေန စေဝ ကိသထူလရသ္သဒီဃာဒိဝသေန စ ကာယော နာနာ ဟောတိ, မနုသ္သာနံ ဝိယ တိဟေတုကဒုဟေတုကာဟေတုကဝသေန ပဋိသန္ဓိသညာပိ, တေ ပန ဒေဝာ ဝိယ န မဟေသက္ခာ , ကပဏမနုသ္သာ ဝိယ အပ္ပေသက္ခာ ဒုလ္လဘဃာသစ္ဆာဒနာ ဒုက္ခပီဠိတာ ဝိဟရန္တိ, ဧကစ္စေ ကာဠပက္ခေ ဒုက္ခိတာ ဇုဏ္ဟပက္ခေ သုခိတာ ဟောန္တိ, တသ္မာ သုခသမုသ္သယတော ဝိနိပတိတတ္တာ သုခသမုသ္သယတော ဝိနိပာတော ဧတေသံ အတ္ထီတိ ဝိနိပာတိကာတိ ဝုတ္တာ သတိပိ ဒေဝဘာဝေ ဒိဗ္ဗသမ္ပတ္တိယာ အဘာဝတော။ ယေ ပနေတ္ထ တိဟေတုကာ, တေသံ ဓမ္မာဘိသမယောပိ ဟောတိ။ ပိယင္ကရမာတာ ဟိ ယက္ခိနီ ပစ္စူသသမယေ အနုရုဒ္ဓတ္ထေရသ္သ ဓမ္မံ သဇ္ဈာယတော သုတ္ဝာ –
Sabbe manussā (dī. ni. aṭṭha. 2.127; a. ni. aṭṭha. 3.7.44-45) chakāmāvacarā ca devā ekacce ca vinipātikā ‘‘nānattakāyā nānattasaññino’’ti vuccanti. Aparimāṇesu hi cakkavāḷesu aparimāṇānaṃ manussānaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena dvepi ekasadisā natthi. Yepi katthaci yamakabhātaro vaṇṇena vā saṇṭhānena vā ekasadisā honti, tesampi ālokitavilokitakathitahasitagamanaṭhānādīhi viseso hotiyeva, paṭisandhisaññā ca nesaṃ tihetukāpi duhetukāpi ahetukāpi hoti, tasmā sabbepi manussā nānattakāyā nānattasaññino. Chakāmāvacaradevesu ca kesañci kāyo nīlo hoti, kesañci pītādivaṇṇo, paṭisandhisaññā ca nesaṃ duhetukāpi tihetukāpi hoti, tasmā tepi nānattakāyā nānattasaññino. Ekacce vinipātikā pana catuapāyavinimuttakā uttaramātā yakkhinī, piyaṅkaramātā, dhammaguttāti evamādayo daṭṭhabbā. Etesañhi odātakaāḷamaṅguracchavisāmavaṇṇādivasena ceva kisathūlarassadīghādivasena ca kāyo nānā hoti, manussānaṃ viya tihetukaduhetukāhetukavasena paṭisandhisaññāpi, te pana devā viya na mahesakkhā , kapaṇamanussā viya appesakkhā dullabhaghāsacchādanā dukkhapīḷitā viharanti, ekacce kāḷapakkhe dukkhitā juṇhapakkhe sukhitā honti, tasmā sukhasamussayato vinipatitattā sukhasamussayato vinipāto etesaṃ atthīti vinipātikāti vuttā satipi devabhāve dibbasampattiyā abhāvato. Ye panettha tihetukā, tesaṃ dhammābhisamayopi hoti. Piyaṅkaramātā hi yakkhinī paccūsasamaye anuruddhattherassa dhammaṃ sajjhāyato sutvā –
‘‘မာ သဒ္ဒံ ကရိ ပိယင္ကရ၊ ဘိက္ခု ဓမ္မပဒာနိ ဘာသတိ။
‘‘Mā saddaṃ kari piyaṅkara, bhikkhu dhammapadāni bhāsati;
အပိစ ဓမ္မပဒံ ဝိဇာနိယ၊ ပဋိပဇ္ဇေမ ဟိတာယ နော သိယာ။
Apica dhammapadaṃ vijāniya, paṭipajjema hitāya no siyā.
‘‘ပာဏေသု စ သံယမာမသေ၊ သမ္ပဇာနမုသာ န ဘဏာမသေ။
‘‘Pāṇesu ca saṃyamāmase, sampajānamusā na bhaṇāmase;
သိက္ခေမ သုသီလ္ယမတ္တနော၊ အပိ မုစ္စေမ ပိသာစယောနိယာ’’တိ။ (သံ. နိ. ၁.၂၄၀) –
Sikkhema susīlyamattano, api muccema pisācayoniyā’’ti. (saṃ. ni. 1.240) –
ဧဝံ ပုတ္တကံ သညာပေတ္ဝာ တံ ဒိဝသံ သောတာပတ္တိဖလံ ပတ္တာ။ ဥတ္တရမာတာ ပန ဘဂဝတော ဓမ္မံ သုတ္ဝာဝ သောတာပန္နာ ဇာတာ။ ဧဝမိမေပိ ကာယသ္သ စေဝ ပဋိသန္ဓိသညာယ စ နာနတ္တာ ‘‘နာနတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော’’တ္ဝေဝ သင္ခ္ယံ ဂစ္ဆန္တိ။
Evaṃ puttakaṃ saññāpetvā taṃ divasaṃ sotāpattiphalaṃ pattā. Uttaramātā pana bhagavato dhammaṃ sutvāva sotāpannā jātā. Evamimepi kāyassa ceva paṭisandhisaññāya ca nānattā ‘‘nānattakāyā nānattasaññino’’tveva saṅkhyaṃ gacchanti.
ဗ္ရဟ္မပာရိသဇ္ဇဗ္ရဟ္မပုရောဟိတမဟာဗ္ရဟ္မသင္ခာတာ ပန ဟီနမဇ္ဈိမပဏီတဘေဒဘိန္နေန ပဌမဇ္ဈာနေန နိဗ္ဗတ္တာ ဗ္ရဟ္မကာယိကာ စေဝ စတူသု အပာယေသု သတ္တာ စ ‘‘နာနတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနော’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ဧတေသု ဟိ ဗ္ရဟ္မကာယိကေသု ဗ္ရဟ္မပုရောဟိတာနံ ကာယော ဗ္ရဟ္မပာရိသဇ္ဇေဟိ ပမာဏတော ဝိပုလတရော ဟောတိ, မဟာဗ္ရဟ္မာနံ ကာယော ပန ဗ္ရဟ္မပုရောဟိတေဟိပိ ပမာဏတော ဝိပုလတရော ဟောတိ။ ကာမဉ္စ နေသံ ပဘာဝသေနပိ ကာယော ဟေဋ္ဌိမဟေဋ္ဌိမေဟိ ဥဠာရတရော ဟောတိ, တံ ပန ဣဓ အပ္ပမာဏံ။ တထာ ဟိ ပရိတ္တာဘာဒီနံ ပရိတ္တသုဘာဒီနဉ္စ ကာယေ သတိပိ ပဘာဝေမတ္တေ ဧကတ္တဝသေနေဝ ဝဝတ္ထပီယတီတိ ‘‘ဧကတ္တကာယာ’’တ္ဝေဝ တေ ဝုစ္စန္တိ။ ဧဝမိမေ ဗ္ရဟ္မကာယိကာ ကာယသ္သ နာနတ္တာ ပဌမဇ္ဈာနဝိပာကဝသေန ပန ပဋိသန္ဓိသညာယ စ ဧကတ္တာ နာနတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနော။ ယထာ စ တေ, ဧဝံ စတူသု အပာယေသု သတ္တာ။ နိရယေသု ဟိ ကေသဉ္စိ ဂာဝုတံ, ကေသဉ္စိ အဍ္ဎယောဇနံ, ကေသဉ္စိ ယောဇနံ အတ္တဘာဝော ဟောတိ, ဒေဝဒတ္တသ္သ ပန ယောဇနသတိကော ဇာတော။ တိရစ္ဆာနေသုပိ ကေစိ ခုဒ္ဒကာ, ကေစိ မဟန္တာ, ပေတ္တိဝိသယေပိ ကေစိ သဋ္ဌိဟတ္ထာ, ကေစိ အသီတိဟတ္ထာ ဟောန္တိ, ကေစိ သုဝဏ္ဏာ, ကေစိ ဒုဗ္ဗဏ္ဏာ, တထာ ကာလကဉ္စိကာ အသုရာ။ အပိ စေတ္ထ ဒီဃပိဋ္ဌိကပေတာ နာမ သဋ္ဌိယောဇနိကာပိ ဟောန္တိ, ပဋိသန္ဓိသညာ ပန သဗ္ဗေသမ္ပိ အကုသလဝိပာကာဟေတုကာဝ ဟောတိ။ ဣတိ အာပာယိကာပိ ‘‘နာနတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနော’’တ္ဝေဝ သင္ခ္ယံ ဂစ္ဆန္တိ။
Brahmapārisajjabrahmapurohitamahābrahmasaṅkhātā pana hīnamajjhimapaṇītabhedabhinnena paṭhamajjhānena nibbattā brahmakāyikā ceva catūsu apāyesu sattā ca ‘‘nānattakāyā ekattasaññino’’ti vuccanti. Etesu hi brahmakāyikesu brahmapurohitānaṃ kāyo brahmapārisajjehi pamāṇato vipulataro hoti, mahābrahmānaṃ kāyo pana brahmapurohitehipi pamāṇato vipulataro hoti. Kāmañca nesaṃ pabhāvasenapi kāyo heṭṭhimaheṭṭhimehi uḷārataro hoti, taṃ pana idha appamāṇaṃ. Tathā hi parittābhādīnaṃ parittasubhādīnañca kāye satipi pabhāvematte ekattavaseneva vavatthapīyatīti ‘‘ekattakāyā’’tveva te vuccanti. Evamime brahmakāyikā kāyassa nānattā paṭhamajjhānavipākavasena pana paṭisandhisaññāya ca ekattā nānattakāyā ekattasaññino. Yathā ca te, evaṃ catūsu apāyesu sattā. Nirayesu hi kesañci gāvutaṃ, kesañci aḍḍhayojanaṃ, kesañci yojanaṃ attabhāvo hoti, devadattassa pana yojanasatiko jāto. Tiracchānesupi keci khuddakā, keci mahantā, pettivisayepi keci saṭṭhihatthā, keci asītihatthā honti, keci suvaṇṇā, keci dubbaṇṇā, tathā kālakañcikā asurā. Api cettha dīghapiṭṭhikapetā nāma saṭṭhiyojanikāpi honti, paṭisandhisaññā pana sabbesampi akusalavipākāhetukāva hoti. Iti āpāyikāpi ‘‘nānattakāyā ekattasaññino’’tveva saṅkhyaṃ gacchanti.
ဒုတိယဇ္ဈာနဘူမိကာ ပန ပရိတ္တာဘာ အပ္ပမာဏာဘာ အာဘသ္သရာ ‘‘ဧကတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ နေသဉ္ဟိ သဗ္ဗေသံ ကာယော ဧကပ္ပမာဏောဝ ဟောတိ, ပဋိသန္ဓိသညာ ပန ဒုတိယတတိယဇ္ဈာနဝိပာကဝသေန နာနာ ဟောတိ။
Dutiyajjhānabhūmikā pana parittābhā appamāṇābhā ābhassarā ‘‘ekattakāyā nānattasaññino’’ti vuccanti. Nesañhi sabbesaṃ kāyo ekappamāṇova hoti, paṭisandhisaññā pana dutiyatatiyajjhānavipākavasena nānā hoti.
ပရိတ္တသုဘာ အပ္ပမာဏသုဘာ သုဘကိဏ္ဟာ ပန တတိယဇ္ဈာနဘူမိကာ ဧကတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနော။ တေသံ ဝုတ္တနယေန ကာယသ္သ စေဝ စတုတ္ထဇ္ဈာနဝိပာကဝသေန ပဋိသန္ဓိသညာယ စ ဧကတ္တာ။ ‘‘ဝေဟပ္ဖလာပိ ဣမံယေဝ စတုတ္ထဝိညာဏဋ္ဌိတိံ ဘဇန္တိ ကာယသ္သ စေဝ ပဉ္စမဇ္ဈာနဝိပာကဝသေန ပဋိသန္ဓိသညာယ စ ဧကရူပတ္တာ။ သုဒ္ဓာဝာသာ ပန အပုနရာဝတ္တနတော ဝိဝဋ္ဋပက္ခေ ဌိတာ, န သဗ္ဗကာလိကာ။ ကပ္ပသတသဟသ္သမ္ပိ အသင္ခ္ယေယ္ယမ္ပိ ဗုဒ္ဓသုညေ လောကေ နုပ္ပဇ္ဇန္တိ, သောဠသကပ္ပသဟသ္သဗ္ဘန္တရေ ဗုဒ္ဓေသု ဥပ္ပဇ္ဇန္တေသုယေဝ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ, ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တိသ္သ ဘဂဝတော ခန္ဓာဝာရဋ္ဌာနသဒိသာ ဟောန္တိ, တသ္မာ နေဝ ဝိညာဏဋ္ဌိတိံ, န သတ္တာဝာသံ ဘဇန္တီ’’တိ ဝဒန္တိ။ မဟာသီဝတ္ထေရော ပန ‘‘န ခော ပန သော သာရိပုတ္တ အာဝာသော သုလဘရူပော, ယော မယာ အနာဝုဋ္ဌပုဗ္ဗော ဣမိနာ ဒီဃေန အဒ္ဓုနာ အညတ္ရ သုဒ္ဓာဝာသေဟိ ဒေဝေဟီ’’တိ (မ. နိ. ၁.၁၆၀) ဣမိနာ သုတ္တေန ‘‘သုဒ္ဓာဝာသာပိ စတုတ္ထဝိညာဏဋ္ဌိတိံ စတုတ္ထသတ္တာဝာသံ ဘဇန္တီ’’တိ ဝဒတိ, တံ အပ္ပဋိဗာဟိယတ္တာ သုတ္တသ္သ အနုညာတံ။ တသ္မာ အသညသတ္တံ အပနေတ္ဝာ ပရိတ္တသုဘာဒီသု အကနိဋ္ဌပရိယောသာနာသု နဝသု ဘူမီသု သတ္တာ ‘‘ဧကတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနော’’တိ ဂဟေတဗ္ဗာ။
Parittasubhā appamāṇasubhā subhakiṇhā pana tatiyajjhānabhūmikā ekattakāyā ekattasaññino. Tesaṃ vuttanayena kāyassa ceva catutthajjhānavipākavasena paṭisandhisaññāya ca ekattā. ‘‘Vehapphalāpi imaṃyeva catutthaviññāṇaṭṭhitiṃ bhajanti kāyassa ceva pañcamajjhānavipākavasena paṭisandhisaññāya ca ekarūpattā. Suddhāvāsā pana apunarāvattanato vivaṭṭapakkhe ṭhitā, na sabbakālikā. Kappasatasahassampi asaṅkhyeyyampi buddhasuññe loke nuppajjanti, soḷasakappasahassabbhantare buddhesu uppajjantesuyeva uppajjanti, dhammacakkappavattissa bhagavato khandhāvāraṭṭhānasadisā honti, tasmā neva viññāṇaṭṭhitiṃ, na sattāvāsaṃ bhajantī’’ti vadanti. Mahāsīvatthero pana ‘‘na kho pana so sāriputta āvāso sulabharūpo, yo mayā anāvuṭṭhapubbo iminā dīghena addhunā aññatra suddhāvāsehi devehī’’ti (ma. ni. 1.160) iminā suttena ‘‘suddhāvāsāpi catutthaviññāṇaṭṭhitiṃ catutthasattāvāsaṃ bhajantī’’ti vadati, taṃ appaṭibāhiyattā suttassa anuññātaṃ. Tasmā asaññasattaṃ apanetvā parittasubhādīsu akaniṭṭhapariyosānāsu navasu bhūmīsu sattā ‘‘ekattakāyā ekattasaññino’’ti gahetabbā.
အသညသတ္တာ ပန ဝိညာဏာဘာဝာ ဧတ္ထ သင္ဂဟံ န ဂစ္ဆန္တိ။ တထာ ဟိ အနုပ္ပန္နေ ဗုဒ္ဓေ တိတ္ထာယတနေ ပဗ္ဗဇိတာ ဝာယောကသိဏေ ပရိကမ္မံ ကတ္ဝာ စတုတ္ထဇ္ဈာနံ နိဗ္ဗတ္တေတ္ဝာ တတော ဝုဋ္ဌာယ ‘‘ဓီ စိတ္တံ, ဓီ စိတ္တံ, စိတ္တသ္သ နာမ အဘာဝောယေဝ သာဓု။ စိတ္တဉ္ဟိ နိသ္သာယ ဝဓဗန္ဓာဒိပစ္စယံ ဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, စိတ္တေ အသတိ နတ္ထေတ’’န္တိ ခန္တိံ ရုစိံ ဥပ္ပာဒေတ္ဝာ အပရိဟီနဇ္ဈာနာ ကာလံ ကတ္ဝာ ရူပပဋိသန္ဓိဝသေန အသညဘဝေ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ ယော ယသ္သ ဣရိယာပထော မနုသ္သလောကေ ပဏိဟိတော အဟောသိ, သော တေန ဣရိယာပထေန နိဗ္ဗတ္တိတ္ဝာ ပဉ္စ ကပ္ပသတာနိ ဌိတော ဝာ နိသိန္နော ဝာ နိပန္နော ဝာ ဟောတိ။ ဧဝံ စိတ္တဝိရာဂဘာဝနာဝသေန တေသံ တတ္ထ ဝိညာဏုပ္ပတ္တိ န ဟောတီတိ ဝိညာဏာဘာဝတော ဝိညာဏဋ္ဌိတိံ တေ န ဘဇန္တိ။ နေဝသညာနာသညာယတနံ ပန ယထေဝ သညာယ, ဧဝံ ဝိညာဏသ္သပိ သုခုမတ္တာ ဝိညာဏဋ္ဌိတီသု သင္ဂဟံ န ဂစ္ဆတိ။ တဉ္ဟိ သညာယ ဝိယ ဝိညာဏသ္သပိ သင္ခာရာဝသေသသုခုမဘာဝပ္ပတ္တတ္တာ ပရိဗ္ယတ္တဝိညာဏကိစ္စာဘာဝတော နေဝ ဝိညာဏံ , န စ သဗ္ဗသော အဝိညာဏံ ဟောတီတိ နေဝဝိညာဏာ နာဝိညာဏံ, တသ္မာ ပရိပ္ဖုဋဝိညာဏကိစ္စဝန္တီသု ဝိညာဏဋ္ဌိတီသု သင္ဂဟံ န ဂစ္ဆတိ။ တသ္မာ ဝိနိပာတိကေဟိ သဒ္ဓိံ ဆကာမာဝစရဒေဝာ မနုသ္သာ စ နာနတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော, ပဌမဇ္ဈာနဘူမိကာ အပာယသတ္တာ စ နာနတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနော, ဒုတိယဇ္ဈာနဘူမိကာ ဧကတ္တကာယာ နာနတ္တသညိနော, တတိယဇ္ဈာနဘူမိကာ အသညသတ္တံ ဝဇ္ဇေတ္ဝာ သေသာ စတုတ္ထဇ္ဈာနဘူမိကာ စ ဧကတ္တကာယာ ဧကတ္တသညိနောတိ ဣမာ စတသ္သော ဝိညာဏဋ္ဌိတိယော နေဝသညာနာသညာယတနံ ဝဇ္ဇေတ္ဝာ အာကာသာနဉ္စာယတနာဒိဟေဋ္ဌိမာရုပ္ပတ္တယေန သဒ္ဓိံ ‘‘သတ္တ ဝိညာဏဋ္ဌိတိယော’’တိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Asaññasattā pana viññāṇābhāvā ettha saṅgahaṃ na gacchanti. Tathā hi anuppanne buddhe titthāyatane pabbajitā vāyokasiṇe parikammaṃ katvā catutthajjhānaṃ nibbattetvā tato vuṭṭhāya ‘‘dhī cittaṃ, dhī cittaṃ, cittassa nāma abhāvoyeva sādhu. Cittañhi nissāya vadhabandhādipaccayaṃ dukkhaṃ uppajjati, citte asati nattheta’’nti khantiṃ ruciṃ uppādetvā aparihīnajjhānā kālaṃ katvā rūpapaṭisandhivasena asaññabhave nibbattanti. Yo yassa iriyāpatho manussaloke paṇihito ahosi, so tena iriyāpathena nibbattitvā pañca kappasatāni ṭhito vā nisinno vā nipanno vā hoti. Evaṃ cittavirāgabhāvanāvasena tesaṃ tattha viññāṇuppatti na hotīti viññāṇābhāvato viññāṇaṭṭhitiṃ te na bhajanti. Nevasaññānāsaññāyatanaṃ pana yatheva saññāya, evaṃ viññāṇassapi sukhumattā viññāṇaṭṭhitīsu saṅgahaṃ na gacchati. Tañhi saññāya viya viññāṇassapi saṅkhārāvasesasukhumabhāvappattattā paribyattaviññāṇakiccābhāvato neva viññāṇaṃ , na ca sabbaso aviññāṇaṃ hotīti nevaviññāṇā nāviññāṇaṃ, tasmā paripphuṭaviññāṇakiccavantīsu viññāṇaṭṭhitīsu saṅgahaṃ na gacchati. Tasmā vinipātikehi saddhiṃ chakāmāvacaradevā manussā ca nānattakāyā nānattasaññino, paṭhamajjhānabhūmikā apāyasattā ca nānattakāyā ekattasaññino, dutiyajjhānabhūmikā ekattakāyā nānattasaññino, tatiyajjhānabhūmikā asaññasattaṃ vajjetvā sesā catutthajjhānabhūmikā ca ekattakāyā ekattasaññinoti imā catasso viññāṇaṭṭhitiyo nevasaññānāsaññāyatanaṃ vajjetvā ākāsānañcāyatanādiheṭṭhimāruppattayena saddhiṃ ‘‘satta viññāṇaṭṭhitiyo’’ti veditabbā.
အဋ္ဌ လောကဓမ္မာတိ လာဘော အလာဘော ယသော အယသော နိန္ဒာ ပသံသာ သုခံ ဒုက္ခန္တိ ဣမေ အဋ္ဌ လောကသ္သ ဓမ္မတ္တာ လောကဓမ္မာ။ ဣမေ ဟိ သတ္တလောကသ္သ အဝသ္သံဘာဝိနော ဓမ္မာ, တသ္မာ ဧတေဟိ ဝိနိမုတ္တော နာမ ကောစိ သတ္တော နတ္ထိ။ တေ ဟိ အပရာပရံ ကဒာစိ လောကံ အနုပတန္တိ, ကဒာစိ တေ လောကော စ အနုပတတိ။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ ‘‘အဋ္ဌိမေ, ဘိက္ခဝေ, လောကဓမ္မာ လောကံ အနုပရိဝတ္တန္တိ, လောကော စ အဋ္ဌ လောကဓမ္မေ အနုပရိဝတ္တတီ’’တိ (အ. နိ. ၈.၆)။ ဃာသစ္ဆာဒနာဒီနံ လဒ္ဓိ, တာနိ ဧဝ ဝာ လဒ္ဓဗ္ဗတော လာဘော။ တဒဘာဝော အလာဘော။ လာဘဂ္ဂဟဏေန စေတ္ထ တဗ္ဗိသယော အနုရောဓော ဂဟိတော, အလာဘဂ္ဂဟဏေန ဝိရောဓော။ ဧဝံ ယသာဒီသုပိ တဗ္ဗိသယအနုရောဓဝိရောဓာနံ ဂဟဏံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ လာဘေ ပန အာဂတေ အလာဘော အာဂတောယေဝ ဟောတီတိ လာဘော စ အလာဘော စ ဝုတ္တော။ ယသာဒီသုပိ ဧသေဝ နယော။ တထာ စ လောဟိတေ သတိ တဒုပဃာတဝသေန ပုဗ္ဗော ဝိယ လာဘာဒီသု အနုရောဓေ သတိ အလာဘာဒီသု ဝိရောဓော လဒ္ဓာဝသရော ဧဝ ဟောတိ။
Aṭṭha lokadhammāti lābho alābho yaso ayaso nindā pasaṃsā sukhaṃ dukkhanti ime aṭṭha lokassa dhammattā lokadhammā. Ime hi sattalokassa avassaṃbhāvino dhammā, tasmā etehi vinimutto nāma koci satto natthi. Te hi aparāparaṃ kadāci lokaṃ anupatanti, kadāci te loko ca anupatati. Vuttampi cetaṃ ‘‘aṭṭhime, bhikkhave, lokadhammā lokaṃ anuparivattanti, loko ca aṭṭha lokadhamme anuparivattatī’’ti (a. ni. 8.6). Ghāsacchādanādīnaṃ laddhi, tāni eva vā laddhabbato lābho. Tadabhāvo alābho. Lābhaggahaṇena cettha tabbisayo anurodho gahito, alābhaggahaṇena virodho. Evaṃ yasādīsupi tabbisayaanurodhavirodhānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Lābhe pana āgate alābho āgatoyeva hotīti lābho ca alābho ca vutto. Yasādīsupi eseva nayo. Tathā ca lohite sati tadupaghātavasena pubbo viya lābhādīsu anurodhe sati alābhādīsu virodho laddhāvasaro eva hoti.
နဝ သတ္တာဝာသာတိ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တသတ္တဝိညာဏဋ္ဌိတိယော ဧဝ အသညသတ္တစတုတ္ထာရုပ္ပေဟိ သဒ္ဓိံ ‘‘နဝ သတ္တာဝာသာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ သတ္တာ အာဝသန္တိ ဧတေသူတိ သတ္တာဝာသာ, နာနတ္တကာယနာနတ္တသညီအာဒိဘေဒာ သတ္တနိကာယာ။ တေ ဟိ သတ္တနိကာယာ တပ္ပရိယာပန္နာနံ သတ္တာနံ တာယ ဧဝ တပ္ပရိယာပန္နတာယ အာဓာရော ဝိယ ဝတ္တဗ္ဗတံ အရဟန္တိ သမုဒာယာဓာရတာယ အဝယဝသ္သ ယထာ ‘‘ရုက္ခေ သာခာ’’တိ။ သုဒ္ဓာဝာသာနမ္ပိ သတ္တာဝာသဂ္ဂဟဏေ ကာရဏံ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တမေဝ။
Nava sattāvāsāti heṭṭhā vuttasattaviññāṇaṭṭhitiyo eva asaññasattacatutthāruppehi saddhiṃ ‘‘nava sattāvāsā’’ti vuccanti. Sattā āvasanti etesūti sattāvāsā, nānattakāyanānattasaññīādibhedā sattanikāyā. Te hi sattanikāyā tappariyāpannānaṃ sattānaṃ tāya eva tappariyāpannatāya ādhāro viya vattabbataṃ arahanti samudāyādhāratāya avayavassa yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Suddhāvāsānampi sattāvāsaggahaṇe kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva.
ဒသာယတနာနီတိ အရူပသဘာဝံ မနာယတနံ ရူပာရူပာဒိမိသ္သကံ ဓမ္မာယတနဉ္စ ဌပေတ္ဝာ ကေဝလံ ရူပဓမ္မာနံယေဝ ဝသေန စက္ခာယတနာဒယော ပဉ္စ, ရူပာယတနာဒယော ပဉ္စာတိ ဒသာယတနာနိ ဝုတ္တာနိ, မနာယတနဓမ္မာယတနေဟိ ပန သဒ္ဓိံ တာနိယေဝ ‘‘ဒ္ဝာဒသာယတနာနီ’’တိ ဝုတ္တာနိ။
Dasāyatanānīti arūpasabhāvaṃ manāyatanaṃ rūpārūpādimissakaṃ dhammāyatanañca ṭhapetvā kevalaṃ rūpadhammānaṃyeva vasena cakkhāyatanādayo pañca, rūpāyatanādayo pañcāti dasāyatanāni vuttāni, manāyatanadhammāyatanehi pana saddhiṃ tāniyeva ‘‘dvādasāyatanānī’’ti vuttāni.
ကသ္မာ ပနေတ္ထ စက္ခာဒယော ‘‘အာယတနာနီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ? အာယတနတော (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၁၅၄) အာယာနံ ဝာ တနနတော အာယတသ္သ စ နယနတော အာယတနာနိ။ စက္ခုရူပာဒီသု ဟိ တံတံဒ္ဝာရာရမ္မဏာ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ သေန သေန အနုဘဝနာဒိနာ ကိစ္စေန အာယတန္တိ ဥဋ္ဌဟန္တိ ဃဋန္တိ ဝာယမန္တိ, တေ စ ပန အာယဘူတေ ဓမ္မေ ဧတာနိ တနောန္တိ ဝိတ္ထာရေန္တိ, ဣဒဉ္စ အနမတဂ္ဂေ သံသာရေ ပဝတ္တံ အတိဝိယ အာယတံ သံသာရဒုက္ခံ ယာဝ န နိဝတ္တတိ, တာဝ နယန္တိ ပဝတ္တယန္တိ, တသ္မာ ‘‘အာယတနာနီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ အပိ စ နိဝာသဋ္ဌာနဋ္ဌေန အာကရဋ္ဌေန သမောသရဏဋ္ဌေန သဉ္ဇာတိဒေသဋ္ဌေန ကာရဏဋ္ဌေန စ အာယတနာနိ။ တထာ ဟိ လောကေ ‘‘ဣသ္သရာယတနံ ဝာသုဒေဝာယတန’’န္တိအာဒီသု နိဝာသဋ္ဌာနံ အာယတနန္တိ ဝုစ္စတိ။ ‘‘သုဝဏ္ဏာယတနံ ရဇတာယတန’’န္တိအာဒီသု အာကရော။ သာသနေ ပန ‘‘မနောရမေ အာယတနေ, သေဝန္တိ နံ ဝိဟင္ဂမာ’’တိအာဒီသု (အ. နိ. ၅.၃၈) သမောသရဏဋ္ဌာနံ။ ‘‘ဒက္ခိဏာပထော ဂုန္နံ အာယတန’’န္တိအာဒီသု သဉ္ဇာတိဒေသော။ ‘‘တတ္ရ တတ္ရေဝ သက္ခိဘဗ္ဗတံ ပာပုဏာတိ သတိ သတိအာယတနေ’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၃.၁၅၈; အ. နိ. ၃.၁၀၂; ၅.၂၃) ကာရဏံ အာယတနန္တိ ဝုစ္စတိ။ စက္ခုအာဒီသု စ တေ တေ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ နိဝသန္တိ တဒာယတ္တဝုတ္တိတာယာတိ စက္ခာဒယော တေသံ နိဝာသဋ္ဌာနံ။ စက္ခာဒီသု စ တေ အာကိဏ္ဏာ တန္နိသ္သိတတ္တာ တဒာရမ္မဏတ္တာ စာတိ စက္ခာဒယောဝ နေသံ အာကရော။ တတ္ထ တတ္ထ ဝတ္ထုဒ္ဝာရာရမ္မဏဝသေန သမောသရဏတော စက္ခာဒယောဝ နေသံ သမောသရဏဋ္ဌာနံ။ တန္နိသ္သယာရမ္မဏဘာဝေန တတ္ထေဝ ဥပ္ပတ္တိတော စက္ခာဒယောဝ နေသံ သဉ္ဇာတိဒေသော။ စက္ခာဒီနံ အဘာဝေ အဘာဝတော စက္ခာဒယောဝ နေသံ ကာရဏန္တိ ယထာဝုတ္တေနတ္ထေန စက္ခု စ တံ အာယတနဉ္စာတိ စက္ခာယတနံ။ ဧဝံ သေသာနိပိ။
Kasmā panettha cakkhādayo ‘‘āyatanānī’’ti vuccanti? Āyatanato (vibha. aṭṭha. 154) āyānaṃ vā tananato āyatassa ca nayanato āyatanāni. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭanti vāyamanti, te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti vitthārenti, idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ ativiya āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati, tāva nayanti pavattayanti, tasmā ‘‘āyatanānī’’ti vuccanti. Api ca nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanāni. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (ma. ni. 3.158; a. ni. 3.102; 5.23) kāraṇaṃ āyatananti vuccati. Cakkhuādīsu ca te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo tesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ. Cakkhādīsu ca te ākiṇṇā tannissitattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayova nesaṃ ākaro. Tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato cakkhādayova nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ. Tannissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito cakkhādayova nesaṃ sañjātideso. Cakkhādīnaṃ abhāve abhāvato cakkhādayova nesaṃ kāraṇanti yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ. Evaṃ sesānipi.
ဣမာနေဝ ပန ဒ္ဝာဒသာယတနာနိ စက္ခုဝိညာဏာဒိဆဝိညာဏေဟိ သဒ္ဓိံ အဋ္ဌာရသ ဝိဒဟနာဒိတော ‘‘ဓာတုယော’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ တထာ ဟိ စက္ခာဒီသု ဧကေကော ဓမ္မော ယထာသမ္ဘဝံ ဝိဒဟတိ, ဓီယတေ, ဝိဓာနံ, ဝိဓီယတေ ဧတာယ, ဧတ္ထ ဝာ ဓီယတီတိ ဓာတူတိ ဝုစ္စတိ။ လောကိယာ ဟိ ဓာတုယော ကာရဏဘာဝေန ဝဝတ္ထိတာဝ ဟုတ္ဝာ သုဝဏ္ဏရဇတာဒိဓာတုယော ဝိယ သုဝဏ္ဏရဇတာဒိံ, အနေကပ္ပကာရံ သံသာရဒုက္ခံ ဝိဒဟန္တိ, ဘာရဟာရေဟိ စ ဘာရော ဝိယ သတ္တေဟိ ဓီယန္တိ ဓာရီယန္တိ, ဒုက္ခဝိဓာနမတ္တမေဝ စေတာ အဝသဝတ္တနတော။ ဧတာဟိ စ ကာရဏဘူတာဟိ သံသာရဒုက္ခံ သတ္တေဟိ အနုဝိဓီယတိ, တထာဝိဟိတဉ္စ တံ ဧတာသ္ဝေဝ ဓီယတိ ဌပီယတိ, တသ္မာ ‘‘ဓာတုယော’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ အပိ စ ယထာ တိတ္ထိယာနံ အတ္တာ နာမ သဘာဝတော နတ္ထိ, န ဧဝမေတာ, ဧတာ ပန အတ္တနော သဘာဝံ ဓာရေန္တီတိ ဓာတုယော။ ယထာ စ လောကေ ဝိစိတ္တာ ဟရိတာလမနောသိလာဒယော သေလာဝယဝာ ‘‘ဓာတုယော’’တိ ဝုစ္စန္တိ, ဧဝမေတာပိ ဓာတုယော ဝိယ ဓာတုယော။ ဝိစိတ္တာ ဟေတာ ဉာဏဉေယ္ယာဝယဝာတိ။ ယထာ ဝာ သရီရသင္ခာတသ္သ သမုဒာယသ္သ အဝယဝဘူတေသု ရသသောဏိတာဒီသု အညမညဝိသဘာဂလက္ခဏပရိစ္ဆိန္နေသု ဓာတုသမညာ, ဧဝမေတေသုပိ ပဉ္စက္ခန္ဓသင္ခာတသ္သ အတ္တဘာဝသ္သ အဝယဝေသု ဓာတုသမညာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အညမညဝိသဘာဂလက္ခဏပရိစ္ဆိန္နာ ဟေတေ စက္ခာဒယောတိ။ အပိ စ ဓာတူတိ နိဇ္ဇီဝမတ္တသ္သေတံ အဓိဝစနံ။ တထာ ဟိ ဘဂဝာ ‘‘ဆဓာတုရော အယံ ဘိက္ခု ပုရိသော’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၃.၃၄၃) ဇီဝသညာသမူဟနနတ္ထံ ဓာတုဒေသနမကာသိ။ တသ္မာ နိဇ္ဇီဝဋ္ဌေနပိ ဓာတုယောတိ ဝုစ္စန္တိ။
Imāneva pana dvādasāyatanāni cakkhuviññāṇādichaviññāṇehi saddhiṃ aṭṭhārasa vidahanādito ‘‘dhātuyo’’ti vuccanti. Tathā hi cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati, dhīyate, vidhānaṃ, vidhīyate etāya, ettha vā dhīyatīti dhātūti vuccati. Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitāva hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo viya suvaṇṇarajatādiṃ, anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti, bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyanti dhārīyanti, dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca kāraṇabhūtāhi saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati, tathāvihitañca taṃ etāsveva dhīyati ṭhapīyati, tasmā ‘‘dhātuyo’’ti vuccanti. Api ca yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā, etā pana attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā haritālamanosilādayo selāvayavā ‘‘dhātuyo’’ti vuccanti, evametāpi dhātuyo viya dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇañeyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evametesupi pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā. Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Api ca dhātūti nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā ‘‘chadhāturo ayaṃ bhikkhu puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343) jīvasaññāsamūhananatthaṃ dhātudesanamakāsi. Tasmā nijjīvaṭṭhenapi dhātuyoti vuccanti.
ဧတ္ထ စ ‘‘အာဟာရဋ္ဌိတိကာ’’တိ ပစ္စယာယတ္တဝုတ္တိတာဝစနေန သင္ခာရာနံ အနိစ္စတာ, တာယ စ ‘‘ယဒနိစ္စံ တံ ဒုက္ခံ, ယံ ဒုက္ခံ တဒနတ္တာ’’တိ (သံ. နိ. ၃.၁၅) ဝစနတော ဒုက္ခာနတ္တတာ စ ပကာသိတာ ဟောန္တီတိ တီဏိပိ သာမညလက္ခဏာနိ ဂဟိတာနိ။ နာမန္တိ စတ္တာရော အရူပိနော ခန္ဓာ, တေ စ အတ္ထတော ဖသ္သာဒယော။ ရူပန္တိ ဘူတုပာဒာယရူပာနိ, တာနိ စ အတ္ထတော ပထဝီအာဒယောတိ အဝိသေသေနေဝ သလက္ခဏတော သင္ခာရာ ဂဟိတာ။ တဂ္ဂဟဏေနေဝ ယေ တေ သဝိသေသာ ကုသလာဒယော ဟေတုအာဒယော စ, တေပိ ဂဟိတာ ဧဝ ဟောန္တီတိ အာဟ ‘‘ဣတိ အယံ သင္ခာရလောကောပိ သဗ္ဗထာ ဝိဒိတော’’တိ။
Ettha ca ‘‘āhāraṭṭhitikā’’ti paccayāyattavuttitāvacanena saṅkhārānaṃ aniccatā, tāya ca ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15) vacanato dukkhānattatā ca pakāsitā hontīti tīṇipi sāmaññalakkhaṇāni gahitāni. Nāmanti cattāro arūpino khandhā, te ca atthato phassādayo. Rūpanti bhūtupādāyarūpāni, tāni ca atthato pathavīādayoti aviseseneva salakkhaṇato saṅkhārā gahitā. Taggahaṇeneva ye te savisesā kusalādayo hetuādayo ca, tepi gahitā eva hontīti āha ‘‘iti ayaṃ saṅkhāralokopi sabbathā vidito’’ti.
ဧဝံ သင္ခာရလောကသ္သ သဗ္ဗထာ ဝိဒိတဘာဝံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ သတ္တလောကသ္သပိ သဗ္ဗထာ ဝိဒိတဘာဝံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ယသ္မာ ပနေသာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ အာသယံ ဇာနာတီတိ အာဂမ္မ စိတ္တံ သေတိ ဧတ္ထာတိ အာသယော မိဂာသယော ဝိယ။ ယထာ မိဂော ဂောစရာယ ဂန္တ္ဝာ ပစ္စာဂန္တ္ဝာ တတ္ထေဝ ဝနဂဟနေ သယတီတိ သော တသ္သ အာသယော, ဧဝံ အညထာ ပဝတ္တိတ္ဝာပိ စိတ္တံ အာဂမ္မ ယတ္ထ သေတိ, သော တသ္သ အာသယောတိ ဝုစ္စတိ။ သော ပန သသ္သတဒိဋ္ဌိအာဒိဝသေန စတုဗ္ဗိဓော။ ဝုတ္တဉ္စ –
Evaṃ saṅkhāralokassa sabbathā viditabhāvaṃ dassetvā idāni sattalokassapi sabbathā viditabhāvaṃ dassento ‘‘yasmā panesā’’tiādimāha. Tattha āsayaṃ jānātīti āgamma cittaṃ seti etthāti āsayo migāsayo viya. Yathā migo gocarāya gantvā paccāgantvā tattheva vanagahane sayatīti so tassa āsayo, evaṃ aññathā pavattitvāpi cittaṃ āgamma yattha seti, so tassa āsayoti vuccati. So pana sassatadiṭṭhiādivasena catubbidho. Vuttañca –
‘‘သသ္သတုစ္ဆေဒဒိဋ္ဌီ စ၊ ခန္တိ စေဝာနုလောမိကာ။
‘‘Sassatucchedadiṭṭhī ca, khanti cevānulomikā;
ယထာဘူတဉ္စ ယံ ဉာဏံ၊ ဧတံ အာသယသဒ္ဒိတ’’န္တိ။
Yathābhūtañca yaṃ ñāṇaṃ, etaṃ āsayasaddita’’nti.
တတ္ထ သဗ္ဗဒိဋ္ဌီနံ သသ္သတုစ္ဆေဒဒိဋ္ဌီဟိ သင္ဂဟိတတ္တာ သဗ္ဗေပိ ဒိဋ္ဌိဂတိကာ သတ္တာ ဣမာ ဧဝ ဒ္ဝေ ဒိဋ္ဌိယော သန္နိသ္သိတာ။ ယထာဟ ‘‘ဒ္ဝယနိသ္သိတော ခ္ဝာယံ ကစ္စာန လောကော ယေဘုယ္ယေန အတ္ထိတဉ္စေဝ နတ္ထိတဉ္စာ’’တိ (သံ. နိ. ၂.၁၅)။ အတ္ထိတာတိ ဟိ သသ္သတဂ္ဂာဟော အဓိပ္ပေတော, နတ္ထိတာတိ ဥစ္ဆေဒဂ္ဂာဟော။ အယံ တာဝ ဝဋ္ဋနိသ္သိတာနံ ပုထုဇ္ဇနာနံ အာသယော, ဝိဝဋ္ဋနိသ္သိတာနံ ပန သုဒ္ဓသတ္တာနံ အနုလောမိကာ ခန္တိ ယထာဘူတဉာဏန္တိ ဒုဝိဓော အာသယော။ တတ္ထ ‘‘အနုလောမိကာ ခန္တိ ဝိပသ္သနာဉာဏံ, ယထာဘူတဉာဏံ ပန မဂ္ဂဉာဏ’’န္တိ သမ္မောဟဝိနောဒနိယာ ဝိဘင္ဂဋ္ဌကထာယံ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၈၁၅) ဝုတ္တံ ။ တံ စတုဗ္ဗိဓမ္ပိ သတ္တာနံ အာသယံ ဇာနာတိ, ဇာနန္တော စ တေသံ ဒိဋ္ဌိဂတာနံ တေသဉ္စ ဉာဏာနံ အပ္ပဝတ္တိက္ခဏေပိ ဇာနာတိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Tattha sabbadiṭṭhīnaṃ sassatucchedadiṭṭhīhi saṅgahitattā sabbepi diṭṭhigatikā sattā imā eva dve diṭṭhiyo sannissitā. Yathāha ‘‘dvayanissito khvāyaṃ kaccāna loko yebhuyyena atthitañceva natthitañcā’’ti (saṃ. ni. 2.15). Atthitāti hi sassataggāho adhippeto, natthitāti ucchedaggāho. Ayaṃ tāva vaṭṭanissitānaṃ puthujjanānaṃ āsayo, vivaṭṭanissitānaṃ pana suddhasattānaṃ anulomikā khanti yathābhūtañāṇanti duvidho āsayo. Tattha ‘‘anulomikā khanti vipassanāñāṇaṃ, yathābhūtañāṇaṃ pana maggañāṇa’’nti sammohavinodaniyā vibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 815) vuttaṃ . Taṃ catubbidhampi sattānaṃ āsayaṃ jānāti, jānanto ca tesaṃ diṭṭhigatānaṃ tesañca ñāṇānaṃ appavattikkhaṇepi jānāti. Vuttañhetaṃ –
‘‘ကာမံ သေဝန္တညေဝ ဇာနာတိ ‘အယံ ပုဂ္ဂလော ကာမဂရုကော ကာမာသယော ကာမာဓိမုတ္တော’တိ, ကာမံ သေဝန္တညေဝ ဇာနာတိ ‘အယံ ပုဂ္ဂလော နေက္ခမ္မဂရုကော နေက္ခမ္မာသယော နေက္ခမ္မာဓိမုတ္တော’’’တိအာဒိ (ပဋိ. မ. ၁.၁၁၃)။
‘‘Kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo kāmagaruko kāmāsayo kāmādhimutto’ti, kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo nekkhammagaruko nekkhammāsayo nekkhammādhimutto’’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).
အနုသယံ ဇာနာတီတိ အနု အနု သယန္တီတိ အနုသယာ, အနုရူပံ ကာရဏံ လဘိတ္ဝာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတိ အတ္ထော။ ဧတေန နေသံ ကာရဏလာဘေ ဥပ္ပဇ္ဇနာရဟတံ ဒသ္သေတိ။ အပ္ပဟီနာ ဟိ ကိလေသာ ကာရဏလာဘေ သတိ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ။ ကေ ပန တေ? ကာမရာဂာဒယော သတ္တ အနာဂတာ ကိလေသာ, အတီတာ ပစ္စုပ္ပန္နာ စ တံသဘာဝတ္တာ တထာ ဝုစ္စန္တိ။ န ဟိ ဓမ္မာနံ ကာလဘေဒေန သဘာဝဘေဒော အတ္ထိ, တံ သတ္တဝိဓံ အနုသယံ တသ္သ တသ္သ သတ္တသ္သ သန္တာနေ ပရောပရဘာဝေန ပဝတ္တမာနံ ဇာနာတိ။
Anusayaṃ jānātīti anu anu sayantīti anusayā, anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantīti attho. Etena nesaṃ kāraṇalābhe uppajjanārahataṃ dasseti. Appahīnā hi kilesā kāraṇalābhe sati uppajjanti. Ke pana te? Kāmarāgādayo satta anāgatā kilesā, atītā paccuppannā ca taṃsabhāvattā tathā vuccanti. Na hi dhammānaṃ kālabhedena sabhāvabhedo atthi, taṃ sattavidhaṃ anusayaṃ tassa tassa sattassa santāne paroparabhāvena pavattamānaṃ jānāti.
စရိတံ ဇာနာတီတိ ဧတ္ထ စရိတန္တိ သုစရိတဒုစ္စရိတံ။ တဉ္ဟိ ဝိဘင္ဂေ (ဝိဘ. ၈၁၄ အာဒယော) စရိတနိဒ္ဒေသေ နိဒ္ဒိဋ္ဌံ။ အထ ဝာ စရိတန္တိ စရိယာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တာ ပန ရာဂဒောသမောဟသဒ္ဓာဗုဒ္ဓိဝိတက္ကဝသေန ဆ မူလစရိယာ, တာသံ အပရိယန္တော အန္တရဘေဒော, သံသဂ္ဂဘေဒော ပန တေသဋ္ဌိဝိဓော။ တံ စရိတံ သဘာဝတော သံကိလေသတော ဝောဒာနတော သမုဋ္ဌာနတော ဖလတော နိသ္သန္ဒတောတိ ဧဝမာဒိနာ ပကာရေန ဇာနာတိ။
Caritaṃ jānātīti ettha caritanti sucaritaduccaritaṃ. Tañhi vibhaṅge (vibha. 814 ādayo) caritaniddese niddiṭṭhaṃ. Atha vā caritanti cariyā veditabbā. Tā pana rāgadosamohasaddhābuddhivitakkavasena cha mūlacariyā, tāsaṃ apariyanto antarabhedo, saṃsaggabhedo pana tesaṭṭhividho. Taṃ caritaṃ sabhāvato saṃkilesato vodānato samuṭṭhānato phalato nissandatoti evamādinā pakārena jānāti.
အဓိမုတ္တိံ ဇာနာတီတိ ဧတ္ထ အဓိမုတ္တီတိ အဇ္ဈာသယဓာတု။ သာ ဒုဝိဓာ ဟီနာဓိမုတ္တိ ပဏီတာဓိမုတ္တီတိ။ ယာယ ဟီနာဓိမုတ္တိကာ သတ္တာ ဟီနာဓိမုတ္တိကေယေဝ သေဝန္တိ, ပဏီတာဓိမုတ္တိကာ စ ပဏီတာဓိမုတ္တိကေ ဧဝ။ သစေ ဟိ အာစရိယုပဇ္ဈာယာ န သီလဝန္တော ဟောန္တိ, သဒ္ဓိဝိဟာရိကာ သီလဝန္တော ဟောန္တိ, တေ အတ္တနော အာစရိယုပဇ္ဈာယေပိ န ဥပသင္ကမန္တိ, အတ္တနာ သဒိသေ သာရုပ္ပဘိက္ခူယေဝ ဥပသင္ကမန္တိ။ သစေ အာစရိယုပဇ္ဈာယာ သာရုပ္ပဘိက္ခူ, ဣတရေ အသာရုပ္ပာ, တေပိ န အာစရိယုပဇ္ဈာယေ ဥပသင္ကမန္တိ, အတ္တနာ သဒိသေ ဟီနာဓိမုတ္တိကေ ဧဝ ဥပသင္ကမန္တိ။ တိပိဋကစူဠာဘယတ္ထေရော ကိရ နာဂဒီပေ စေတိယဝန္ဒနာယ ပဉ္စဟိ ဘိက္ခုသတေဟိ သဒ္ဓိံ ဂစ္ဆန္တော ဧကသ္မိံ ဂာမေ မနုသ္သေဟိ နိမန္တိတော ထေရေန စ သဒ္ဓိံ ဧကော အသာရုပ္ပဘိက္ခု အတ္ထိ, ဓုရဝိဟာရေပိ ဧကော အသာရုပ္ပဘိက္ခု အတ္ထိ, ဘိက္ခုသင္ဃေသု ဂာမံ ဩသရန္တေသု တေ ဥဘော ဇနာ ကိဉ္စာပိ အာဂန္တုကေန နေဝာသိကော, နေဝာသိကေန ဝာ အာဂန္တုကော န ဒိဋ္ဌပုဗ္ဗော, ဧဝံ သန္တေပိ ဧကတော ဟုတ္ဝာ ဟသိတ္ဝာ ဟသိတ္ဝာ ကထယမာနာ အဋ္ဌံသု။ ထေရော ဒိသ္ဝာ ‘‘သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓေန ဇာနိတ္ဝာ ဓာတုသံယုတ္တံ (သံ. နိ. ၂.၈၅ အာဒယော) ကထိတ’’န္တိ အာဟ။ ဧဝမယံ ဟီနာဓိမုတ္တိကာဒီနံ အညမညောပသေဝနာဒိနိယာမိကာ အဇ္ဈာသယဓာတု အဇ္ဈာသယဘာဝော အဓိမုတ္တီတိ ဝုစ္စတိ, တံ အဓိမုတ္တိံ ဇာနာတိ။ ‘‘ဣမသ္သ အဓိမုတ္တိ ဟီနာ, ဣမသ္သ ပဏီတာ။ တတ္ထာပိ ဣမသ္သ မုဒု, ဣမသ္သ မုဒုတရာ, ဣမသ္သ မုဒုတမာ’’တိအာဒိနာ ပဋိဝိဇ္ဈတိ။ အဓိမုတ္တိယာ ပန တိက္ခမုဒုဘာဝာဒိကော ဣန္ဒ္ရိယာနံ တိက္ခမုဒုဘာဝာဒိနာ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Adhimuttiṃ jānātīti ettha adhimuttīti ajjhāsayadhātu. Sā duvidhā hīnādhimutti paṇītādhimuttīti. Yāya hīnādhimuttikā sattā hīnādhimuttikeyeva sevanti, paṇītādhimuttikā ca paṇītādhimuttike eva. Sace hi ācariyupajjhāyā na sīlavanto honti, saddhivihārikā sīlavanto honti, te attano ācariyupajjhāyepi na upasaṅkamanti, attanā sadise sāruppabhikkhūyeva upasaṅkamanti. Sace ācariyupajjhāyā sāruppabhikkhū, itare asāruppā, tepi na ācariyupajjhāye upasaṅkamanti, attanā sadise hīnādhimuttike eva upasaṅkamanti. Tipiṭakacūḷābhayatthero kira nāgadīpe cetiyavandanāya pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ gacchanto ekasmiṃ gāme manussehi nimantito therena ca saddhiṃ eko asāruppabhikkhu atthi, dhuravihārepi eko asāruppabhikkhu atthi, bhikkhusaṅghesu gāmaṃ osarantesu te ubho janā kiñcāpi āgantukena nevāsiko, nevāsikena vā āgantuko na diṭṭhapubbo, evaṃ santepi ekato hutvā hasitvā hasitvā kathayamānā aṭṭhaṃsu. Thero disvā ‘‘sammāsambuddhena jānitvā dhātusaṃyuttaṃ (saṃ. ni. 2.85 ādayo) kathita’’nti āha. Evamayaṃ hīnādhimuttikādīnaṃ aññamaññopasevanādiniyāmikā ajjhāsayadhātu ajjhāsayabhāvo adhimuttīti vuccati, taṃ adhimuttiṃ jānāti. ‘‘Imassa adhimutti hīnā, imassa paṇītā. Tatthāpi imassa mudu, imassa mudutarā, imassa mudutamā’’tiādinā paṭivijjhati. Adhimuttiyā pana tikkhamudubhāvādiko indriyānaṃ tikkhamudubhāvādinā veditabbo.
အပ္ပရဇက္ခေတိ ပညာမယေ အက္ခိမ္ဟိ အပ္ပံ ပရိတ္တံ ရာဂဒောသမောဟရဇံ ဧတေသန္တိ အပ္ပရဇက္ခာ, အပ္ပံ ဝာ ရာဂာဒိရဇံ ဧတေသန္တိ အပ္ပရဇက္ခာ, အနုသ္သဒရာဂာဒိရဇာ သတ္တာ။ တေ အပ္ပရဇက္ခေ။ မဟာရဇက္ခေတိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော, ဥသ္သဒရာဂာဒိရဇာ မဟာရဇက္ခာ။ ဇာနာတီတိ ‘‘ဣမသ္သ ရာဂရဇော အပ္ပော, ဣမသ္သ ဒောသရဇော အပ္ပော’’တိအာဒိနာ အပ္ပရဇက္ခာဒိကေ ဇာနာတိ။
Apparajakkheti paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesanti apparajakkhā, appaṃ vā rāgādirajaṃ etesanti apparajakkhā, anussadarāgādirajā sattā. Te apparajakkhe. Mahārajakkheti etthāpi eseva nayo, ussadarāgādirajā mahārajakkhā. Jānātīti ‘‘imassa rāgarajo appo, imassa dosarajo appo’’tiādinā apparajakkhādike jānāti.
တိက္ခိန္ဒ္ရိယေတိ တိခိဏေဟိ သဒ္ဓာဒီဟိ ဣန္ဒ္ရိယေဟိ သမန္နာဂတေ။ မုဒိန္ဒ္ရိယေတိ မုဒုကေဟိ သဒ္ဓာဒီဟိ ဣန္ဒ္ရိယေဟိ သမန္နာဂတေ။ ဥဘယတ္ထာပိ ဥပနိသ္သယဘူတိန္ဒ္ရိယာနိ အဓိပ္ပေတာနိ။ သ္ဝာကာရေတိ သုန္ဒရာကာရေ, ကလ္ယာဏပကတိကေ ဝိဝဋ္ဋဇ္ဈာသယေတိ အတ္ထော။ ယေသံ ဝာ အာသယာဒယော အာကာရာ ကောဋ္ဌာသာ သုန္ဒရာ, တေ သ္ဝာကာရာ။ ဝိပရီတာ ဒ္ဝာကာရာ။ သုဝိညာပယေတိ သမ္မတ္တနိယာမံ ဝိညာပေတုံ သုကရေ သဒ္ဓေ ပညဝန္တေ စ, ယေ ဝာ ကထိတံ ကာရဏံ သလ္လက္ခေန္တိ, သုခေန သက္ကာ ဟောန္တိ ဝိညာပေတုံ, တေ သုဝိညာပယာ။ ဝိပရီတာ ဒုဝိညာပယာ။ ဘဗ္ဗေ အဘဗ္ဗေတိ ဧတ္ထ ယေ အရိယမဂ္ဂပ္ပဋိဝေဓသ္သ အနုစ္ဆဝိကာ ဥပနိသ္သယသမ္ပန္နာ ကမ္မာဝရဏကိလေသာဝရဏဝိပာကာဝရဏရဟိတာ, တေ ဘဗ္ဗာ။ ဝိပရီတာ အဘဗ္ဗာ။ တသ္မာတိ ယသ္မာ ဘဂဝာ အပရိမာဏေ သတ္တေ အာသယာဒိတော အနဝသေသေတ္ဝာ ဇာနာတိ, တသ္မာ အသ္သ ဘဂဝတော သတ္တလောကောပိ သဗ္ဗထာ ဝိဒိတော။
Tikkhindriyeti tikhiṇehi saddhādīhi indriyehi samannāgate. Mudindriyeti mudukehi saddhādīhi indriyehi samannāgate. Ubhayatthāpi upanissayabhūtindriyāni adhippetāni. Svākāreti sundarākāre, kalyāṇapakatike vivaṭṭajjhāsayeti attho. Yesaṃ vā āsayādayo ākārā koṭṭhāsā sundarā, te svākārā. Viparītā dvākārā. Suviññāpayeti sammattaniyāmaṃ viññāpetuṃ sukare saddhe paññavante ca, ye vā kathitaṃ kāraṇaṃ sallakkhenti, sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā. Viparītā duviññāpayā. Bhabbe abhabbeti ettha ye ariyamaggappaṭivedhassa anucchavikā upanissayasampannā kammāvaraṇakilesāvaraṇavipākāvaraṇarahitā, te bhabbā. Viparītā abhabbā. Tasmāti yasmā bhagavā aparimāṇe satte āsayādito anavasesetvā jānāti, tasmā assa bhagavato sattalokopi sabbathā vidito.
နနု စ သတ္တေသု ပမာဏာဒိပိ ဇာနိတဗ္ဗော အတ္ထီတိ? အတ္ထိ, တသ္သ ပန ဇာနနံ န နိဗ္ဗိဒာယ ဝိရာဂာယ နိရောဓာယာတိ ဣဓ န ဂဟိတံ, ဘဂဝတော ပန တမ္ပိ သုဝိဒိတံ သုဝဝတ္ထာပိတမေဝ, ပယောဇနာဘာဝာ ဒေသနံ နာရုဠ္ဟံ။ တေန ဝုတ္တံ –
Nanu ca sattesu pamāṇādipi jānitabbo atthīti? Atthi, tassa pana jānanaṃ na nibbidāya virāgāya nirodhāyāti idha na gahitaṃ, bhagavato pana tampi suviditaṃ suvavatthāpitameva, payojanābhāvā desanaṃ nāruḷhaṃ. Tena vuttaṃ –
‘‘အထ ခော ဘဂဝာ ပရိတ္တံ နခသိခာယံ ပံသုံ အာရောပေတ္ဝာ ဘိက္ခူ အာမန္တေသိ – ‘တံ ကိံ မညထ, ဘိက္ခဝေ, ကတမံ နု ခော ဗဟုတရံ ယော ဝာယံ မယာ ပရိတ္တော နခသိခာယံ ပံသု အာရောပိတော, အယံ ဝာ မဟာပထဝီ’’’တိအာဒိ (သံ. နိ. ၅.၁၁၂၁)။
‘‘Atha kho bhagavā parittaṃ nakhasikhāyaṃ paṃsuṃ āropetvā bhikkhū āmantesi – ‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamaṃ nu kho bahutaraṃ yo vāyaṃ mayā paritto nakhasikhāyaṃ paṃsu āropito, ayaṃ vā mahāpathavī’’’tiādi (saṃ. ni. 5.1121).
ဧဝံ သတ္တလောကသ္သပိ သဗ္ဗထာ ဝိဒိတဘာဝံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ ဩကာသလောကသ္သပိ တထေဝ ဝိဒိတဘာဝံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ယထာ စ သတ္တလောကော’’တိအာဒိ ။ ဩကာသလောကောပိ သဗ္ဗထာ ဝိဒိတောတိ သမ္ဗန္ဓော။ စက္ကဝာဠန္တိ လောကဓာတု။ သာ ဟိ နေမိမဏ္ဍလသဒိသေန စက္ကဝာဠပဗ္ဗတေန သမန္တတော ပရိက္ခိတ္တတ္တာ ‘‘စက္ကဝာဠ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ အဍ္ဎုဍ္ဎာနီတိ ဥပဍ္ဎစတုတ္ထာနိ, တီဏိ သတာနိ ပညာသဉ္စာတိ အတ္ထော။ နဟုတာနီတိ ဒသသဟသ္သာနိ။ သင္ခာတာတိ ကထိတာ။ ယသ္မာ ပထဝီ နာမာယံ တိရိယံ အပရိစ္ဆိန္နာ, တသ္မာ ‘‘ဧတ္တကံ ဗဟလတ္တေန, သင္ခာတာယံ ဝသုန္ဓရာ’’တိ ဗဟလတောယေဝ ပရိစ္ဆေဒော ဝုတ္တော။ နနု စက္ကဝာဠပဗ္ဗတေဟိ တံတံစက္ကဝာဠပထဝီ ပရိစ္ဆိန္နာတိ? န တဒညစက္ကဝာဠပထဝိယာ ဧကာဗဒ္ဓဘာဝတော။ တိဏ္ဏံ တိဏ္ဏဉ္ဟိ ပတ္တာနံ အန္တရာဠသဒိသေ တိဏ္ဏံ တိဏ္ဏံ လောကဓာတူနံ အန္တရေယေဝ ပထဝီ နတ္ထိ လောကန္တရနိရယဘာဝတော, စက္ကဝာဠပဗ္ဗတာနံ ပန စက္ကဝာဠပဗ္ဗတန္တရေဟိ သမ္ဗဒ္ဓဋ္ဌာနေ ပထဝီ ဧကာဗဒ္ဓာဝ, ဝိဝဋ္ဋကာလေ သဏ္ဌဟမာနာပိ ပထဝီ ယထာသဏ္ဌိတပထဝိယာ ဧကာဗဒ္ဓာဝ သဏ္ဌဟတိ။
Evaṃ sattalokassapi sabbathā viditabhāvaṃ dassetvā idāni okāsalokassapi tatheva viditabhāvaṃ dassento āha ‘‘yathā casattaloko’’tiādi . Okāsalokopi sabbathā viditoti sambandho. Cakkavāḷanti lokadhātu. Sā hi nemimaṇḍalasadisena cakkavāḷapabbatena samantato parikkhittattā ‘‘cakkavāḷa’’nti vuccati. Aḍḍhuḍḍhānīti upaḍḍhacatutthāni, tīṇi satāni paññāsañcāti attho. Nahutānīti dasasahassāni. Saṅkhātāti kathitā. Yasmā pathavī nāmāyaṃ tiriyaṃ aparicchinnā, tasmā ‘‘ettakaṃ bahalattena, saṅkhātāyaṃ vasundharā’’ti bahalatoyeva paricchedo vutto. Nanu cakkavāḷapabbatehi taṃtaṃcakkavāḷapathavī paricchinnāti? Na tadaññacakkavāḷapathaviyā ekābaddhabhāvato. Tiṇṇaṃ tiṇṇañhi pattānaṃ antarāḷasadise tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ lokadhātūnaṃ antareyeva pathavī natthi lokantaranirayabhāvato, cakkavāḷapabbatānaṃ pana cakkavāḷapabbatantarehi sambaddhaṭṭhāne pathavī ekābaddhāva, vivaṭṭakāle saṇṭhahamānāpi pathavī yathāsaṇṭhitapathaviyā ekābaddhāva saṇṭhahati.
သဏ္ဌိတီတိ ဟေဋ္ဌာ ဥပရိတော စာတိ သဗ္ဗသော ဌိတိ။ ဧဝံ သဏ္ဌိတေတိ ဧဝံ အဝဋ္ဌိတေ။ ဧတ္ထာတိ စက္ကဝာဠေ။ အဇ္ဈောဂာဠ္ဟောတိ ဩဂာဟိတ္ဝာ အနုပဝိသိတ္ဝာ ဌိတော။ အစ္စုဂ္ဂတော တာဝဒေဝာတိ တတ္တကမေဝ စတုရာသီတိ ယောဇနသတသဟသ္သာနိယေဝ ဥဂ္ဂတော။ န ကေဝလဉ္စေတ္ထ ဥဗ္ဗေဓောဝ, အထ ခော အာယာမဝိတ္ထာရာပိသ္သ တတ္တကာယေဝ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Saṇṭhitīti heṭṭhā uparito cāti sabbaso ṭhiti. Evaṃ saṇṭhiteti evaṃ avaṭṭhite. Etthāti cakkavāḷe. Ajjhogāḷhoti ogāhitvā anupavisitvā ṭhito. Accuggato tāvadevāti tattakameva caturāsīti yojanasatasahassāniyeva uggato. Na kevalañcettha ubbedhova, atha kho āyāmavitthārāpissa tattakāyeva. Vuttañhetaṃ –
‘‘သိနေရု, ဘိက္ခဝေ, ပဗ္ဗတရာဇာ စတုရာသီတိ ယောဇနသဟသ္သာနိ အာယာမေန, စတုရာသီတိ ယောဇနသဟသ္သာနိ ဝိတ္ထာရေနာ’’တိ (အ. နိ. ၇.၆၆)။
‘‘Sineru, bhikkhave, pabbatarājā caturāsīti yojanasahassāni āyāmena, caturāsīti yojanasahassāni vitthārenā’’ti (a. ni. 7.66).
သိနေရုပဗ္ဗတုတ္တမောတိ ပဗ္ဗတေသု ဥတ္တမော, ပဗ္ဗတောယေဝ ဝာ ဥတ္တမော ပဗ္ဗတုတ္တမော, သိနေရုသင္ခာတော ပဗ္ဗတုတ္တမော သိနေရုပဗ္ဗတုတ္တမော, သိနေရုပဗ္ဗတရာဇာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တသ္သ စ ပာစီနပသ္သံ ရဇတမယံ, တသ္မာ တသ္သ ပဘာယ အဇ္ဈောတ္ထရန္တိယာ ပာစီနဒိသာယ သမုဒ္ဒောဒကံ ခီရံ ဝိယ ပညာယတိ။ ဒက္ခိဏပသ္သံ ပန ဣန္ဒနီလမဏိမယံ, တသ္မာ ဒက္ခိဏဒိသာယ သမုဒ္ဒောဒကံ ယေဘုယ္ယေန နီလဝဏ္ဏံ ဟုတ္ဝာ ပညာယတိ, တထာ အာကာသံ။ ပစ္ဆိမပသ္သံ ဖလိကမယံ။ ဥတ္တရပသ္သံ သုဝဏ္ဏမယံ။ စတ္တာရော သမုဒ္ဒာပိ သိနေရုရသ္မီဟိ ဧဝ ပရိစ္ဆိန္နာ။ တထာ ဟိ ပုဗ္ဗဒက္ခိဏပသ္သေဟိ နိက္ခန္တာ ရဇတမဏိရသ္မိယော ဧကတော ဟုတ္ဝာ မဟာသမုဒ္ဒပိဋ္ဌေန ဂန္တ္ဝာ စက္ကဝာဠပဗ္ဗတံ အာဟစ္စ တိဋ္ဌန္တိ, ဒက္ခိဏပစ္ဆိမပသ္သေဟိ နိက္ခန္တာ မဏိဖလိကရသ္မိယော, ပစ္ဆိမုတ္တရပသ္သေဟိ နိက္ခန္တာ ဖလိကသုဝဏ္ဏရသ္မိယော, ဥတ္တရပာစီနပသ္သေဟိ နိက္ခန္တာ သုဝဏ္ဏရဇတရသ္မိယော ဧကတော ဟုတ္ဝာ မဟာသမုဒ္ဒပိဋ္ဌေန ဂန္တ္ဝာ စက္ကဝာဠပဗ္ဗတံ အာဟစ္စ တိဋ္ဌန္တိ, တာသံ ရသ္မီနံ အန္တရေသု စတ္တာရော မဟာသမုဒ္ဒာ ဟောန္တိ။
Sinerupabbatuttamoti pabbatesu uttamo, pabbatoyeva vā uttamo pabbatuttamo, sinerusaṅkhāto pabbatuttamo sinerupabbatuttamo, sinerupabbatarājāti vuttaṃ hoti. Tassa ca pācīnapassaṃ rajatamayaṃ, tasmā tassa pabhāya ajjhottharantiyā pācīnadisāya samuddodakaṃ khīraṃ viya paññāyati. Dakkhiṇapassaṃ pana indanīlamaṇimayaṃ, tasmā dakkhiṇadisāya samuddodakaṃ yebhuyyena nīlavaṇṇaṃ hutvā paññāyati, tathā ākāsaṃ. Pacchimapassaṃ phalikamayaṃ. Uttarapassaṃ suvaṇṇamayaṃ. Cattāro samuddāpi sinerurasmīhi eva paricchinnā. Tathā hi pubbadakkhiṇapassehi nikkhantā rajatamaṇirasmiyo ekato hutvā mahāsamuddapiṭṭhena gantvā cakkavāḷapabbataṃ āhacca tiṭṭhanti, dakkhiṇapacchimapassehi nikkhantā maṇiphalikarasmiyo, pacchimuttarapassehi nikkhantā phalikasuvaṇṇarasmiyo, uttarapācīnapassehi nikkhantā suvaṇṇarajatarasmiyo ekato hutvā mahāsamuddapiṭṭhena gantvā cakkavāḷapabbataṃ āhacca tiṭṭhanti, tāsaṃ rasmīnaṃ antaresu cattāro mahāsamuddā honti.
တတောတိ သိနေရုသ္သ ဟေဋ္ဌာ ဥပရိ စ ဝုတ္တပ္ပမာဏတော။ ဥပဍ္ဎုပဍ္ဎေနာတိ ဥပဍ္ဎေန ဥပဍ္ဎေန။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – ဒ္ဝာစတ္တာလီသ ယောဇနသဟသ္သာနိ သမုဒ္ဒေ အဇ္ဈောဂာဠ္ဟော တတ္တကမေဝ ဥပရိ ဥဂ္ဂတော ယုဂန္ဓရပဗ္ဗတော, ဧကဝီသတိ ယောဇနသဟသ္သာနိ မဟာသမုဒ္ဒေ အဇ္ဈောဂာဠ္ဟော တတ္တကမေဝ စ ဥပရိ ဥဂ္ဂတော ဤသဓရော ပဗ္ဗတောတိ ဣမိနာ နယေန သေသေသုပိ ဥပဍ္ဎုပဍ္ဎပ္ပမာဏတာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ယထာ မဟာသမုဒ္ဒော ယာဝ စက္ကဝာဠပာဒမူလာ အနုပုဗ္ဗနိန္နော, ဧဝံ ယာဝ သိနေရုပာဒမူလာတိ ဟေဋ္ဌာ သိနေရုပ္ပမာဏတော ဥပဍ္ဎပ္ပမာဏောပိ ယုဂန္ဓရပဗ္ဗတော ပထဝိယံ သုပ္ပတိဋ္ဌိတော, ဧဝံ ဤသဓရာဒယောပီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ‘‘မဟာသမုဒ္ဒော, ဘိက္ခဝေ, အနုပုဗ္ဗနိန္နော အနုပုဗ္ဗပောဏော အနုပုဗ္ဗပဗ္ဘာရော’’တိ (စူဠဝ. ၁၈၄; ဥဒာ. ၄၅)။ သိနေရုယုဂန္ဓရာဒီနံ အန္တရေ သီဒန္တရသမုဒ္ဒာ နာမ ဟောန္တိ။ တတ္ထ ကိရ ဥဒကံ သုခုမံ မောရပတ္တမတ္တမ္ပိ ပက္ခိတ္တံ ပတိဋ္ဌာတုံ န သက္ကောတိ သီဒတေဝ, တသ္မာ တေ သီဒသမုဒ္ဒာ နာမ ဝုစ္စန္တိ။ တေ ပန ဝိတ္ထာရတော ယထာက္ကမံ သိနေရုအာဒီနံ အစ္စုဂ္ဂမသမာနပအမာဏာတိ ဝဒန္တိ။ အဇ္ဈောဂာဠ္ဟုဂ္ဂတာတိ အဇ္ဈောဂာဠ္ဟာ စ ဥဂ္ဂတာ စ။ ဗ္ရဟာတိ မဟန္တာ။
Tatoti sinerussa heṭṭhā upari ca vuttappamāṇato. Upaḍḍhupaḍḍhenāti upaḍḍhena upaḍḍhena. Idaṃ vuttaṃ hoti – dvācattālīsa yojanasahassāni samudde ajjhogāḷho tattakameva upari uggato yugandharapabbato, ekavīsati yojanasahassāni mahāsamudde ajjhogāḷho tattakameva ca upari uggato īsadharo pabbatoti iminā nayena sesesupi upaḍḍhupaḍḍhappamāṇatā veditabbā. Yathā mahāsamuddo yāva cakkavāḷapādamūlā anupubbaninno, evaṃ yāva sinerupādamūlāti heṭṭhā sineruppamāṇato upaḍḍhappamāṇopi yugandharapabbato pathaviyaṃ suppatiṭṭhito, evaṃ īsadharādayopīti daṭṭhabbaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘mahāsamuddo, bhikkhave, anupubbaninno anupubbapoṇo anupubbapabbhāro’’ti (cūḷava. 184; udā. 45). Sineruyugandharādīnaṃ antare sīdantarasamuddā nāma honti. Tattha kira udakaṃ sukhumaṃ morapattamattampi pakkhittaṃ patiṭṭhātuṃ na sakkoti sīdateva, tasmā te sīdasamuddā nāma vuccanti. Te pana vitthārato yathākkamaṃ sineruādīnaṃ accuggamasamānapaamāṇāti vadanti. Ajjhogāḷhuggatāti ajjhogāḷhā ca uggatā ca. Brahāti mahantā.
သိနေရုသ္သ သမန္တတောတိ ပရိက္ခိပနဝသေန သိနေရုသ္သ သမန္တတော ဌိတာ။ သိနေရုံ တာဝ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဌိတော ယုဂန္ဓရော, တံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဤသဓရော။ ဧဝံ တံ တံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဌိတာ ‘‘သိနေရုသ္သ သမန္တတော’’တိ ဝုတ္တာ။ ကတ္ထစိ ပန ‘‘သိနေရုံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ အသ္သကဏ္ဏော နာမ ပဗ္ဗတော ပတိဋ္ဌိတော, တံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဝိနတကော နာမ ပဗ္ဗတော’’တိ ဧဝံ အညောယေဝ အနုက္ကမော အာဂတော။ တထာ ဟိ နိမိဇာတကေ –
Sinerussa samantatoti parikkhipanavasena sinerussa samantato ṭhitā. Sineruṃ tāva parikkhipitvā ṭhito yugandharo, taṃ parikkhipitvā īsadharo. Evaṃ taṃ taṃ parikkhipitvā ṭhitā ‘‘sinerussa samantato’’ti vuttā. Katthaci pana ‘‘sineruṃ parikkhipitvā assakaṇṇo nāma pabbato patiṭṭhito, taṃ parikkhipitvā vinatako nāma pabbato’’ti evaṃ aññoyeva anukkamo āgato. Tathā hi nimijātake –
‘‘သဟသ္သယုတ္တံ ဟယဝာဟိံ၊ ဒိဗ္ဗယာနမဓိဋ္ဌိတော။
‘‘Sahassayuttaṃ hayavāhiṃ, dibbayānamadhiṭṭhito;
ယာယမာနော မဟာရာဇာ၊ အဒ္ဒာ သီဒန္တရေ နဂေ။
Yāyamāno mahārājā, addā sīdantare nage;
ဒိသ္ဝာနာမန္တယီ သူတံ၊ ဣမေ ကေ နာမ ပဗ္ဗတာ’’တိ။ (ဇာ. ၂.၂၂.၅၆၆)
Disvānāmantayī sūtaṃ, ime ke nāma pabbatā’’ti. (jā. 2.22.566)
ဧဝံ နိမိမဟာရာဇေန ပုဋ္ဌေန မာတလိဒေဝပုတ္တေန –
Evaṃ nimimahārājena puṭṭhena mātalidevaputtena –
‘‘သုဒသ္သနော ကရဝီကော၊ ဤသဓရော ယုဂန္ဓရော။
‘‘Sudassano karavīko, īsadharo yugandharo;
နေမိန္ဓရော ဝိနတကော၊ အသ္သကဏ္ဏော ဂိရီ ဗ္ရဟာ။
Nemindharo vinatako, assakaṇṇo girī brahā.
‘‘ဧတေ သီဒန္တရေ နဂာ၊ အနုပုဗ္ဗသမုဂ္ဂတာ။
‘‘Ete sīdantare nagā, anupubbasamuggatā;
မဟာရာဇာနမာဝာသာ၊ ယာနိ တ္ဝံ ရာဇ ပသ္သသီ’’တိ။ (ဇာ. ၂.၂၂.၅၆၈-၅၆၉)
Mahārājānamāvāsā, yāni tvaṃ rāja passasī’’ti. (jā. 2.22.568-569)
ဝုတ္တံ။
Vuttaṃ.
တတ္ထ အဋ္ဌကထာယံ ဣဒံ ဝုတ္တံ –
Tattha aṭṭhakathāyaṃ idaṃ vuttaṃ –
‘‘အယံ, မဟာရာဇ, ဧတေသံ သဗ္ဗဗာဟိရော သုဒသ္သနော ပဗ္ဗတော နာမ, တဒနန္တရေ ကရဝီကော နာမ, သော သုဒသ္သနတော ဥစ္စတရော။ ဥဘိန္နမ္ပိ ပန တေသံ အန္တရေ ဧကောပိ သီဒန္တရမဟာသမုဒ္ဒော။ ကရဝီကသ္သ အနန္တရေ ဤသဓရော နာမ, သော ကရဝီကတော ဥစ္စတရော။ တေသမ္ပိ အန္တရေ ဧကော သီဒန္တရမဟာသမုဒ္ဒော။ ဤသဓရသ္သ အနန္တရေ ယုဂန္ဓရော နာမ, သော ဤသဓရတော ဥစ္စတရော။ တေသမ္ပိ အန္တရေ ဧကော သီဒန္တရမဟာသမုဒ္ဒော။ ယုဂန္ဓရသ္သ အနန္တရေ နေမိန္ဓရော နာမ, သော ယုဂန္ဓရတော ဥစ္စတရော။ တေသမ္ပိ အန္တရေ ဧကော သီဒန္တရမဟာသမုဒ္ဒော။ နေမိန္ဓရသ္သ အနန္တရေ ဝိနတကော နာမ, သော နေမိန္ဓရတော ဥစ္စတရော။ တေသမ္ပိ အန္တရေ ဧကော သီဒန္တရမဟာသမုဒ္ဒော။ ဝိနတကသ္သ အနန္တရေ အသ္သကဏ္ဏော နာမ, သော ဝိနတကတော ဥစ္စတရော။ တေသမ္ပိ အန္တရေ ဧကော သီဒန္တရမဟာသမုဒ္ဒော။ ဧတေ သီဒန္တရမဟာသမုဒ္ဒေ သတ္တ ပဗ္ဗတာ အနုပဋိပာဋိယာ သမုဂ္ဂတာ သောပာနသဒိသာ ဟုတ္ဝာ ဌိတာ’’တိ (ဇာ. အဋ္ဌ. ၆.၂၂.၅၆၉)။
‘‘Ayaṃ, mahārāja, etesaṃ sabbabāhiro sudassano pabbato nāma, tadanantare karavīko nāma, so sudassanato uccataro. Ubhinnampi pana tesaṃ antare ekopi sīdantaramahāsamuddo. Karavīkassa anantare īsadharo nāma, so karavīkato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Īsadharassa anantare yugandharo nāma, so īsadharato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Yugandharassa anantare nemindharo nāma, so yugandharato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Nemindharassa anantare vinatako nāma, so nemindharato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Vinatakassa anantare assakaṇṇo nāma, so vinatakato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Ete sīdantaramahāsamudde satta pabbatā anupaṭipāṭiyā samuggatā sopānasadisā hutvā ṭhitā’’ti (jā. aṭṭha. 6.22.569).
ယောဇနာနံ သတာနုစ္စော, ဟိမဝာ ပဉ္စ ပဗ္ဗတောတိ ဟိမဝာ ပဗ္ဗတော ပဉ္စ ယောဇနသတာနိ ဥစ္စော, ဥဗ္ဗေဓောတိ အတ္ထော။ တတ္ထ ဟိမဝာတိ ဟိမပာတသမယေ ဟိမယုတ္တတာယ ဟိမံ အသ္သ အတ္ထီတိ ဟိမဝာ, ဂိမ္ဟကာလေ ဟိမံ ဝမတီတိ ဟိမဝာ။ ပဗ္ဗတောတိ သေလော။ သေလော ဟိ သန္ဓိသင္ခာတေဟိ ပဗ္ဗေဟိ သဟိတတ္တာ ‘‘ပဗ္ဗတော’’တိ ဝုစ္စတိ, ပသဝနာဒိဝသေန ဇလသ္သ သာရဘူတာနံ ဘေသဇ္ဇာဒီနံ ဝတ္ထူနဉ္စ ဂိရဏတော ‘‘ဂိရီ’’တိ စ ဝုစ္စတိ။ ယောဇနာနံ သဟသ္သာနိ, တီဏိ အာယတဝိတ္ထတောတိ ယောဇနာနံ တီဏိ သဟသ္သာနိ အာယာမတော စ ဝိတ္ထာရတော စာတိ အတ္ထော, အာယာမတော စ ဝိတ္ထာရတော စ တီဏိ ယောဇနသဟသ္သာနီတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။
Yojanānaṃ satānucco, himavā pañca pabbatoti himavā pabbato pañca yojanasatāni ucco, ubbedhoti attho. Tattha himavāti himapātasamaye himayuttatāya himaṃ assa atthīti himavā, gimhakāle himaṃ vamatīti himavā. Pabbatoti selo. Selo hi sandhisaṅkhātehi pabbehi sahitattā ‘‘pabbato’’ti vuccati, pasavanādivasena jalassa sārabhūtānaṃ bhesajjādīnaṃ vatthūnañca giraṇato ‘‘girī’’ti ca vuccati. Yojanānaṃ sahassāni, tīṇi āyatavitthatoti yojanānaṃ tīṇi sahassāni āyāmato ca vitthārato cāti attho, āyāmato ca vitthārato ca tīṇi yojanasahassānīti vuttaṃ hoti.
စတုရာသီတိသဟသ္သေဟိ, ကူဋေဟိ ပဋိမဏ္ဍိတောတိ သုဒသ္သနကူဋစိတ္ရကူဋာဒီဟိ စတုရာသီတိကူဋသဟသ္သေဟိ ပဋိမဏ္ဍိတော, သောဘိတောတိ အတ္ထော။ အပိစေတ္ထ အဝုတ္တောပိ အယံ ဝိသေသော ဝေဒိတဗ္ဗော (မ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၃၁; အ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၈.၁၉; သု. နိ. အဋ္ဌ. သေလသုတ္တဝဏ္ဏနာ) – အယံ ဟိမဝာ နာမ ပဗ္ဗတော သမန္တတော သန္ဒမာနပဉ္စသတနဒီဝိစိတ္တော, ယတ္ထ အာယာမဝိတ္ထာရေန စေဝ ဂမ္ဘီရတာယ စ ပဏ္ဏာသ ပဏ္ဏာသ ယောဇနာ ဒိယဍ္ဎယောဇနသတပရိမဏ္ဍလာ အနောတတ္တဒဟော ကဏ္ဏမုဏ္ဍဒဟော ရထကာရဒဟော ဆဒ္ဒန္တဒဟော ကုဏာလဒဟော မန္ဒာကိနီဒဟော သီဟပ္ပပာတဒဟောတိ သတ္တ မဟာသရာ ပတိဋ္ဌိတာ။ တေသု အနောတတ္တော သုဒသ္သနကူဋံ စိတ္ရကူဋံ ကာဠကူဋံ ဂန္ဓမာဒနကူဋံ ကေလာသကူဋန္တိ ဣမေဟိ ပဉ္စဟိ ပဗ္ဗတေဟိ ပရိက္ခိတ္တော။ တတ္ထ သုဒသ္သနကူဋံ သောဝဏ္ဏမယံ ဒ္ဝိယောဇနသတုဗ္ဗေဓံ အန္တောဝင္ကံ ကာကမုခသဏ္ဌာနံ တမေဝ သရံ ပဋိစ္ဆာဒေတ္ဝာ ဌိတံ။ စိတ္ရကူဋံ သဗ္ဗရတနမယံ။ ကာဠကူဋံ အဉ္ဇနမယံ။ ဂန္ဓမာဒနကူဋံ သာနုမယံ အဗ္ဘန္တရေ မုဂ္ဂဝဏ္ဏံ ကာဠာနုသာရိယာဒိမူလဂန္ဓော စန္ဒနာဒိသာရဂန္ဓော သရလာဒိဖေဂ္ဂုဂန္ဓော လဝင္ဂာဒိတစဂန္ဓော ကပိဋ္ဌာဒိပပဋိကဂန္ဓော သဇ္ဇာဒိရသဂန္ဓော တမာလာဒိပတ္တဂန္ဓော နာဂကုင္ကုမာဒိပုပ္ဖဂန္ဓော ဇာတိဖလာဒိဖလဂန္ဓော သဗ္ဗထာ ဂန္ဓဘာဝတော ဂန္ဓဂန္ဓောတိ ဣမေဟိ ဒသဟိ ဂန္ဓေဟိ ဥသ္သန္နံ နာနပ္ပကာရဩသဓသဉ္ဆန္နံ ကာဠပက္ခဥပောသထဒိဝသေ အာဒိတ္တမိဝ အင္ဂာရံ ဇလန္တံ တိဋ္ဌတိ။
Caturāsītisahassehi, kūṭehi paṭimaṇḍitoti sudassanakūṭacitrakūṭādīhi caturāsītikūṭasahassehi paṭimaṇḍito, sobhitoti attho. Apicettha avuttopi ayaṃ viseso veditabbo (ma. ni. aṭṭha. 2.31; a. ni. aṭṭha. 3.8.19; su. ni. aṭṭha. selasuttavaṇṇanā) – ayaṃ himavā nāma pabbato samantato sandamānapañcasatanadīvicitto, yattha āyāmavitthārena ceva gambhīratāya ca paṇṇāsa paṇṇāsa yojanā diyaḍḍhayojanasataparimaṇḍalā anotattadaho kaṇṇamuṇḍadaho rathakāradaho chaddantadaho kuṇāladaho mandākinīdaho sīhappapātadahoti satta mahāsarā patiṭṭhitā. Tesu anotatto sudassanakūṭaṃ citrakūṭaṃ kāḷakūṭaṃ gandhamādanakūṭaṃ kelāsakūṭanti imehi pañcahi pabbatehi parikkhitto. Tattha sudassanakūṭaṃ sovaṇṇamayaṃ dviyojanasatubbedhaṃ antovaṅkaṃ kākamukhasaṇṭhānaṃ tameva saraṃ paṭicchādetvā ṭhitaṃ. Citrakūṭaṃ sabbaratanamayaṃ. Kāḷakūṭaṃ añjanamayaṃ. Gandhamādanakūṭaṃ sānumayaṃ abbhantare muggavaṇṇaṃ kāḷānusāriyādimūlagandho candanādisāragandho saralādipheggugandho lavaṅgāditacagandho kapiṭṭhādipapaṭikagandho sajjādirasagandho tamālādipattagandho nāgakuṅkumādipupphagandho jātiphalādiphalagandho sabbathā gandhabhāvato gandhagandhoti imehi dasahi gandhehi ussannaṃ nānappakāraosadhasañchannaṃ kāḷapakkhauposathadivase ādittamiva aṅgāraṃ jalantaṃ tiṭṭhati.
တတ္ထေဝ နန္ဒမူလကံ (သု. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၃၅) နာမ ပဗ္ဘာရံ ပစ္စေကဗုဒ္ဓာနံ ဝသနောကာသော။ တိသ္သော ဂုဟာယော သုဝဏ္ဏဂုဟာ မဏိဂုဟာ ရဇတဂုဟာတိ။ တတ္ထ မဏိဂုဟာဒ္ဝာရေ မဉ္ဇူသကော နာမ ရုက္ခော ယောဇနံ ဥဗ္ဗေဓေန, ယောဇနံ ဝိတ္ထာရေန, သော ယတ္တကာနိ ဥဒကေ ဝာ ထလေ ဝာ ပုပ္ဖာနိ, သဗ္ဗာနိ ပုပ္ဖတိ ဝိသေသေန ပစ္စေကဗုဒ္ဓာဂမနဒိဝသေ, တသ္သူပရိတော သဗ္ဗရတနမာဠော ဟောတိ။ တတ္ထ သမ္မဇ္ဇနကဝာတော ကစဝရံ ဆဍ္ဍေတိ, သမကရဏဝာတော သဗ္ဗရတနမယံ ဝာလိကံ သမံ ကရောတိ, သိဉ္စနကဝာတော အနောတတ္တဒဟတော အာနေတ္ဝာ ဥဒကံ သိဉ္စတိ, သုဂန္ဓကရဏဝာတော သဗ္ဗေသံ ဂန္ဓရုက္ခာနံ ဂန္ဓေ အာနေတိ, ဩစိနကဝာတော ပုပ္ဖာနိ ဩစိနိတ္ဝာ ပာတေတိ, သန္ထရဏကဝာတော သဗ္ဗတ္ထ သန္ထရတိ, သဒာ ပညတ္တာနေဝ စေတ္ထ အာသနာနိ ဟောန္တိ။ ယေသု ပစ္စေကဗုဒ္ဓုပ္ပာဒဒိဝသေ ဥပောသထဒိဝသေ စ သဗ္ဗပစ္စေကဗုဒ္ဓာ သန္နိပတိတ္ဝာ နိသီဒန္တိ, အယံ တတ္ထ ပကတိ။ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓပစ္စေကဗုဒ္ဓော တတ္ထ ဂန္တ္ဝာ ပညတ္တာသနေ နိသီဒတိ။ တတော သစေ တသ္မိံ ကာလေ အညေပိ ပစ္စေကဗုဒ္ဓာ သံဝိဇ္ဇန္တိ, တေပိ တင္ခဏံ သန္နိပတိတ္ဝာ ပညတ္တာသနေသု နိသီဒန္တိ, နိသီဒိတ္ဝာ ကိဉ္စိဒေဝ သမာပတ္တိံ သမာပဇ္ဇိတ္ဝာ ဝုဋ္ဌဟန္တိ။ တတော သင္ဃတ္ထေရော အဓုနာဂတံ ပစ္စေကဗုဒ္ဓံ သဗ္ဗေသံ အနုမောဒနတ္ထာယ ‘‘ကထမဓိဂတ’’န္တိ ကမ္မဋ္ဌာနံ ပုစ္ဆတိ, တဒာ သော အတ္တနော ဥဒာနဗ္ယာကရဏဂာထံ ဘာသတိ။ ဧဝမိဒံ ဂန္ဓမာဒနကူဋံ ပစ္စေကဗုဒ္ဓာနံ အာဝာသဋ္ဌာနံ ဟောတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Tattheva nandamūlakaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.35) nāma pabbhāraṃ paccekabuddhānaṃ vasanokāso. Tisso guhāyo suvaṇṇaguhā maṇiguhā rajataguhāti. Tattha maṇiguhādvāre mañjūsako nāma rukkho yojanaṃ ubbedhena, yojanaṃ vitthārena, so yattakāni udake vā thale vā pupphāni, sabbāni pupphati visesena paccekabuddhāgamanadivase, tassūparito sabbaratanamāḷo hoti. Tattha sammajjanakavāto kacavaraṃ chaḍḍeti, samakaraṇavāto sabbaratanamayaṃ vālikaṃ samaṃ karoti, siñcanakavāto anotattadahato ānetvā udakaṃ siñcati, sugandhakaraṇavāto sabbesaṃ gandharukkhānaṃ gandhe āneti, ocinakavāto pupphāni ocinitvā pāteti, santharaṇakavāto sabbattha santharati, sadā paññattāneva cettha āsanāni honti. Yesu paccekabuddhuppādadivase uposathadivase ca sabbapaccekabuddhā sannipatitvā nisīdanti, ayaṃ tattha pakati. Abhisambuddhapaccekabuddho tattha gantvā paññattāsane nisīdati. Tato sace tasmiṃ kāle aññepi paccekabuddhā saṃvijjanti, tepi taṅkhaṇaṃ sannipatitvā paññattāsanesu nisīdanti, nisīditvā kiñcideva samāpattiṃ samāpajjitvā vuṭṭhahanti. Tato saṅghatthero adhunāgataṃ paccekabuddhaṃ sabbesaṃ anumodanatthāya ‘‘kathamadhigata’’nti kammaṭṭhānaṃ pucchati, tadā so attano udānabyākaraṇagāthaṃ bhāsati. Evamidaṃ gandhamādanakūṭaṃ paccekabuddhānaṃ āvāsaṭṭhānaṃ hotīti veditabbaṃ.
ကေလာသကူဋံ ပန ရဇတမယံ။ သဗ္ဗာနိ စေတာနိ စိတ္ရကူဋာဒီနိ သုဒသ္သနေန သမာနုဗ္ဗေဓသဏ္ဌာနာနိ တမေဝ သရံ ပဋိစ္ဆာဒေတ္ဝာ ဌိတာနိ။ သဗ္ဗာနိ ပန ပုထုလတော ပညာသယောဇနာနိ, အာယာမတော ပန ဥဗ္ဗေဓတော ဝိယ ဒ္ဝိယောဇနသတာနေဝာတိ ဝဒန္တိ။ တာနိ သဗ္ဗာနိ ဒေဝာနုဘာဝေန နာဂာနုဘာဝေန စ ဌသ္သန္တိ, နဒိယော စ တေသု သန္ဒန္တိ, တံ သဗ္ဗမ္ပိ ဥဒကံ အနောတတ္တမေဝ ပဝိသတိ, စန္ဒိမသူရိယာ ဒက္ခိဏေန ဝာ ဥတ္တရေန ဝာ ဂစ္ဆန္တာ ပဗ္ဗတန္တရေန တတ္ထ ဩဘာသံ ကရောန္တိ, ဥဇုံ ဂစ္ဆန္တာ န ကရောန္တိ, တေနေဝသ္သ ‘‘အနောတတ္တ’’န္တိ သင္ခာ ဥဒပာဒိ။ တတ္ထ ရတနမယမနုညသောပာနသိလာတလာနိ နိမ္မစ္ဆကစ္ဆပာနိ ဖလိကသဒိသနိမ္မလူဒကာနိ န္ဟာနတိတ္ထာနိ တဒုပဘောဂီသတ္တာနံ သာဓာရဏကမ္မုနာဝ သုပ္ပဋိယတ္တာနိ သုသဏ္ဌိတာနိ ဟောန္တိ, ယေသု ဗုဒ္ဓပစ္စေကဗုဒ္ဓခီဏာသဝာ စ ဣဒ္ဓိမန္တော စ ဣသယော န္ဟာယန္တိ, ဒေဝယက္ခာဒယော ဥယ္ယာနကီဠံ ကီဠန္တိ။
Kelāsakūṭaṃ pana rajatamayaṃ. Sabbāni cetāni citrakūṭādīni sudassanena samānubbedhasaṇṭhānāni tameva saraṃ paṭicchādetvā ṭhitāni. Sabbāni pana puthulato paññāsayojanāni, āyāmato pana ubbedhato viya dviyojanasatānevāti vadanti. Tāni sabbāni devānubhāvena nāgānubhāvena ca ṭhassanti, nadiyo ca tesu sandanti, taṃ sabbampi udakaṃ anotattameva pavisati, candimasūriyā dakkhiṇena vā uttarena vā gacchantā pabbatantarena tattha obhāsaṃ karonti, ujuṃ gacchantā na karonti, tenevassa ‘‘anotatta’’nti saṅkhā udapādi. Tattha ratanamayamanuññasopānasilātalāni nimmacchakacchapāni phalikasadisanimmalūdakāni nhānatitthāni tadupabhogīsattānaṃ sādhāraṇakammunāva suppaṭiyattāni susaṇṭhitāni honti, yesu buddhapaccekabuddhakhīṇāsavā ca iddhimanto ca isayo nhāyanti, devayakkhādayo uyyānakīḷaṃ kīḷanti.
တသ္သ စတူသု ပသ္သေသု သီဟမုခံ ဟတ္ထိမုခံ အသ္သမုခံ ဥသဘမုခန္တိ စတ္တာရိ မုခာနိ ဟောန္တိ, ယေဟိ စတသ္သော နဒိယော သန္ဒန္တိ။ သီဟမုခေန နိက္ခန္တနဒီတီရေ သီဟာ ဗဟုတရာ ဟောန္တိ, ဟတ္ထိမုခာဒီဟိ ဟတ္ထိအသ္သဥသဘာ။ ပုရတ္ထိမဒိသတော နိက္ခန္တနဒီ အနောတတ္တံ တိက္ခတ္တုံ ပဒက္ခိဏံ ကတ္ဝာ ဣတရာ တိသ္သော နဒိယော အနုပဂမ္မ ပာစီနဟိမဝန္တေနေဝ အမနုသ္သပထံ ဂန္တ္ဝာ မဟာသမုဒ္ဒံ ပဝိသတိ။ ပစ္ဆိမဒိသတော စ ဥတ္တရဒိသတော စ နိက္ခန္တနဒိယောပိ တထေဝ ပဒက္ခိဏံ ကတ္ဝာ ပစ္ဆိမဟိမဝန္တေနေဝ ဥတ္တရဟိမဝန္တေနေဝ စ အမနုသ္သပထံ ဂန္တ္ဝာ မဟာသမုဒ္ဒံ ပဝိသန္တိ။ ဒက္ခိဏဒိသတော နိက္ခန္တနဒီ ပန တံ တိက္ခတ္တုံ ပဒက္ခိဏံ ကတ္ဝာ ဒက္ခိဏေန ဥဇုကံ ပာသာဏပိဋ္ဌေနေဝ သဋ္ဌိ ယောဇနာနိ ဂန္တ္ဝာ ပဗ္ဗတံ ပဟရိတ္ဝာ ဝုဋ္ဌာယ ပရိက္ခေပေန တိဂာဝုတပ္ပမာဏာ ဥဒကဓာရာ ဟုတ္ဝာ အာကာသေန သဋ္ဌိ ယောဇနာနိ ဂန္တ္ဝာ တိယဂ္ဂဠေ နာမ ပာသာဏေ ပတိတာ, ပာသာဏော ဥဒကဓာရာဝေဂေန ဘိန္နော။ တတ္ထ ပညာသယောဇနပ္ပမာဏာ တိယဂ္ဂဠာ နာမ မဟာပောက္ခရဏီ ဇာတာ, မဟာပောက္ခရဏိယာ ကူလံ ဘိန္ဒိတ္ဝာ ပာသာဏံ ပဝိသိတ္ဝာ သဋ္ဌိ ယောဇနာနိ ဂတာ, တတော ဃနပထဝိံ ဘိန္ဒိတ္ဝာ ဥမင္ဂေန သဋ္ဌိ ယောဇနာနိ ဂန္တ္ဝာ ဝိဉ္ဈံ နာမ တိရစ္ဆာနပဗ္ဗတံ ပဟရိတ္ဝာ ဟတ္ထတလေ ပဉ္စင္ဂုလိသဒိသာ ပဉ္စဓာရာ ဟုတ္ဝာ ပဝတ္တတိ။ သာ တိက္ခတ္တုံ အနောတတ္တံ ပဒက္ခိဏံ ကတ္ဝာ ဂတဋ္ဌာနေ ‘‘အာဝဋ္ဋဂင္ဂာ’’တိ ဝုစ္စတိ, ဥဇုကံ ပာသာဏပိဋ္ဌေန သဋ္ဌိ ယောဇနာနိ ဂတဋ္ဌာနေ ‘‘ကဏ္ဟဂင္ဂာ’’တိ, အာကာသေန သဋ္ဌိ ယောဇနာနိ ဂတဋ္ဌာနေ ‘‘အာကာသဂင္ဂာ’’တိ, တိယဂ္ဂဠပာသာဏေ ပညာသယောဇနောကာသေ ဌိတာ ‘‘တိယဂ္ဂဠပောက္ခရဏီ’’တိ, ကူလံ ဘိန္ဒိတ္ဝာ ပာသာဏံ ပဝိသိတ္ဝာ သဋ္ဌိ ယောဇနာနိ ဂတဋ္ဌာနေ ‘‘ဗဟလဂင္ဂာ’’တိ, ဥမင္ဂေန သဋ္ဌိ ယောဇနာနိ ဂတဋ္ဌာနေ ‘‘ဥမင္ဂဂင္ဂာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဝိဉ္ဈံ နာမ တိရစ္ဆာနပဗ္ဗတံ ပဟရိတ္ဝာ ပဉ္စဓာရာ ဟုတ္ဝာ ပဝတ္တဋ္ဌာနေ ပန ဂင္ဂာ ယမုနာ အစိရဝတီ သရဘူ မဟီတိ ပဉ္စဓာ သင္ခ္ယံ ဂတာ။ ဧဝမေတာ ပဉ္စ မဟာနဒိယော ဟိမဝန္တတော ပဘဝန္တိ။
Tassa catūsu passesu sīhamukhaṃ hatthimukhaṃ assamukhaṃ usabhamukhanti cattāri mukhāni honti, yehi catasso nadiyo sandanti. Sīhamukhena nikkhantanadītīre sīhā bahutarā honti, hatthimukhādīhi hatthiassausabhā. Puratthimadisato nikkhantanadī anotattaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā itarā tisso nadiyo anupagamma pācīnahimavanteneva amanussapathaṃ gantvā mahāsamuddaṃ pavisati. Pacchimadisato ca uttaradisato ca nikkhantanadiyopi tatheva padakkhiṇaṃ katvā pacchimahimavanteneva uttarahimavanteneva ca amanussapathaṃ gantvā mahāsamuddaṃ pavisanti. Dakkhiṇadisato nikkhantanadī pana taṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā dakkhiṇena ujukaṃ pāsāṇapiṭṭheneva saṭṭhi yojanāni gantvā pabbataṃ paharitvā vuṭṭhāya parikkhepena tigāvutappamāṇā udakadhārā hutvā ākāsena saṭṭhi yojanāni gantvā tiyaggaḷe nāma pāsāṇe patitā, pāsāṇo udakadhārāvegena bhinno. Tattha paññāsayojanappamāṇā tiyaggaḷā nāma mahāpokkharaṇī jātā, mahāpokkharaṇiyā kūlaṃ bhinditvā pāsāṇaṃ pavisitvā saṭṭhi yojanāni gatā, tato ghanapathaviṃ bhinditvā umaṅgena saṭṭhi yojanāni gantvā viñjhaṃ nāma tiracchānapabbataṃ paharitvā hatthatale pañcaṅgulisadisā pañcadhārā hutvā pavattati. Sā tikkhattuṃ anotattaṃ padakkhiṇaṃ katvā gataṭṭhāne ‘‘āvaṭṭagaṅgā’’ti vuccati, ujukaṃ pāsāṇapiṭṭhena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘kaṇhagaṅgā’’ti, ākāsena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘ākāsagaṅgā’’ti, tiyaggaḷapāsāṇe paññāsayojanokāse ṭhitā ‘‘tiyaggaḷapokkharaṇī’’ti, kūlaṃ bhinditvā pāsāṇaṃ pavisitvā saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘bahalagaṅgā’’ti, umaṅgena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘umaṅgagaṅgā’’ti vuccati. Viñjhaṃ nāma tiracchānapabbataṃ paharitvā pañcadhārā hutvā pavattaṭṭhāne pana gaṅgā yamunā aciravatī sarabhū mahīti pañcadhā saṅkhyaṃ gatā. Evametā pañca mahānadiyo himavantato pabhavanti.
ဆဒ္ဒန္တဒဟသ္သ ပန (ဇာ. အဋ္ဌ. ၅.၁၆.ဆဒ္ဒန္တဇာတကဝဏ္ဏနာ) မဇ္ဈေ ဒ္ဝာဒသယောဇနပ္ပမာဏေ ဌာနေ သေဝာလော ဝာ ပဏကံ ဝာ နတ္ထိ, မဏိက္ခန္ဓဝဏ္ဏံ ဥဒကမေဝ သန္တိဋ္ဌတိ, တဒနန္တရံ ယောဇနဝိတ္ထတံ သုဒ္ဓကလ္လဟာရဝနံ တံ ဥဒကံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဌိတံ, တဒနန္တရံ ယောဇနဝိတ္ထတမေဝ သုဒ္ဓနီလုပ္ပလဝနံ တံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဌိတံ, ယောဇနယောဇနဝိတ္ထတာနေဝ ရတ္တုပ္ပလသေတုပ္ပလရတ္တပဒုမသေတပဒုမကုမုဒဝနာနိ ပုရိမံ ပုရိမံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဌိတာနိ, ဣမေသံ ပန သတ္တန္နံ ဝနာနံ အနန္တရံ သဗ္ဗေသမ္ပိ ကလ္လဟာရာဒီနံ ဝသေန ဝောမိသ္သကဝနံ ယောဇနဝိတ္ထတမေဝ တာနိ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဌိတံ, တဒနန္တရံ နာဂာနံ ကဋိပ္ပမာဏေ ဥဒကေ ယောဇနဝိတ္ထတမေဝ ရတ္တသာလိဝနံ, တဒနန္တရံ ဥဒကပရိယန္တေ နီလပီတလောဟိတောဒာတသုရဘိသုခုမကုသုမသမာကိဏ္ဏံ ခုဒ္ဒကဂစ္ဆဝနန္တိ ဣမာနိ ဒသ ဝနာနိ ယောဇနယောဇနဝိတ္ထတာနေဝ။ တတော ခုဒ္ဒကရာဇမာသမဟာရာဇမာသမုဂ္ဂဝနံ, တဒနန္တရံ တိပုသဧဠာလုကအလာဗုကုမ္ဘဏ္ဍဝလ္လိဝနာနိ, တတော ပူဂရုက္ခပ္ပမာဏံ ဥစ္ဆုဝနံ, တတော ဟတ္ထိဒန္တပ္ပမာဏဖလံ ကဒလိဝနံ, တတော သာလဝနံ, တဒနန္တရံ စာဋိပ္ပမာဏဖလံ ပနသဝနံ, တတော မဓုရဖလံ အမ္ဗဝနံ, တတော စိဉ္စဝနံ, တတော ကပိဋ္ဌဝနံ, တတော ဝောမိသ္သကော မဟာဝနသဏ္ဍော, တတော ဝေဏုဝနံ, ဝေဏုဝနံ ပန ပရိက္ခိပိတ္ဝာ သတ္တ ပဗ္ဗတာ ဌိတာ, တေသံ ဗာဟိရန္တတော ပဋ္ဌာယ ပဌမော စူဠကာဠပဗ္ဗတော နာမ, ဒုတိယော မဟာကာဠပဗ္ဗတော နာမ, တတော ဥဒကပသ္သပဗ္ဗတော နာမ, တတော စန္ဒပသ္သပဗ္ဗတော နာမ, တတော သူရိယပသ္သပဗ္ဗတော နာမ, တတော မဏိပသ္သပဗ္ဗတော နာမ, သတ္တမော သုဝဏ္ဏပသ္သပဗ္ဗတော နာမ။ သော ဥဗ္ဗေဓတော သတ္တယောဇနိကော ဆဒ္ဒန္တဒဟံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ပတ္တသ္သ မုခဝဋ္ဋိ ဝိယ ဌိတော။ တသ္သ အဗ္ဘန္တရိမပသ္သံ သုဝဏ္ဏဝဏ္ဏံ, တတော နိက္ခန္တေန ဩဘာသေန ဆဒ္ဒန္တဒဟော သမုဂ္ဂတဗာလသူရိယော ဝိယ ဟောတိ။ ဗာဟိရိမပဗ္ဗတေသု ပန ဧကော ဥဗ္ဗေဓတော ဆ ယောဇနာနိ, ဧကော ပဉ္စ, ဧကော စတ္တာရိ, ဧကော တီဏိ, ဧကော ဒ္ဝေ, ဧကော ယောဇနံ။
Chaddantadahassa pana (jā. aṭṭha. 5.16.chaddantajātakavaṇṇanā) majjhe dvādasayojanappamāṇe ṭhāne sevālo vā paṇakaṃ vā natthi, maṇikkhandhavaṇṇaṃ udakameva santiṭṭhati, tadanantaraṃ yojanavitthataṃ suddhakallahāravanaṃ taṃ udakaṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ, tadanantaraṃ yojanavitthatameva suddhanīluppalavanaṃ taṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ, yojanayojanavitthatāneva rattuppalasetuppalarattapadumasetapadumakumudavanāni purimaṃ purimaṃ parikkhipitvā ṭhitāni, imesaṃ pana sattannaṃ vanānaṃ anantaraṃ sabbesampi kallahārādīnaṃ vasena vomissakavanaṃ yojanavitthatameva tāni parikkhipitvā ṭhitaṃ, tadanantaraṃ nāgānaṃ kaṭippamāṇe udake yojanavitthatameva rattasālivanaṃ, tadanantaraṃ udakapariyante nīlapītalohitodātasurabhisukhumakusumasamākiṇṇaṃ khuddakagacchavananti imāni dasa vanāni yojanayojanavitthatāneva. Tato khuddakarājamāsamahārājamāsamuggavanaṃ, tadanantaraṃ tipusaeḷālukaalābukumbhaṇḍavallivanāni, tato pūgarukkhappamāṇaṃ ucchuvanaṃ, tato hatthidantappamāṇaphalaṃ kadalivanaṃ, tato sālavanaṃ, tadanantaraṃ cāṭippamāṇaphalaṃ panasavanaṃ, tato madhuraphalaṃ ambavanaṃ, tato ciñcavanaṃ, tato kapiṭṭhavanaṃ, tato vomissako mahāvanasaṇḍo, tato veṇuvanaṃ, veṇuvanaṃ pana parikkhipitvā satta pabbatā ṭhitā, tesaṃ bāhirantato paṭṭhāya paṭhamo cūḷakāḷapabbato nāma, dutiyo mahākāḷapabbato nāma, tato udakapassapabbato nāma, tato candapassapabbato nāma, tato sūriyapassapabbato nāma, tato maṇipassapabbato nāma, sattamo suvaṇṇapassapabbato nāma. So ubbedhato sattayojaniko chaddantadahaṃ parikkhipitvā pattassa mukhavaṭṭi viya ṭhito. Tassa abbhantarimapassaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, tato nikkhantena obhāsena chaddantadaho samuggatabālasūriyo viya hoti. Bāhirimapabbatesu pana eko ubbedhato cha yojanāni, eko pañca, eko cattāri, eko tīṇi, eko dve, eko yojanaṃ.
ဧဝံ သတ္တပဗ္ဗတပရိက္ခိတ္တသ္သ ပန တသ္သ ဒဟသ္သ ပုဗ္ဗုတ္တရကဏ္ဏေ ဥဒကဝာတပ္ပဟရဏောကာသေ မဟာနိဂ္ရောဓရုက္ခော, တသ္သ ခန္ဓော ပရိက္ခေပတော ပဉ္စယောဇနိကော, ဥဗ္ဗေဓတော သတ္တယောဇနိကော။ စတူသု ဒိသာသု စတသ္သော သာခာယော ဆဆယောဇနိကာ, ဥဒ္ဓံ ဥဂ္ဂတသာခာပိ ဆယောဇနိကာဝ။ ဣတိ သော မူလတော ပဋ္ဌာယ ဥဗ္ဗေဓေန တေရသယောဇနိကော သာခာနံ ဩရိမန္တတော ယာဝ ပာရိမန္တာ ဒ္ဝာဒသယောဇနိကော အဋ္ဌဟိ ပာရောဟသဟသ္သေဟိ ပဋိမဏ္ဍိတော မုဏ္ဍမဏိပဗ္ဗတော ဝိယ ဝိလာသမာနော တိဋ္ဌတိ။ ဆဒ္ဒန္တဒဟသ္သ ပန ပစ္ဆိမဒိသာဘာဂေ သုဝဏ္ဏပဗ္ဗတေ ဒ္ဝာဒသယောဇနိကာ ကဉ္စနဂုဟာ။ ဆဒ္ဒန္တော နာဂရာဇာ ဝသ္သာရတ္တေ အဋ္ဌသဟသ္သနာဂပရိဝုတော ကဉ္စနဂုဟာယံ ဝသတိ, ဂိမ္ဟကာလေ ဥဒကဝာတံ သမ္ပဋိစ္ဆမာနော မဟာနိဂ္ရောဓမူလေ ပာရောဟန္တရေ တိဋ္ဌတိ။
Evaṃ sattapabbataparikkhittassa pana tassa dahassa pubbuttarakaṇṇe udakavātappaharaṇokāse mahānigrodharukkho, tassa khandho parikkhepato pañcayojaniko, ubbedhato sattayojaniko. Catūsu disāsu catasso sākhāyo chachayojanikā, uddhaṃ uggatasākhāpi chayojanikāva. Iti so mūlato paṭṭhāya ubbedhena terasayojaniko sākhānaṃ orimantato yāva pārimantā dvādasayojaniko aṭṭhahi pārohasahassehi paṭimaṇḍito muṇḍamaṇipabbato viya vilāsamāno tiṭṭhati. Chaddantadahassa pana pacchimadisābhāge suvaṇṇapabbate dvādasayojanikā kañcanaguhā. Chaddanto nāgarājā vassāratte aṭṭhasahassanāgaparivuto kañcanaguhāyaṃ vasati, gimhakāle udakavātaṃ sampaṭicchamāno mahānigrodhamūle pārohantare tiṭṭhati.
မန္ဒာကိနိယာ ပန မဇ္ဈေ ပဉ္စဝီသတိယောဇနမတ္တေ ဌာနေ သေဝာလော ဝာ ပဏကံ ဝာ နတ္ထိ, ဖလိကဝဏ္ဏံ ဥဒကမေဝ ဟောတိ, တတော ပရံ ပန နာဂာနံ ကဋိပ္ပမာဏေ ဥဒကေ အဍ္ဎယောဇနဝိတ္ထတံ သေတပဒုမဝနံ တံ ဥဒကံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ ဌိတံ။ တတ္ထ မုဠာလံ နင္ဂလသီသမတ္တံ ဟောတိ, ဘိသံ မဟာဘေရိပောက္ခရပ္ပမာဏံ ဟောတိ။ တသ္သ ဧကေကသ္မိံ ပဗ္ဗန္တရေ အာဠ္ဟကပ္ပမာဏံ ခီရံ ဟောတိ။ ပဒုမာနံ ပုပ္ဖသမယေ ဝာတော ရေဏုဝဋ္ဋိံ ဥဋ္ဌာပေတ္ဝာ ပဒုမိနီပတ္တေသု ဌပေတိ, တတ္ထ ဥဒကဖုသိတာနိ ပတန္တိ, တတော အာဒိစ္စပာကေန ပစ္စိတ္ဝာ ပက္ကအယောဃဋိကာ ဝိယ ပောက္ခရမဓု တိဋ္ဌတိ, တဒနန္တရံ တာဝမဟန္တမေဝ ရတ္တပဒုမဝနံ, တဒနန္တရံ ရတ္တကုမုဒဝနံ, တဒနန္တရံ သေတကုမုဒဝနံ , တဒနန္တရံ နီလုပ္ပလဝနံ, တဒနန္တရံ ရတ္တုပ္ပလဝနံ, တဒနန္တရံ သုဂန္ဓသာလိဝနံ, တဒနန္တရံ ဧဠာလုကအလာဗုကုမ္ဘဏ္ဍာဒီနိ မဓုရရသာနိ ဝလ္လိဖလာနိ, တဒနန္တရံ အဍ္ဎယောဇနဝိတ္ထတမေဝ ဥစ္ဆုဝနံ, တတ္ထ ပူဂရုက္ခက္ခန္ဓပ္ပမာဏံ ဥစ္ဆု။ တဒနန္တရံ ကဒလိဝနံ, ယတော ဒုဝေ ပက္ကာနိ ခာဒန္တာ ကိလမန္တိ။ တဒနန္တရံ စာဋိပ္ပမာဏဖလံ ပနသဝနံ, တဒနန္တရံ အမ္ဗဝနံ, ဇမ္ဗုဝနံ, ကပိဋ္ဌဝနန္တိ သင္ခေပတော တသ္မိံ ဒဟေ ခာဒိတဗ္ဗယုတ္တကံ ဖလံ နာမ နတ္ထီတိ န ဝတ္တဗ္ဗံ။ ဣတိ ဣမသ္မိံ ဟိမဝတိ ဝိဇ္ဇမာနကသတ္တမဟာသရပ္ပဘုတီနံ ပမာဏသဏ္ဌာနာဒိဘေဒံ သဗ္ဗမေဝ ဝိသေသံ ဘဂဝာ သဗ္ဗထာ အဝေဒိ အညာသိ ပဋိဝိဇ္ဈိယေဝာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Mandākiniyā pana majjhe pañcavīsatiyojanamatte ṭhāne sevālo vā paṇakaṃ vā natthi, phalikavaṇṇaṃ udakameva hoti, tato paraṃ pana nāgānaṃ kaṭippamāṇe udake aḍḍhayojanavitthataṃ setapadumavanaṃ taṃ udakaṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ. Tattha muḷālaṃ naṅgalasīsamattaṃ hoti, bhisaṃ mahābheripokkharappamāṇaṃ hoti. Tassa ekekasmiṃ pabbantare āḷhakappamāṇaṃ khīraṃ hoti. Padumānaṃ pupphasamaye vāto reṇuvaṭṭiṃ uṭṭhāpetvā paduminīpattesu ṭhapeti, tattha udakaphusitāni patanti, tato ādiccapākena paccitvā pakkaayoghaṭikā viya pokkharamadhu tiṭṭhati, tadanantaraṃ tāvamahantameva rattapadumavanaṃ, tadanantaraṃ rattakumudavanaṃ, tadanantaraṃ setakumudavanaṃ , tadanantaraṃ nīluppalavanaṃ, tadanantaraṃ rattuppalavanaṃ, tadanantaraṃ sugandhasālivanaṃ, tadanantaraṃ eḷālukaalābukumbhaṇḍādīni madhurarasāni valliphalāni, tadanantaraṃ aḍḍhayojanavitthatameva ucchuvanaṃ, tattha pūgarukkhakkhandhappamāṇaṃ ucchu. Tadanantaraṃ kadalivanaṃ, yato duve pakkāni khādantā kilamanti. Tadanantaraṃ cāṭippamāṇaphalaṃ panasavanaṃ, tadanantaraṃ ambavanaṃ, jambuvanaṃ, kapiṭṭhavananti saṅkhepato tasmiṃ dahe khāditabbayuttakaṃ phalaṃ nāma natthīti na vattabbaṃ. Iti imasmiṃ himavati vijjamānakasattamahāsarappabhutīnaṃ pamāṇasaṇṭhānādibhedaṃ sabbameva visesaṃ bhagavā sabbathā avedi aññāsi paṭivijjhiyevāti daṭṭhabbaṃ.
တိပဉ္စယောဇနက္ခန္ဓပရိက္ခေပာတိ ပန္နရသယောဇနပ္ပမာဏက္ခန္ဓပရိက္ခေပာ, ခန္ဓသ္သ ပရိဏာဟော ပန္နရသယောဇနပ္ပမာဏောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ နဂဝ္ဟယာတိ နဂသဒ္ဒေန အဝ္ဟာတဗ္ဗာ, ရုက္ခာဘိဓာနာတိ အတ္ထော။ ရုက္ခော ဟိ န ဂစ္ဆတီတိ နဂောတိ ဝုစ္စတိ။ နဂဝ္ဟယာ ဇမ္ဗူတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ပညာသယောဇနက္ခန္ဓသာခာယာမာတိ ဥဗ္ဗေဓတော ပညာသယောဇနပ္ပမာဏက္ခန္ဓာယာမာ ဥဗ္ဗေဓတော သမန္တတော စ ပညာသယောဇနသာခာယာမာ စ။ တတော ဧဝ သတယောဇနဝိတ္ထိဏ္ဏာ, တာဝဒေဝ စ ဥဂ္ဂတာ။ ဇမ္ဗုရုက္ခသ္သ ဟိ မူလတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ သာခာဝိဋပာ, တာဝ ပဏ္ဏာသ ယောဇနာနိ, တတော ပရမ္ပိ ဥဇုကံ ဥဂ္ဂတသာခာ ပဏ္ဏာသ ယောဇနာနိ, သမန္တတော စ ဧကေကာ သာခာ ပဏ္ဏာသ ပဏ္ဏာသ ယောဇနာနိ ဝဍ္ဎိတာနိ။ တာသု ပန မဟန္တာ မဟန္တာ နဒိယော သန္ဒန္တိ, တာသံ နဒီနံ ဥဘယတီရေ ဇမ္ဗုပက္ကာနံ ပတိတဋ္ဌာနေ သုဝဏ္ဏင္ကုရာ ဥဋ္ဌဟန္တိ, တေ နဒီဇလေန ဝုယ္ဟမာနာ အနုပုဗ္ဗေန မဟာသမုဒ္ဒံ ပဝိသန္တိ, တတောယေဝ ဇမ္ဗုနဒိယံ နိဗ္ဗတ္တတ္တာ ‘‘ဇမ္ဗုနဒ’’န္တိ တံ သုဝဏ္ဏံ ဝုစ္စတိ။
Tipañcayojanakkhandhaparikkhepāti pannarasayojanappamāṇakkhandhaparikkhepā, khandhassa pariṇāho pannarasayojanappamāṇoti vuttaṃ hoti. Nagavhayāti nagasaddena avhātabbā, rukkhābhidhānāti attho. Rukkho hi na gacchatīti nagoti vuccati. Nagavhayā jambūti yojetabbaṃ. Paññāsayojanakkhandhasākhāyāmāti ubbedhato paññāsayojanappamāṇakkhandhāyāmā ubbedhato samantato ca paññāsayojanasākhāyāmā ca. Tato eva satayojanavitthiṇṇā, tāvadeva ca uggatā. Jamburukkhassa hi mūlato paṭṭhāya yāva sākhāviṭapā, tāva paṇṇāsa yojanāni, tato parampi ujukaṃ uggatasākhā paṇṇāsa yojanāni, samantato ca ekekā sākhā paṇṇāsa paṇṇāsa yojanāni vaḍḍhitāni. Tāsu pana mahantā mahantā nadiyo sandanti, tāsaṃ nadīnaṃ ubhayatīre jambupakkānaṃ patitaṭṭhāne suvaṇṇaṅkurā uṭṭhahanti, te nadījalena vuyhamānā anupubbena mahāsamuddaṃ pavisanti, tatoyeva jambunadiyaṃ nibbattattā ‘‘jambunada’’nti taṃ suvaṇṇaṃ vuccati.
ယသ္သာနုဘာဝေနာတိ ယသ္သာ မဟန္တတာ ကပ္ပဋ္ဌာယိကာဒိပ္ပကာရေန ပဘာဝေန။ ယဉ္စေတံ ဇမ္ဗုယာ ပမာဏံ, ဧတဒေဝ အသုရာနံ စိတ္တပာဋလိယာ, ဂရုဠာနံ သိမ္ဗလိရုက္ခသ္သ, အပရဂောယာနေ ကဒမ္ဗသ္သ, ဥတ္တရကုရူသု ကပ္ပရုက္ခသ္သ, ပုဗ္ဗဝိဒေဟေ သိရီသသ္သ, တာဝတိံသေသု ပာရိစ္ဆတ္တကသ္သာတိ။ တေနာဟု ပောရာဏာ –
Yassānubhāvenāti yassā mahantatā kappaṭṭhāyikādippakārena pabhāvena. Yañcetaṃ jambuyā pamāṇaṃ, etadeva asurānaṃ cittapāṭaliyā, garuḷānaṃ simbalirukkhassa, aparagoyāne kadambassa, uttarakurūsu kapparukkhassa, pubbavidehe sirīsassa, tāvatiṃsesu pāricchattakassāti. Tenāhu porāṇā –
‘‘ပာဋလီ သိမ္ဗလီ ဇမ္ဗူ၊ ဒေဝာနံ ပာရိဆတ္တကော။
‘‘Pāṭalī simbalī jambū, devānaṃ pārichattako;
ကဒမ္ဗော ကပ္ပရုက္ခော စ၊ သိရီသေန ဘဝတိ သတ္တမ’’န္တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၃၇; အ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၃၂၂)။
Kadambo kapparukkho ca, sirīsena bhavati sattama’’nti. (visuddhi. 1.137; a. ni. aṭṭha. 1.1.322);
ဧတ္ထ သိရီသေန ဘဝတိ သတ္တမန္တိ ဧတ္ထ သိရီသေနာတိ ပစ္စတ္တေ ကရဏဝစနံ။ သတ္တမန္တိ လိင္ဂဝိပလ္လာသေန ဝုတ္တံ, သိရီသော ဘဝတိ သတ္တမောတိ အတ္ထော။
Ettha sirīsena bhavati sattamanti ettha sirīsenāti paccatte karaṇavacanaṃ. Sattamanti liṅgavipallāsena vuttaṃ, sirīso bhavati sattamoti attho.
စက္ကဝာဠသိလုစ္စယောတိ စက္ကဝာဠပဗ္ဗတော။ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ တံ သဗ္ဗံ, လောကဓာတုမယံ ဌိတောတိ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တံ သဗ္ဗမ္ပိ တံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ စက္ကဝာဠသိလုစ္စယော ပတိဋ္ဌိတော, အယံ ဧကာ လောကဓာတု နာမာတိ အတ္ထော။ မ-ကာရော ပဒသန္ဓိဝသေန အာဂတော။ ‘‘တံ သဗ္ဗံ လောကဓာတုံ ပရိက္ခိပိတ္ဝာ အယံ စက္ကဝာဠသိလုစ္စယော ဌိတော’’တိ ဧဝမ္ပေတ္ထ သမ္ဗန္ဓံ ဝဒန္တိ, ဧဝံ ဝုတ္တေပိ စက္ကဝာဠပဗ္ဗတောပိ လောကဓာတုယေဝာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Cakkavāḷasiluccayoti cakkavāḷapabbato. Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, lokadhātumayaṃ ṭhitoti heṭṭhā vuttaṃ sabbampi taṃ parikkhipitvā cakkavāḷasiluccayo patiṭṭhito, ayaṃ ekā lokadhātu nāmāti attho. Ma-kāro padasandhivasena āgato. ‘‘Taṃ sabbaṃ lokadhātuṃ parikkhipitvā ayaṃ cakkavāḷasiluccayo ṭhito’’ti evampettha sambandhaṃ vadanti, evaṃ vuttepi cakkavāḷapabbatopi lokadhātuyevāti veditabbaṃ.
တတ္ထာတိ တိသ္သံ လောကဓာတုယံ။ စန္ဒမဏ္ဍလံ ဧကူနပညာသယောဇနန္တိ ဥဇုကံ အာယာမတော ဝိတ္ထာရတော ဥဗ္ဗေဓတော စ ဧကူနပညာသယောဇနံ, ပရိမဏ္ဍလတော ပန တီဟိ ယောဇနေဟိ ဦနဒိယဍ္ဎသတယောဇနံ။ သူရိယမဏ္ဍလံ ပညာသယောဇနန္တိ ဧတ္ထာပိ စန္ဒမဏ္ဍလေ ဝုတ္တနယေနေဝ ဥဇုကံ ပညာသယောဇနန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ, ပရိမဏ္ဍလတော ပန ဒိယဍ္ဎသတယောဇနံ။
Tatthāti tissaṃ lokadhātuyaṃ. Candamaṇḍalaṃ ekūnapaññāsayojananti ujukaṃ āyāmato vitthārato ubbedhato ca ekūnapaññāsayojanaṃ, parimaṇḍalato pana tīhi yojanehi ūnadiyaḍḍhasatayojanaṃ. Sūriyamaṇḍalaṃ paññāsayojananti etthāpi candamaṇḍale vuttanayeneva ujukaṃ paññāsayojananti veditabbaṃ, parimaṇḍalato pana diyaḍḍhasatayojanaṃ.
တေသု ပန စန္ဒမဏ္ဍလံ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၁၂၁) ဟေဋ္ဌာ, သူရိယမဏ္ဍလံ ဥပရိ, အန္တရာ နေသံ ယောဇနံ ဟောတိ။ စန္ဒသ္သ ဟေဋ္ဌိမန္တတော သူရိယသ္သ ဥပရိမန္တံ ယောဇနသတံ ဟောတိ, စန္ဒဝိမာနံ အန္တော မဏိမယံ, ဗဟိ ရဇတေန ပရိက္ခိတ္တံ, အန္တော စ ဗဟိ စ သီတလမေဝ ဟောတိ။ သူရိယဝိမာနံ အန္တော ကနကမယံ, ဗာဟိရံ ဖလိကပရိက္ခိတ္တံ ဟောတိ, အန္တော စ ဗဟိ စ ဥဏ္ဟမေဝ။ စန္ဒော ဥဇုကံ သဏိကံ ဂစ္ဆတိ။ သော ဟိ အမာဝာသိယံ သူရိယေန သဒ္ဓိံ ဂစ္ဆန္တော ဒိဝသေ ဒိဝသေ ထောကံ ထောကံ ဩဟီယန္တော ပုဏ္ဏမာသိယံ ဥပဍ္ဎမဂ္ဂတော ဩဟီယတိ, တိရိယံ ပန သီဃံ ဂစ္ဆတိ။ တထာ ဟေသ ဧကသ္မိံ မာသေ ကဒာစိ ဒက္ခိဏတော, ကဒာစိ ဥတ္တရတော ဒိသ္သတိ, စန္ဒသ္သ ဥဘောသု ပသ္သေသု နက္ခတ္တတာရကာ ဂစ္ဆန္တိ, စန္ဒော ဓေနု ဝိယ ဝစ္ဆံ တံ တံ နက္ခတ္တံ ဥပသင္ကမတိ, နက္ခတ္တာနိ ပန အတ္တနော ဂမနဋ္ဌာနံ န ဝိဇဟန္တိ, အတ္တနော ဝီထိယာဝ ဂစ္ဆန္တိ။ သူရိယသ္သ ပန ဥဇုကံ ဂမနံ သီဃံ, တိရိယံ ဂမနံ ဒန္ဓံ။ တိရိယံ ဂမနံ နာမ ဒက္ခိဏဒိသတော ဥတ္တရဒိသာယ, ဥတ္တရဒိသတော ဒက္ခိဏဒိသာယ ဂမနံ, တံ ဒန္ဓံ ဆဟိ ဆဟိ မာသေဟိ ဣဇ္ဈနတော။
Tesu pana candamaṇḍalaṃ (dī. ni. aṭṭha. 3.121) heṭṭhā, sūriyamaṇḍalaṃ upari, antarā nesaṃ yojanaṃ hoti. Candassa heṭṭhimantato sūriyassa uparimantaṃ yojanasataṃ hoti, candavimānaṃ anto maṇimayaṃ, bahi rajatena parikkhittaṃ, anto ca bahi ca sītalameva hoti. Sūriyavimānaṃ anto kanakamayaṃ, bāhiraṃ phalikaparikkhittaṃ hoti, anto ca bahi ca uṇhameva. Cando ujukaṃ saṇikaṃ gacchati. So hi amāvāsiyaṃ sūriyena saddhiṃ gacchanto divase divase thokaṃ thokaṃ ohīyanto puṇṇamāsiyaṃ upaḍḍhamaggato ohīyati, tiriyaṃ pana sīghaṃ gacchati. Tathā hesa ekasmiṃ māse kadāci dakkhiṇato, kadāci uttarato dissati, candassa ubhosu passesu nakkhattatārakā gacchanti, cando dhenu viya vacchaṃ taṃ taṃ nakkhattaṃ upasaṅkamati, nakkhattāni pana attano gamanaṭṭhānaṃ na vijahanti, attano vīthiyāva gacchanti. Sūriyassa pana ujukaṃ gamanaṃ sīghaṃ, tiriyaṃ gamanaṃ dandhaṃ. Tiriyaṃ gamanaṃ nāma dakkhiṇadisato uttaradisāya, uttaradisato dakkhiṇadisāya gamanaṃ, taṃ dandhaṃ chahi chahi māsehi ijjhanato.
သူရိယော ကာဠပက္ခဥပောသထေ စန္ဒေန သဟေဝ ဂန္တ္ဝာ တတော ပရံ ပာဋိပဒဒိဝသေ ယောဇနာနံ သတသဟသ္သံ စန္ဒမဏ္ဍလံ ဩဟာယ ဂစ္ဆတိ အတ္တနော သီဃဂာမိတာယ တသ္သ စ ဒန္ဓဂာမိတာယ, အထ စန္ဒော လေခာ ဝိယ ပညာယတိ။ တတော ပရမ္ပိ ပက္ခသ္သ ဒုတိယာယ ယောဇနာနံ သတသဟသ္သံ စန္ဒမဏ္ဍလံ ဩဟာယ ဂစ္ဆတိ။ ဧဝံ ဒိဝသေ ဒိဝသေ ယာဝ သုက္ကပက္ခဥပောသထဒိဝသာ သတသဟသ္သံ သတသဟသ္သံ ဩဟာယ ဂစ္ဆတိ, အထ စန္ဒော အနုက္ကမေန ဝဍ္ဎိတ္ဝာ ဥပောသထဒိဝသေ ပရိပုဏ္ဏော ဟောတိ။ အနုက္ကမေန ဝဍ္ဎနဉ္စေတ္ထ ဥပရိဘာဂတော ပတိတသူရိယာလောကတာယ ဟေဋ္ဌတော ပဝတ္တာယ သူရိယသ္သ ဒူရဘာဝေန ဒိဝသေ ဒိဝသေ အနုက္ကမေန ပရိဟာယမာနာယ အတ္တနော ဆာယာယ ဝသေန အနုက္ကမေန စဏ္ဍမဏ္ဍလပ္ပဒေသသ္သ ဝဍ္ဎမာနသ္သ ဝိယ ဒိသ္သမာနတာယာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ, တသ္မာ အနုက္ကမေန ဝဍ္ဎိတ္ဝာ ဝိယ ဥပောသထဒိဝသေ ပုဏ္ဏမာယံ ပရိပုဏ္ဏမဏ္ဍလော ဟုတ္ဝာ ဒိသ္သတိ။ အထ သူရိယော ပာဋိပဒဒိဝသေ ယောဇနာနံ သတသဟသ္သံ ဓာဝိတ္ဝာ ပုန စန္ဒမဏ္ဍလံ ဂဏ္ဟာတိ စန္ဒသ္သ ဒန္ဓဂတိတာယ အတ္တနော စ သီဃဂတိတာယ, တထာ ဒုတိယာယ သတသဟသ္သန္တိ ဧဝံ ယာဝ ဥပောသထဒိဝသာ သတသဟသ္သံ သတသဟသ္သံ ဓာဝိတ္ဝာ ဂဏ္ဟာတိ။ အထ စန္ဒော အနုက္ကမေန ဟာယိတ္ဝာ ကာဠပက္ခဥပောသထဒိဝသေ သဗ္ဗသော န ပညာယတိ, အနုက္ကမေန ဟာယမာနတာ စေတ္ထ အနုက္ကမေန ဝဍ္ဎမာနတာယ ဝုတ္တနယေန ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တတ္ထ ပန ဆာယာယ ဟာယမာနတာယ မဏ္ဍလံ ဝဍ္ဎမာနံ ဝိယ ဒိသ္သတိ, ဣဓ စ ဆာယာယ ဝဍ္ဎမာနတာယ မဏ္ဍလံ ဟာယမာနံ ဝိယ ဒိသ္သတိ, တသ္မာ အနုက္ကမေန ဟာယိတ္ဝာ ဝိယ ဥပောသထဒိဝသေ သဗ္ဗသော န ပညာယတိ။ စန္ဒံ ဟေဋ္ဌာ ကတ္ဝာ သူရိယော ဥပရိ ဟောတိ, မဟတိယာ ပာတိယာ ခုဒ္ဒကဘာဇနံ ဝိယ စန္ဒမဏ္ဍလံ ပိဓီယတိ, မဇ္ဈန္ဟိကေ ဂေဟစ္ဆာယာ ဝိယ စန္ဒသ္သ ဆာယာ န ပညာယတိ။ သော ဆာယာယ အပညာယမာနာယ ဒူရေ ဌိတာနံ ဒိဝာ ပဒီပော ဝိယ သယမ္ပိ န ပညာယတိ။
Sūriyo kāḷapakkhauposathe candena saheva gantvā tato paraṃ pāṭipadadivase yojanānaṃ satasahassaṃ candamaṇḍalaṃ ohāya gacchati attano sīghagāmitāya tassa ca dandhagāmitāya, atha cando lekhā viya paññāyati. Tato parampi pakkhassa dutiyāya yojanānaṃ satasahassaṃ candamaṇḍalaṃ ohāya gacchati. Evaṃ divase divase yāva sukkapakkhauposathadivasā satasahassaṃ satasahassaṃ ohāya gacchati, atha cando anukkamena vaḍḍhitvā uposathadivase paripuṇṇo hoti. Anukkamena vaḍḍhanañcettha uparibhāgato patitasūriyālokatāya heṭṭhato pavattāya sūriyassa dūrabhāvena divase divase anukkamena parihāyamānāya attano chāyāya vasena anukkamena caṇḍamaṇḍalappadesassa vaḍḍhamānassa viya dissamānatāyāti veditabbaṃ, tasmā anukkamena vaḍḍhitvā viya uposathadivase puṇṇamāyaṃ paripuṇṇamaṇḍalo hutvā dissati. Atha sūriyo pāṭipadadivase yojanānaṃ satasahassaṃ dhāvitvā puna candamaṇḍalaṃ gaṇhāti candassa dandhagatitāya attano ca sīghagatitāya, tathā dutiyāya satasahassanti evaṃ yāva uposathadivasā satasahassaṃ satasahassaṃ dhāvitvā gaṇhāti. Atha cando anukkamena hāyitvā kāḷapakkhauposathadivase sabbaso na paññāyati, anukkamena hāyamānatā cettha anukkamena vaḍḍhamānatāya vuttanayena veditabbā. Tattha pana chāyāya hāyamānatāya maṇḍalaṃ vaḍḍhamānaṃ viya dissati, idha ca chāyāya vaḍḍhamānatāya maṇḍalaṃ hāyamānaṃ viya dissati, tasmā anukkamena hāyitvā viya uposathadivase sabbaso na paññāyati. Candaṃ heṭṭhā katvā sūriyo upari hoti, mahatiyā pātiyā khuddakabhājanaṃ viya candamaṇḍalaṃ pidhīyati, majjhanhike gehacchāyā viya candassa chāyā na paññāyati. So chāyāya apaññāyamānāya dūre ṭhitānaṃ divā padīpo viya sayampi na paññāyati.
ဣမေသံ ပန အဇဝီထိ နာဂဝီထိ ဂောဝီထီတိ တိသ္သော ဂမနဝီထိယော ဟောန္တိ။ တတ္ထ အဇာနံ ဥဒကံ ပဋိကူလံ ဟောတိ, ဟတ္ထိနာဂာနံ မနာပံ, ဂုန္နံ သီတုဏ္ဟသမတာယ ဖာသု ဟောတိ။ တထာ စ ယာယ ဝီထိယာ သူရိယေ ဂစ္ဆန္တေ ဝသ္သဝလာဟကဒေဝပုတ္တာ သူရိယာဘိတာပသန္တတ္တာ အတ္တနော ဝိမာနတော န နိက္ခမန္တိ, ကီဠာပသုတာ ဟုတ္ဝာ န ဝိစရန္တိ, တဒာ ကိရ သူရိယဝိမာနံ ပကတိမဂ္ဂတော အဓော ဩတရိတ္ဝာ ဝိစရတိ, တသ္သ ဩရုယ္ဟ စရဏေနေဝ စန္ဒဝိမာနမ္ပိ အဓော ဩရုယ္ဟ စရတိ တဂ္ဂတိကတ္တာ, တသ္မာ သာ ဝီထိ ဥဒကာဘာဝေန အဇာနုရူပတာယ ‘‘အဇဝီထီ’’တိ သမညာ ဂတာ။ ယာယ ပန ဝီထိယာ သူရိယေ ဂစ္ဆန္တေ ဝသ္သဝလာဟကဒေဝပုတ္တာ သူရိယာဘိတာပာဘာဝတော အဘိဏ္ဟံ အတ္တနော ဝိမာနတော ဗဟိ နိက္ခမိတ္ဝာ ကီဠာပသုတာ ဟုတ္ဝာ ဣတော စိတော စ ဝိစရန္တိ, တဒာ ကိရ သူရိယဝိမာနံ ပကတိမဂ္ဂတော ဥဒ္ဓံ အာရုဟိတ္ဝာ ဝိစရတိ, တသ္သ ဥဒ္ဓံ အာရုယ္ဟ စရဏေနေဝ စန္ဒဝိမာနမ္ပိ ဥဒ္ဓံ အာရုယ္ဟ စရတိ တဂ္ဂတိကတ္တာ, တဂ္ဂတိကတာ စ သမာနဂတိ နာမ ဝာတမဏ္ဍလေန ဝိမာနသ္သ ဖေလ္လိတဗ္ဗတ္တာ, တသ္မာ သာ ဝီထိ ဥဒကဗဟုဘာဝေန နာဂာနုရူပတာယ ‘‘နာဂဝီထီ’’တိ သမညာ ဂတာ။ ယဒာ သူရိယော ဥဒ္ဓံ အနာရောဟန္တော အဓော စ အနောတရန္တော ပကတိမဂ္ဂေနေဝ ဂစ္ဆတိ, တဒာ ဝသ္သဝလာဟကာ ယထာကာလံ ယထာရုစိဉ္စ ဝိမာနတော နိက္ခမိတ္ဝာ သုခေန ဝိစရန္တိ, တေန ကာလေန ကာလံ ဝသ္သနတော လောကေ ဥတုသမတာ ဟောတိ, တာယ ဥတုသမတာယ ဟေတုဘူတာယ သာ စန္ဒိမသူရိယာနံ ဂတိ ဂဝာနုရူပတာယ ‘‘ဂောဝီထီ’’တိ သမညာ ဂတာ။ တသ္မာ ယံ ကာလံ စန္ဒိမသူရိယာ အဇဝီထိံ အာရုဟန္တိ, တဒာ ဒေဝော ဧကဗိန္ဒုမ္ပိ န ဝသ္သတိ။ ယဒာ နာဂဝီထိံ အာရောဟန္တိ, တဒာ ဘိန္နံ ဝိယ နဘံ ပဂ္ဃရတိ။ ယဒာ ဂောဝီထိံ အာရောဟန္တိ, တဒာ ဥတုသမတာ သမ္ပဇ္ဇတိ။
Imesaṃ pana ajavīthi nāgavīthi govīthīti tisso gamanavīthiyo honti. Tattha ajānaṃ udakaṃ paṭikūlaṃ hoti, hatthināgānaṃ manāpaṃ, gunnaṃ sītuṇhasamatāya phāsu hoti. Tathā ca yāya vīthiyā sūriye gacchante vassavalāhakadevaputtā sūriyābhitāpasantattā attano vimānato na nikkhamanti, kīḷāpasutā hutvā na vicaranti, tadā kira sūriyavimānaṃ pakatimaggato adho otaritvā vicarati, tassa oruyha caraṇeneva candavimānampi adho oruyha carati taggatikattā, tasmā sā vīthi udakābhāvena ajānurūpatāya ‘‘ajavīthī’’ti samaññā gatā. Yāya pana vīthiyā sūriye gacchante vassavalāhakadevaputtā sūriyābhitāpābhāvato abhiṇhaṃ attano vimānato bahi nikkhamitvā kīḷāpasutā hutvā ito cito ca vicaranti, tadā kira sūriyavimānaṃ pakatimaggato uddhaṃ āruhitvā vicarati, tassa uddhaṃ āruyha caraṇeneva candavimānampi uddhaṃ āruyha carati taggatikattā, taggatikatā ca samānagati nāma vātamaṇḍalena vimānassa phellitabbattā, tasmā sā vīthi udakabahubhāvena nāgānurūpatāya ‘‘nāgavīthī’’ti samaññā gatā. Yadā sūriyo uddhaṃ anārohanto adho ca anotaranto pakatimaggeneva gacchati, tadā vassavalāhakā yathākālaṃ yathāruciñca vimānato nikkhamitvā sukhena vicaranti, tena kālena kālaṃ vassanato loke utusamatā hoti, tāya utusamatāya hetubhūtāya sā candimasūriyānaṃ gati gavānurūpatāya ‘‘govīthī’’ti samaññā gatā. Tasmā yaṃ kālaṃ candimasūriyā ajavīthiṃ āruhanti, tadā devo ekabindumpi na vassati. Yadā nāgavīthiṃ ārohanti, tadā bhinnaṃ viya nabhaṃ paggharati. Yadā govīthiṃ ārohanti, tadā utusamatā sampajjati.
ယဒာ ပန ရာဇာနော အဓမ္မိကာ ဟောန္တိ, တေသံ အဓမ္မိကတာယ ဥပရာဇသေနာပတိပ္ပဘုတယော သဗ္ဗေ ဒေဝာ ဗ္ရဟ္မာနော စ အဓမ္မိကာ ဟောန္တိ, တဒာ တေသံ အဓမ္မိကတာယ ဝိသမံ စန္ဒိမသူရိယာ ပရိဝတ္တန္တိ။ တဒာ ဟိ ဗဟ္ဝာဗာဓတာဒိအနိဋ္ဌဖလူပနိသ္သယဘူတသ္သ ယထာဝုတ္တသ္သ အဓမ္မိကတာသညိတသ္သ သာဓာရဏသ္သ ပာပကမ္မသ္သ ဗလေန ဝိသမံ ဝာယန္တေန ဝာယုနာ ဖေလ္လိယမာနာ စန္ဒိမသူရိယာ သိနေရုံ ပရိက္ခိပန္တာ ဝိသမံ ပရိဝတ္တန္တိ, ယထာမဂ္ဂေန န ပဝတ္တန္တိ။ ဝာတော ယထာမဂ္ဂေန န ဝာယတိ, အယထာမဂ္ဂေန ဝာယတိ, အယထာမဂ္ဂေန ဝာယန္တော အာကာသဋ္ဌဝိမာနာနိ ခောဘေတိ, ဝိမာနေသု ခောဘိတေသု ဒေဝတာနံ ကီဠနတ္ထာယ စိတ္တာနိ န နမန္တိ, စိတ္တေသု အနမန္တေသု သီတုဏ္ဟဘေဒော ဥတု ယထာကာလေန န သမ္ပဇ္ဇတိ, တသ္မိံ အသမ္ပဇ္ဇန္တေ န သမ္မာ ဒေဝော ဝသ္သတိ, ကဒာစိ ဝသ္သတိ, ကဒာစိ န ဝသ္သတိ, ကတ္ထစိ ဝသ္သတိ, ကတ္ထစိ န ဝသ္သတိ။ ဝသ္သန္တောပိ ဝပ္ပကာလေ အင္ကုရကာလေ နာဠကာလေ ပုပ္ဖကာလေ ခီရဂ္ဂဟဏာဒိကာလေသု ယထာ ယထာ သသ္သာနံ ဥပကာရော န ဟောတိ, တထာ တထာ ဝသ္သတိ စ ဝိဂစ္ဆတိ စ။ တေန သသ္သာနိ ဝိသမပာကာနိ ဟောန္တိ ဝိဂတဂန္ဓရသာဒိသမ္ပဒာနိ, ဧကဘာဇနေ ပက္ခိတ္တတဏ္ဍုလေသုပိ ဧကသ္မိံ ပဒေသေ ဘတ္တံ ဥတ္တဏ္ဍုလံ ဟောတိ, ဧကသ္မိံ အတိကိလိန္နံ, ဧကသ္မိံ သမပာကံ။ တံ ပရိဘုတ္တံ ကုစ္ဆိယမ္ပိ သဗ္ဗသော အပရိဏတံ, ဧကဒေသေန ပရိဏတံ, သုပရိဏတန္တိ ဧဝံ တီဟိယေဝ ပကာရေဟိ ပစ္စတိ, ပက္ကာသယံ န သမ္မာ ဥပဂစ္ဆတိ။ တေန သတ္တာ ဗဟ္ဝာဗာဓာ စေဝ ဟောန္တိ အပ္ပာယုကာ စ။
Yadā pana rājāno adhammikā honti, tesaṃ adhammikatāya uparājasenāpatippabhutayo sabbe devā brahmāno ca adhammikā honti, tadā tesaṃ adhammikatāya visamaṃ candimasūriyā parivattanti. Tadā hi bahvābādhatādianiṭṭhaphalūpanissayabhūtassa yathāvuttassa adhammikatāsaññitassa sādhāraṇassa pāpakammassa balena visamaṃ vāyantena vāyunā phelliyamānā candimasūriyā sineruṃ parikkhipantā visamaṃ parivattanti, yathāmaggena na pavattanti. Vāto yathāmaggena na vāyati, ayathāmaggena vāyati, ayathāmaggena vāyanto ākāsaṭṭhavimānāni khobheti, vimānesu khobhitesu devatānaṃ kīḷanatthāya cittāni na namanti, cittesu anamantesu sītuṇhabhedo utu yathākālena na sampajjati, tasmiṃ asampajjante na sammā devo vassati, kadāci vassati, kadāci na vassati, katthaci vassati, katthaci na vassati. Vassantopi vappakāle aṅkurakāle nāḷakāle pupphakāle khīraggahaṇādikālesu yathā yathā sassānaṃ upakāro na hoti, tathā tathā vassati ca vigacchati ca. Tena sassāni visamapākāni honti vigatagandharasādisampadāni, ekabhājane pakkhittataṇḍulesupi ekasmiṃ padese bhattaṃ uttaṇḍulaṃ hoti, ekasmiṃ atikilinnaṃ, ekasmiṃ samapākaṃ. Taṃ paribhuttaṃ kucchiyampi sabbaso apariṇataṃ, ekadesena pariṇataṃ, supariṇatanti evaṃ tīhiyeva pakārehi paccati, pakkāsayaṃ na sammā upagacchati. Tena sattā bahvābādhā ceva honti appāyukā ca.
ဓမ္မိကာနံ ပန ရာဇူနံ ကာလေ ဝုတ္တဝိပရိယာယေန စန္ဒိမသူရိယာ သမံ ပရိဝတ္တန္တိ, ယထာမဂ္ဂေန ပဝတ္တန္တိ, ဥတုသမတာ စ သမ္ပဇ္ဇတိ, စန္ဒိမသူရိယာ ဆ မာသေ သိနေရုတော ဗဟိ နိက္ခမန္တိ, ဆ မာသေ အန္တော ဝိစရန္တိ။ တထာ ဟိ သိနေရုသမီပေန တံ ပဒက္ခိဏံ ကတ္ဝာ ဂစ္ဆန္တာ ဆ မာသေ တတော ဂမနဝီထိတော ဗဟိ အတ္တနော တိရိယံ ဂမနေန စက္ကဝာဠာဘိမုခာ နိက္ခမန္တိ ။ ဧဝံ ဆ မာသေ ခဏေ ခဏေ သိနေရုတော အပသက္ကနဝသေန တတော နိက္ခမိတ္ဝာ စက္ကဝာဠသမီပံ ပတ္တာ။ တတောပိ ဆ မာသေ ခဏေ ခဏေ အပသက္ကနဝသေန နိက္ခမိတ္ဝာ သိနေရုသမီပံ ပာပုဏန္တာ အန္တော ဝိစရန္တိ။ တေ ဟိ အာသာဠ္ဟီမာသေ သိနေရုသမီပေန စရန္တိ, တတော ဒ္ဝေ မာသေ နိက္ခမိတ္ဝာ ဗဟိ စရန္တိ။ ပဌမကတ္တိကမာသေ မဇ္ဈေန ဂစ္ဆန္တိ, တတော စက္ကဝာဠာဘိမုခာ ဂန္တ္ဝာ တယော မာသေ စက္ကဝာဠသမီပေန ဝိစရိတ္ဝာ ပုန နိက္ခမိတ္ဝာ စိတ္ရမာသေ မဇ္ဈေန ဂန္တ္ဝာ တတော ပရေ ဒ္ဝေ မာသေ သိနေရုအဘိမုခာ ပက္ခန္ဒိတ္ဝာ ပုန အာသာဠ္ဟေ သိနေရုသမီပေန စရန္တိ။ ဧတ္ထ စ သိနေရုသ္သ စက္ကဝာဠသ္သ စ ယံ ဌာနံ ဝေမဇ္ဈံ, တသ္သ သိနေရုသ္သ စ ယံ ဌာနံ ဝေမဇ္ဈံ, တေန ဂစ္ဆန္တာ သိနေရုသမီပေန စရန္တီတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ, န သိနေရုသ္သ အဂ္ဂာလိန္ဒံ အလ္လီနာ, စက္ကဝာဠသမီပေန စရဏမ္ပိ ဣမိနာဝ နယေန ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ယဒာ ပန သိနေရုသ္သ စက္ကဝာဠသ္သ ဥဇုကံ ဝေမဇ္ဈေန ဂစ္ဆန္တိ, တဒာ ဝေမဇ္ဈေန ဝိစရန္တီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Dhammikānaṃ pana rājūnaṃ kāle vuttavipariyāyena candimasūriyā samaṃ parivattanti, yathāmaggena pavattanti, utusamatā ca sampajjati, candimasūriyā cha māse sineruto bahi nikkhamanti, cha māse anto vicaranti. Tathā hi sinerusamīpena taṃ padakkhiṇaṃ katvā gacchantā cha māse tato gamanavīthito bahi attano tiriyaṃ gamanena cakkavāḷābhimukhā nikkhamanti . Evaṃ cha māse khaṇe khaṇe sineruto apasakkanavasena tato nikkhamitvā cakkavāḷasamīpaṃ pattā. Tatopi cha māse khaṇe khaṇe apasakkanavasena nikkhamitvā sinerusamīpaṃ pāpuṇantā anto vicaranti. Te hi āsāḷhīmāse sinerusamīpena caranti, tato dve māse nikkhamitvā bahi caranti. Paṭhamakattikamāse majjhena gacchanti, tato cakkavāḷābhimukhā gantvā tayo māse cakkavāḷasamīpena vicaritvā puna nikkhamitvā citramāse majjhena gantvā tato pare dve māse sineruabhimukhā pakkhanditvā puna āsāḷhe sinerusamīpena caranti. Ettha ca sinerussa cakkavāḷassa ca yaṃ ṭhānaṃ vemajjhaṃ, tassa sinerussa ca yaṃ ṭhānaṃ vemajjhaṃ, tena gacchantā sinerusamīpena carantīti veditabbā, na sinerussa aggālindaṃ allīnā, cakkavāḷasamīpena caraṇampi imināva nayena veditabbaṃ. Yadā pana sinerussa cakkavāḷassa ujukaṃ vemajjhena gacchanti, tadā vemajjhena vicarantīti veditabbaṃ.
ဧဝံ ဝိစရန္တာ စ ဧကပ္ပဟာရေန တီသုပိ ဒီပေသု အာလောကံ ကရောန္တိ။ ဧကေကာယ ဒိသာယ နဝ နဝ ယောဇနသတသဟသ္သာနိ အန္ဓကာရံ ဝိဓမိတ္ဝာ အာလောကံ ဒသ္သေန္တိ။ ကထံ? ဣမသ္မိဉ္ဟိ ဒီပေ သူရိယုဂ္ဂမနကာလော ပုဗ္ဗဝိဒေဟေ မဇ္ဈန္ဟိကော ဟောတိ, ဥတ္တရကုရူသု အတ္ထင္ဂမနကာလော, အပရဂောယာနေ မဇ္ဈိမယာမော, ပုဗ္ဗဝိဒေဟမ္ဟိ ဥဂ္ဂမနကာလော ဥတ္တရကုရူသု မဇ္ဈန္ဟိကော, အပရဂောယာနေ အတ္ထင္ဂမနကာလော, ဣဓ မဇ္ဈိမယာမော, ဥတ္တရကုရူသု ဥဂ္ဂမနကာလော အပရဂောယာနေ မဇ္ဈန္ဟိကော, ဣဓ အတ္ထင္ဂမနကာလော, ပုဗ္ဗဝိဒေဟေ မဇ္ဈိမယာမော, အပရဂောယာနဒီပေ ဥဂ္ဂမနကာလော ဣဓ မဇ္ဈန္ဟိကော, ပုဗ္ဗဝိဒေဟဒီပေ အတ္ထင္ဂမနကာလော, ဥတ္တရကုရူသု မဇ္ဈိမယာမော။ ဣမသ္မိဉ္ဟိ ဒီပေ ဌိတမဇ္ဈန္ဟိကဝေလာယံ ပုဗ္ဗဝိဒေဟဝာသီနံ အတ္ထင္ဂမနဝသေန ဥပဍ္ဎံ သူရိယမဏ္ဍလံ ပညာယတိ, အပရဂောယာနဝာသီနံ ဥဂ္ဂမနဝသေန ဥပဍ္ဎံ ပညာယတိ။ ဧဝံ သေသဒီပေသုပိ။ ဣတိ ဣမိနာဝ ပကာရေန တီသု ဒီပေသု ဧကပ္ပဟာရေနေဝ စန္ဒိမသူရိယာ အာလောကံ ဒသ္သေန္တီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Evaṃ vicarantā ca ekappahārena tīsupi dīpesu ālokaṃ karonti. Ekekāya disāya nava nava yojanasatasahassāni andhakāraṃ vidhamitvā ālokaṃ dassenti. Kathaṃ? Imasmiñhi dīpe sūriyuggamanakālo pubbavidehe majjhanhiko hoti, uttarakurūsu atthaṅgamanakālo, aparagoyāne majjhimayāmo, pubbavidehamhi uggamanakālo uttarakurūsu majjhanhiko, aparagoyāne atthaṅgamanakālo, idha majjhimayāmo, uttarakurūsu uggamanakālo aparagoyāne majjhanhiko, idha atthaṅgamanakālo, pubbavidehe majjhimayāmo, aparagoyānadīpe uggamanakālo idha majjhanhiko, pubbavidehadīpe atthaṅgamanakālo, uttarakurūsu majjhimayāmo. Imasmiñhi dīpe ṭhitamajjhanhikavelāyaṃ pubbavidehavāsīnaṃ atthaṅgamanavasena upaḍḍhaṃ sūriyamaṇḍalaṃ paññāyati, aparagoyānavāsīnaṃ uggamanavasena upaḍḍhaṃ paññāyati. Evaṃ sesadīpesupi. Iti imināva pakārena tīsu dīpesu ekappahāreneva candimasūriyā ālokaṃ dassentīti veditabbaṃ.
ဣတော အညထာ ပန ဒ္ဝီသု ဧဝ ဒီပေသု ဧကပ္ပဟာရေနေဝ အာလောကံ ဒသ္သေန္တိ။ ယသ္မိဉ္ဟိ ဒီပေ အတ္ထင္ဂမနဝသေန ဥပဍ္ဎံ သူရိယမဏ္ဍလံ ပညာယတိ, အတ္ထင္ဂမိတေ တတ္ထ န ပညာယတိ, အာလောကံ န ဒသ္သေတိ, ဒ္ဝီသု ဧဝ ဒီပေသု ဧကပ္ပဟာရေန ဥဘယံ။ ဧကေကာယ ဒိသာယ နဝ နဝ ယောဇနသတသဟသ္သာနိ အန္ဓကာရဝိဓမနမ္ပိ ဣမိနာဝ နယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဣမသ္မိဉ္ဟိ ဒီပေ ဌိတမဇ္ဈန္ဟိကဝေလာယံ ပုဗ္ဗဝိဒေဟဝာသီနံ အတ္ထင္ဂမနဝသေန ဥပဍ္ဎံ သူရိယမဏ္ဍလံ ပညာယတီတိ ပုဗ္ဗဝိဒေဟေ နဝယောဇနသတသဟသ္သပ္ပမာဏေ ဌာနေ အန္ဓကာရံ ဝိဓမိတ္ဝာ အာလောကံ ဒသ္သေတိ, တထာ အပရဂောယာနေ ဥဂ္ဂမနဝသေန တတ္ထာပိ ဥပဍ္ဎသ္သေဝ ပညာယမာနတ္တာ။ ပုဗ္ဗဝိဒေဟာနံ ပန အတ္ထင္ဂမိတေ န ပညာယတီတိ ဒ္ဝီသု ဒီပေသု သဗ္ဗတ္ထ အန္ဓကာရံ ဝိဓမိတ္ဝာ အာလောကံ ဒသ္သေတိ အပရဂောယာနေပိ ဥဂ္ဂတေ သူရိယေ သဗ္ဗတ္ထ အန္ဓကာရဝိဓမနတော။
Ito aññathā pana dvīsu eva dīpesu ekappahāreneva ālokaṃ dassenti. Yasmiñhi dīpe atthaṅgamanavasena upaḍḍhaṃ sūriyamaṇḍalaṃ paññāyati, atthaṅgamite tattha na paññāyati, ālokaṃ na dasseti, dvīsu eva dīpesu ekappahārena ubhayaṃ. Ekekāya disāya nava nava yojanasatasahassāni andhakāravidhamanampi imināva nayena daṭṭhabbaṃ. Imasmiñhi dīpe ṭhitamajjhanhikavelāyaṃ pubbavidehavāsīnaṃ atthaṅgamanavasena upaḍḍhaṃ sūriyamaṇḍalaṃ paññāyatīti pubbavidehe navayojanasatasahassappamāṇe ṭhāne andhakāraṃ vidhamitvā ālokaṃ dasseti, tathā aparagoyāne uggamanavasena tatthāpi upaḍḍhasseva paññāyamānattā. Pubbavidehānaṃ pana atthaṅgamite na paññāyatīti dvīsu dīpesu sabbattha andhakāraṃ vidhamitvā ālokaṃ dasseti aparagoyānepi uggate sūriye sabbattha andhakāravidhamanato.
ပာတုဘဝန္တာ စ စန္ဒိမသူရိယာ ဧကတောဝ လောကေ ပာတုဘဝန္တိ, တေသု သူရိယော ပဌမတရံ ပညာယတိ။ ပဌမကပ္ပိကာနဉ္ဟိ သတ္တာနံ သယံပဘာယ အန္တရဟိတာယ အန္ဓကာရော အဟောသိ။ တေ ဘီတတသိတာ ‘‘ဘဒ္ဒကံ ဝတသ္သ, သစေ အညော အာလောကော ဘဝေယ္ယာ’’တိ စိန္တယိံသု။ တတော မဟာဇနသ္သ သူရဘာဝံ ဇနယမာနံ သူရိယမဏ္ဍလံ ဥဋ္ဌဟိ, တေနေဝသ္သ ‘‘သူရိယော’’တိ နာမံ အဟောသိ။ တသ္မိံ ဒိဝသံ အာလောကံ ကတ္ဝာ အတ္ထင္ဂမိတေ ပုန အန္ဓကာရော အဟောသိ။ တေ ဘီတတသိတာ ‘‘ဘဒ္ဒကံ ဝတသ္သ, သစေ အညော အာလောကော ဥပ္ပဇ္ဇေယ္ယာ’’တိ စိန္တယိံသု။ အထ နေသံ ဆန္ဒံ ဉတ္ဝာ ဝိယ စန္ဒမဏ္ဍလံ ဥဋ္ဌဟိ, တေနေဝသ္သ ‘‘စန္ဒော’’တိ နာမံ အဟောသိ။ ဧဝံ စန္ဒိမသူရိယေသု ပာတုဘူတေသု နက္ခတ္တာနိ တာရကရူပာနိ ပာတုဘဝန္တိ , တတော ပဘုတိ ရတ္တိန္ဒိဝာ ပညာယန္တိ။ အနုက္ကမေန စ မာသဍ္ဎမာသဥတုသံဝစ္ဆရာ ဇာယန္တိ။ စန္ဒိမသူရိယာနံ ပန ပာတုဘူတဒိဝသေယေဝ သိနေရုစက္ကဝာဠဟိမဝန္တပဗ္ဗတာ စတ္တာရော စ ဒီပာ ပာတုဘဝန္တိ, တေ စ ခော အပုဗ္ဗံ အစရိမံ ဖဂ္ဂုဏပုဏ္ဏမဒိဝသေယေဝ ပာတုဘဝန္တီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Pātubhavantā ca candimasūriyā ekatova loke pātubhavanti, tesu sūriyo paṭhamataraṃ paññāyati. Paṭhamakappikānañhi sattānaṃ sayaṃpabhāya antarahitāya andhakāro ahosi. Te bhītatasitā ‘‘bhaddakaṃ vatassa, sace añño āloko bhaveyyā’’ti cintayiṃsu. Tato mahājanassa sūrabhāvaṃ janayamānaṃ sūriyamaṇḍalaṃ uṭṭhahi, tenevassa ‘‘sūriyo’’ti nāmaṃ ahosi. Tasmiṃ divasaṃ ālokaṃ katvā atthaṅgamite puna andhakāro ahosi. Te bhītatasitā ‘‘bhaddakaṃ vatassa, sace añño āloko uppajjeyyā’’ti cintayiṃsu. Atha nesaṃ chandaṃ ñatvā viya candamaṇḍalaṃ uṭṭhahi, tenevassa ‘‘cando’’ti nāmaṃ ahosi. Evaṃ candimasūriyesu pātubhūtesu nakkhattāni tārakarūpāni pātubhavanti , tato pabhuti rattindivā paññāyanti. Anukkamena ca māsaḍḍhamāsautusaṃvaccharā jāyanti. Candimasūriyānaṃ pana pātubhūtadivaseyeva sinerucakkavāḷahimavantapabbatā cattāro ca dīpā pātubhavanti, te ca kho apubbaṃ acarimaṃ phagguṇapuṇṇamadivaseyeva pātubhavantīti veditabbaṃ.
ယသ္မာ စေတ္ထ ‘‘ဧကံ စက္ကဝာဠံ အာယာမတော စ ဝိတ္ထာရတော စ ယောဇနာနံ ဒ္ဝာဒသ သတသဟသ္သာနိ တီဏိ သဟသ္သာနိ စတ္တာရိ သတာနိ ပညာသဉ္စ ယောဇနာနီ’’တိ အဋ္ဌကထာယံ (ပာရာ. အဋ္ဌ. ၁.၁ ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍဝဏ္ဏနာ) ဝုတ္တံ, တသ္မာ ဝုတ္တပ္ပမာဏတော ဣမသ္သ စက္ကဝာဠသ္သ သိနေရုပတိဋ္ဌိတောကာသေ စတုရာသီတိ ယောဇနသဟသ္သာနိ ပရတော ယာဝ စက္ကဝာဠပဗ္ဗတာ ဥတ္တရဒိသာဘာဂပ္ပမာဏဉ္စ ပဟာယ ဣမိသ္သာ ဒက္ခိဏဒိသာယ –
Yasmā cettha ‘‘ekaṃ cakkavāḷaṃ āyāmato ca vitthārato ca yojanānaṃ dvādasa satasahassāni tīṇi sahassāni cattāri satāni paññāsañca yojanānī’’ti aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā) vuttaṃ, tasmā vuttappamāṇato imassa cakkavāḷassa sinerupatiṭṭhitokāse caturāsīti yojanasahassāni parato yāva cakkavāḷapabbatā uttaradisābhāgappamāṇañca pahāya imissā dakkhiṇadisāya –
သိနေရုစက္ကဝာဠာနံ၊ အန္တရံ ပရိမာဏတော။
Sinerucakkavāḷānaṃ, antaraṃ parimāṇato;
ပဉ္စ သတသဟသ္သာနိ၊ သဟသ္သာနူနသဋ္ဌိ စ။
Pañca satasahassāni, sahassānūnasaṭṭhi ca.
သတာနိ သတ္တ ဉေယ္ယာနိ၊ ပဉ္စဝီသုတ္တရာနိ စ။
Satāni satta ñeyyāni, pañcavīsuttarāni ca;
မဇ္ဈဝီထိဂတော နာမ၊ တတ္ထ ဝေမဇ္ဈဂော ရဝိ။
Majjhavīthigato nāma, tattha vemajjhago ravi.
မဇ္ဈတော ယာဝ မေရုမ္ဟာ၊ စက္ကဝာဠာနမန္တရေ။
Majjhato yāva merumhā, cakkavāḷānamantare;
ဝေမဇ္ဈဂော ယဒာ ဟောတိ၊ ဥဘယန္တဂတော တဒာ။
Vemajjhago yadā hoti, ubhayantagato tadā.
မဇ္ဈတော ယာဝ မေရုမ္ဟာ၊ စက္ကဝာဠာ စ ပဗ္ဗတာ။
Majjhato yāva merumhā, cakkavāḷā ca pabbatā;
ဒုဝေ သတသဟသ္သာနိ၊ သဟသ္သာနူနသီတိ စ။
Duve satasahassāni, sahassānūnasīti ca.
အဋ္ဌသတံ ဒုဝေ သဋ္ဌိ၊ ယောဇနာနိ ဒ္ဝိဂာဝုတံ။
Aṭṭhasataṃ duve saṭṭhi, yojanāni dvigāvutaṃ;
ဥဘတော အန္တတော မေရု-စက္ကဝာဠာနမန္တရေ။
Ubhato antato meru-cakkavāḷānamantare.
ဧကံ သတသဟသ္သဉ္စ၊ သဟသ္သာနူနတာလီသံ။
Ekaṃ satasahassañca, sahassānūnatālīsaṃ;
နဝသတာနေကတိံသ၊ ယောဇနာနိ စ ဂာဝုတံ။
Navasatānekatiṃsa, yojanāni ca gāvutaṃ.
ပမာဏတော သမန္တာ စ၊ မဏ္ဍလံ မဇ္ဈဝီထိယာ။
Pamāṇato samantā ca, maṇḍalaṃ majjhavīthiyā;
သတသဟသ္သာနူနဝီသ၊ သဟသ္သာနေကတိံသ စ။
Satasahassānūnavīsa, sahassānekatiṃsa ca.
သတမေကဉ္စ ဝိညေယ္ယံ၊ ပဉ္စသတ္တတိ ဥတ္တရံ။
Satamekañca viññeyyaṃ, pañcasattati uttaraṃ;
ဒက္ခိဏံ ဥတ္တရဉ္စာပိ၊ ဂစ္ဆန္တော ပန ဘာဏုမာ။
Dakkhiṇaṃ uttarañcāpi, gacchanto pana bhāṇumā.
မဇ္ဈဝီထိပ္ပမာဏေန ၊ မဏ္ဍလေနေဝ ဂစ္ဆတိ။
Majjhavīthippamāṇena , maṇḍaleneva gacchati;
ဂစ္ဆန္တော စ ပနေဝံ သော, ဩရုယ္ဟောရုယ္ဟ ဟေဋ္ဌတော။
Gacchanto ca panevaṃ so, oruyhoruyha heṭṭhato.
အာရုယ္ဟာရုယ္ဟ ဥဒ္ဓဉ္စ၊ ယတော ဂစ္ဆတိ သဗ္ဗဒာ။
Āruyhāruyha uddhañca, yato gacchati sabbadā;
တတော ဂတိဝသေနသ္သ၊ ဒူရမဒ္ဓာနမာသိ တံ။
Tato gativasenassa, dūramaddhānamāsi taṃ.
တိံသ သတသဟသ္သာနိ၊ ယောဇနာနိ ပမာဏတော။
Tiṃsa satasahassāni, yojanāni pamāṇato;
တသ္မာ သော ပရိတော ယာတိ၊ တတ္တကံဝ ဒိနေ ဒိနေ။
Tasmā so parito yāti, tattakaṃva dine dine.
သဟသ္သမေကံ ပဉ္စသတံ၊ စတုပညာသယောဇနံ။
Sahassamekaṃ pañcasataṃ, catupaññāsayojanaṃ;
တိဂာဝုတံ တေရသူသဘံ၊ တေတ္တိံသ ရတနာနိ စ။
Tigāvutaṃ terasūsabhaṃ, tettiṃsa ratanāni ca.
အဋ္ဌင္ဂုလာနိ စ တိရိယံ၊ ဂစ္ဆတေကဒိနေ ရဝိ။
Aṭṭhaṅgulāni ca tiriyaṃ, gacchatekadine ravi;
ဆတာလီသသဟသ္သာနိ၊ ဆ သတာနိ တိဂာဝုတံ။
Chatālīsasahassāni, cha satāni tigāvutaṃ.
ယောဇနာနံ တိတာလီသံ၊ မာသေနေကေန ဂစ္ဆတိ။
Yojanānaṃ titālīsaṃ, māsenekena gacchati;
တေနဝုတိသဟသ္သာနိ၊ ဒ္ဝိသတံ သတ္တသီတိ စ။
Tenavutisahassāni, dvisataṃ sattasīti ca.
ဂာဝုတာနိ ဒုဝေ စာပိ၊ ဒ္ဝီဟိ မာသေဟိ ဂစ္ဆတိ။
Gāvutāni duve cāpi, dvīhi māsehi gacchati;
ဣမာယ ဂတိယာ အန္တ-ဝီထိတော ဝီထိအန္တိမံ။
Imāya gatiyā anta-vīthito vīthiantimaṃ.
ဂစ္ဆတိ ဆဟိ မာသေဟိ၊ တိမာသေဟိ စ မဇ္ဈိမံ။
Gacchati chahi māsehi, timāsehi ca majjhimaṃ;
သိနေရုသန္တိကေ အန္တ-ဝီထိတော ပန ဘာဏုမာ။
Sinerusantike anta-vīthito pana bhāṇumā;
အာဂစ္ဆန္တော ဒ္ဝိမာသေဟိ၊ အသ္သ ဒီပသ္သ မဇ္ဈဂော။
Āgacchanto dvimāsehi, assa dīpassa majjhago.
တသ္မာ သီဟဠဒီပသ္သ၊ မဇ္ဈတော မေရုအန္တရံ။
Tasmā sīhaḷadīpassa, majjhato meruantaraṃ;
ဒုဝေ သတသဟသ္သာနိ၊ ဒ္ဝိသတေနာဓိကာနိ တု။
Duve satasahassāni, dvisatenādhikāni tu.
တေတ္တိံသဉ္စ သဟသ္သာနိ၊ အဋ္ဌာရသ တိဂာဝုတံ။
Tettiṃsañca sahassāni, aṭṭhārasa tigāvutaṃ;
စက္ကဝာဠန္တရဉ္စသ္သ၊ ဒီပသ္သေဝ စ မဇ္ဈတော။
Cakkavāḷantarañcassa, dīpasseva ca majjhato.
တီဏိ သတသဟသ္သာနိ၊ သဟသ္သာနိ ဆဝီသတိ။
Tīṇi satasahassāni, sahassāni chavīsati;
ဆ ဥတ္တရာနိ ပဉ္စေဝ၊ သတာနေကဉ္စ ဂာဝုတန္တိ။
Cha uttarāni pañceva, satānekañca gāvutanti.
ဧဝမေတ္ထ အယမ္ပိ ဝိသေသော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Evamettha ayampi viseso veditabbo.
တာဝတိံသဘဝနံ ဒသသဟသ္သယောဇနန္တိ ဧတ္ထ တေတ္တိံသ သဟပုညကာရိနော ဧတ္ထ နိဗ္ဗတ္တာတိ တံသဟစရိတဋ္ဌာနံ တေတ္တိံသံ, တဒေဝ တာဝတိံသံ , တံ နိဝာသော ဧတေသန္တိ တာဝတိံသာ, ဒေဝာ, တေသံ ဘဝနံ တာဝတိံသဘဝနံ။ တထာ ဟိ မဃေန မာဏဝေန သဒ္ဓိံ မစလဂာမကေ ကာလံ ကတ္ဝာ တတ္ထ ဥပ္ပန္နေ တေတ္တိံသ ဒေဝပုတ္တေ ဥပာဒာယ အသ္သ ဒေဝလောကသ္သ အယံ ပဏ္ဏတ္တိ ဇာတာတိ ဝဒန္တိ။ အထ ဝာ ယသ္မာ သေသစက္ကဝာဠေသုပိ ဆ ကာမာဝစရဒေဝလောကာ အတ္ထိ။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ ‘‘သဟသ္သံ စာတုမဟာရာဇိကာနံ သဟသ္သံ တာဝတိံသာန’’န္တိ။ တသ္မာ နာမပဏ္ဏတ္တိယေဝေသာ တသ္သ ဒေဝလောကသ္သာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဒသသဟသ္သယောဇနန္တိ ဣဒံ ပန သက္ကပုရံ သန္ဓာယ ဝုတ္တန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တထာ ဟိ တာဝတိံသကာယိကာ ဒေဝာ အတ္ထိ ပဗ္ဗတဋ္ဌကာ, အတ္ထိ အာကာသဋ္ဌကာ, တေသံ ပရမ္ပရာ စက္ကဝာဠပဗ္ဗတံ ပတ္တာ, တထာ စာတုမဟာရာဇိကာနံ ယာမာဒီနဉ္စ။ ဧကဒေဝလောကေပိ ဟိ ဒေဝာနံ ပရမ္ပရာ စက္ကဝာဠပဗ္ဗတံ အပ္ပတ္တာ နာမ နတ္ထိ။ ဣဒံ ပန တာဝတိံသဘဝနံ သိနေရုသ္သ ဥပရိမတလေ ဒသသဟသ္သယောဇနိကေ ဌာနေ ပတိဋ္ဌိတန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တသ္သ ပာစီနပစ္ဆိမဒ္ဝာရာနံ အန္တရာ ဒသယောဇနသဟသ္သံ ဟောတိ, တထာ ဒက္ခိဏုတ္တရဒ္ဝာရာနံ။ တံ ခော ပန နဂရံ ဒ္ဝာရသဟသ္သယုတ္တံ အဟောသိ အာရာမပောက္ခရဏီပဋိမဏ္ဍိတံ။
Tāvatiṃsabhavanaṃ dasasahassayojananti ettha tettiṃsa sahapuññakārino ettha nibbattāti taṃsahacaritaṭṭhānaṃ tettiṃsaṃ, tadeva tāvatiṃsaṃ , taṃ nivāso etesanti tāvatiṃsā, devā, tesaṃ bhavanaṃ tāvatiṃsabhavanaṃ. Tathā hi maghena māṇavena saddhiṃ macalagāmake kālaṃ katvā tattha uppanne tettiṃsa devaputte upādāya assa devalokassa ayaṃ paṇṇatti jātāti vadanti. Atha vā yasmā sesacakkavāḷesupi cha kāmāvacaradevalokā atthi. Vuttampi cetaṃ ‘‘sahassaṃ cātumahārājikānaṃ sahassaṃ tāvatiṃsāna’’nti. Tasmā nāmapaṇṇattiyevesā tassa devalokassāti veditabbā. Dasasahassayojananti idaṃ pana sakkapuraṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Tathā hi tāvatiṃsakāyikā devā atthi pabbataṭṭhakā, atthi ākāsaṭṭhakā, tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā, tathā cātumahārājikānaṃ yāmādīnañca. Ekadevalokepi hi devānaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ appattā nāma natthi. Idaṃ pana tāvatiṃsabhavanaṃ sinerussa uparimatale dasasahassayojanike ṭhāne patiṭṭhitanti veditabbaṃ. Tassa pācīnapacchimadvārānaṃ antarā dasayojanasahassaṃ hoti, tathā dakkhiṇuttaradvārānaṃ. Taṃ kho pana nagaraṃ dvārasahassayuttaṃ ahosi ārāmapokkharaṇīpaṭimaṇḍitaṃ.
တသ္သ မဇ္ဈေ (ဓ. ပ. အဋ္ဌ. ၁.၂၉ မဃဝတ္ထု) တိယောဇနသတုဗ္ဗေဓေဟိ, ဓဇေဟိ ပဋိမဏ္ဍိတော သတ္တရတနမယော သတ္တယောဇနသတုဗ္ဗေဓော သက္ကသ္သ ဝေဇယန္တော နာမ ပာသာဒော။ တတ္ထ သုဝဏ္ဏယဋ္ဌီသု မဏိဓဇာ အဟေသုံ, မဏိယဋ္ဌီသု သုဝဏ္ဏဓဇာ, ပဝာဠယဋ္ဌီသု မုတ္တဓဇာ, မုတ္တယဋ္ဌီသု ပဝာဠဓဇာ, သတ္တရတနမယာသု ယဋ္ဌီသု သတ္တရတနမယာ ဓဇာ။
Tassa majjhe (dha. pa. aṭṭha. 1.29 maghavatthu) tiyojanasatubbedhehi, dhajehi paṭimaṇḍito sattaratanamayo sattayojanasatubbedho sakkassa vejayanto nāma pāsādo. Tattha suvaṇṇayaṭṭhīsu maṇidhajā ahesuṃ, maṇiyaṭṭhīsu suvaṇṇadhajā, pavāḷayaṭṭhīsu muttadhajā, muttayaṭṭhīsu pavāḷadhajā, sattaratanamayāsu yaṭṭhīsu sattaratanamayā dhajā.
ဒိယဍ္ဎယောဇနသတာယာမော ဝေဇယန္တရထော (သံ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၂၄၉ အာဒယော)။ တသ္သ ဟိ ပစ္ဆိမန္တော ပဏ္ဏာသယောဇနော, မဇ္ဈေ ရထပဉ္ဇရော ပဏ္ဏာသယောဇနော, ရထသန္ဓိတော ယာဝ ရထသီသာ ပဏ္ဏာသေဝ ယောဇနာနိ။ တဒေဝ ပမာဏံ ဒိဂုဏံ ကတ္ဝာ ‘‘တိယောဇနသတာယာမော’’တိပိ ဝဒန္တိယေဝ။ တသ္မိံ ယောဇနိကပလ္လင္ကော အတ္ထတော တိဋ္ဌတိ။ တတ္ထ တိယောဇနိကံ သေတစ္ဆတ္တံ, ဧကသ္မိံယေဝ ယုဂေ သဟသ္သအာဇညယုတ္တံ။ သေသာလင္ကာရသ္သ ပမာဏံ နတ္ထိ။ ဓဇော ပနသ္သ အဍ္ဎတိယာနိ ယောဇနသတာနိ ဥဂ္ဂတော, ယသ္သ ဝာတာဟတသ္သ ပဉ္စင္ဂိကတူရိယသ္သေဝ သဒ္ဒော နိစ္ဆရတိ။
Diyaḍḍhayojanasatāyāmo vejayantaratho (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.249 ādayo). Tassa hi pacchimanto paṇṇāsayojano, majjhe rathapañjaro paṇṇāsayojano, rathasandhito yāva rathasīsā paṇṇāseva yojanāni. Tadeva pamāṇaṃ diguṇaṃ katvā ‘‘tiyojanasatāyāmo’’tipi vadantiyeva. Tasmiṃ yojanikapallaṅko atthato tiṭṭhati. Tattha tiyojanikaṃ setacchattaṃ, ekasmiṃyeva yuge sahassaājaññayuttaṃ. Sesālaṅkārassa pamāṇaṃ natthi. Dhajo panassa aḍḍhatiyāni yojanasatāni uggato, yassa vātāhatassa pañcaṅgikatūriyasseva saddo niccharati.
သက္ကသ္သ ပန ဧရာဝဏော နာမ ဟတ္ထီ ဒိယဍ္ဎယောဇနသတိကော, သောပိ ဒေဝပုတ္တောယေဝ။ န ဟိ ဒေဝလောကသ္မိံ တိရစ္ဆာနဂတာ ဟောန္တိ, တသ္မာ သော ဥယ္ယာနကီဠာယ နိက္ခမနကာလေ အတ္တဘာဝံ ဝိဇဟိတ္ဝာ ဒိယဍ္ဎယောဇနသတိကော ဧရာဝဏော နာမ ဟတ္ထီ ဟောတိ။ သော တေတ္တိံသကုမ္ဘေ မာပေတိ အာဝဋ္ဋေန ဂာဝုတအဍ္ဎယောဇနပ္ပမာဏေ, သဗ္ဗေသံ မဇ္ဈေ သက္ကသ္သ အတ္ထာယ သုဒသ္သနံ နာမ တိံသယောဇနိကံ ကုမ္ဘံ မာပေတိ။ တသ္သ ဥပရိ ဒ္ဝာဒသယောဇနိကော ရတနမဏ္ဍပော ဟောတိ။ တတ္ထ အန္တရန္တရာ သတ္တရတနမယာ ယောဇနုဗ္ဗေဓာ ဓဇာ ဥဋ္ဌဟန္တိ။ ပရိယန္တေ ကိင္ကိဏိကဇာလာ ဩလမ္ဗန္တိ, ယသ္သ မန္ဒဝာတေရိတသ္သ ပဉ္စင္ဂိကတူရိယသဒ္ဒသဒိသော ဒိဗ္ဗဂီတသဒ္ဒော ဝိယ ရဝော နိစ္ဆရတိ။ မဏ္ဍပမဇ္ဈေ သက္ကသ္သ ယောဇနိကော မဏိပလ္လင္ကော ပညတ္တော ဟောတိ, တတ္ထ သက္ကော နိသီဒတိ။ တေတ္တိံသာယ ကုမ္ဘာနံ ဧကေကသ္မိံ ကုမ္ဘေ သတ္တ သတ္တ ဒန္တေ မာပေတိ, တေသု ဧကေကော ပဏ္ဏာသယောဇနာယာမော။ ဧကေကသ္မိဉ္စေတ္ထ ဒန္တေ သတ္တ သတ္တ ပောက္ခရဏိယော ဟောန္တိ, ဧကေကာယ ပောက္ခရဏိယာ သတ္တ သတ္တ ပဒုမိနီဂစ္ဆာ, ဧကေကသ္မိံ ဂစ္ဆေ သတ္တ သတ္တ ပုပ္ဖာနိ ဟောန္တိ, ဧကေကသ္သ ပုပ္ဖသ္သ သတ္တ သတ္တ ပတ္တာနိ, ဧကေကသ္မိံ ပတ္တေ သတ္တ သတ္တ ဒေဝဓီတရော နစ္စန္တိ။ ဧဝံ သမန္တာ ပဏ္ဏာသယောဇနဋ္ဌာနေ ဟတ္ထိဒန္တေသုယေဝ နစ္စနဋသမဇ္ဇော ဟောတိ။
Sakkassa pana erāvaṇo nāma hatthī diyaḍḍhayojanasatiko, sopi devaputtoyeva. Na hi devalokasmiṃ tiracchānagatā honti, tasmā so uyyānakīḷāya nikkhamanakāle attabhāvaṃ vijahitvā diyaḍḍhayojanasatiko erāvaṇo nāma hatthī hoti. So tettiṃsakumbhe māpeti āvaṭṭena gāvutaaḍḍhayojanappamāṇe, sabbesaṃ majjhe sakkassa atthāya sudassanaṃ nāma tiṃsayojanikaṃ kumbhaṃ māpeti. Tassa upari dvādasayojaniko ratanamaṇḍapo hoti. Tattha antarantarā sattaratanamayā yojanubbedhā dhajā uṭṭhahanti. Pariyante kiṅkiṇikajālā olambanti, yassa mandavāteritassa pañcaṅgikatūriyasaddasadiso dibbagītasaddo viya ravo niccharati. Maṇḍapamajjhe sakkassa yojaniko maṇipallaṅko paññatto hoti, tattha sakko nisīdati. Tettiṃsāya kumbhānaṃ ekekasmiṃ kumbhe satta satta dante māpeti, tesu ekeko paṇṇāsayojanāyāmo. Ekekasmiñcettha dante satta satta pokkharaṇiyo honti, ekekāya pokkharaṇiyā satta satta paduminīgacchā, ekekasmiṃ gacche satta satta pupphāni honti, ekekassa pupphassa satta satta pattāni, ekekasmiṃ patte satta satta devadhītaro naccanti. Evaṃ samantā paṇṇāsayojanaṭṭhāne hatthidantesuyeva naccanaṭasamajjo hoti.
နန္ဒာ နာမ ပန ပောက္ခရဏီ ပညာသယောဇနာ။ ‘‘ပဉ္စသတယောဇနိကာ’’တိပိ ဝဒန္တိ။
Nandā nāma pana pokkharaṇī paññāsayojanā. ‘‘Pañcasatayojanikā’’tipi vadanti.
စိတ္တလတာဝနံ ပန သဋ္ဌိယောဇနိကံ။ ‘‘ပဉ္စယောဇနသတိက’’န္တိပိ ဝဒန္တိ။ တံ ပန ဒိဗ္ဗရုက္ခသဟသ္သပဋိမဏ္ဍိတံ, တထာ နန္ဒနဝနံ ဖာရုသကဝနဉ္စ။ သက္ကော ပနေတ္ထ အစ္ဆရာသင္ဃပရိဝုတော သဋ္ဌိယောဇနိကံ သုဝဏ္ဏမဟာဝီထိံ ဩတရိတ္ဝာ နက္ခတ္တံ ကီဠန္တော နန္ဒနဝနာဒီသု ဝိစရတိ။
Cittalatāvanaṃ pana saṭṭhiyojanikaṃ. ‘‘Pañcayojanasatika’’ntipi vadanti. Taṃ pana dibbarukkhasahassapaṭimaṇḍitaṃ, tathā nandanavanaṃ phārusakavanañca. Sakko panettha accharāsaṅghaparivuto saṭṭhiyojanikaṃ suvaṇṇamahāvīthiṃ otaritvā nakkhattaṃ kīḷanto nandanavanādīsu vicarati.
ပာရိစ္ဆတ္တကော ပန ကောဝိဠာရော သမန္တာ တိယောဇနသတပရိမဏ္ဍလော ပဉ္စဒသယောဇနပရိဏာဟက္ခန္ဓော ယောဇနသတုဗ္ဗေဓော။ တသ္သ မူလေ သဋ္ဌိယောဇနာယာမာ ပညာသယောဇနဝိတ္ထာရာ ပဉ္စဒသယောဇနုဗ္ဗေဓာ ဇယသုမနပုပ္ဖကဝဏ္ဏာ ပဏ္ဍုကမ္ဗလသိလာ, ယသ္သာ မုဒုတာယ သက္ကသ္သ နိသီဒတော ဥပဍ္ဎကာယော အနုပဝိသတိ, ဥဋ္ဌိတကာလေ ဦနံ ပရိပူရတိ။
Pāricchattako pana koviḷāro samantā tiyojanasataparimaṇḍalo pañcadasayojanapariṇāhakkhandho yojanasatubbedho. Tassa mūle saṭṭhiyojanāyāmā paññāsayojanavitthārā pañcadasayojanubbedhā jayasumanapupphakavaṇṇā paṇḍukambalasilā, yassā mudutāya sakkassa nisīdato upaḍḍhakāyo anupavisati, uṭṭhitakāle ūnaṃ paripūrati.
သုဓမ္မာ နာမ ဒေဝသဘာ အာယာမတော စ ဝိတ္ထာရတော စ တိယောဇနသတိကာ, ပရိက္ခေပတော နဝယောဇနသတိကာ, ဥဗ္ဗေဓတော ပဉ္စယောဇနသတိကာ, တသ္သာ ဖလိကမယာ ဘူမိ, ထမ္ဘတုလာသင္ဃာဋာဒီသု ဝာဠရူပာဒိသင္ဃဋ္ဋနကအာဏိယော မဏိမယာ, သုဝဏ္ဏမယာ ထမ္ဘာ, ရဇတမယာ ထမ္ဘဃဋကာ စ သင္ဃာဋဉ္စ, ပဝာဠမယာနိ ဝာဠရူပာနိ, သတ္တရတနမယာ ဂောပာနသိယော စ ပက္ခပာသာ စ မုခဝဋ္ဋိ စ, ဣန္ဒနီလဣဋ္ဌကာဟိ ဆဒနံ, သောဝဏ္ဏမယံ ဆဒနဝိဓံ, ရဇတမယာ ထုပိကာ။
Sudhammā nāma devasabhā āyāmato ca vitthārato ca tiyojanasatikā, parikkhepato navayojanasatikā, ubbedhato pañcayojanasatikā, tassā phalikamayā bhūmi, thambhatulāsaṅghāṭādīsu vāḷarūpādisaṅghaṭṭanakaāṇiyo maṇimayā, suvaṇṇamayā thambhā, rajatamayā thambhaghaṭakā ca saṅghāṭañca, pavāḷamayāni vāḷarūpāni, sattaratanamayā gopānasiyo ca pakkhapāsā ca mukhavaṭṭi ca, indanīlaiṭṭhakāhi chadanaṃ, sovaṇṇamayaṃ chadanavidhaṃ, rajatamayā thupikā.
အာသာဝတီ နာမ ဧကာ လတာ အတ္ထိ, ‘‘သာ ပုပ္ဖိသ္သတီ’’တိ ဒေဝာ ဝသ္သသဟသ္သံ ဥပဋ္ဌာနံ ဂစ္ဆန္တိ, ပာရိစ္ဆတ္တကေ ပုပ္ဖမာနေ ဧကံ ဝသ္သံ ဥပဋ္ဌာနံ ဂစ္ဆန္တိ။ တေ တသ္သ ပဏ္ဍုပလာသာဒိဘာဝတော ပဋ္ဌာယ အတ္တမနာ ဟောန္တိ။ ယထာဟ –
Āsāvatī nāma ekā latā atthi, ‘‘sā pupphissatī’’ti devā vassasahassaṃ upaṭṭhānaṃ gacchanti, pāricchattake pupphamāne ekaṃ vassaṃ upaṭṭhānaṃ gacchanti. Te tassa paṇḍupalāsādibhāvato paṭṭhāya attamanā honti. Yathāha –
‘‘ယသ္မိံ, ဘိက္ခဝေ, သမယေ ဒေဝာနံ တာဝတိံသာနံ ပာရိစ္ဆတ္တကော ကောဝိဠာရော ပဏ္ဍုပလာသော ဟောတိ, အတ္တမနာ, ဘိက္ခဝေ, ဒေဝာ တာဝတိံသာ တသ္မိံ သမယေ ဟောန္တိ ‘ပဏ္ဍုပလာသော ဒာနိ ပာရိစ္ဆတ္တကော ကောဝိဠာရော, န စိရသ္သေဝ ဒာနိ ပန္နပလာသော ဘဝိသ္သတီ’’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၇.၆၉)။
‘‘Yasmiṃ, bhikkhave, samaye devānaṃ tāvatiṃsānaṃ pāricchattako koviḷāro paṇḍupalāso hoti, attamanā, bhikkhave, devā tāvatiṃsā tasmiṃ samaye honti ‘paṇḍupalāso dāni pāricchattako koviḷāro, na cirasseva dāni pannapalāso bhavissatī’’’tiādi (a. ni. 7.69).
သဗ္ဗပာလိဖုလ္လသ္သ ပန ပာရိစ္ဆတ္တကသ္သ ကောဝိဠာရသ္သ သမန္တာ ပဉ္စ ယောဇနသတာနိ အာဘာ ဖရတိ, အနုဝာတံ ယောဇနသတံ ဂန္ဓော ဂစ္ဆတိ။ ပုပ္ဖိတေ ပာရိစ္ဆတ္တကေ အာရောဟဏကိစ္စံ ဝာ အင္ကုသံ ဂဟေတ္ဝာ နာမနကိစ္စံ ဝာ ပုပ္ဖာဟရဏတ္ထံ စင္ကောဋကကိစ္စံ ဝာ နတ္ထိ။ ကန္တနကဝာတော ဥဋ္ဌဟိတ္ဝာ ပုပ္ဖာနိ ဝဏ္ဋတော ကန္တတိ, သမ္ပဋိစ္ဆနကဝာတော သမ္ပဋိစ္ဆတိ, ပဝေသနကဝာတော သုဓမ္မဒေဝသဘံ ပဝေသေတိ, သမ္မဇ္ဇနကဝာတော ပုရာဏပုပ္ဖာနိ နီဟရတိ, သန္ထရဏကဝာတော ပတ္တကဏ္ဏိကကေသရာနိ ရစေန္တော သန္ထရတိ, မဇ္ဈဋ္ဌာနေ ဓမ္မာသနံ ဟောတိ ယောဇနပ္ပမာဏော ရတနပလ္လင္ကော, တသ္သ ဥပရိ ဓာရိယမာနံ တိယောဇနိကံ သေတစ္ဆတ္တံ, တဒနန္တရံ သက္ကသ္သ ဒေဝရညော အာသနံ အတ္ထရီယတိ, တတော ဗာတ္တိံသာယ ဒေဝပုတ္တာနံ, တတော အညေသံ မဟေသက္ခဒေဝတာနံ။ အညေသံ ဒေဝတာနံ ပန ပုပ္ဖကဏ္ဏိကာဝ အာသနံ ဟောတိ။ ဒေဝာ ဒေဝသဘံ ပဝိသိတ္ဝာ နိသီဒန္တိ။ တတော ပုပ္ဖေဟိ ရေဏုဝဋ္ဋိ ဥဂ္ဂန္တ္ဝာ ဥပရိ ကဏ္ဏိကံ အာဟစ္စ နိပတမာနာ ဒေဝတာနံ တိဂာဝုတပ္ပမာဏံ အတ္တဘာဝံ လာခာပရိကမ္မသဇ္ဇိတံ ဝိယ ကရောတိ, တေသံ သာ ကီဠာ စတူဟိ မာသေဟိ ပရိယောသာနံ ဂစ္ဆတိ။ ဣတိ ဣမာဟိ သမ္ပတ္တီဟိ သမန္နာဂတံ တာဝတိံသဘဝနံ ဘဂဝာ သဗ္ဗထာ အဝေဒီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Sabbapāliphullassa pana pāricchattakassa koviḷārassa samantā pañca yojanasatāni ābhā pharati, anuvātaṃ yojanasataṃ gandho gacchati. Pupphite pāricchattake ārohaṇakiccaṃ vā aṅkusaṃ gahetvā nāmanakiccaṃ vā pupphāharaṇatthaṃ caṅkoṭakakiccaṃ vā natthi. Kantanakavāto uṭṭhahitvā pupphāni vaṇṭato kantati, sampaṭicchanakavāto sampaṭicchati, pavesanakavāto sudhammadevasabhaṃ paveseti, sammajjanakavāto purāṇapupphāni nīharati, santharaṇakavāto pattakaṇṇikakesarāni racento santharati, majjhaṭṭhāne dhammāsanaṃ hoti yojanappamāṇo ratanapallaṅko, tassa upari dhāriyamānaṃ tiyojanikaṃ setacchattaṃ, tadanantaraṃ sakkassa devarañño āsanaṃ attharīyati, tato bāttiṃsāya devaputtānaṃ, tato aññesaṃ mahesakkhadevatānaṃ. Aññesaṃ devatānaṃ pana pupphakaṇṇikāva āsanaṃ hoti. Devā devasabhaṃ pavisitvā nisīdanti. Tato pupphehi reṇuvaṭṭi uggantvā upari kaṇṇikaṃ āhacca nipatamānā devatānaṃ tigāvutappamāṇaṃ attabhāvaṃ lākhāparikammasajjitaṃ viya karoti, tesaṃ sā kīḷā catūhi māsehi pariyosānaṃ gacchati. Iti imāhi sampattīhi samannāgataṃ tāvatiṃsabhavanaṃ bhagavā sabbathā avedīti veditabbaṃ.
တထာ အသုရဘဝနန္တိ ဧတ္ထ ဒေဝာ ဝိယ န သုရန္တိ န ဤသရန္တိ န ဝိရောစန္တီတိ အသုရာ။ သုရာ နာမ ဒေဝာ, တေသံ ပဋိပက္ခာတိ ဝာ အသုရာ။ သက္ကော ကိရ မစလဂာမကေ မဃော နာမ မာဏဝော ဟုတ္ဝာ တေတ္တိံသ ပုရိသေ ဂဟေတ္ဝာ ကလ္ယာဏကမ္မံ ကရောန္တော သတ္တ ဝတ္တပဒာနိ ပူရေတ္ဝာ တတ္ထ ကာလကတော ဒေဝလောကေ နိဗ္ဗတ္တိ သဒ္ဓိံ ပရိသာယ။ တတော ပုဗ္ဗဒေဝာ ‘‘အာဂန္တုကဒေဝပုတ္တာ အာဂတာ, သက္ကာရံ နေသံ ကရောမာ’’တိ ဝတ္ဝာ ဒိဗ္ဗပဒုမာနိ ဥပနာမေသုံ, ဥပဍ္ဎရဇ္ဇေန စ နိမန္တေသုံ။ သက္ကော ဥပဍ္ဎရဇ္ဇေန အသန္တုဋ္ဌော အဟောသိ, အထ နေဝာသိကာ ‘‘အာဂန္တုကဒေဝပုတ္တာနံ သက္ကာရံ ကရောမာ’’တိ ဂန္ဓပာနံ သဇ္ဇယိံသု။ သက္ကော သကပရိသာယ သညံ အဒာသိ ‘‘မာရိသာ မာ ဂန္ဓပာနံ ပိဝိတ္ထ, ပိဝမာနာကာရမတ္တမေဝ ဒသ္သေထာ’’တိ။ တေ တထာ အကံသု။ နေဝာသိကဒေဝတာ သုဝဏ္ဏသရကေဟိ ဥပနီတံ ဂန္ဓပာနံ ယာဝဒတ္ထံ ပိဝိတ္ဝာ မတ္တာ တတ္ထ တတ္ထ သုဝဏ္ဏပထဝိယံ ပတိတ္ဝာ သယိံသု။ သက္ကော ‘‘ဂဏ္ဟထ ဓုတ္တေ, ဟရထ ဓုတ္တေ’’တိ တေ ပာဒေသု ဂာဟာပေတ္ဝာ သိနေရုပာဒေ ခိပာပေသိ။ သက္ကသ္သ ပုညတေဇေန တဒနုဝတ္တကာပိ သဗ္ဗေ တတ္ထေဝ ပတိံသု။ အထ နေသံ ကမ္မပစ္စယဥတုသမုဋ္ဌာနံ သိနေရုသ္သ ဟေဋ္ဌိမတလေ ဒသယောဇနသဟသ္သံ အသုရဘဝနံ နိဗ္ဗတ္တိ ပာရိစ္ဆတ္တကပဋိစ္ဆန္နဘူတာယ စိတ္ရပာဋလိယာ ဥပသောဘိတံ။ သက္ကော တေသံ နိဝတ္တိတ္ဝာ အနာဂမနတ္ထာယ အာရက္ခံ ဌပေသိ။ ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ –
Tathā asurabhavananti ettha devā viya na suranti na īsaranti na virocantīti asurā. Surā nāma devā, tesaṃ paṭipakkhāti vā asurā. Sakko kira macalagāmake magho nāma māṇavo hutvā tettiṃsa purise gahetvā kalyāṇakammaṃ karonto satta vattapadāni pūretvā tattha kālakato devaloke nibbatti saddhiṃ parisāya. Tato pubbadevā ‘‘āgantukadevaputtā āgatā, sakkāraṃ nesaṃ karomā’’ti vatvā dibbapadumāni upanāmesuṃ, upaḍḍharajjena ca nimantesuṃ. Sakko upaḍḍharajjena asantuṭṭho ahosi, atha nevāsikā ‘‘āgantukadevaputtānaṃ sakkāraṃ karomā’’ti gandhapānaṃ sajjayiṃsu. Sakko sakaparisāya saññaṃ adāsi ‘‘mārisā mā gandhapānaṃ pivittha, pivamānākāramattameva dassethā’’ti. Te tathā akaṃsu. Nevāsikadevatā suvaṇṇasarakehi upanītaṃ gandhapānaṃ yāvadatthaṃ pivitvā mattā tattha tattha suvaṇṇapathaviyaṃ patitvā sayiṃsu. Sakko ‘‘gaṇhatha dhutte, haratha dhutte’’ti te pādesu gāhāpetvā sinerupāde khipāpesi. Sakkassa puññatejena tadanuvattakāpi sabbe tattheva patiṃsu. Atha nesaṃ kammapaccayautusamuṭṭhānaṃ sinerussa heṭṭhimatale dasayojanasahassaṃ asurabhavanaṃ nibbatti pāricchattakapaṭicchannabhūtāya citrapāṭaliyā upasobhitaṃ. Sakko tesaṃ nivattitvā anāgamanatthāya ārakkhaṃ ṭhapesi. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘အန္တရာ ဒ္ဝိန္နံ အယုဇ္ဈပုရာနံ၊ ပဉ္စဝိဓာ ဌပိတာ အဘိရက္ခာ။
‘‘Antarā dvinnaṃ ayujjhapurānaṃ, pañcavidhā ṭhapitā abhirakkhā;
ဥရဂကရောဋိပယသ္သ စ ဟာရီ၊ မဒနယုတာ စတုရော စ မဟတ္ထာ’’တိ။ (သံ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၂၄၇; ဇာ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၃၁)။
Uragakaroṭipayassa ca hārī, madanayutā caturo ca mahatthā’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.247; jā. aṭṭha. 1.1.31);
တတ္ထ ဒ္ဝိန္နံ အယုဇ္ဈပုရာနန္တိ ဒ္ဝိန္နံ ဒေဝာသုရနဂရာနံ အန္တရာတိ အတ္ထော။ ဒ္ဝေ ကိရ နဂရာနိ ယုဒ္ဓေန ဂဟေတုံ အသက္ကုဏေယ္ယတာယ အယုဇ္ဈပုရာနိ နာမ ဇာတာနိ။ ယဒာ ဟိ အသုရာ ဗလဝန္တော ဟောန္တိ, အထ ဒေဝေဟိ ပလာယိတ္ဝာ ဒေဝနဂရံ ပဝိသိတ္ဝာ ဒ္ဝာရေ ပိဟိတေ အသုရာနံ သတသဟသ္သမ္ပိ ကိဉ္စိ ကာတုံ န သက္ကောတိ။ ယဒာ ဒေဝာ ဗလဝန္တော ဟောန္တိ, အထ အသုရေဟိ ပလာယိတ္ဝာ အသုရနဂရံ ပဝိသိတ္ဝာ ဒ္ဝာရေ ပိဟိတေ သက္ကာနံ သတသဟသ္သမ္ပိ ကိဉ္စိ ကာတုံ န သက္ကောတိ။ ဣတိ ဣမာနိ ဒ္ဝေ နဂရာနိ အယုဇ္ဈပုရာနိ နာမ။ တေသံ အန္တရာ ဧတေသု ဥရဂာဒီသု ပဉ္စသု ဌာနေသု သက္ကေန အာရက္ခာ ဌပိတာ။ တတ္ထ ဥရဂသဒ္ဒေန နာဂာ ဂဟိတာ။ တေ ဥဒကေ မဟဗ္ဗလာ ဟောန္တိ, တသ္မာ သိနေရုသ္သ ပဌမာလိန္ဒေ ဧတေသံ အာရက္ခာ။ သိနေရုသ္သ ကိရ သမန္တတော ဗဟလတော ပုထုလတော စ ပဉ္စယောဇနသဟသ္သပရိမာဏာနိ စတ္တာရိ ပရိဘဏ္ဍာနိ တာဝတိံသဘဝနသ္သ အာရက္ခာယ နာဂေဟိ ဂရုဠေဟိ ကုမ္ဘဏ္ဍေဟိ ယက္ခေဟိ စ အဓိဋ္ဌိတာနိ။ တေဟိ ကိရ သိနေရုသ္သ ဥပဍ္ဎံ ပရိယာဒိန္နံ, ဧတာနိယေဝ စ သိနေရုသ္သ အာလိန္ဒာနိ မေခလာနိ စ ဝုစ္စန္တိ။ ကရောဋိသဒ္ဒေန သုပဏ္ဏာ ဂဟိတာ။ တေသံ ကိရ ကရောဋိ နာမ ပာနဘောဇနံ, တေန နာမံ လဘိံသု, ဒုတိယာလိန္ဒေ တေသံ အာရက္ခာ။ ပယသ္သဟာရီသဒ္ဒေန ကုမ္ဘဏ္ဍာ ဂဟိတာ။ ဒာနဝရက္ခသာ ကိရ တေ, တတိယာလိန္ဒေ တေသံ အာရက္ခာ။ မဒနယုတသဒ္ဒေန ယက္ခာ ဂဟိတာ။ ဝိသမစာရိနော ကိရ တေ ယုဒ္ဓသောဏ္ဍာ, စတုတ္ထာလိန္ဒေ တေသံ အာရက္ခာ။ စတုရော စ မဟတ္ထာတိ စတ္တာရော မဟာရာဇာနော ဝုတ္တာ။ တေ ဟိ သိနေရုသ္သ တသ္မိံ တသ္မိံ ပသ္သေ ယုဂန္ဓရာဒီသု ပဉ္စသတပရိတ္တဒီပပရိဝာရေ မဟာဒီပေ စ သာသိတဗ္ဗသ္သ မဟတော အတ္ထသ္သ ဝသေန ‘‘မဟတ္ထာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ, ပဉ္စမာလိန္ဒေ တေသံ အာရက္ခာ။
Tattha dvinnaṃ ayujjhapurānanti dvinnaṃ devāsuranagarānaṃ antarāti attho. Dve kira nagarāni yuddhena gahetuṃ asakkuṇeyyatāya ayujjhapurāni nāma jātāni. Yadā hi asurā balavanto honti, atha devehi palāyitvā devanagaraṃ pavisitvā dvāre pihite asurānaṃ satasahassampi kiñci kātuṃ na sakkoti. Yadā devā balavanto honti, atha asurehi palāyitvā asuranagaraṃ pavisitvā dvāre pihite sakkānaṃ satasahassampi kiñci kātuṃ na sakkoti. Iti imāni dve nagarāni ayujjhapurāni nāma. Tesaṃ antarā etesu uragādīsu pañcasu ṭhānesu sakkena ārakkhā ṭhapitā. Tattha uragasaddena nāgā gahitā. Te udake mahabbalā honti, tasmā sinerussa paṭhamālinde etesaṃ ārakkhā. Sinerussa kira samantato bahalato puthulato ca pañcayojanasahassaparimāṇāni cattāri paribhaṇḍāni tāvatiṃsabhavanassa ārakkhāya nāgehi garuḷehi kumbhaṇḍehi yakkhehi ca adhiṭṭhitāni. Tehi kira sinerussa upaḍḍhaṃ pariyādinnaṃ, etāniyeva ca sinerussa ālindāni mekhalāni ca vuccanti. Karoṭisaddena supaṇṇā gahitā. Tesaṃ kira karoṭi nāma pānabhojanaṃ, tena nāmaṃ labhiṃsu, dutiyālinde tesaṃ ārakkhā. Payassahārīsaddena kumbhaṇḍā gahitā. Dānavarakkhasā kira te, tatiyālinde tesaṃ ārakkhā. Madanayutasaddena yakkhā gahitā. Visamacārino kira te yuddhasoṇḍā, catutthālinde tesaṃ ārakkhā. Caturo ca mahatthāti cattāro mahārājāno vuttā. Te hi sinerussa tasmiṃ tasmiṃ passe yugandharādīsu pañcasataparittadīpaparivāre mahādīpe ca sāsitabbassa mahato atthassa vasena ‘‘mahatthā’’ti vuccanti, pañcamālinde tesaṃ ārakkhā.
တေ ပန အသုရာ အာယုဝဏ္ဏယသဣသ္သရိယသမ္ပတ္တီဟိ တာဝတိံသသဒိသာဝ။ တသ္မာ အန္တရာ အတ္တာနံ အဇာနိတ္ဝာ ပာဋလိယာ ပုပ္ဖိတာယ ‘‘နယိဒံ ဒေဝနဂရံ, တတ္ထ ပာရိစ္ဆတ္တကော ပုပ္ဖတိ, ဣဓ ပန စိတ္တပာဋလီ, ဇရသက္ကေန မယံ သုရံ ပာယေတ္ဝာ ဝဉ္စိတာ, ဒေဝနဂရဉ္စ နော ဂဟိတံ, ဂစ္ဆာမ တေန သဒ္ဓိံ ယုဇ္ဈိသ္သာမာ’’တိ ဟတ္ထိအသ္သရထေ အာရုယ္ဟ သုဝဏ္ဏရဇတမဏိဖလကာနိ ဂဟေတ္ဝာ ယုဒ္ဓသဇ္ဇာ ဟုတ္ဝာ အသုရဘေရိယော ဝာဒေန္တာ မဟာသမုဒ္ဒေ ဥဒကံ ဒ္ဝိဓာ ဘိန္ဒိတ္ဝာ ဥဋ္ဌဟန္တိ။ တေ ဒေဝေ ဝုဋ္ဌေ ဝမ္မိကမက္ခိကာ ဝမ္မိကံ ဝိယ သိနေရုံ အဘိရုဟိတုံ အာရဘန္တိ။ အထ နေသံ ပဌမံ နာဂေဟိ သဒ္ဓိံ ယုဒ္ဓံ ဟောတိ။ တသ္မိံ ခော ပန ယုဒ္ဓေ န ကသ္သစိ ဆဝိ ဝာ စမ္မံ ဝာ ဆိဇ္ဇတိ, န လောဟိတံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, ကေဝလံ ကုမာရကာနံ ဒာရုမေဏ္ဍကယုဒ္ဓံ ဝိယ အညမညံ သန္တာသနမတ္တမေဝ ဟောတိ။ ကောဋိသတာပိ ကောဋိသဟသ္သာပိ နာဂာ တေဟိ သဒ္ဓိံ ယုဇ္ဈိတ္ဝာ အသုရပုရံယေဝ ပဝေသေတ္ဝာ နိဝတ္တန္တိ။ သစေ ပန အသုရာ ဗလဝန္တော ဟောန္တိ, အထ နာဂာ ဩသက္ကိတ္ဝာ ဒုတိယေ အာလိန္ဒေ သုပဏ္ဏေဟိ သဒ္ဓိံ ဧကတော ဟုတ္ဝာ ယုဇ္ဈန္တိ။ ဧသ နယော သုပဏ္ဏာဒီသုပိ။ ယဒာ ပန တာနိ ပဉ္စပိ ဌာနာနိ အသုရာ မဒ္ဒန္တိ, တဒာ ဧကတော သမ္ပိဏ္ဍိတာနိပိ တာနိ ပဉ္စ ဗလာနိ ဩသက္ကန္တိ ။ အထ စတ္တာရော မဟာရာဇာနော ဂန္တ္ဝာ သက္ကသ္သ ပဝတ္တိံ အာရောစေန္တိ။ သက္ကော တေသံ ဝစနံ သုတ္ဝာ ဒိယဍ္ဎယောဇနသတိကံ ဝေဇယန္တရထံ အာရုယ္ဟ သယံ ဝာ နိက္ခမတိ, ဧကံ ဝာ ပုတ္တံ ပေသေတိ။ ဧကသ္မိံ ပန ဒိဝသေ ဧဝံ နိက္ခမိတ္ဝာ အသုရေ ယုဒ္ဓေန အဗ္ဘုဂ္ဂန္တ္ဝာ သမုဒ္ဒေ ပက္ခိပိတ္ဝာ စတူသု ဒ္ဝာရေသု အတ္တနာ သဒိသာ ပဋိမာ မာပေတ္ဝာ ဌပေတိ, တသ္မာ အသုရာ နာဂာဒယော ဇိနိတ္ဝာ အာဂတာပိ ဣန္ဒပဋိမာ ဒိသ္ဝာ ‘‘သက္ကော နိက္ခန္တော’’တိ ပလာယန္တိ။ ဣတိ သုရာနံ ပဋိပက္ခာတိ အသုရာ, ဝေပစိတ္တိပဟာရာဒာဒယော, တေသံ ဘဝနံ အသုရဘဝနံ။ တံ ပန အာယာမတော စ ဝိတ္ထာရတော စ ဒသသဟသ္သယောဇနန္တိ ဒသ္သေတုံ ‘‘တထာ အသုရဘဝန’’န္တိ ဝုတ္တံ။
Te pana asurā āyuvaṇṇayasaissariyasampattīhi tāvatiṃsasadisāva. Tasmā antarā attānaṃ ajānitvā pāṭaliyā pupphitāya ‘‘nayidaṃ devanagaraṃ, tattha pāricchattako pupphati, idha pana cittapāṭalī, jarasakkena mayaṃ suraṃ pāyetvā vañcitā, devanagarañca no gahitaṃ, gacchāma tena saddhiṃ yujjhissāmā’’ti hatthiassarathe āruyha suvaṇṇarajatamaṇiphalakāni gahetvā yuddhasajjā hutvā asurabheriyo vādentā mahāsamudde udakaṃ dvidhā bhinditvā uṭṭhahanti. Te deve vuṭṭhe vammikamakkhikā vammikaṃ viya sineruṃ abhiruhituṃ ārabhanti. Atha nesaṃ paṭhamaṃ nāgehi saddhiṃ yuddhaṃ hoti. Tasmiṃ kho pana yuddhe na kassaci chavi vā cammaṃ vā chijjati, na lohitaṃ uppajjati, kevalaṃ kumārakānaṃ dārumeṇḍakayuddhaṃ viya aññamaññaṃ santāsanamattameva hoti. Koṭisatāpi koṭisahassāpi nāgā tehi saddhiṃ yujjhitvā asurapuraṃyeva pavesetvā nivattanti. Sace pana asurā balavanto honti, atha nāgā osakkitvā dutiye ālinde supaṇṇehi saddhiṃ ekato hutvā yujjhanti. Esa nayo supaṇṇādīsupi. Yadā pana tāni pañcapi ṭhānāni asurā maddanti, tadā ekato sampiṇḍitānipi tāni pañca balāni osakkanti . Atha cattāro mahārājāno gantvā sakkassa pavattiṃ ārocenti. Sakko tesaṃ vacanaṃ sutvā diyaḍḍhayojanasatikaṃ vejayantarathaṃ āruyha sayaṃ vā nikkhamati, ekaṃ vā puttaṃ peseti. Ekasmiṃ pana divase evaṃ nikkhamitvā asure yuddhena abbhuggantvā samudde pakkhipitvā catūsu dvāresu attanā sadisā paṭimā māpetvā ṭhapeti, tasmā asurā nāgādayo jinitvā āgatāpi indapaṭimā disvā ‘‘sakko nikkhanto’’ti palāyanti. Iti surānaṃ paṭipakkhāti asurā, vepacittipahārādādayo, tesaṃ bhavanaṃ asurabhavanaṃ. Taṃ pana āyāmato ca vitthārato ca dasasahassayojananti dassetuṃ ‘‘tathā asurabhavana’’nti vuttaṃ.
အဝီစိမဟာနိရယော ဇမ္ဗုဒီပော စာတိ ဧတ္ထာပိ တထာ-သဒ္ဒော ယောဇေတဗ္ဗော, အဝီစိမဟာနိရယော ဇမ္ဗုဒီပော စ တထာ ဒသသဟသ္သယောဇနမေဝာတိ အတ္ထော။ ဧတ္ထ စ အဝီစိမဟာနိရယသ္သ အဗ္ဘန္တရံ အာယာမေန စ ဝိတ္ထာရေန စ ယောဇနသတံ ဟောတိ, လောဟပထဝီ လောဟဆဒနံ ဧကေကာ စ ဘိတ္တိ နဝနဝယောဇနိကာ ဟောတိ။ ပုရတ္ထိမာယ ဘိတ္တိယာ အစ္စိ ဥဋ္ဌဟိတ္ဝာ ပစ္ဆိမံ ဘိတ္တိံ ဂဟေတ္ဝာ တံ ဝိနိဝိဇ္ဈိတ္ဝာ ပရတော ယောဇနသတံ ဂစ္ဆတိ။ သေသဒိသာသုပိ ဧသေဝ နယော။ ဣတိ ဇာလပရိယန္တဝသေန အာယာမဝိတ္ထာရတော အဋ္ဌာရသယောဇနာဓိကာနိ တီဏိ ယောဇနသတာနိ ဟောန္တိ, ပရိက္ခေပေန နဝ ယောဇနသတာနိ စတုပဏ္ဏာသဉ္စ ယောဇနာနိ။ သမန္တာ ပန ဥသ္သဒေဟိ သဒ္ဓိံ ဒသယောဇနသဟသ္သံ ဟောတိ။ ကသ္မာ ပနေသ နရကော ‘‘အဝီစီ’’တိ သင္ခ္ယံ ဂတောတိ? ဝီစိ နာမ အန္တရံ ဝုစ္စတိ, တတ္ထ စ အဂ္ဂိဇာလာနံ ဝာ သတ္တာနံ ဝာ ဒုက္ခသ္သ ဝာ အန္တရံ နတ္ထိ, တသ္မာ သော ‘‘အဝီစီ’’တိ သင္ခ္ယံ ဂတော။ တသ္သ ဟိ ပုရတ္ထိမဘိတ္တိတော ဇာလာ ဥဋ္ဌဟိတ္ဝာ သံသိဗ္ဗမာနယောဇနသတံ ဂန္တ္ဝာ ဘိတ္တိံ ဝိနိဝိဇ္ဈိတ္ဝာ ပရတော ယောဇနသတံ ဂစ္ဆတိ။ သေသဒိသာသုပိ ဧသေဝ နယော။ ဧဝံ ဇာလာနံ နိရန္တရတာယ အဝီစိ။ အဗ္ဘန္တရေ ပနသ္သ ယောဇနသတိကေ ဌာနေ နာဠိယံ ကောဋ္ဋေတ္ဝာ ပူရိတတိပုပိဋ္ဌံ ဝိယ သတ္တာ နိရန္တရာ, ‘‘ဣမသ္မိံ ဌာနေ သတ္တော အတ္ထိ, ဣမသ္မိံ ဌာနေ နတ္ထီ’’တိ န ဝတ္တဗ္ဗံ, ဂစ္ဆန္တာနံ ဌိတာနံ နိသိန္နာနံ နိပန္နာနဉ္စ ပစ္စမာနာနံ အန္တော နတ္ထိ, ဂစ္ဆန္တာ ဌိတေ ဝာ နိသိန္နေ ဝာ နိပန္နေ ဝာ န ဗာဓေန္တိ။ ဧဝံ သတ္တာနံ နိရန္တရတာယ အဝီစိ။ ကာယဒ္ဝာရေ ပန ဆ ဥပေက္ခာသဟဂတာနိ စိတ္တာနိ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ, ဧကံ ဒုက္ခသဟဂတံ။ ဧဝံ သန္တေပိ ယထာ ဇိဝ္ဟာဂ္ဂေ ဆ မဓုဗိန္ဒူနိ ဌပေတ္ဝာ ဧကသ္မိံ တမ္ဗလောဟဗိန္ဒုမ္ဟိ ဌပိတေ အနုဒဟနဗလဝတာယ တဒေဝ ပညာယတိ, ဣတရာနိ အဗ္ဗောဟာရိကာနိ ဟောန္တိ, ဧဝံ အနုဒဟနဗလဝတာယ ဒုက္ခမေဝေတ္ထ နိရန္တရံ, ဣတရာနိ အဗ္ဗောဟာရိကာနီတိ ဧဝံ ဒုက္ခသ္သ နိရန္တရတာယ အဝီစီတိ ဝုစ္စတိ။ ‘‘အယဉ္စ အဝီစိမဟာနိရယော ဇမ္ဗုဒီပသ္သ ဟေဋ္ဌာ ပတိဋ္ဌိတော’’တိ ဝဒန္တိ။
Avīcimahānirayo jambudīpo cāti etthāpi tathā-saddo yojetabbo, avīcimahānirayo jambudīpo ca tathā dasasahassayojanamevāti attho. Ettha ca avīcimahānirayassa abbhantaraṃ āyāmena ca vitthārena ca yojanasataṃ hoti, lohapathavī lohachadanaṃ ekekā ca bhitti navanavayojanikā hoti. Puratthimāya bhittiyā acci uṭṭhahitvā pacchimaṃ bhittiṃ gahetvā taṃ vinivijjhitvā parato yojanasataṃ gacchati. Sesadisāsupi eseva nayo. Iti jālapariyantavasena āyāmavitthārato aṭṭhārasayojanādhikāni tīṇi yojanasatāni honti, parikkhepena nava yojanasatāni catupaṇṇāsañca yojanāni. Samantā pana ussadehi saddhiṃ dasayojanasahassaṃ hoti. Kasmā panesa narako ‘‘avīcī’’ti saṅkhyaṃ gatoti? Vīci nāma antaraṃ vuccati, tattha ca aggijālānaṃ vā sattānaṃ vā dukkhassa vā antaraṃ natthi, tasmā so ‘‘avīcī’’ti saṅkhyaṃ gato. Tassa hi puratthimabhittito jālā uṭṭhahitvā saṃsibbamānayojanasataṃ gantvā bhittiṃ vinivijjhitvā parato yojanasataṃ gacchati. Sesadisāsupi eseva nayo. Evaṃ jālānaṃ nirantaratāya avīci. Abbhantare panassa yojanasatike ṭhāne nāḷiyaṃ koṭṭetvā pūritatipupiṭṭhaṃ viya sattā nirantarā, ‘‘imasmiṃ ṭhāne satto atthi, imasmiṃ ṭhāne natthī’’ti na vattabbaṃ, gacchantānaṃ ṭhitānaṃ nisinnānaṃ nipannānañca paccamānānaṃ anto natthi, gacchantā ṭhite vā nisinne vā nipanne vā na bādhenti. Evaṃ sattānaṃ nirantaratāya avīci. Kāyadvāre pana cha upekkhāsahagatāni cittāni uppajjanti, ekaṃ dukkhasahagataṃ. Evaṃ santepi yathā jivhāgge cha madhubindūni ṭhapetvā ekasmiṃ tambalohabindumhi ṭhapite anudahanabalavatāya tadeva paññāyati, itarāni abbohārikāni honti, evaṃ anudahanabalavatāya dukkhamevettha nirantaraṃ, itarāni abbohārikānīti evaṃ dukkhassa nirantaratāya avīcīti vuccati. ‘‘Ayañca avīcimahānirayo jambudīpassa heṭṭhā patiṭṭhito’’ti vadanti.
ဇမ္ဗုဒီပော ပန အာယာမတော စ ဝိတ္ထာရတော စ ဒသသဟသ္သယောဇနပရိမာဏော။ တတ္ထ စ စတုသဟသ္သယောဇနပ္ပမာဏော ပဒေသော တဒုပဘောဂီသတ္တာနံ ပုညက္ခယာ ဥဒကေန အဇ္ဈောတ္ထဋော ‘‘သမုဒ္ဒော’’တိ သင္ခ္ယံ ဂတော။ တိသဟသ္သယောဇနပ္ပမာဏေ မနုသ္သာ ဝသန္တိ, တိသဟသ္သယောဇနပ္ပမာဏေ ဟိမဝာ ပတိဋ္ဌိတောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Jambudīpo pana āyāmato ca vitthārato ca dasasahassayojanaparimāṇo. Tattha ca catusahassayojanappamāṇo padeso tadupabhogīsattānaṃ puññakkhayā udakena ajjhotthaṭo ‘‘samuddo’’ti saṅkhyaṃ gato. Tisahassayojanappamāṇe manussā vasanti, tisahassayojanappamāṇe himavā patiṭṭhitoti veditabbo.
အပရဂောယာနံ သတ္တသဟသ္သယောဇနန္တိအာဒီသု အာယာမတော စ ဝိတ္ထာရတော စ ပမာဏံ ဒသ္သိတန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တတ္ထ ဇမ္ဗုဒီပော သကဋသဏ္ဌာနော, ဆန္နဝုတိယာ ပဋ္ဋနကောဋိသတသဟသ္သေဟိ ဆပဏ္ဏာသရတနာဂာရေဟိ နဝနဝုတိယာ ဒောဏမုခသတသဟသ္သေဟိ တိက္ခတ္တုံ တေသဋ္ဌိယာ နဂရသဟသ္သေဟိ စ သမန္နာဂတော။ ဇမ္ဗုဒီပေ ကိရ အာဒိတော တေသဋ္ဌိမတ္တာနိ နဂရသဟသ္သာနိ ဥပ္ပန္နာနိ, တထာ ဒုတိယံ, တထာ တတိယံ။ တာနိ ပန သမ္ပိဏ္ဍေတ္ဝာ သတသဟသ္သံ, တတော ပရံ အသီတိ သဟသ္သာနိ စ နဝ သဟသ္သာနိ စ ဟောန္တိ။ ဒောဏမုခန္တိ စ မဟာနဂရသ္သ အာယုပ္ပတ္တိဋ္ဌာနဘူတံ ပဓာနဃရံ ဝုစ္စတိ။ အပရဂောယာနော အာဒာသသဏ္ဌာနော, ပုဗ္ဗဝိဒေဟော အဍ္ဎစန္ဒသဏ္ဌာနော, ဥတ္တရကုရု ပီဌသဏ္ဌာနော။ ‘‘တံတံနိဝာသီနံ တံတံပရိဝာရဒီပဝာသီနဉ္စ မနုသ္သာနံ မုခမ္ပိ တံတံသဏ္ဌာန’’န္တိ ဝဒန္တိ။
Aparagoyānaṃ sattasahassayojanantiādīsu āyāmato ca vitthārato ca pamāṇaṃ dassitanti veditabbaṃ. Tattha jambudīpo sakaṭasaṇṭhāno, channavutiyā paṭṭanakoṭisatasahassehi chapaṇṇāsaratanāgārehi navanavutiyā doṇamukhasatasahassehi tikkhattuṃ tesaṭṭhiyā nagarasahassehi ca samannāgato. Jambudīpe kira ādito tesaṭṭhimattāni nagarasahassāni uppannāni, tathā dutiyaṃ, tathā tatiyaṃ. Tāni pana sampiṇḍetvā satasahassaṃ, tato paraṃ asīti sahassāni ca nava sahassāni ca honti. Doṇamukhanti ca mahānagarassa āyuppattiṭṭhānabhūtaṃ padhānagharaṃ vuccati. Aparagoyāno ādāsasaṇṭhāno, pubbavideho aḍḍhacandasaṇṭhāno, uttarakuru pīṭhasaṇṭhāno. ‘‘Taṃtaṃnivāsīnaṃ taṃtaṃparivāradīpavāsīnañca manussānaṃ mukhampi taṃtaṃsaṇṭhāna’’nti vadanti.
အပိ စေတ္ထ ဥတ္တရကုရုကာနံ ပုညာနုဘာဝသိဒ္ဓော အယမ္ပိ ဝိသေသော ဝေဒိတဗ္ဗော။ တတ္ထ ကိရ တေသု တေသု ပဒေသေသု ဃနနိစိတပတ္တသဉ္ဆန္နသာခာပသာခာ ကူဋာဂာရုပမာ မနောရမာ ရုက္ခာ တေသံ မနုသ္သာနံ နိဝေသနကိစ္စံ သာဓေန္တိ။ ယတ္ထ သုခံ နိဝသန္တိ, အညေပိ တတ္ထ ရုက္ခာ သုဇာတာ သဗ္ဗဒာပိ ပုပ္ဖိတဂ္ဂာ တိဋ္ဌန္တိ။ ဇလာသယာပိ ဝိကသိတပဒုမပုဏ္ဍရီကသောဂန္ဓိကာဒိပုပ္ဖသဉ္ဆန္နာ သဗ္ဗကာလံ ပရမသုဂန္ဓာ သမန္တတော ပဝာယန္တာ တိဋ္ဌန္တိ။
Api cettha uttarakurukānaṃ puññānubhāvasiddho ayampi viseso veditabbo. Tattha kira tesu tesu padesesu ghananicitapattasañchannasākhāpasākhā kūṭāgārupamā manoramā rukkhā tesaṃ manussānaṃ nivesanakiccaṃ sādhenti. Yattha sukhaṃ nivasanti, aññepi tattha rukkhā sujātā sabbadāpi pupphitaggā tiṭṭhanti. Jalāsayāpi vikasitapadumapuṇḍarīkasogandhikādipupphasañchannā sabbakālaṃ paramasugandhā samantato pavāyantā tiṭṭhanti.
သရီရမ္ပိ တေသံ အတိဒီဃတာဒိဒောသရဟိတံ အာရောဟပရိဏာဟသမ္ပန္နံ ဇရာယ အနဘိဘူတတ္တာ ဝလိတပလိတာဒိဒောသဝိရဟိတံ ယာဝတာယုကံ အပရိက္ခီဏဇဝဗလပရက္ကမသောဘမေဝ ဟုတ္ဝာ တိဋ္ဌတိ။ အနုဋ္ဌာနဖလူပဇီဝိတာယ န စ တေသံ ကသိဝဏိဇ္ဇာဒိဝသေန အာဟာရပရိယေဋ္ဌိဝသေန ဒုက္ခံ အတ္ထိ, တတော ဧဝ န ဒာသဒာသီကမ္မကရာဒိပရိဂ္ဂဟော အတ္ထိ။ န စ တတ္ထ သီတုဏ္ဟဍံသမကသဝာတာတပသရီသပဝာဠာဒိပရိသ္သယော အတ္ထိ။ ယထာ နာမေတ္ထ ဂိမ္ဟာနံ ပစ္ဆိမေ မာသေ ပစ္စူသဝေလာယံ သမသီတုဏ္ဟော ဥတု ဟောတိ, ဧဝမေဝ သဗ္ဗကာလံ တတ္ထ သမသီတုဏ္ဟောဝ ဥတု ဟောတိ, န စ နေသံ ကောစိ ဥပဃာတော ဝိဟေသာ ဝာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။
Sarīrampi tesaṃ atidīghatādidosarahitaṃ ārohapariṇāhasampannaṃ jarāya anabhibhūtattā valitapalitādidosavirahitaṃ yāvatāyukaṃ aparikkhīṇajavabalaparakkamasobhameva hutvā tiṭṭhati. Anuṭṭhānaphalūpajīvitāya na ca tesaṃ kasivaṇijjādivasena āhārapariyeṭṭhivasena dukkhaṃ atthi, tato eva na dāsadāsīkammakarādipariggaho atthi. Na ca tattha sītuṇhaḍaṃsamakasavātātapasarīsapavāḷādiparissayo atthi. Yathā nāmettha gimhānaṃ pacchime māse paccūsavelāyaṃ samasītuṇho utu hoti, evameva sabbakālaṃ tattha samasītuṇhova utu hoti, na ca nesaṃ koci upaghāto vihesā vā uppajjati.
အကဋ္ဌပာကိမမေဝ သာလိံ အကဏံ အထုသံ သုဒ္ဓံ သုဂန္ဓံ တဏ္ဍုလဖလံ နိဒ္ဓူမင္ဂာရေန အဂ္ဂိနာ ပစိတ္ဝာ ပရိဘုဉ္ဇန္တိ။ တတ္ထ ကိရ ဇောတိကပာသာဏာ နာမ ဟောန္တိ, အထ တေ တယော ပာသာဏေ ဌပေတ္ဝာ တတ္ထ ဥက္ခလိံ အာရောပေန္တိ, ပာသာဏေဟိ တေဇော သမုဋ္ဌဟိတ္ဝာ တံ ပာစေတိ, အညော သူပော ဝာ ဗ္ယဉ္ဇနော ဝာ န ဟောတိ, ဘုဉ္ဇန္တာနံ စိတ္တာနုကူလောယေဝသ္သ ရသော ဟောတိ။ တံ ပန ဘုဉ္ဇန္တာနံ နေသံ ကုဋ္ဌံ ဂဏ္ဍော ကိလာသော သောသော ကာသော အပမာရော ဇရောတိ ဧဝမာဒိကော န ကောစိ ရောဂော ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ တေ တံ ဌာနံ သမ္ပတ္တာနံ ဒေန္တိယေဝ, မစ္ဆရိယစိတ္တံ နာမ နေဝ ဟောတိ, ဗုဒ္ဓပစ္စေကဗုဒ္ဓာဒယောပိ မဟိဒ္ဓိကာ တတ္ထ ဂန္တ္ဝာ ပိဏ္ဍပာတံ ဂဏ္ဟန္တိ။ န စ တေ ခုဇ္ဇာ ဝာ ဝာမနာ ဝာ ကာဏာ ဝာ ကုဏီ ဝာ ခဉ္ဇာ ဝာ ပက္ခဟတာ ဝာ ဝိကလင္ဂာ ဝာ ဝိကလိန္ဒ္ရိယာ ဝာ ဟောန္တိ။
Akaṭṭhapākimameva sāliṃ akaṇaṃ athusaṃ suddhaṃ sugandhaṃ taṇḍulaphalaṃ niddhūmaṅgārena agginā pacitvā paribhuñjanti. Tattha kira jotikapāsāṇā nāma honti, atha te tayo pāsāṇe ṭhapetvā tattha ukkhaliṃ āropenti, pāsāṇehi tejo samuṭṭhahitvā taṃ pāceti, añño sūpo vā byañjano vā na hoti, bhuñjantānaṃ cittānukūloyevassa raso hoti. Taṃ pana bhuñjantānaṃ nesaṃ kuṭṭhaṃ gaṇḍo kilāso soso kāso apamāro jaroti evamādiko na koci rogo uppajjati. Te taṃ ṭhānaṃ sampattānaṃ dentiyeva, macchariyacittaṃ nāma neva hoti, buddhapaccekabuddhādayopi mahiddhikā tattha gantvā piṇḍapātaṃ gaṇhanti. Na ca te khujjā vā vāmanā vā kāṇā vā kuṇī vā khañjā vā pakkhahatā vā vikalaṅgā vā vikalindriyā vā honti.
ဣတ္ထိယောပိ တတ္ထ နာတိဒီဃာ နာတိရသ္သာ နာတိကိသာ နာတိထူလာ နာတိကာဠိကာ နာစ္စောဒာတာ သောဘဂ္ဂပ္ပတ္တရူပာ ဟောန္တိ။ တထာ ဟိ ဒီဃင္ဂုလီ တမ္ဗနခာ အလမ္ဗထနာ တနုမဇ္ဈာ ပုဏ္ဏစန္ဒမုခီ ဝိသာလက္ခီ မုဒုဂတ္တာ သဟိဘောရူ ဩဒာတဒန္တာ ဂမ္ဘီရနာဘီ တနုဇင္ဃာ ဒီဃနီလဝေလ္လိတကေသီ ပုထုလသုသ္သောဏီ နာတိလောမာ နာလောမာ သုဘဂာ ဥတုသုခသမ္ဖသ္သာ သဏ္ဟာ သခိလသမ္ဘာသာ နာနာဘရဏဝိဘူသိတာ ဝိစရန္တိ, သဗ္ဗဒာပိ သောဠသဝသ္သုဒ္ဒေသိကာ ဝိယ ဟောန္တိ။
Itthiyopi tattha nātidīghā nātirassā nātikisā nātithūlā nātikāḷikā nāccodātā sobhaggappattarūpā honti. Tathā hi dīghaṅgulī tambanakhā alambathanā tanumajjhā puṇṇacandamukhī visālakkhī mudugattā sahibhorū odātadantā gambhīranābhī tanujaṅghā dīghanīlavellitakesī puthulasussoṇī nātilomā nālomā subhagā utusukhasamphassā saṇhā sakhilasambhāsā nānābharaṇavibhūsitā vicaranti, sabbadāpi soḷasavassuddesikā viya honti.
ပုရိသာပိ ပဉ္စဝီသတိဝသ္သုဒ္ဒေသိကာ ဝိယ, န ပုတ္တာ မာတာဒီသု ရဇ္ဇန္တိ, အယံ တတ္ထ ဓမ္မတာ။ သတ္တာဟိကမေဝ စ တတ္ထ ဣတ္ထိပုရိသာ ကာမရတိယာ ဝိဟရန္တိ , တတော ဝီတရာဂာ ဝိယ ယထာသုခံ ဂစ္ဆန္တိ, န တတ္ထ ဣဓ ဝိယ ဂဗ္ဘောက္ကန္တိမူလကံ ဂဗ္ဘပရိဟရဏမူလကံ ဝာ ဒုက္ခံ ဝိဇာယနမူလကံ ဝာ ဒုက္ခံ ဟောတိ, ရတ္တကဉ္စုကတော ကဉ္စနပဋိမာ ဝိယ ဒာရကာ မာတုကုစ္ဆိတော အမက္ခိတာ ဧဝ သေမ္ဟာဒိနာ သုခေနေဝ နိက္ခမန္တိ, အယံ တတ္ထ ဓမ္မတာ။ မာတာ ပန ပုတ္တံ ဝာ ဓီတရံ ဝာ ဝိဇာယိတ္ဝာ တေသံ ဝိစရဏကပ္ပဒေသေ ဌပေတ္ဝာ အနပေက္ခာ ယထာရုစိ ဂစ္ဆတိ။ တေသံ တတ္ထ သယိတာနံ ယေ ပသ္သန္တိ ပုရိသာ ဝာ ဣတ္ထိယော ဝာ, တေ အတ္တနော အင္ဂုလိယော ဥပနာမေန္တိ, တေသံ ကမ္မဗလေန တတော ခီရံ ပဝတ္တတိ, တေန တေ ဒာရကာ ယာပေန္တိ။ ဧဝံ ပန ဝဍ္ဎန္တာ ကတိပယဒိဝသေယေဝ လဒ္ဓဗလာ ဟုတ္ဝာ ဒာရိကာ ဣတ္ထိယော ဥပဂစ္ဆန္တိ, ဒာရကာ ပုရိသေ။
Purisāpi pañcavīsativassuddesikā viya, na puttā mātādīsu rajjanti, ayaṃ tattha dhammatā. Sattāhikameva ca tattha itthipurisā kāmaratiyā viharanti , tato vītarāgā viya yathāsukhaṃ gacchanti, na tattha idha viya gabbhokkantimūlakaṃ gabbhapariharaṇamūlakaṃ vā dukkhaṃ vijāyanamūlakaṃ vā dukkhaṃ hoti, rattakañcukato kañcanapaṭimā viya dārakā mātukucchito amakkhitā eva semhādinā sukheneva nikkhamanti, ayaṃ tattha dhammatā. Mātā pana puttaṃ vā dhītaraṃ vā vijāyitvā tesaṃ vicaraṇakappadese ṭhapetvā anapekkhā yathāruci gacchati. Tesaṃ tattha sayitānaṃ ye passanti purisā vā itthiyo vā, te attano aṅguliyo upanāmenti, tesaṃ kammabalena tato khīraṃ pavattati, tena te dārakā yāpenti. Evaṃ pana vaḍḍhantā katipayadivaseyeva laddhabalā hutvā dārikā itthiyo upagacchanti, dārakā purise.
ကပ္ပရုက္ခတော ဧဝ စ တေသံ တတ္ထ ဝတ္ထာဘရဏာနိ နိပ္ဖဇ္ဇန္တိ။ နာနာဝိရာဂဝဏ္ဏဝိစိတ္တာနိ ဟိ ဝတ္ထာနိ သုခုမာနိ မုဒုသုခသမ္ဖသ္သာနိ တတ္ထ တတ္ထ ကပ္ပရုက္ခေသု ဩလမ္ဗန္တာနိ တိဋ္ဌန္တိ။ နာနာဝိဓရံသိဇာလသမုဇ္ဇလဝိဝိဓဝဏ္ဏရတနဝိနဒ္ဓာနိ အနေကဝိဓမာလာကမ္မလတာကမ္မဘိတ္တိကမ္မဝိစိတ္တာနိ သီသူပဂဂီဝူပဂကဋူပဂဟတ္ထူပဂပာဒူပဂာနိ သောဝဏ္ဏမယာနိ အာဘရဏာနိ စ ကပ္ပရုက္ခတော ဩလမ္ဗန္တိ။ တထာ ဝီဏာမုဒိင္ဂပဏဝသမ္မတာဠသင္ခဝံသဝေတာဠပရိဝာရာဒီနိ ဝလ္လကီပဘဥတိကာနိ တူရိယဘဏ္ဍာနိပိ တတော ဩလမ္ဗန္တိ။ တတ္ထ စ ဗဟူ ဖလရုက္ခာ ကုမ္ဘမတ္တာနိ ဖလာနိ ဖလန္တိ, မဓုရရသာနိ ယာနိ ပရိဘုဉ္ဇိတ္ဝာ တေ သတ္တာဟမ္ပိ ခုပ္ပိပာသာဟိ န ဗာဓီယန္တိ။
Kapparukkhato eva ca tesaṃ tattha vatthābharaṇāni nipphajjanti. Nānāvirāgavaṇṇavicittāni hi vatthāni sukhumāni mudusukhasamphassāni tattha tattha kapparukkhesu olambantāni tiṭṭhanti. Nānāvidharaṃsijālasamujjalavividhavaṇṇaratanavinaddhāni anekavidhamālākammalatākammabhittikammavicittāni sīsūpagagīvūpagakaṭūpagahatthūpagapādūpagāni sovaṇṇamayāni ābharaṇāni ca kapparukkhato olambanti. Tathā vīṇāmudiṅgapaṇavasammatāḷasaṅkhavaṃsavetāḷaparivārādīni vallakīpabhautikāni tūriyabhaṇḍānipi tato olambanti. Tattha ca bahū phalarukkhā kumbhamattāni phalāni phalanti, madhurarasāni yāni paribhuñjitvā te sattāhampi khuppipāsāhi na bādhīyanti.
နဇ္ဇောပိ တတ္ထ သုဝိသုဒ္ဓဇလာ သုပတိတ္ထာ ရမဏီယာ အကဒ္ဒမာ ဝာလုကတလာ နာတိသီတာ နာတိဥဏ္ဟာ သုရဘိဂန္ဓီဟိ ဇလဇပုပ္ဖေဟိ သဉ္ဆန္နာ သဗ္ဗကာလံ သုရဘီ ဝာယန္တိယော သန္ဒန္တိ, န တတ္ထ ကဏ္ဋကိနာ ကက္ခဠဂစ္ဆလတာ ဟောန္တိ, အကဏ္ဋကာ ပုပ္ဖဖလသစ္ဆန္နာ ဧဝ ဟောန္တိ, စန္ဒနနာဂရုက္ခာ သယမေဝ ရသံ ပဂ္ဃရန္တိ။ နဟာယိတုကာမာ စ နဒီတိတ္ထေ ဧကဇ္ဈံ ဝတ္ထာဘရဏာနိ ဌပေတ္ဝာ နဒိံ ဩတရိတ္ဝာ နဟာယိတ္ဝာ ဥတ္တိဏ္ဏာ ဥတ္တိဏ္ဏာ ဥပရိဋ္ဌိမံ ဥပရိဋ္ဌိမံ ဝတ္ထာဘရဏံ ဂဏ္ဟန္တိ, န တေသံ ဧဝံ ဟောတိ ‘‘ဣဒံ မမ, ဣဒံ ပရသ္သာ’’တိ။ တတော ဧဝ န တေသံ ကောစိ ဝိဂ္ဂဟော ဝာ ဝိဝာဒော ဝာ, သတ္တာဟိကာ ဧဝ စ နေသံ ကာမရတိကီဠာ ဟောတိ, တတော ဝီတရာဂာ ဝိယ ဝိစရန္တိ။ ယတ္ထ စ ရုက္ခေ သယိတုကာမာ ဟောန္တိ, တတ္ထေဝ သယနံ ဥပလဗ္ဘတိ။
Najjopi tattha suvisuddhajalā supatitthā ramaṇīyā akaddamā vālukatalā nātisītā nātiuṇhā surabhigandhīhi jalajapupphehi sañchannā sabbakālaṃ surabhī vāyantiyo sandanti, na tattha kaṇṭakinā kakkhaḷagacchalatā honti, akaṇṭakā pupphaphalasacchannā eva honti, candananāgarukkhā sayameva rasaṃ paggharanti. Nahāyitukāmā ca nadītitthe ekajjhaṃ vatthābharaṇāni ṭhapetvā nadiṃ otaritvā nahāyitvā uttiṇṇā uttiṇṇā upariṭṭhimaṃ upariṭṭhimaṃ vatthābharaṇaṃ gaṇhanti, na tesaṃ evaṃ hoti ‘‘idaṃ mama, idaṃ parassā’’ti. Tato eva na tesaṃ koci viggaho vā vivādo vā, sattāhikā eva ca nesaṃ kāmaratikīḷā hoti, tato vītarāgā viya vicaranti. Yattha ca rukkhe sayitukāmā honti, tattheva sayanaṃ upalabbhati.
မတေ စ သတ္တေ န ရောဒန္တိ န သောစန္တိ, တဉ္စ မဏ္ဍယိတ္ဝာ နိက္ခိပန္တိ။ တာဝဒေဝ စ တထာရူပာ သကုဏာ ဥပဂန္တ္ဝာ မတံ ဒီပန္တရံ နေန္တိ, တသ္မာ သုသာနံ ဝာ အသုစိဋ္ဌာနံ ဝာ တတ္ထ နတ္ထိ, န စ တတော မတာ နိရယံ ဝာ တိရစ္ဆာနယောနိံ ဝာ ပေတ္တိဝိသယံ ဝာ ဥပပဇ္ဇန္တိ။ ‘‘ဓမ္မတာသိဒ္ဓသ္သ ပဉ္စသီလသ္သ အာနုဘာဝေန တေ ဒေဝလောကေ နိဗ္ဗတ္တန္တီ’’တိ ဝဒန္တိ။ ဝသ္သသဟသ္သမေဝ စ နေသံ သဗ္ဗကာလံ အာယုပ္ပမာဏံ, သဗ္ဗမေတံ နေသံ ပဉ္စသီလံ ဝိယ ဓမ္မတာသိဒ္ဓမေဝာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Mate ca satte na rodanti na socanti, tañca maṇḍayitvā nikkhipanti. Tāvadeva ca tathārūpā sakuṇā upagantvā mataṃ dīpantaraṃ nenti, tasmā susānaṃ vā asuciṭṭhānaṃ vā tattha natthi, na ca tato matā nirayaṃ vā tiracchānayoniṃ vā pettivisayaṃ vā upapajjanti. ‘‘Dhammatāsiddhassa pañcasīlassa ānubhāvena te devaloke nibbattantī’’ti vadanti. Vassasahassameva ca nesaṃ sabbakālaṃ āyuppamāṇaṃ, sabbametaṃ nesaṃ pañcasīlaṃ viya dhammatāsiddhamevāti veditabbaṃ.
တဒန္တရေသူတိ တေသံ စက္ကဝာဠာနံ အန္တရေသု။ လောကန္တရိကနိရယာတိ လောကာနံ လောကဓာတူနံ အန္တရော ဝိဝရော လောကန္တရော, တတ္ထ ဘဝာ လောကန္တရိကာ, နိရယာ။ တိဏ္ဏဉ္ဟိ သကဋစက္ကာနံ ပတ္တာနံ ဝာ အညမညံ အာသန္နဘာဝေန ဌပိတာနံ အန္တရသဒိသေသု တိဏ္ဏံ တိဏ္ဏံ စက္ကဝာဠာနံ အန္တရေသု ဧကေကော လောကန္တရိကနိရယော။ သော ပန ပရိမာဏတော အဋ္ဌယောဇနသဟသ္သပ္ပမာဏော ဟောတိ နိစ္စဝိဝဋော ဟေဋ္ဌာ ဥပရိ စ ကေနစိ န ပိဟိတော။ ယထာ ဟိ ဟေဋ္ဌာ ဥဒကသ္သ ပိဓာယိကာ ပထဝီ နတ္ထီတိ အသံဝုတာ လောကန္တရိကနိရယာ, ဧဝံ ဥပရိပိ စက္ကဝာဠေသု ဝိယ ဒေဝဝိမာနာနံ အဘာဝတော အသံဝုတာ အပိဟိတာ စက္ခုဝိညာဏုပ္ပတ္တိနိဝာရဏသမတ္ထေန စ အန္ဓကာရေန သမန္နာဂတာ။ တတ္ထ ကိရ စက္ခုဝိညာဏံ န ဇာယတိ အာလောကသ္သ အဘာဝတော။ တီသု ဒီပေသု ဧကပ္ပဟာရေန အာလောကကရဏသမတ္ထာပိ စန္ဒိမသူရိယာ တတ္ထ အာလောကံ န ဒသ္သေန္တိ။ တေ ဟိ ယုဂန္ဓရသမပ္ပမာဏေ အာကာသပ္ပဒေသေ ဝိစရဏတော စက္ကဝာဠပဗ္ဗတသ္သ ဝေမဇ္ဈေန ဝိစရန္တိ, စက္ကဝာဠပဗ္ဗတဉ္စ အတိက္ကမ္မ လောကန္တရိကနိရယာ, တသ္မာ တေ တတ္ထ အာလောကံ န ဒသ္သေန္တီတိ စက္ခုဝိညာဏံ နုပ္ပဇ္ဇတိ။ ယဒာ ပန သဗ္ဗညုဗောဓိသတ္တသ္သ ပဋိသန္ဓိဂ္ဂဟဏာဒီသု ဩဘာသော ဥပ္ပဇ္ဇတိ, တဒာ စက္ခုဝိညာဏံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ‘‘အညေပိ ကိရ ဘော သန္တိ သတ္တာ ဣဓူပပန္နာ’’တိ တံ ဒိဝသံ အညမညံ ပသ္သန္တိ။ အယံ ပန ဩဘာသော ဧကံ ယာဂုပာနမတ္တမ္ပိ န တိဋ္ဌတိ, အစ္ဆရာသင္ဃာဋမတ္တမေဝ ဝိဇ္ဇောဘာသော ဝိယ နိစ္ဆရိတ္ဝာ ‘‘ကိံ ဣဒ’’န္တိ ဘဏန္တာနံယေဝ အန္တရဓာယတိ။
Tadantaresūti tesaṃ cakkavāḷānaṃ antaresu. Lokantarikanirayāti lokānaṃ lokadhātūnaṃ antaro vivaro lokantaro, tattha bhavā lokantarikā, nirayā. Tiṇṇañhi sakaṭacakkānaṃ pattānaṃ vā aññamaññaṃ āsannabhāvena ṭhapitānaṃ antarasadisesu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ cakkavāḷānaṃ antaresu ekeko lokantarikanirayo. So pana parimāṇato aṭṭhayojanasahassappamāṇo hoti niccavivaṭo heṭṭhā upari ca kenaci na pihito. Yathā hi heṭṭhā udakassa pidhāyikā pathavī natthīti asaṃvutā lokantarikanirayā, evaṃ uparipi cakkavāḷesu viya devavimānānaṃ abhāvato asaṃvutā apihitā cakkhuviññāṇuppattinivāraṇasamatthena ca andhakārena samannāgatā. Tattha kira cakkhuviññāṇaṃ na jāyati ālokassa abhāvato. Tīsu dīpesu ekappahārena ālokakaraṇasamatthāpi candimasūriyā tattha ālokaṃ na dassenti. Te hi yugandharasamappamāṇe ākāsappadese vicaraṇato cakkavāḷapabbatassa vemajjhena vicaranti, cakkavāḷapabbatañca atikkamma lokantarikanirayā, tasmā te tattha ālokaṃ na dassentīti cakkhuviññāṇaṃ nuppajjati. Yadā pana sabbaññubodhisattassa paṭisandhiggahaṇādīsu obhāso uppajjati, tadā cakkhuviññāṇaṃ uppajjati. ‘‘Aññepi kira bho santi sattā idhūpapannā’’ti taṃ divasaṃ aññamaññaṃ passanti. Ayaṃ pana obhāso ekaṃ yāgupānamattampi na tiṭṭhati, accharāsaṅghāṭamattameva vijjobhāso viya niccharitvā ‘‘kiṃ ida’’nti bhaṇantānaṃyeva antaradhāyati.
ကိံ ပန ကမ္မံ ကတ္ဝာ တတ္ထ သတ္တာ နိဗ္ဗတ္တန္တီတိ? ဘာရိယံ ဒာရုဏံ ဂရုကံ မာတာပိတူနံ ဓမ္မိကသမဏဗ္ရာဟ္မဏာနဉ္စ ဥပရိ အပရာဓံ အညဉ္စ ဒိဝသေ ဒိဝသေ ပာဏဝဓာဒိံ သာဟသိကကမ္မံ ကတ္ဝာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ တမ္ဗပဏ္ဏိဒီပေ အဘယစောရနာဂစောရာဒယော ဝိယ။ တေသံ အတ္တဘာဝော တိဂာဝုတိကော ဟောတိ, ဝဂ္ဂုလီနံ ဝိယ ဒီဃနခာ ဟောန္တိ။ တေ ရုက္ခေ ဝဂ္ဂုလိယော ဝိယ နခေဟိ စက္ကဝာဠပာဒေ လဂ္ဂန္တိ, ယဒာ သံသပ္ပန္တာ အညမညသ္သ ဟတ္ထပာသဂတာ ဟောန္တိ, အထ ‘‘ဘက္ခော နော လဒ္ဓော’’တိ မညမာနာ ခာဒနတ္ထံ ဂဏ္ဟိတုံ ဥပက္ကမန္တာ ဝိပရိဝတ္တိတ္ဝာ လောကသန္ဓာရကေ ဥဒကေ ပတန္တိ, ဝာတေ ပဟရန္တေပိ မဓုကဖလာနိ ဝိယ ဆိဇ္ဇိတ္ဝာ ဥဒကေ ပတန္တိ, ပတိတမတ္တာဝ အစ္စန္တခာရေ ဥဒကေ ပိဋ္ဌပိဏ္ဍံ ဝိယ ဝိလီယန္တိ အတိသီတလဘာဝတော အာတပသန္တာပာဘာဝေန။ အတိသီတလဘာဝမေဝ ဟိ သန္ဓာယ အစ္စန္တခာရတာ ဝုတ္တာ။ န ဟိ တံ ကပ္ပသဏ္ဌဟနဥဒကံ သမ္ပတ္တိကရမဟာမေဃဝုဋ္ဌံ ပထဝီသန္ဓာရကံ ကပ္ပဝိနာသကဥဒကံ ဝိယ ခာရံ ဘဝိတုံ အရဟတိ။ တထာ ဟိ သတိ ပထဝီပိ ဝိလီယေယ္ယ, တေသံ ဝာ ပာပကမ္မဗလေန ပေတာနံ ပကတိဥဒကသ္သ ပုဗ္ဗခေဠဘာဝာပတ္တိ ဝိယ တသ္သ ဥဒကသ္သ တဒာ ခာရဘာဝပ္ပတ္တိ ဟောတီတိ ဝုတ္တံ ‘‘အစ္စန္တခာရေ ဥဒကေ ပိဋ္ဌပိဏ္ဍံ ဝိယ ဝိလီယန္တီ’’တိ။
Kiṃ pana kammaṃ katvā tattha sattā nibbattantīti? Bhāriyaṃ dāruṇaṃ garukaṃ mātāpitūnaṃ dhammikasamaṇabrāhmaṇānañca upari aparādhaṃ aññañca divase divase pāṇavadhādiṃ sāhasikakammaṃ katvā uppajjanti tambapaṇṇidīpe abhayacoranāgacorādayo viya. Tesaṃ attabhāvo tigāvutiko hoti, vaggulīnaṃ viya dīghanakhā honti. Te rukkhe vagguliyo viya nakhehi cakkavāḷapāde lagganti, yadā saṃsappantā aññamaññassa hatthapāsagatā honti, atha ‘‘bhakkho no laddho’’ti maññamānā khādanatthaṃ gaṇhituṃ upakkamantā viparivattitvā lokasandhārake udake patanti, vāte paharantepi madhukaphalāni viya chijjitvā udake patanti, patitamattāva accantakhāre udake piṭṭhapiṇḍaṃ viya vilīyanti atisītalabhāvato ātapasantāpābhāvena. Atisītalabhāvameva hi sandhāya accantakhāratā vuttā. Na hi taṃ kappasaṇṭhahanaudakaṃ sampattikaramahāmeghavuṭṭhaṃ pathavīsandhārakaṃ kappavināsakaudakaṃ viya khāraṃ bhavituṃ arahati. Tathā hi sati pathavīpi vilīyeyya, tesaṃ vā pāpakammabalena petānaṃ pakatiudakassa pubbakheḷabhāvāpatti viya tassa udakassa tadā khārabhāvappatti hotīti vuttaṃ ‘‘accantakhāre udake piṭṭhapiṇḍaṃ viya vilīyantī’’ti.
အနန္တာနီတိ အပရိမာဏာနိ, ‘‘ဧတ္တကာနီ’’တိ အညေဟိ မိနိတုံ အသက္ကုဏေယ္ယာနိ။ တာနိ စ ဘဂဝာ အနန္တေန ဗုဒ္ဓဉာဏေန အဝေဒိ ‘‘အနန္တော အာကာသော, အနန္တော သတ္တနိကာယော, အနန္တာနိ စက္ကဝာဠာနီ’’တိ။ တိဝိဓမ္ပိ ဟိ အနန္တံ ဗုဒ္ဓဉာဏေန ပရိစ္ဆိန္ဒတိ သယမ္ပိ အနန္တတ္တာ။ ယာဝတကဉ္ဟိ ဉေယ္ယံ, တာဝတကံ ဉာဏံ။ ယာဝတကံ ဉာဏံ, တာဝတကမေဝ ဉေယ္ယံ။ ဉေယ္ယပရိယန္တိကံ ဉာဏံ, ဉာဏပရိယန္တိကံ ဉေယ္ယန္တိ။ တေန ဝုတ္တံ ‘‘အနန္တေန ဗုဒ္ဓဉာဏေန အဝေဒီ’’တိအာဒိ။ အနန္တတာ စသ္သ အနန္တဉေယ္ယပ္ပဋိဝိဇ္ဈနေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗာ တတ္ထ အပ္ပဋိဟတစာရတ္တာ။ ဣဒာနိ ယထာဝုတ္တမတ္ထံ နိဂမေန္တော အာဟ ‘‘ဧဝမသ္သ ဩကာသလောကောပိ သဗ္ဗထာ ဝိဒိတော’’တိ။
Anantānīti aparimāṇāni, ‘‘ettakānī’’ti aññehi minituṃ asakkuṇeyyāni. Tāni ca bhagavā anantena buddhañāṇena avedi ‘‘ananto ākāso, ananto sattanikāyo, anantāni cakkavāḷānī’’ti. Tividhampi hi anantaṃ buddhañāṇena paricchindati sayampi anantattā. Yāvatakañhi ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakameva ñeyyaṃ. Ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyyanti. Tena vuttaṃ ‘‘anantena buddhañāṇena avedī’’tiādi. Anantatā cassa anantañeyyappaṭivijjhaneneva veditabbā tattha appaṭihatacārattā. Idāni yathāvuttamatthaṃ nigamento āha ‘‘evamassa okāsalokopi sabbathā vidito’’ti.
အပိ စေတ္ထ ဝိဝဋ္ဋာဒီနမ္ပိ ဝိဒိတတာ ဝတ္တဗ္ဗာ, တသ္မာ ဝိဝဋ္ဋာဒယောပိ အာဒိတော ပဘုတိ ဧဝံ ဝေဒိတဗ္ဗာ – သံဝဋ္ဋော သံဝဋ္ဋဋ္ဌာယီ ဝိဝဋ္ဋော ဝိဝဋ္ဋဋ္ဌာယီတိ ကပ္ပသ္သ စတ္တာရိ အသင္ခ္ယေယ္ယာနိ။ တတ္ထ သံဝဋ္ဋနံ ဝိနသ္သနံ သံဝဋ္ဋော, ဝိနသ္သမာနော အသင္ခ္ယေယ္ယကပ္ပော။ သော ပန အတ္ထတော ကာလောယေဝ, တဒာ ပဝတ္တမာနသင္ခာရဝသေနသ္သ ဝိနာသော ဝေဒိတဗ္ဗော။ သံဝဋ္ဋတော ဥဒ္ဓံ တထာဌာယီကာလော သံဝဋ္ဋဋ္ဌာယီ။ ဝိဝဋ္ဋနံ နိဗ္ဗတ္တနံ ဝဍ္ဎနံ ဝာ ဝိဝဋ္ဋော, ဝဍ္ဎမာနော အသင္ခ္ယေယ္ယကပ္ပော။ သောပိ အတ္ထတော ကာလောယေဝ, တဒာ ပဝတ္တမာနသင္ခာရဝသေနသ္သ ဝဍ္ဎိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဝိဝဋ္ဋတော ဥဒ္ဓံ တထာဌာယီကာလော ဝိဝဋ္ဋဋ္ဌာယီ။ တတ္ထ တယော သံဝဋ္ဋာ တေဇောသံဝဋ္ဋော အာပောသံဝဋ္ဋော ဝာယောသံဝဋ္ဋောတိ။ တိသ္သော သံဝဋ္ဋသီမာ အာဘသ္သရာ သုဘကိဏ္ဟာ ဝေဟပ္ဖလာတိ။ ယဒာ ကပ္ပော တေဇေန သံဝဋ္ဋတိ, တဒာ အာဘသ္သရတော ဟေဋ္ဌာ အဂ္ဂိနာ ဍယ္ဟတိ။ ယဒာ အာပေန သံဝဋ္ဋတိ, တဒာ သုဘကိဏ္ဟတော ဟေဋ္ဌာ ဥဒကေန ဝိလီယတိ။ ယဒာ ဝာယုနာ သံဝဋ္ဋတိ, တဒာ ဝေဟပ္ဖလတော ဟေဋ္ဌာ ဝာတေန ဝိဒ္ဓံသတိ။
Api cettha vivaṭṭādīnampi viditatā vattabbā, tasmā vivaṭṭādayopi ādito pabhuti evaṃ veditabbā – saṃvaṭṭo saṃvaṭṭaṭṭhāyī vivaṭṭo vivaṭṭaṭṭhāyīti kappassa cattāri asaṅkhyeyyāni. Tattha saṃvaṭṭanaṃ vinassanaṃ saṃvaṭṭo, vinassamāno asaṅkhyeyyakappo. So pana atthato kāloyeva, tadā pavattamānasaṅkhāravasenassa vināso veditabbo. Saṃvaṭṭato uddhaṃ tathāṭhāyīkālo saṃvaṭṭaṭṭhāyī. Vivaṭṭanaṃ nibbattanaṃ vaḍḍhanaṃ vā vivaṭṭo, vaḍḍhamāno asaṅkhyeyyakappo. Sopi atthato kāloyeva, tadā pavattamānasaṅkhāravasenassa vaḍḍhi veditabbā. Vivaṭṭato uddhaṃ tathāṭhāyīkālo vivaṭṭaṭṭhāyī. Tattha tayo saṃvaṭṭā tejosaṃvaṭṭo āposaṃvaṭṭo vāyosaṃvaṭṭoti. Tisso saṃvaṭṭasīmā ābhassarā subhakiṇhā vehapphalāti. Yadā kappo tejena saṃvaṭṭati, tadā ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā āpena saṃvaṭṭati, tadā subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vāyunā saṃvaṭṭati, tadā vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṃsati.
ဝိတ္ထာရတော ပန တီသုပိ သံဝဋ္ဋကာလေသု ဧကံ ဗုဒ္ဓက္ခေတ္တံ ဝိနသ္သတိ။ ဗုဒ္ဓက္ခေတ္တံ နာမ တိဝိဓံ ဟောတိ ဇာတိက္ခေတ္တံ အာဏာက္ခေတ္တံ ဝိသယက္ခေတ္တဉ္စ။ တတ္ထ ဇာတိက္ခေတ္တံ ဒသသဟသ္သစက္ကဝာဠပရိယန္တံ ဟောတိ, ယံ တထာဂတသ္သ ပဋိသန္ဓိဂ္ဂဟဏာဒီသု ကမ္ပတိ။ ယတ္တကေ ဟိ ဌာနေ တထာဂတသ္သ ပဋိသန္ဓိဉာဏာဒိဉာဏာနုဘာဝော ပုညဖလသမုတ္တေဇိတော သရသေနေဝ ပဋိဝိဇမ္ဘတိ, တံ သဗ္ဗမ္ပိ ဗုဒ္ဓင္ကုရသ္သ နိဗ္ဗတ္တနက္ခေတ္တံ နာမာတိ ဗုဒ္ဓက္ခေတ္တန္တိ ဝုစ္စတိ။ အာဏာက္ခေတ္တံ ပန ကောဋိသတသဟသ္သစက္ကဝာဠပရိယန္တံ, ယတ္ထ ရတနသုတ္တံ (ခု. ပာ. ၆.၁ အာဒယော; သု. နိ. ၂၂၄ အာဒယော) ခန္ဓပရိတ္တံ (အ. နိ. ၄.၆၇; ဇာ. ၁.၂.၁၀၅-၁၀၆; စူဠဝ. ၂၅၁ အာဒယော) ဓဇဂ္ဂပရိတ္တံ (သံ. နိ. ၁.၂၄၉) အာဋာနာဋိယပရိတ္တံ (ဒီ. နိ. ၃.၂၇၅ အာဒယော) မောရပရိတ္တန္တိ (ဇာ. ၁.၂.၁၇-၁၈) ဣမေသံ ပရိတ္တာနံ အာနုဘာဝော ဝတ္တတိ။ ဣဒ္ဓိမာ ဟိ စေတောဝသိပ္ပတ္တော အာဏာက္ခေတ္တပရိယာပန္နေ ယတ္ထ ကတ္ထစိ စက္ကဝာဠေ ဌတ္ဝာ အတ္တနော အတ္ထာယ ပရိတ္တံ ကတ္ဝာ တတ္ထေဝ အညံ စက္ကဝာဠံ ဂတောပိ ကတပရိတ္တော ဧဝ ဟောတိ။ ဧကစက္ကဝာဠေ ဌတ္ဝာ သဗ္ဗသတ္တာနံ အတ္ထာယ ပရိတ္တေ ကတေ အာဏာက္ခေတ္တေ သဗ္ဗသတ္တာနမ္ပိ အဘိသမ္ဘုဏာတေဝ ပရိတ္တာနုဘာဝော တတ္ထ ဒေဝတာဟိ ပရိတ္တာနံ သမ္ပဋိစ္ဆိတဗ္ဗတော, တသ္မာ တံ အာဏာက္ခေတ္တန္တိ ဝုစ္စတိ။ ဝိသယက္ခေတ္တံ ပန အနန္တံ အပရိမာဏံ။ အနန္တာပရိမာဏေသု ဟိ စက္ကဝာဠေသု ယံ ယံ တထာဂတော အာကင္ခတိ, တံ တံ ဇာနာတိ အာကင္ခပ္ပဋိဗဒ္ဓဝုတ္တိတာယ ဗုဒ္ဓဉာဏသ္သ။ ဧဝမေတေသု တီသု ဗုဒ္ဓက္ခေတ္တေသု ဧကံ အာဏာက္ခေတ္တံ ဝိနသ္သတိ, တသ္မိံ ပန ဝိနသ္သန္တေ ဇာတိက္ခေတ္တံ ဝိနဋ္ဌမေဝ ဟောတိ။ ဝိနသ္သန္တမ္ပိ ဧကတောဝ ဝိနသ္သတိ, သဏ္ဌဟန္တမ္ပိ ဧကတောဝ သဏ္ဌဟတိ, တသ္သေဝံ ဝိနာသော သဏ္ဌဟနဉ္စ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Vitthārato pana tīsupi saṃvaṭṭakālesu ekaṃ buddhakkhettaṃ vinassati. Buddhakkhettaṃ nāma tividhaṃ hoti jātikkhettaṃ āṇākkhettaṃ visayakkhettañca. Tattha jātikkhettaṃ dasasahassacakkavāḷapariyantaṃ hoti, yaṃ tathāgatassa paṭisandhiggahaṇādīsu kampati. Yattake hi ṭhāne tathāgatassa paṭisandhiñāṇādiñāṇānubhāvo puññaphalasamuttejito saraseneva paṭivijambhati, taṃ sabbampi buddhaṅkurassa nibbattanakkhettaṃ nāmāti buddhakkhettanti vuccati. Āṇākkhettaṃ pana koṭisatasahassacakkavāḷapariyantaṃ, yattha ratanasuttaṃ (khu. pā. 6.1 ādayo; su. ni. 224 ādayo) khandhaparittaṃ (a. ni. 4.67; jā. 1.2.105-106; cūḷava. 251 ādayo) dhajaggaparittaṃ (saṃ. ni. 1.249) āṭānāṭiyaparittaṃ (dī. ni. 3.275 ādayo) moraparittanti (jā. 1.2.17-18) imesaṃ parittānaṃ ānubhāvo vattati. Iddhimā hi cetovasippatto āṇākkhettapariyāpanne yattha katthaci cakkavāḷe ṭhatvā attano atthāya parittaṃ katvā tattheva aññaṃ cakkavāḷaṃ gatopi kataparitto eva hoti. Ekacakkavāḷe ṭhatvā sabbasattānaṃ atthāya paritte kate āṇākkhette sabbasattānampi abhisambhuṇāteva parittānubhāvo tattha devatāhi parittānaṃ sampaṭicchitabbato, tasmā taṃ āṇākkhettanti vuccati. Visayakkhettaṃ pana anantaṃ aparimāṇaṃ. Anantāparimāṇesu hi cakkavāḷesu yaṃ yaṃ tathāgato ākaṅkhati, taṃ taṃ jānāti ākaṅkhappaṭibaddhavuttitāya buddhañāṇassa. Evametesu tīsu buddhakkhettesu ekaṃ āṇākkhettaṃ vinassati, tasmiṃ pana vinassante jātikkhettaṃ vinaṭṭhameva hoti. Vinassantampi ekatova vinassati, saṇṭhahantampi ekatova saṇṭhahati, tassevaṃ vināso saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
ယသ္မိံ သမယေ ကပ္ပော အဂ္ဂိနာ နသ္သတိ, အာဒိတောဝ ကပ္ပဝိနာသကမဟာမေဃော ဥဋ္ဌဟိတ္ဝာ ကောဋိသတသဟသ္သစက္ကဝာဠေ ဧကံ မဟာဝသ္သံ ဝသ္သတိ , မနုသ္သာ တုဋ္ဌာ သဗ္ဗဗီဇာနိ နီဟရိတ္ဝာ ဝပန္တိ, သသ္သေသု ပန ဂောခာယိတမတ္တေသု ဇာတေသု ဂဒ္ရဘရဝံ ရဝန္တော ဧကဗိန္ဒုမ္ပိ န ဝသ္သတိ, တဒာ ပစ္ဆိန္နပစ္ဆိန္နမေဝ ဟောတိ ဝသ္သံ။ ဣဒံ သန္ဓာယ ဟိ ဘဂဝတာ ‘‘ဟောတိ သော, ဘိက္ခဝေ, သမယော ယံ ဗဟူနိ ဝသ္သာနိ ဗဟူနိ ဝသ္သသတာနိ ဗဟူနိ ဝသ္သသဟသ္သာနိ ဗဟူနိ ဝသ္သသတသဟသ္သာနိ ဒေဝော န ဝသ္သတီ’’တိ (အ. နိ. ၇.၆၆) ဝုတ္တံ။ ဝသ္သူပဇီဝိနောပိ သတ္တာ ကာလံ ကတ္ဝာ ပရိတ္တာဘာဒိဗ္ရဟ္မလောကေ နိဗ္ဗတ္တန္တိ, ပုပ္ဖဖလူပဇီဝိနိယော စ ဒေဝတာ။ ဧဝံ ဒီဃေ အဒ္ဓာနေ ဝီတိဝတ္တေ တတ္ထ တတ္ထ ဥဒကံ ပရိက္ခယံ ဂစ္ဆတိ, အထာနုပုဗ္ဗေန မစ္ဆကစ္ဆပာပိ ကာလံ ကတ္ဝာ ဗ္ရဟ္မလောကေ နိဗ္ဗတ္တန္တိ နေရယိကသတ္တာပိ။ တတ္ထ နေရယိကာ သတ္တမသူရိယပာတုဘာဝေ ဝိနသ္သန္တီတိ ဧကေ။
Yasmiṃ samaye kappo agginā nassati, āditova kappavināsakamahāmegho uṭṭhahitvā koṭisatasahassacakkavāḷe ekaṃ mahāvassaṃ vassati , manussā tuṭṭhā sabbabījāni nīharitvā vapanti, sassesu pana gokhāyitamattesu jātesu gadrabharavaṃ ravanto ekabindumpi na vassati, tadā pacchinnapacchinnameva hoti vassaṃ. Idaṃ sandhāya hi bhagavatā ‘‘hoti so, bhikkhave, samayo yaṃ bahūni vassāni bahūni vassasatāni bahūni vassasahassāni bahūni vassasatasahassāni devo na vassatī’’ti (a. ni. 7.66) vuttaṃ. Vassūpajīvinopi sattā kālaṃ katvā parittābhādibrahmaloke nibbattanti, pupphaphalūpajīviniyo ca devatā. Evaṃ dīghe addhāne vītivatte tattha tattha udakaṃ parikkhayaṃ gacchati, athānupubbena macchakacchapāpi kālaṃ katvā brahmaloke nibbattanti nerayikasattāpi. Tattha nerayikā sattamasūriyapātubhāve vinassantīti eke.
ဈာနံ ပန ဝိနာ နတ္ထိ ဗ္ရဟ္မလောကေ နိဗ္ဗတ္တိ, ဧတေသဉ္စ ကေစိ ဒုဗ္ဘိက္ခပီဠိတာ, ကေစိ အဘဗ္ဗာ ဈာနာဓိဂမာယ, တေ ကထံ တတ္ထ နိဗ္ဗတ္တန္တီတိ? ဒေဝလောကေ ပဋိလဒ္ဓဇ္ဈာနဝသေန။ တဒာ ဟိ ‘‘ဝသ္သသတသဟသ္သသ္သ အစ္စယေန ကပ္ပဝုဋ္ဌာနံ ဘဝိသ္သတီ’’တိ လောကဗ္ယူဟာ နာမ ကာမာဝစရဒေဝာ မုတ္တသိရာ ဝိကိဏ္ဏကေသာ ရုဒမ္မုခာ အသ္သူနိ ဟတ္ထေဟိ ပုဉ္ဆမာနာ ရတ္တဝတ္ထနိဝတ္ထာ အတိဝိယ ဝိရူပဝေသဓာရိနော ဟုတ္ဝာ မနုသ္သပထေ ဝိစရန္တာ ဧဝံ အာရောစေန္တိ ‘‘မာရိသာ မာရိသာ ဣတော ဝသ္သသတသဟသ္သသ္သ အစ္စယေန ကပ္ပဝုဋ္ဌာနံ ဘဝိသ္သတိ, အယံ လောကော ဝိနသ္သိသ္သတိ, မဟာသမုဒ္ဒောပိ ဥသ္သုသ္သိသ္သတိ, အယဉ္စ မဟာပထဝီ သိနေရု စ ပဗ္ဗတရာဇာ ဍယ္ဟိသ္သန္တိ ဝိနသ္သိသ္သန္တိ, ယာဝ ဗ္ရဟ္မလောကာ လောကဝိနာသော ဘဝိသ္သတိ, မေတ္တံ မာရိသာ ဘာဝေထ, ကရုဏံ, မုဒိတံ, ဥပေက္ခံ မာရိသာ ဘာဝေထ, မာတရံ ဥပဋ္ဌဟထ, ပိတရံ ဥပဋ္ဌဟထ, ကုလေ ဇေဋ္ဌာပစာယိနော ဟောထာ’’တိ။ တေ ပန ဒေဝာ လောကံ ဗ္ယူဟေန္တိ သမ္ပိဏ္ဍေန္တီတိ ‘‘လောကဗ္ယူဟာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ တေ ကိရ ဒိသ္ဝာ မနုသ္သာ ယတ္ထ ကတ္ထစိ ဌိတာပိ နိသိန္နာပိ သံဝေဂဇာတာ သမ္ဘမပ္ပတ္တာဝ ဟုတ္ဝာ တေသံ အာသန္နေ ဌာနေ သန္နိပတန္တိ။
Jhānaṃ pana vinā natthi brahmaloke nibbatti, etesañca keci dubbhikkhapīḷitā, keci abhabbā jhānādhigamāya, te kathaṃ tattha nibbattantīti? Devaloke paṭiladdhajjhānavasena. Tadā hi ‘‘vassasatasahassassa accayena kappavuṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti lokabyūhā nāma kāmāvacaradevā muttasirā vikiṇṇakesā rudammukhā assūni hatthehi puñchamānā rattavatthanivatthā ativiya virūpavesadhārino hutvā manussapathe vicarantā evaṃ ārocenti ‘‘mārisā mārisā ito vassasatasahassassa accayena kappavuṭṭhānaṃ bhavissati, ayaṃ loko vinassissati, mahāsamuddopi ussussissati, ayañca mahāpathavī sineru ca pabbatarājā ḍayhissanti vinassissanti, yāva brahmalokā lokavināso bhavissati, mettaṃ mārisā bhāvetha, karuṇaṃ, muditaṃ, upekkhaṃ mārisā bhāvetha, mātaraṃ upaṭṭhahatha, pitaraṃ upaṭṭhahatha, kule jeṭṭhāpacāyino hothā’’ti. Te pana devā lokaṃ byūhenti sampiṇḍentīti ‘‘lokabyūhā’’ti vuccanti. Te kira disvā manussā yattha katthaci ṭhitāpi nisinnāpi saṃvegajātā sambhamappattāva hutvā tesaṃ āsanne ṭhāne sannipatanti.
ကထံ ပနေတေ ကပ္ပဝုဋ္ဌာနံ ဇာနန္တီတိ? ‘‘ဓမ္မတာယ သဉ္စောဒိတာ’’တိ အာစရိယာ။ ‘‘တာဒိသနိမိတ္တဒသ္သနေနာ’’တိ ဧကေ။ ‘‘ဗ္ရဟ္မဒေဝတာဟိ ဥယ္ယောဇိတာ’’တိ အပရေ။ တေသံ ပန ဝစနံ သုတ္ဝာ ယေဘုယ္ယေန မနုသ္သာ စ ဘုမ္မဒေဝတာ စ သံဝေဂဇာတာ အညမညံ မုဒုစိတ္တာ ဟုတ္ဝာ မေတ္တာဒီနိ ပုညာနိ ကရိတ္ဝာ ဒေဝလောကေ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ တတ္ထ ဒိဗ္ဗသုဓာဘောဇနံ ဘုဉ္ဇိတ္ဝာ တတော ဝာယောကသိဏေ ပရိကမ္မံ ကတ္ဝာ ဈာနံ ပဋိလဘန္တိ။ ဒေဝာနံ ကိရ သုခသမ္ဖသ္သဝာတဂ္ဂဟဏပအစယေန ဝာယောကသိဏေ ဈာနာနိ သုခေနေဝ ဣဇ္ဈန္တိ။ တဒညေ ပန အာပာယိကာ သတ္တာ အပရာပရိယဝေဒနီယေန ကမ္မေန ဒေဝလောကေ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ အပရာပရိယဝေဒနီယကမ္မရဟိတော ဟိ သံသာရေ သံသရန္တော နာမ သတ္တော နတ္ထိ။ တေပိ တတ္ထ တထေဝ ဈာနံ ပဋိလဘန္တိ။ ဧဝံ ဒေဝလောကေ ပဋိလဒ္ဓဇ္ဈာနဝသေန သဗ္ဗေပိ ဗ္ရဟ္မလောကေ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ ဣဒဉ္စ ယေဘုယ္ယဝသေန ဝုတ္တံ။
Kathaṃ panete kappavuṭṭhānaṃ jānantīti? ‘‘Dhammatāya sañcoditā’’ti ācariyā. ‘‘Tādisanimittadassanenā’’ti eke. ‘‘Brahmadevatāhi uyyojitā’’ti apare. Tesaṃ pana vacanaṃ sutvā yebhuyyena manussā ca bhummadevatā ca saṃvegajātā aññamaññaṃ muducittā hutvā mettādīni puññāni karitvā devaloke nibbattanti. Tattha dibbasudhābhojanaṃ bhuñjitvā tato vāyokasiṇe parikammaṃ katvā jhānaṃ paṭilabhanti. Devānaṃ kira sukhasamphassavātaggahaṇapaacayena vāyokasiṇe jhānāni sukheneva ijjhanti. Tadaññe pana āpāyikā sattā aparāpariyavedanīyena kammena devaloke nibbattanti. Aparāpariyavedanīyakammarahito hi saṃsāre saṃsaranto nāma satto natthi. Tepi tattha tatheva jhānaṃ paṭilabhanti. Evaṃ devaloke paṭiladdhajjhānavasena sabbepi brahmaloke nibbattanti. Idañca yebhuyyavasena vuttaṃ.
ကေစိ ပန ‘‘အပာယသတ္တာ သံဝဋ္ဋမာနလောကဓာတူဟိ အညေသု လောကဓာတူသုပိ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ န ဟိ သဗ္ဗေ အပာယသတ္တာ တဒာ ရူပာရူပဘဝေသု ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတိ သက္ကာ ဝိညာတုံ အပာယေသု ဒီဃာယုကာနံ ဒေဝလောကူပပတ္တိယာ အသမ္ဘဝတော။ နိယတမိစ္ဆာဒိဋ္ဌိကော ပန ဝိနသ္သမာနေပိ ကပ္ပေ နိရယတော န မုစ္စတိယေဝ, တသ္မာ သော တတ္ထ အနိဗ္ဗတ္တိတ္ဝာ ပိဋ္ဌိစက္ကဝာဠေ နိဗ္ဗတ္တတိ။ နိယတမိစ္ဆာဒိဋ္ဌိယာ ဟိ သမန္နာဂတသ္သ ဘဝတော ဝုဋ္ဌာနံ နာမ နတ္ထိ။ တာယ ဟိ သမန္နာဂတသ္သ နေဝ သဂ္ဂော အတ္ထိ, န မဂ္ဂော, တသ္မာ သော သံဝဋ္ဋမာနစက္ကဝာဠတော အညတ္ထ နိရယေ နိဗ္ဗတ္တိတ္ဝာ ပစ္စတိ။ ကိံ ပန ပိဋ္ဌိစက္ကဝာဠံ န ဈာယတီတိ? ဈာယတိ။ တသ္မိံ ဈာယမာနေပိ ဧသ အာကာသေ ဧကသ္မိံ ပဒေသေ ပစ္စတီ’’တိ ဝဒန္တိ။
Keci pana ‘‘apāyasattā saṃvaṭṭamānalokadhātūhi aññesu lokadhātūsupi nibbattanti. Na hi sabbe apāyasattā tadā rūpārūpabhavesu uppajjantīti sakkā viññātuṃ apāyesu dīghāyukānaṃ devalokūpapattiyā asambhavato. Niyatamicchādiṭṭhiko pana vinassamānepi kappe nirayato na muccatiyeva, tasmā so tattha anibbattitvā piṭṭhicakkavāḷe nibbattati. Niyatamicchādiṭṭhiyā hi samannāgatassa bhavato vuṭṭhānaṃ nāma natthi. Tāya hi samannāgatassa neva saggo atthi, na maggo, tasmā so saṃvaṭṭamānacakkavāḷato aññattha niraye nibbattitvā paccati. Kiṃ pana piṭṭhicakkavāḷaṃ na jhāyatīti? Jhāyati. Tasmiṃ jhāyamānepi esa ākāse ekasmiṃ padese paccatī’’ti vadanti.
ဝသ္သူပစ္ဆေဒတော ပန ဥဒ္ဓံ ဒီဃသ္သ အဒ္ဓုနော အစ္စယေန ဒုတိယော သူရိယော ပာတုဘဝတိ, ပာတုဘူတေ ပန တသ္မိံ နေဝ ရတ္တိပရိစ္ဆေဒော, န ဒိဝာပရိစ္ဆေဒော ပညာယတိ။ ဧကော သူရိယော ဥဋ္ဌေတိ, ဧကော အတ္ထံ ဂစ္ဆတိ, အဝိစ္ဆိန္နသူရိယသန္တာပောဝ လောကော ဟောတိ။ ယထာ စ ကပ္ပဝုဋ္ဌာနကာလတော ပုဗ္ဗေ ဥပ္ပန္နသူရိယဝိမာနေ သူရိယဒေဝပုတ္တော ဟောတိ, ဧဝံ ကပ္ပဝိနာသကသူရိယေ နတ္ထိ။ ကပ္ပဝုဋ္ဌာနကာလေ ပန ယထာ အညေ ကာမာဝစရဒေဝာ, ဧဝံ သူရိယဒေဝပုတ္တောပိ ဈာနံ နိဗ္ဗတ္တေတ္ဝာ ဗ္ရဟ္မလောကံ ဥပပဇ္ဇတိ။ သူရိယမဏ္ဍလံ ပန ပဘသ္သရတရဉ္စေဝ တေဇဝန္တတရဉ္စ ဟုတ္ဝာ ပဝတ္တတိ။ တံ အန္တရဓာယိတ္ဝာ အညမေဝ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ အပရေ။ တတ္ထ ပကတိသူရိယေ ဝတ္တမာနေ အာကာသေ ဝလာဟကာပိ ဓူမသိခာပိ ဝတ္တန္တိ, ကပ္ပဝိနာသကသူရိယေ ဝတ္တမာနေ ဝိဂတဓူမဝလာဟကံ အာဒာသမဏ္ဍလံ ဝိယ နိမ္မလံ နဘံ ဟောတိ။ ဌပေတ္ဝာ ပဉ္စ မဟာနဒိယော သေသကုန္နဒိအာဒီသု ဥဒကံ သုသ္သတိ။
Vassūpacchedato pana uddhaṃ dīghassa addhuno accayena dutiyo sūriyo pātubhavati, pātubhūte pana tasmiṃ neva rattiparicchedo, na divāparicchedo paññāyati. Eko sūriyo uṭṭheti, eko atthaṃ gacchati, avicchinnasūriyasantāpova loko hoti. Yathā ca kappavuṭṭhānakālato pubbe uppannasūriyavimāne sūriyadevaputto hoti, evaṃ kappavināsakasūriye natthi. Kappavuṭṭhānakāle pana yathā aññe kāmāvacaradevā, evaṃ sūriyadevaputtopi jhānaṃ nibbattetvā brahmalokaṃ upapajjati. Sūriyamaṇḍalaṃ pana pabhassaratarañceva tejavantatarañca hutvā pavattati. Taṃ antaradhāyitvā aññameva uppajjatīti apare. Tattha pakatisūriye vattamāne ākāse valāhakāpi dhūmasikhāpi vattanti, kappavināsakasūriye vattamāne vigatadhūmavalāhakaṃ ādāsamaṇḍalaṃ viya nimmalaṃ nabhaṃ hoti. Ṭhapetvā pañca mahānadiyo sesakunnadiādīsu udakaṃ sussati.
တတောပိ ဒီဃသ္သ အဒ္ဓုနော အစ္စယေန တတိယော သူရိယော ပာတုဘဝတိ, ယသ္သ ပာတုဘာဝာ မဟာနဒိယောပိ သုသ္သန္တိ။
Tatopi dīghassa addhuno accayena tatiyo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā mahānadiyopi sussanti.
တတောပိ ဒီဃသ္သ အဒ္ဓုနော အစ္စယေန စတုတ္ထော သူရိယော ပာတုဘဝတိ, ယသ္သ ပာတုဘာဝာ ဟိမဝတိ မဟာနဒီနံ ပဘဝာ သီဟပ္ပပာတဒဟော မန္ဒာကိနီဒဟော ကဏ္ဏမုဏ္ဍဒဟော ရထကာရဒဟော အနောတတ္တဒဟော ဆဒ္ဒန္တဒဟော ကုဏာလဒဟောတိ ဣမေ သတ္တ မဟာသရာ သုသ္သန္တိ။
Tatopi dīghassa addhuno accayena catuttho sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā himavati mahānadīnaṃ pabhavā sīhappapātadaho mandākinīdaho kaṇṇamuṇḍadaho rathakāradaho anotattadaho chaddantadaho kuṇāladahoti ime satta mahāsarā sussanti.
တတောပိ ဒီဃသ္သ အဒ္ဓုနော အစ္စယေန ပဉ္စမော သူရိယော ပာတုဘဝတိ, ယသ္သ ပာတုဘာဝာ အနုပုဗ္ဗေန မဟာသမုဒ္ဒေ အင္ဂုလိပဗ္ဗတေမနမတ္တမ္ပိ ဥဒကံ န သဏ္ဌာတိ။
Tatopi dīghassa addhuno accayena pañcamo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā anupubbena mahāsamudde aṅgulipabbatemanamattampi udakaṃ na saṇṭhāti.
တတောပိ ဒီဃသ္သ အဒ္ဓုနော အစ္စယေန ဆဋ္ဌော သူရိယော ပာတုဘဝတိ, ယသ္သ ပာတုဘာဝာ သကလစက္ကဝာဠံ ဧကဓူမံ ဟောတိ ပရိယာဒိန္နသိနေဟံ ဓူမေန။ ယာယ ဟိ အာပောဓာတုယာ တတ္ထ တတ္ထ ပထဝီဓာတု အာဗန္ဓတ္တာ သမ္ပိဏ္ဍိတာ ဟုတ္ဝာ တိဋ္ဌတိ, သာ ဆဋ္ဌသူရိယပာတုဘာဝေန ပရိက္ခယံ ဂစ္ဆတိ။ ယထာ စိဒံ, ဧဝံ ကောဋိသတသဟသ္သစက္ကဝာဠာနိပိ။
Tatopi dīghassa addhuno accayena chaṭṭho sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā sakalacakkavāḷaṃ ekadhūmaṃ hoti pariyādinnasinehaṃ dhūmena. Yāya hi āpodhātuyā tattha tattha pathavīdhātu ābandhattā sampiṇḍitā hutvā tiṭṭhati, sā chaṭṭhasūriyapātubhāvena parikkhayaṃ gacchati. Yathā cidaṃ, evaṃ koṭisatasahassacakkavāḷānipi.
တတောပိ ဒီဃသ္သ အဒ္ဓုနော အစ္စယေန သတ္တမော သူရိယော ပာတုဘဝတိ, ယသ္သ ပာတုဘာဝာ သကလစက္ကဝာဠံ ဧကဇာလံ ဟောတိ သဒ္ဓိံ ကောဋိသတသဟသ္သစက္ကဝာဠေဟိ, ယောဇနသတိကာဒိဘေဒာနိ သိနေရုကူဋာနိ ပလုဇ္ဇိတ္ဝာ အာကာသေယေဝ အန္တရဓာယန္တိ။ သာ အဂ္ဂိဇာလာ ဥဋ္ဌဟိတ္ဝာ စာတုမဟာရာဇိကေ ဂဏ္ဟာတိ။ တတ္ထ ကနကဝိမာနရတနဝိမာနမဏိဝိမာနာနိ ဈာပေတ္ဝာ တာဝတိံသဘဝနံ ဂဏ္ဟာတိ။ ဧတေနေဝူပာယေန ယာဝ ပဌမဇ္ဈာနဘူမိံ ဂဏ္ဟာတိ, တတ္ထ တယောပိ ဗ္ရဟ္မလောကေ ဈာပေတ္ဝာ အာဘသ္သရေ အာဟစ္စ တိဋ္ဌတိ။ သာ ယာဝ အဏုမတ္တမ္ပိ သင္ခာရဂတံ အတ္ထိ, တာဝ န နိဗ္ဗာယတိ။ သဗ္ဗသင္ခာရပရိက္ခယာ ပန သပ္ပိတေလဇ္ဈာပနဂ္ဂိသိခာ ဝိယ ဆာရိကမ္ပိ အနဝသေသေတ္ဝာ နိဗ္ဗာယတိ။ ဟေဋ္ဌာအာကာသေန သဟ ဥပရိအာကာသော ဧကော ဟောတိ မဟန္ဓကာရော။
Tatopi dīghassa addhuno accayena sattamo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā sakalacakkavāḷaṃ ekajālaṃ hoti saddhiṃ koṭisatasahassacakkavāḷehi, yojanasatikādibhedāni sinerukūṭāni palujjitvā ākāseyeva antaradhāyanti. Sā aggijālā uṭṭhahitvā cātumahārājike gaṇhāti. Tattha kanakavimānaratanavimānamaṇivimānāni jhāpetvā tāvatiṃsabhavanaṃ gaṇhāti. Etenevūpāyena yāva paṭhamajjhānabhūmiṃ gaṇhāti, tattha tayopi brahmaloke jhāpetvā ābhassare āhacca tiṭṭhati. Sā yāva aṇumattampi saṅkhāragataṃ atthi, tāva na nibbāyati. Sabbasaṅkhāraparikkhayā pana sappitelajjhāpanaggisikhā viya chārikampi anavasesetvā nibbāyati. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāro.
ဧဝံ ဧကမသင္ခ္ယေယ္ယံ ဧကင္ဂဏံ ဟုတ္ဝာ ဌိတေ လောကသန္နိဝာသေ လောကသ္သ သဏ္ဌာနတ္ထာယ ဒေဝော ဝသ္သိတုံ အာရဘတိ, အာဒိတောဝ အန္တရဋ္ဌကေ ဟိမပာတော ဝိယ ဟောတိ။ တတော ကဏမတ္တာ တဏ္ဍုလမတ္တာ မုဂ္ဂမာသဗဒရအာမလကဧဠာလုကကုမ္ဘဏ္ဍအလာဗုမတ္တာ ဥဒကဓာရာ ဟုတ္ဝာ အနုက္ကမေန ဥသဘဒ္ဝေဥသဘအဍ္ဎဂာဝုတဂာဝုတအဍ္ဎယောဇနယောဇနဒ္ဝိယောဇန။ပေ.။ ယောဇနသတယောဇနသဟသ္သမတ္တာ ဟုတ္ဝာ ကောဋိသတသဟသ္သစက္ကဝာဠဂဗ္ဘန္တရံ ယာဝ အဝိနဋ္ဌဗ္ရဟ္မလောကာ ပူရေတ္ဝာ အန္တရဓာယတိ။ တံ ဥဒကံ ဟေဋ္ဌာ စ တိရိယဉ္စ ဝာတော သမုဋ္ဌဟိတ္ဝာ ဃနံ ကရောတိ ပရိဝဋုမံ ပဒုမိနီပတ္တေ ဥဒကဗိန္ဒုသဒိသံ။
Evaṃ ekamasaṅkhyeyyaṃ ekaṅgaṇaṃ hutvā ṭhite lokasannivāse lokassa saṇṭhānatthāya devo vassituṃ ārabhati, āditova antaraṭṭhake himapāto viya hoti. Tato kaṇamattā taṇḍulamattā muggamāsabadaraāmalakaeḷālukakumbhaṇḍaalābumattā udakadhārā hutvā anukkamena usabhadveusabhaaḍḍhagāvutagāvutaaḍḍhayojanayojanadviyojana…pe… yojanasatayojanasahassamattā hutvā koṭisatasahassacakkavāḷagabbhantaraṃ yāva avinaṭṭhabrahmalokā pūretvā antaradhāyati. Taṃ udakaṃ heṭṭhā ca tiriyañca vāto samuṭṭhahitvā ghanaṃ karoti parivaṭumaṃ paduminīpatte udakabindusadisaṃ.
ကထံ တာဝမဟန္တံ ဥဒကရာသိံ ဃနံ ကရောတီတိ စေ? ဝိဝရသမ္ပဒာနတော ဝာတသ္သာတိ။ တဉ္ဟိသ္သ တဟိံ တဟိံ ဝိဝရံ ဒေတိ။ တံ ဧဝံ ဝာတေန သမ္ပိဏ္ဍိယမာနံ ဃနံ ကရိယမာနံ ပရိက္ခယမာနံ အနုပုဗ္ဗေန ဟေဋ္ဌာ ဩတရတိ။ ဩတိဏ္ဏေ ဩတိဏ္ဏေ ဥဒကေ ဗ္ရဟ္မလောကဋ္ဌာနေ ဗ္ရဟ္မလောကော, ဥပရိစတုကာမာဝစရဒေဝလောကဋ္ဌာနေ စ ဒေဝလောကာ ပာတုဘဝန္တိ။ စာတုမဟာရာဇိကတာဝတိံသဘဝနာနိ ပန ပထဝီသမ္ဗန္ဓတာယ န တာဝ ပာတုဘဝန္တိ။ ပုရိမပထဝိဋ္ဌာနံ ဩတိဏ္ဏေ ပန ဗလဝဝာတာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ, တေ တံ ပိဟိတဒ္ဝာရေ ဓမ္မကရဏေ ဌိတဥဒကမိဝ နိရုသ္သာသံ ကတ္ဝာ ရုမ္ဘန္တိ ။ မဓုရောဒကံ ပရိက္ခယံ ဂစ္ဆမာနံ ဥပရိ ရသပထဝိံ သမုဋ္ဌာပေတိ, ဥဒကပိဋ္ဌေ ဥပ္ပလိနီပတ္တံ ဝိယ ပထဝီ သဏ္ဌာတိ။ သာ ဝဏ္ဏသမ္ပန္နာ စေဝ ဟောတိ ဂန္ဓရသသမ္ပန္နာ စ နိရုဒကပာယာသသ္သ ဥပရိ ပဋလံ ဝိယ။ ဧတ္ထ ပန မဟာဗောဓိပလ္လင္ကဋ္ဌာနံ ဝိနသ္သမာနေ လောကေ ပစ္ဆာ ဝိနသ္သတိ, သဏ္ဌဟမာနေ ပဌမံ သဏ္ဌဟတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Kathaṃ tāvamahantaṃ udakarāsiṃ ghanaṃ karotīti ce? Vivarasampadānato vātassāti. Tañhissa tahiṃ tahiṃ vivaraṃ deti. Taṃ evaṃ vātena sampiṇḍiyamānaṃ ghanaṃ kariyamānaṃ parikkhayamānaṃ anupubbena heṭṭhā otarati. Otiṇṇe otiṇṇe udake brahmalokaṭṭhāne brahmaloko, uparicatukāmāvacaradevalokaṭṭhāne ca devalokā pātubhavanti. Cātumahārājikatāvatiṃsabhavanāni pana pathavīsambandhatāya na tāva pātubhavanti. Purimapathaviṭṭhānaṃ otiṇṇe pana balavavātā uppajjanti, te taṃ pihitadvāre dhammakaraṇe ṭhitaudakamiva nirussāsaṃ katvā rumbhanti . Madhurodakaṃ parikkhayaṃ gacchamānaṃ upari rasapathaviṃ samuṭṭhāpeti, udakapiṭṭhe uppalinīpattaṃ viya pathavī saṇṭhāti. Sā vaṇṇasampannā ceva hoti gandharasasampannā ca nirudakapāyāsassa upari paṭalaṃ viya. Ettha pana mahābodhipallaṅkaṭṭhānaṃ vinassamāne loke pacchā vinassati, saṇṭhahamāne paṭhamaṃ saṇṭhahatīti veditabbaṃ.
တဒာ စ အာဘသ္သရဗ္ရဟ္မလောကေ ပဌမတရာဘိနိဗ္ဗတ္တာ သတ္တာ အာယုက္ခယာ ဝာ ပုညက္ခယာ ဝာ တတော စဝိတ္ဝာ ဩပပာတိကာ ဟုတ္ဝာ ဣဓူပပဇ္ဇန္တိ, တေ ဟောန္တိ သယံပဘာ အန္တလိက္ခစရာ, တေ တံ ရသပထဝိံ သာယိတ္ဝာ တဏ္ဟာဘိဘူတာ အာလုပ္ပကာရကံ ပရိဘုဉ္ဇိတုံ ဥပက္ကမန္တိ။ အထ တေသံ သယံပဘာ အန္တရဓာယတိ, အန္ဓကာရော ဟောတိ။ တေ အန္ဓကာရံ ဒိသ္ဝာ ဘာယန္တိ။ တတော တေသံ ဘယံ နာသေတ္ဝာ သူရဘာဝံ ဇနယန္တံ ပရိပုဏ္ဏပညာသယောဇနံ သူရိယမဏ္ဍလံ ပာတုဘဝတိ။ တေ တံ ဒိသ္ဝာ ‘‘အာလောကံ ပဋိလဘိမ္ဟာ’’တိ ဟဋ္ဌတုဋ္ဌာ ဟုတ္ဝာ ‘‘အမ္ဟာကံ ဘီတာနံ ဘယံ နာသေတ္ဝာ သူရဘာဝံ ဇနယန္တော ဥဋ္ဌိတော, တသ္မာ သူရိယော ဟောတူ’’တိ သူရိယောတ္ဝေဝသ္သ နာမံ ကရောန္တိ။
Tadā ca ābhassarabrahmaloke paṭhamatarābhinibbattā sattā āyukkhayā vā puññakkhayā vā tato cavitvā opapātikā hutvā idhūpapajjanti, te honti sayaṃpabhā antalikkhacarā, te taṃ rasapathaviṃ sāyitvā taṇhābhibhūtā āluppakārakaṃ paribhuñjituṃ upakkamanti. Atha tesaṃ sayaṃpabhā antaradhāyati, andhakāro hoti. Te andhakāraṃ disvā bhāyanti. Tato tesaṃ bhayaṃ nāsetvā sūrabhāvaṃ janayantaṃ paripuṇṇapaññāsayojanaṃ sūriyamaṇḍalaṃ pātubhavati. Te taṃ disvā ‘‘ālokaṃ paṭilabhimhā’’ti haṭṭhatuṭṭhā hutvā ‘‘amhākaṃ bhītānaṃ bhayaṃ nāsetvā sūrabhāvaṃ janayanto uṭṭhito, tasmā sūriyo hotū’’ti sūriyotvevassa nāmaṃ karonti.
အထ သူရိယေ ဒိဝသံ အာလောကံ ကတ္ဝာ အတ္ထင္ဂတေ ‘‘ယမ္ပိ အာလောကံ လဘိမ္ဟ, သောပိ နော နဋ္ဌော’’တိ ပုန ဘီတာ ဟောန္တိ။ တေသံ ဧဝံ ဟောတိ ‘‘သာဓု ဝတသ္သ, သစေ အညံ အာလောကံ လဘေယ္ယာမာ’’တိ။ တေသံ စိတ္တံ ဉတ္ဝာ ဝိယ ဧကူနပညာသယောဇနံ စန္ဒမဏ္ဍလံ ပာတုဘဝတိ။ တေ တံ ဒိသ္ဝာ ဘိယ္ယောသော မတ္တာယ ဟဋ္ဌတုဋ္ဌာ ဟုတ္ဝာ ‘‘အမ္ဟာကံ ဆန္ဒံ ဉတ္ဝာ ဝိယ ဥဋ္ဌိတော, တသ္မာ စန္ဒော ဟောတူ’’တိ စန္ဒောတ္ဝေဝသ္သ နာမံ ကရောန္တိ။
Atha sūriye divasaṃ ālokaṃ katvā atthaṅgate ‘‘yampi ālokaṃ labhimha, sopi no naṭṭho’’ti puna bhītā honti. Tesaṃ evaṃ hoti ‘‘sādhu vatassa, sace aññaṃ ālokaṃ labheyyāmā’’ti. Tesaṃ cittaṃ ñatvā viya ekūnapaññāsayojanaṃ candamaṇḍalaṃ pātubhavati. Te taṃ disvā bhiyyoso mattāya haṭṭhatuṭṭhā hutvā ‘‘amhākaṃ chandaṃ ñatvā viya uṭṭhito, tasmā cando hotū’’ti candotvevassa nāmaṃ karonti.
ဧဝံ စန္ဒိမသူရိယေသု ပာတုဘူတေသု နက္ခတ္တာနိ တာရကရူပာနိ ပာတုဘဝန္တိ, တတော ပဘုတိ ရတ္တိန္ဒိဝာ ပညာယန္တိ, အနုက္ကမေန စ မာသဍ္ဎမာသဥတုသံဝစ္ဆရာ, စန္ဒိမသူရိယာနံ ပာတုဘူတဒိဝသေယေဝ သိနေရုစက္ကဝာဠဟိမဝန္တပဗ္ဗတာ ဒီပသမုဒ္ဒာ စ ပာတုဘဝန္တိ။ တေ စ ခော အပုဗ္ဗံ အစရိမံ ဖဂ္ဂုဏပုဏ္ဏမဒိဝသေယေဝ ပာတုဘဝန္တိ။ ကထံ? ယထာ နာမ ကင္ဂုဘတ္တေ ပစ္စမာနေ ဧကပ္ပဟာရေနေဝ ပုဗ္ဗုဠကာ ဥဋ္ဌဟန္တိ, ဧကေ ပဒေသာ ထူပထူပာ ဟောန္တိ, ဧကေ နိန္နနိန္နာ, ဧကေ သမသမာ, ဧဝမေဝ ထူပထူပဋ္ဌာနေ ပဗ္ဗတာ ဟောန္တိ, နိန္နနိန္နဋ္ဌာနေ သမုဒ္ဒာ, သမသမဋ္ဌာနေ ဒီပာတိ။
Evaṃ candimasūriyesu pātubhūtesu nakkhattāni tārakarūpāni pātubhavanti, tato pabhuti rattindivā paññāyanti, anukkamena ca māsaḍḍhamāsautusaṃvaccharā, candimasūriyānaṃ pātubhūtadivaseyeva sinerucakkavāḷahimavantapabbatā dīpasamuddā ca pātubhavanti. Te ca kho apubbaṃ acarimaṃ phagguṇapuṇṇamadivaseyeva pātubhavanti. Kathaṃ? Yathā nāma kaṅgubhatte paccamāne ekappahāreneva pubbuḷakā uṭṭhahanti, eke padesā thūpathūpā honti, eke ninnaninnā, eke samasamā, evameva thūpathūpaṭṭhāne pabbatā honti, ninnaninnaṭṭhāne samuddā, samasamaṭṭhāne dīpāti.
အထ တေသံ သတ္တာနံ ရသပထဝိံ ပရိဘုဉ္ဇန္တာနံ ကမ္မေန ဧကစ္စေ ဝဏ္ဏဝန္တော ဟောန္တိ, ဧကစ္စေ ဒုဗ္ဗဏ္ဏာ ဟောန္တိ။ တတ္ထ ဝဏ္ဏဝန္တော ဒုဗ္ဗဏ္ဏေ အတိမညန္တိ, တေသံ အတိမာနပစ္စယာ သာပိ ရသပထဝီ အန္တရဓာယတိ, ဘူမိပပ္ပဋကော ပာတုဘဝတိ။ အထ နေသံ တေနေဝ နယေန သောပိ အန္တရဓာယတိ, အထ ပဒာလတာ ပာတုဘဝတိ။ တေနေဝ နယေန သာပိ အန္တရဓာယတိ, အကဋ္ဌပာကော သာလိ ပာတုဘဝတိ အကဏော အထုသော သုဂန္ဓော တဏ္ဍုလဖလော။ တတော နေသံ ဘာဇနာနိ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ။ တေ သာလိံ ဘာဇနေ ဌပေတ္ဝာ ပာသာဏပိဋ္ဌိယံ ဌပေန္တိ, သယမေဝ ဇာလသိခာ ဥဋ္ဌဟိတ္ဝာ တံ ပစတိ။ သော ဟောတိ ဩဒနော သုမနဇာတိပုပ္ဖသဒိသော, န တသ္သ သူပေန ဝာ ဗ္ယဉ္ဇနေန ဝာ ကရဏီယံ အတ္ထိ, ယံ ယံ ရသံ ဘုဉ္ဇိတုကာမာ ဟောန္တိ, တံတံရသောဝ ဟောတိ။ တေသံ တံ ဩဠာရိကံ အာဟာရံ အာဟရယတံ တတော ပဘုတိ မုတ္တကရီသံ သဉ္ဇာယတိ။ တထာ ဟိ ရသပထဝီ ဘူမိပပ္ပဋကော ပဒာလတာတိ ဣမေ တာဝ ပရိဘုတ္တာ သုဓာဟာရော ဝိယ ခုဒံ ဝိနောဒေတ္ဝာ ရသဟရဏီဟိ ရသမေဝ ပရိဗ္ယူဟေန္တာ တိဋ္ဌန္တိ ဝတ္ထုနော သုခုမဘာဝေန, န နိသ္သန္ဒာ, သုခုမဘာဝေနေဝ ဂဟဏိန္ဓနမေဝ စ ဟောတိ။ ဩဒနော ပန ပရိဘုတ္တော ရသံ ဝဍ္ဎေန္တောပိ ဝတ္ထုနော ဩဠာရိကဘာဝေနေဝ နိသ္သန္ဒံ ဝိသ္သဇ္ဇေန္တော ပသ္သာဝံ ကရီသဉ္စ ဥပ္ပာဒေတိ။
Atha tesaṃ sattānaṃ rasapathaviṃ paribhuñjantānaṃ kammena ekacce vaṇṇavanto honti, ekacce dubbaṇṇā honti. Tattha vaṇṇavanto dubbaṇṇe atimaññanti, tesaṃ atimānapaccayā sāpi rasapathavī antaradhāyati, bhūmipappaṭako pātubhavati. Atha nesaṃ teneva nayena sopi antaradhāyati, atha padālatā pātubhavati. Teneva nayena sāpi antaradhāyati, akaṭṭhapāko sāli pātubhavati akaṇo athuso sugandho taṇḍulaphalo. Tato nesaṃ bhājanāni uppajjanti. Te sāliṃ bhājane ṭhapetvā pāsāṇapiṭṭhiyaṃ ṭhapenti, sayameva jālasikhā uṭṭhahitvā taṃ pacati. So hoti odano sumanajātipupphasadiso, na tassa sūpena vā byañjanena vā karaṇīyaṃ atthi, yaṃ yaṃ rasaṃ bhuñjitukāmā honti, taṃtaṃrasova hoti. Tesaṃ taṃ oḷārikaṃ āhāraṃ āharayataṃ tato pabhuti muttakarīsaṃ sañjāyati. Tathā hi rasapathavī bhūmipappaṭako padālatāti ime tāva paribhuttā sudhāhāro viya khudaṃ vinodetvā rasaharaṇīhi rasameva paribyūhentā tiṭṭhanti vatthuno sukhumabhāvena, na nissandā, sukhumabhāveneva gahaṇindhanameva ca hoti. Odano pana paribhutto rasaṃ vaḍḍhentopi vatthuno oḷārikabhāveneva nissandaṃ vissajjento passāvaṃ karīsañca uppādeti.
အထ တေသံ နိက္ခမနတ္ထာယ ဝဏမုခာနိ ပဘိဇ္ဇန္တိ။ ပုရိသသ္သ ပုရိသဘာဝော, ဣတ္ထိယာ ဣတ္ထိဘာဝော ပာတုဘဝတိ။ ပုရိမတ္တဘာဝေသု ဟိ ပဝတ္တဥပစာရဇ္ဈာနာနုဘာဝေန ယာဝ သတ္တသန္တာနေသု ကာမရာဂော ဝိက္ခမ္ဘနဝေဂေန သမိတော , န တာဝ ဗဟလကာမရာဂူပနိသ္သယာနိ ဣတ္ထိပုရိသိန္ဒ္ရိယာနိ ပာတုရဟေသုံ။ ယဒာ ပနသ္သ ဝိစ္ဆိန္နတာယ ဗဟလကာမရာဂော လဒ္ဓာဝသရော အဟောသိ, တဒာ တဒုပနိသ္သယာနိ တာနိ သတ္တာနံ အတ္တဘာဝေသု သဉ္ဇာယိံသု, တဒာ ဣတ္ထီ ပုရိသံ, ပုရိသော စ ဣတ္ထိံ အတိဝေလံ ဥပနိဇ္ဈာယတိ။ တေသံ အတိဝေလံ ဥပနိဇ္ဈာယနပစ္စယာ ကာမပရိဠာဟော ဥပ္ပဇ္ဇတိ, တတော မေထုနံ ဓမ္မံ ပဋိသေဝန္တိ။ တေ အသဒ္ဓမ္မပဋိသေဝနပစ္စယာ ဝိညူဟိ ဂရဟိယမာနာ ဝိဟေဌိယမာနာ တသ္သ အသဒ္ဓမ္မသ္သ ပဋိစ္ဆာဒနဟေတု အဂာရာနိ ကရောန္တိ။ တေ အဂာရံ အဇ္ဈာဝသမာနာ အနုက္ကမေန အညတရသ္သ အလသဇာတိကသ္သ သတ္တသ္သ ဒိဋ္ဌာနုဂတိံ အာပဇ္ဇန္တာ သန္နိဓိံ ကရောန္တိ။ တတော ပဘုတိ ကဏောပိ ထုသောပိ တဏ္ဍုလံ ပရိယောနန္ဓန္တိ, လာယိတဋ္ဌာနမ္ပိ န ပဋိဝိရုဟတိ။
Atha tesaṃ nikkhamanatthāya vaṇamukhāni pabhijjanti. Purisassa purisabhāvo, itthiyā itthibhāvo pātubhavati. Purimattabhāvesu hi pavattaupacārajjhānānubhāvena yāva sattasantānesu kāmarāgo vikkhambhanavegena samito , na tāva bahalakāmarāgūpanissayāni itthipurisindriyāni pāturahesuṃ. Yadā panassa vicchinnatāya bahalakāmarāgo laddhāvasaro ahosi, tadā tadupanissayāni tāni sattānaṃ attabhāvesu sañjāyiṃsu, tadā itthī purisaṃ, puriso ca itthiṃ ativelaṃ upanijjhāyati. Tesaṃ ativelaṃ upanijjhāyanapaccayā kāmapariḷāho uppajjati, tato methunaṃ dhammaṃ paṭisevanti. Te asaddhammapaṭisevanapaccayā viññūhi garahiyamānā viheṭhiyamānā tassa asaddhammassa paṭicchādanahetu agārāni karonti. Te agāraṃ ajjhāvasamānā anukkamena aññatarassa alasajātikassa sattassa diṭṭhānugatiṃ āpajjantā sannidhiṃ karonti. Tato pabhuti kaṇopi thusopi taṇḍulaṃ pariyonandhanti, lāyitaṭṭhānampi na paṭiviruhati.
တေ သန္နိပတိတ္ဝာ အနုတ္ထုနန္တိ ‘‘ပာပကာ ဝတ ဘော ဓမ္မာ သတ္တေသု ပာတုဘူတာ, မယဉ္ဟိ ပုဗ္ဗေ မနောမယာ အဟုမ္ဟာ’’တိ, အဂ္ဂညသုတ္တေ (ဒီ. နိ. ၃.၁၂၈) ဝုတ္တနယေန ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗံ။ တတော မရိယာဒံ ဌပေန္တိ, အထညတရော သတ္တော အညသ္သ ဘာဂံ အဒိန္နံ အာဒိယတိ, တံ ဒ္ဝိက္ခတ္တုံ ပရိဘာသေတ္ဝာ တတိယဝာရေ ပာဏိလေဍ္ဍုဒဏ္ဍေဟိ ပဟရန္တိ။ တေ ဧဝံ အဒိန္နာဒာနေ ကလဟမုသာဝာဒဒဏ္ဍာဒာနေသု ဥပ္ပန္နေသု စ သန္နိပတိတ္ဝာ စိန္တယန္တိ ‘‘ယန္နူန မယံ ဧကံ သတ္တံ သမ္မန္နေယ္ယာမ, ယော နော သမ္မာ ခီယိတဗ္ဗံ ခီယေယ္ယ, ဂရဟိတဗ္ဗံ ဂရဟေယ္ယ, ပဗ္ဗာဇေတဗ္ဗံ ပဗ္ဗာဇေယ္ယ, မယံ ပနသ္သ သာလီနံ ဘာဂမနုပ္ပဒသ္သာမာ’’တိ။ ဧဝံ ကတသန္နိဋ္ဌာနေသု ပန သတ္တေသု ဣမသ္မိံ တာဝ ကပ္ပေ အယမေဝ ဘဂဝာ ဗောဓိသတ္တဘူတော တေန သမယေန တေသု သတ္တေသု အဘိရူပတရော စ ဒသ္သနီယတရော စ မဟေသက္ခတရော စ ဗုဒ္ဓိသမ္ပန္နော ပဋိဗလော နိဂ္ဂဟပဂ္ဂဟံ ကာတုံ။ တေ တံ ဥပသင္ကမိတ္ဝာ ယာစိတ္ဝာ သမ္မန္နိံသု။ သော တေန မဟာဇနေန သမ္မတောတိ မဟာသမ္မတော, ခေတ္တာနံ အဓိပတီတိ ခတ္တိယော, ဓမ္မေန သမေန ပရေသံ ရဉ္ဇေတီတိ ရာဇာတိ တီဟိ နာမေဟိ ပညာယိတ္ထ။ ယဉ္ဟိ လောကေ အစ္ဆရိယဋ္ဌာနံ, ဗောဓိသတ္တောဝ တတ္ထ အာဒိပုရိသောတိ ဧဝံ ဗောဓိသတ္တံ အာဒိံ ကတ္ဝာ ခတ္တိယမဏ္ဍလေ သဏ္ဌိတေ အနုပုဗ္ဗေန ဗ္ရာဟ္မဏာဒယောပိ ဝဏ္ဏာ သဏ္ဌဟိံသု။
Te sannipatitvā anutthunanti ‘‘pāpakā vata bho dhammā sattesu pātubhūtā, mayañhi pubbe manomayā ahumhā’’ti, aggaññasutte (dī. ni. 3.128) vuttanayena vitthāretabbaṃ. Tato mariyādaṃ ṭhapenti, athaññataro satto aññassa bhāgaṃ adinnaṃ ādiyati, taṃ dvikkhattuṃ paribhāsetvā tatiyavāre pāṇileḍḍudaṇḍehi paharanti. Te evaṃ adinnādāne kalahamusāvādadaṇḍādānesu uppannesu ca sannipatitvā cintayanti ‘‘yannūna mayaṃ ekaṃ sattaṃ sammanneyyāma, yo no sammā khīyitabbaṃ khīyeyya, garahitabbaṃ garaheyya, pabbājetabbaṃ pabbājeyya, mayaṃ panassa sālīnaṃ bhāgamanuppadassāmā’’ti. Evaṃ katasanniṭṭhānesu pana sattesu imasmiṃ tāva kappe ayameva bhagavā bodhisattabhūto tena samayena tesu sattesu abhirūpataro ca dassanīyataro ca mahesakkhataro ca buddhisampanno paṭibalo niggahapaggahaṃ kātuṃ. Te taṃ upasaṅkamitvā yācitvā sammanniṃsu. So tena mahājanena sammatoti mahāsammato, khettānaṃ adhipatīti khattiyo, dhammena samena paresaṃ rañjetīti rājāti tīhi nāmehi paññāyittha. Yañhi loke acchariyaṭṭhānaṃ, bodhisattova tattha ādipurisoti evaṃ bodhisattaṃ ādiṃ katvā khattiyamaṇḍale saṇṭhite anupubbena brāhmaṇādayopi vaṇṇā saṇṭhahiṃsu.
တတ္ထ ကပ္ပဝိနာသကမဟာမေဃတော ယာဝ ဇာလောပစ္ဆေဒော, ဣဒမေကမသင္ခ္ယေယ္ယံ သံဝဋ္ဋောတိ ဝုစ္စတိ။ ကပ္ပဝိနာသကဇာလောပစ္ဆေဒတော ယာဝ ကောဋိသတသဟသ္သစက္ကဝာဠပရိပူရကော သမ္ပတ္တိမဟာမေဃော, ဣဒံ ဒုတိယမသင္ခ္ယေယ္ယံ သံဝဋ္ဋဋ္ဌာယီတိ ဝုစ္စတိ။ သမ္ပတ္တိမဟာမေဃတော ယာဝ စန္ဒိမသူရိယပာတုဘာဝော, ဣဒံ တတိယမသင္ခ္ယေယ္ယံ ဝိဝဋ္ဋောတိ ဝုစ္စတိ။ စန္ဒိမသူရိယပာတုဘာဝတော ယာဝ ပုန ကပ္ပဝိနာသကမဟာမေဃော, ဣဒံ စတုတ္ထမသင္ခ္ယေယ္ယံ ဝိဝဋ္ဋဋ္ဌာယီတိ ဝုစ္စတိ။ ဝိဝဋ္ဋဋ္ဌာယီအသင္ခ္ယေယ္ယံ စတုသဋ္ဌိအန္တရကပ္ပသင္ဂဟံ။ ‘‘ဝီသတိအန္တရကပ္ပသင္ဂဟ’’န္တိ ကေစိ။ သေသာသင္ခ္ယေယ္ယာနိ ကာလတော တေန သမပ္ပမာဏာနေဝ။ ဣမာနိ စတ္တာရိ အသင္ခ္ယေယ္ယာနိ ဧကော မဟာကပ္ပော ဟောတိ။ ဧဝံ တာဝ အဂ္ဂိနာ ဝိနာသော စ သဏ္ဌဟနဉ္စ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva jālopacchedo, idamekamasaṅkhyeyyaṃ saṃvaṭṭoti vuccati. Kappavināsakajālopacchedato yāva koṭisatasahassacakkavāḷaparipūrako sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkhyeyyaṃ saṃvaṭṭaṭṭhāyīti vuccati. Sampattimahāmeghato yāva candimasūriyapātubhāvo, idaṃ tatiyamasaṅkhyeyyaṃ vivaṭṭoti vuccati. Candimasūriyapātubhāvato yāva puna kappavināsakamahāmegho, idaṃ catutthamasaṅkhyeyyaṃ vivaṭṭaṭṭhāyīti vuccati. Vivaṭṭaṭṭhāyīasaṅkhyeyyaṃ catusaṭṭhiantarakappasaṅgahaṃ. ‘‘Vīsatiantarakappasaṅgaha’’nti keci. Sesāsaṅkhyeyyāni kālato tena samappamāṇāneva. Imāni cattāri asaṅkhyeyyāni eko mahākappo hoti. Evaṃ tāva agginā vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
ယသ္မိံ ပန သမယေ ကပ္ပော ဥဒကေန နသ္သတိ, အာဒိတောဝ ကပ္ပဝိနာသကမဟာမေဃော ဝုဋ္ဌဟိတ္ဝာတိ ပုဗ္ဗေ ဝုတ္တနယေနေဝ ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗံ။ အယံ ပန ဝိသေသော – ယထာ တတ္ထ ဒုတိယသူရိယော, ဧဝမိဓ ကပ္ပဝိနာသကော ခာရုဒကမဟာမေဃော ဝုဋ္ဌာတိ။ သော အာဒိတော သုခုမံ သုခုမံ ဝသ္သန္တော အနုက္ကမေန မဟာဓာရာဟိ ကောဋိသတသဟသ္သစက္ကဝာဠာနံ ပူရေန္တော ဝသ္သတိ။ ခာရုဒကေန ဖုဋ္ဌဖုဋ္ဌာ ပထဝီပဗ္ဗတာဒယော ဝိလီယန္တိ, ဥဒကံ သမန္တတော ဝာတေဟိ ဓာရီယတိ။ ပထဝိယာ ဟေဋ္ဌိမန္တတော ပဘုတိ ယာဝ ဒုတိယဇ္ဈာနဘူမိံ ဥဒကံ ဂဏ္ဟာတိ။ တေန ဟိ ခာရုဒကေန ဖုဋ္ဌဖုဋ္ဌာ ပထဝီပဗ္ဗတာဒယော ဥဒကေ ပက္ခိတ္တလောဏသက္ခရာ ဝိယ ဝိလီယန္တေဝ, တသ္မာ ပထဝီသန္ဓာရကဥဒကေန သဒ္ဓိံ ဧကူဒကမေဝ တံ ဟောတီတိ ကေစိ။ အပရေ ပန ‘‘ပထဝီသန္ဓာရကဥဒကံ တံ သန္ဓာရကဝာယုက္ခန္ဓဉ္စ အနဝသေသတော ဝိနာသေတ္ဝာ သဗ္ဗတ္ထ သယမေဝ ဧကော ဃနဘူတော တိဋ္ဌတီ’’တိ ဝဒန္တိ, တံ ယုတ္တံ။ ဥပရိ ပန ဆပိ ဗ္ရဟ္မလောကေ ဝိလီယာပေတ္ဝာ သုဘကိဏ္ဟေ အာဟစ္စ တိဋ္ဌတိ, တံ ယာဝ အဏုမတ္တမ္ပိ သင္ခာရဂတံ အတ္ထိ, တာဝ န ဝူပသမ္မတိ, ဥဒကာနုဂတံ ပန သဗ္ဗံ သင္ခာရဂတံ အဘိဘဝိတ္ဝာ သဟသာ ဝူပသမ္မတိ, အန္တရဓာနံ ဂစ္ဆတိ။ ဟေဋ္ဌာအာကာသေန သဟ ဥပရိအာကာသော ဧကော ဟောတိ မဟန္ဓကာရောတိ သဗ္ဗံ ဝုတ္တသဒိသံ။ ကေဝလံ ပနိဓ အာဘသ္သရဗ္ရဟ္မလောကံ အာဒိံ ကတ္ဝာ လောကော ပာတုဘဝတိ။ သုဘကိဏ္ဟတော စဝိတ္ဝာ အာဘသ္သရဋ္ဌာနာဒီသု သတ္တာ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ တတ္ထ ကပ္ပဝိနာသကမဟာမေဃတော ယာဝ ကပ္ပဝိနာသကခာရုဒကောပစ္ဆေဒော, ဣဒမေကမသင္ခ္ယေယ္ယံ ။ ဥဒကုပစ္ဆေဒတော ယာဝ သမ္ပတ္တိမဟာမေဃော, ဣဒံ ဒုတိယမသင္ခ္ယေယ္ယံ။ သမ္ပတ္တိမဟာမေဃတော ယာဝ စန္ဒိမသူရိယပာတုဘာဝော, ဣဒံ တတိယမသင္ခ္ယေယ္ယံ။ စန္ဒိမသူရိယပာတုဘာဝတော ယာဝ ကပ္ပဝိနာသကမဟအာမေဃော, ဣဒံ စတုတ္ထမသင္ခ္ယေယ္ယံ။ ဣမာနိ စတ္တာရိ အသင္ခ္ယေယ္ယာနိ ဧကော မဟာကပ္ပော ဟောတိ။ ဧဝံ ဥဒကေန ဝိနာသော စ သဏ္ဌဟနဉ္စ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Yasmiṃ pana samaye kappo udakena nassati, āditova kappavināsakamahāmegho vuṭṭhahitvāti pubbe vuttanayeneva vitthāretabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – yathā tattha dutiyasūriyo, evamidha kappavināsako khārudakamahāmegho vuṭṭhāti. So ādito sukhumaṃ sukhumaṃ vassanto anukkamena mahādhārāhi koṭisatasahassacakkavāḷānaṃ pūrento vassati. Khārudakena phuṭṭhaphuṭṭhā pathavīpabbatādayo vilīyanti, udakaṃ samantato vātehi dhārīyati. Pathaviyā heṭṭhimantato pabhuti yāva dutiyajjhānabhūmiṃ udakaṃ gaṇhāti. Tena hi khārudakena phuṭṭhaphuṭṭhā pathavīpabbatādayo udake pakkhittaloṇasakkharā viya vilīyanteva, tasmā pathavīsandhārakaudakena saddhiṃ ekūdakameva taṃ hotīti keci. Apare pana ‘‘pathavīsandhārakaudakaṃ taṃ sandhārakavāyukkhandhañca anavasesato vināsetvā sabbattha sayameva eko ghanabhūto tiṭṭhatī’’ti vadanti, taṃ yuttaṃ. Upari pana chapi brahmaloke vilīyāpetvā subhakiṇhe āhacca tiṭṭhati, taṃ yāva aṇumattampi saṅkhāragataṃ atthi, tāva na vūpasammati, udakānugataṃ pana sabbaṃ saṅkhāragataṃ abhibhavitvā sahasā vūpasammati, antaradhānaṃ gacchati. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāroti sabbaṃ vuttasadisaṃ. Kevalaṃ panidha ābhassarabrahmalokaṃ ādiṃ katvā loko pātubhavati. Subhakiṇhato cavitvā ābhassaraṭṭhānādīsu sattā nibbattanti. Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva kappavināsakakhārudakopacchedo, idamekamasaṅkhyeyyaṃ . Udakupacchedato yāva sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkhyeyyaṃ. Sampattimahāmeghato yāva candimasūriyapātubhāvo, idaṃ tatiyamasaṅkhyeyyaṃ. Candimasūriyapātubhāvato yāva kappavināsakamahaāmegho, idaṃ catutthamasaṅkhyeyyaṃ. Imāni cattāri asaṅkhyeyyāni eko mahākappo hoti. Evaṃ udakena vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
ယသ္မိံ သမယေ ကပ္ပော ဝာတေန နသ္သတိ, အာဒိတောဝ ကပ္ပဝိနာသကမဟာမေဃော ဝုဋ္ဌဟိတ္ဝာတိ ပုဗ္ဗေ ဝုတ္တနယေနေဝ ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗံ။ အယံ ပန ဝိသေသော – ယထာ တတ္ထ ဒုတိယသူရိယော, ဧဝမိဓ ကပ္ပဝိနာသနတ္ထံ ဝာတော သမုဋ္ဌာတိ။ သော ပဌမံ ထူလရဇံ ဥဋ္ဌာပေတိ, တတော သဏ္ဟရဇံ သုခုမဝာလိကံ ထူလဝာလိကံ သက္ခရပာသာဏာဒယောတိ ယာဝကူဋာဂာရမတ္တေ ပာသာဏေ ဝိသမဋ္ဌာနေ ဌိတမဟာရုက္ခေ စ ဥဋ္ဌာပေတိ။ တေ ပထဝိတော နဘမုဂ္ဂတာ န ပုန ပတန္တိ, တတ္ထေဝ စုဏ္ဏဝိစုဏ္ဏာ ဟုတ္ဝာ အဘာဝံ ဂစ္ဆန္တိ။ အထာနုက္ကမေန ဟေဋ္ဌာ မဟာပထဝိယာ ဝာတော သမုဋ္ဌဟိတ္ဝာ ပထဝိံ ပရိဝတ္တေတ္ဝာ ဥဒ္ဓံ မူလံ ကတ္ဝာ အာကာသေ ခိပတိ။ ယောဇနသတပ္ပမာဏာပိ ပထဝိပ္ပဒေသာ ဒ္ဝိယောဇနတိယောဇနစတုယောဇနပဉ္စယောဇနဆယောဇနသတ္တယောဇနပ္ပမာဏာပိ ပဘိဇ္ဇိတ္ဝာ ဝာတဝေဂုက္ခိတ္တာ အာကာသေယေဝ စုဏ္ဏဝိစုဏ္ဏာ ဟုတ္ဝာ အဘာဝံ ဂစ္ဆန္တိ။ စက္ကဝာဠပဗ္ဗတမ္ပိ သိနေရုပဗ္ဗတမ္ပိ ဝာတော ဥက္ခိပိတ္ဝာ အာကာသေ ခိပတိ။ တေ အညမညံ အဘိဟန္တ္ဝာ စုဏ္ဏဝိစုဏ္ဏာ ဟုတ္ဝာ ဝိနသ္သန္တိ။ ဧတေနေဝူပာယေန ဘူမဋ္ဌကဝိမာနာနိ စ အာကာသဋ္ဌကဝိမာနာနိ စ ဝိနာသေန္တော ဆကာမာဝစရဒေဝလောကေ ဝိနာသေတ္ဝာ ကောဋိသတသဟသ္သစက္ကဝာဠာနိ ဝိနာသေတိ။ တတ္ထ စက္ကဝာဠာ စက္ကဝာဠေဟိ, ဟိမဝန္တာ ဟိမဝန္တေဟိ, သိနေရူ သိနေရူဟိ အညမညံ သမာဂန္တ္ဝာ စုဏ္ဏဝိစုဏ္ဏာ ဟုတ္ဝာ ဝိနသ္သန္တိ။ ပထဝိတော ယာဝ တတိယဇ္ဈာနဘူမိ ဝာတော ဂဏ္ဟာတိ, နဝပိ ဗ္ရဟ္မလောကေ ဝိနာသေတ္ဝာ ဝေဟပ္ဖလေ အာဟစ္စ တိဋ္ဌတိ။ ဧဝံ ပထဝီသန္ဓာရကဥဒကေန တံသန္ဓာရကဝာတေန စ သဒ္ဓိံ သဗ္ဗသင္ခာရဂတံ ဝိနာသေတ္ဝာ သယမ္ပိ ဝိနသ္သတိ အဝဋ္ဌာနသ္သ ကာရဏာဘာဝတော။ ဟေဋ္ဌာအာကာသေန သဟ ဥပရိအာကာသော ဧကော ဟောတိ မဟန္ဓကာရောတိ သဗ္ဗံ ဝုတ္တသဒိသံ။ ဣဓ ပန သုဘကိဏ္ဟဗ္ရဟ္မလောကံ အာဒိံ ကတ္ဝာ လောကော ပာတုဘဝတိ။ ဝေဟပ္ဖလတော စဝိတ္ဝာ သုဘကိဏ္ဟဋ္ဌာနာဒီသု သတ္တာ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ တတ္ထ ကပ္ပဝိနာသကမဟာမေဃတော ယာဝ ကပ္ပဝိနာသကဝာတုပစ္ဆေဒော, ဣဒမေကမသင္ခ္ယေယ္ယံ။ ဝာတုပစ္ဆေဒတော ယာဝ သမ္ပတ္တိမဟာမေဃော, ဣဒံ ဒုတိယမသင္ခ္ယေယ္ယန္တိအာဒိ ဝုတ္တနယမေဝ။ ဧဝံ ဝာတေန ဝိနာသော စ သဏ္ဌဟနဉ္စ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Yasmiṃ samaye kappo vātena nassati, āditova kappavināsakamahāmegho vuṭṭhahitvāti pubbe vuttanayeneva vitthāretabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – yathā tattha dutiyasūriyo, evamidha kappavināsanatthaṃ vāto samuṭṭhāti. So paṭhamaṃ thūlarajaṃ uṭṭhāpeti, tato saṇharajaṃ sukhumavālikaṃ thūlavālikaṃ sakkharapāsāṇādayoti yāvakūṭāgāramatte pāsāṇe visamaṭṭhāne ṭhitamahārukkhe ca uṭṭhāpeti. Te pathavito nabhamuggatā na puna patanti, tattheva cuṇṇavicuṇṇā hutvā abhāvaṃ gacchanti. Athānukkamena heṭṭhā mahāpathaviyā vāto samuṭṭhahitvā pathaviṃ parivattetvā uddhaṃ mūlaṃ katvā ākāse khipati. Yojanasatappamāṇāpi pathavippadesā dviyojanatiyojanacatuyojanapañcayojanachayojanasattayojanappamāṇāpi pabhijjitvā vātavegukkhittā ākāseyeva cuṇṇavicuṇṇā hutvā abhāvaṃ gacchanti. Cakkavāḷapabbatampi sinerupabbatampi vāto ukkhipitvā ākāse khipati. Te aññamaññaṃ abhihantvā cuṇṇavicuṇṇā hutvā vinassanti. Etenevūpāyena bhūmaṭṭhakavimānāni ca ākāsaṭṭhakavimānāni ca vināsento chakāmāvacaradevaloke vināsetvā koṭisatasahassacakkavāḷāni vināseti. Tattha cakkavāḷā cakkavāḷehi, himavantā himavantehi, sinerū sinerūhi aññamaññaṃ samāgantvā cuṇṇavicuṇṇā hutvā vinassanti. Pathavito yāva tatiyajjhānabhūmi vāto gaṇhāti, navapi brahmaloke vināsetvā vehapphale āhacca tiṭṭhati. Evaṃ pathavīsandhārakaudakena taṃsandhārakavātena ca saddhiṃ sabbasaṅkhāragataṃ vināsetvā sayampi vinassati avaṭṭhānassa kāraṇābhāvato. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāroti sabbaṃ vuttasadisaṃ. Idha pana subhakiṇhabrahmalokaṃ ādiṃ katvā loko pātubhavati. Vehapphalato cavitvā subhakiṇhaṭṭhānādīsu sattā nibbattanti. Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva kappavināsakavātupacchedo, idamekamasaṅkhyeyyaṃ. Vātupacchedato yāva sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkhyeyyantiādi vuttanayameva. Evaṃ vātena vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
အထ ကိံကာရဏာ ဧဝံ လောကော ဝိနသ္သတိ။ ယဒိပိ ဟိ သင္ခာရာနံ အဟေတုကော သရသနိရောဓော ဝိနာသကာဘာဝတော, သန္တာနနိရောဓော ပန ဟေတုဝိရဟိတော နတ္ထိ။ ယထာ တံ သတ္တနိကာယေသူတိ ဘာဇနလောကသ္သပိ သဟေတုကေန ဝိနာသေန ဘဝိတဗ္ဗံ, တသ္မာ ကိမေဝံ လောကဝိနာသေ ကာရဏန္တိ? အကုသလမူလံ ကာရဏံ။ ယထာ ဟိ တတ္ထ နိဗ္ဗတ္တနကသတ္တာနံ ပုညဗလေန ပဌမံ လောကော ဝိဝဋ္ဋတိ, ဧဝံ တေသံ ပာပကမ္မဗလေန သံဝဋ္ဋတိ, တသ္မာ အကုသလမူလေသု ဥသ္သန္နေသု ဧဝံ လောကော ဝိနသ္သတိ။ ယထာ ဟိ ရာဂဒောသမောဟာနံ အဓိကဘာဝေန ယထာက္ကမံ ရောဂန္တရကပ္ပော သတ္ထန္တရကပ္ပော ဒုဗ္ဘိက္ခန္တရကပ္ပောတိ ဣမေ တိဝိဓာ အန္တရကပ္ပာ ဝိဝဋ္ဋဋ္ဌာယိမ္ဟိ အသင္ခ္ယေယ္ယကပ္ပေ ဇာယန္တိ။ ဧဝမေတေ ယထာဝုတ္တာ တယော သံဝဋ္ဋာ ရာဂာဒီနံ အဓိကဘာဝေနေဝ ဟောန္တိ။
Atha kiṃkāraṇā evaṃ loko vinassati. Yadipi hi saṅkhārānaṃ ahetuko sarasanirodho vināsakābhāvato, santānanirodho pana hetuvirahito natthi. Yathā taṃ sattanikāyesūti bhājanalokassapi sahetukena vināsena bhavitabbaṃ, tasmā kimevaṃ lokavināse kāraṇanti? Akusalamūlaṃ kāraṇaṃ. Yathā hi tattha nibbattanakasattānaṃ puññabalena paṭhamaṃ loko vivaṭṭati, evaṃ tesaṃ pāpakammabalena saṃvaṭṭati, tasmā akusalamūlesu ussannesu evaṃ loko vinassati. Yathā hi rāgadosamohānaṃ adhikabhāvena yathākkamaṃ rogantarakappo satthantarakappo dubbhikkhantarakappoti ime tividhā antarakappā vivaṭṭaṭṭhāyimhi asaṅkhyeyyakappe jāyanti. Evamete yathāvuttā tayo saṃvaṭṭā rāgādīnaṃ adhikabhāveneva honti.
တတ္ထ ရာဂေ ဥသ္သန္နတရေ အဂ္ဂိနာ ဝိနသ္သတိ, ဒောသေ ဥသ္သန္နတရေ ဥဒကေန ဝိနသ္သတိ။ ဒောသေ ဟိ ဥသ္သန္နတရေ အဓိကတရေန ဒောသေန ဝိယ တိက္ခတရေန ခာရုဒကေန ဝိနာသော ယုတ္တောတိ။ ကေစိ ပန ‘‘ဒောသေ ဥသ္သန္နတရေ အဂ္ဂိနာ, ရာဂေ ဥဒကေနာ’’တိ ဝဒန္တိ, တေသံ ကိရ အယမဓိပ္ပာယော – ပာကဋသတ္တုသဒိသသ္သ ဒောသသ္သ အဂ္ဂိသဒိသတာ, အပာကဋသတ္တုသဒိသသ္သ ရာဂသ္သ ခာရုဒကသဒိသတာ စ ယုတ္တာတိ။ မောဟေ ပန ဥသ္သန္နတရေ ဝာတေန ဝိနသ္သတိ။ ဧဝံ ဝိနသ္သန္တောပိ စ နိရန္တရမေဝ သတ္တ ဝာရေ အဂ္ဂိနာ နသ္သတိ, အဋ္ဌမေ ဝာရေ ဥဒကေန, ပုန သတ္တ ဝာရေ အဂ္ဂိနာ, အဋ္ဌမေ ဥဒကေနာတိ ဧဝံ အဋ္ဌမေ အဋ္ဌမေ ဝာရေ ဝိနသ္သန္တော သတ္တက္ခတ္တုံ ဥဒကေန ဝိနသ္သိတ္ဝာ ပုန သတ္တ ဝာရေ အဂ္ဂိနာ နသ္သတိ။ ဧတ္တာဝတာ တေသဋ္ဌိ ကပ္ပာ အတီတာ ဟောန္တိ။ ဧတ္ထန္တရေ ဥဒကေန နသ္သနဝာရံ သမ္ပတ္တမ္ပိ ပဋိဗာဟိတ္ဝာ လဒ္ဓောကာသော ဝာတော ပရိပုဏ္ဏစတုသဋ္ဌိကပ္ပာယုကေ သုဘကိဏ္ဟေ ဝိဒ္ဓံသေန္တော လောကံ ဝိနာသေတိ။ ဧတ္ထ ပန ရာဂော သတ္တာနံ ဗဟုလံ ပဝတ္တတီတိ အဂ္ဂိဝသေန ဗဟုသော လောကဝိနာသော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဣတိ ဧဝံ ဣမေဟိ ကာရဏေဟိ ဝိနသ္သိတ္ဝာ သဏ္ဌဟန္တံ သဏ္ဌဟိတ္ဝာ ဌိတဉ္စ ဩကာသလောကံ ဘဂဝာ ယာထာဝတော အဝေဒီတိ ဧဝမ္ပိသ္သ သဗ္ဗထာ ဩကာသလောကော ဝိဒိတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Tattha rāge ussannatare agginā vinassati, dose ussannatare udakena vinassati. Dose hi ussannatare adhikatarena dosena viya tikkhatarena khārudakena vināso yuttoti. Keci pana ‘‘dose ussannatare agginā, rāge udakenā’’ti vadanti, tesaṃ kira ayamadhippāyo – pākaṭasattusadisassa dosassa aggisadisatā, apākaṭasattusadisassa rāgassa khārudakasadisatā ca yuttāti. Mohe pana ussannatare vātena vinassati. Evaṃ vinassantopi ca nirantarameva satta vāre agginā nassati, aṭṭhame vāre udakena, puna satta vāre agginā, aṭṭhame udakenāti evaṃ aṭṭhame aṭṭhame vāre vinassanto sattakkhattuṃ udakena vinassitvā puna satta vāre agginā nassati. Ettāvatā tesaṭṭhi kappā atītā honti. Etthantare udakena nassanavāraṃ sampattampi paṭibāhitvā laddhokāso vāto paripuṇṇacatusaṭṭhikappāyuke subhakiṇhe viddhaṃsento lokaṃ vināseti. Ettha pana rāgo sattānaṃ bahulaṃ pavattatīti aggivasena bahuso lokavināso veditabbo. Iti evaṃ imehi kāraṇehi vinassitvā saṇṭhahantaṃ saṇṭhahitvā ṭhitañca okāsalokaṃ bhagavā yāthāvato avedīti evampissa sabbathā okāsaloko viditoti daṭṭhabbaṃ.
ယံ ပန ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တံ ‘‘သဗ္ဗထာ ဝိဒိတလောကတ္တာ လောကဝိဒူ’’တိ, ဣဒာနိ တံ နိဂမေန္တော အာဟ ‘‘ဧဝံ သဗ္ဗထာ ဝိဒိတလောကတ္တာ လောကဝိဒူ’’တိ။ တတ္ထ သဗ္ဗထာတိ လက္ခဏာဒိပ္ပဘေဒတော သင္ခာရလောကသ္သ, အာသယာဒိပ္ပဘေဒတော သတ္တလောကသ္သ, ပရိမာဏသဏ္ဌာနာဒိပ္ပဘေဒတော ဩကာသလောကသ္သာတိ ဧဝံ သဗ္ဗပ္ပကာရေန ဝိဒိတလောကတ္တာတိ အတ္ထော။
Yaṃ pana heṭṭhā vuttaṃ ‘‘sabbathā viditalokattā lokavidū’’ti, idāni taṃ nigamento āha ‘‘evaṃ sabbathā viditalokattā lokavidū’’ti. Tattha sabbathāti lakkhaṇādippabhedato saṅkhāralokassa, āsayādippabhedato sattalokassa, parimāṇasaṇṭhānādippabhedato okāsalokassāti evaṃ sabbappakārena viditalokattāti attho.
ဣဒာနိ အနုတ္တရောတိ ပဒသ္သ အတ္ထံ သံဝဏ္ဏေန္တော အာဟ ‘‘အတ္တနော ပန ဂုဏေဟီ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ အတ္တနောတိ နိသ္သက္ကတ္ထေ သာမိဝစနမေတံ, အတ္တတောတိ အတ္ထော။ ဂုဏေဟိ အတ္တနော ဝိသိဋ္ဌတရသ္သာတိ သမ္ဗန္ဓော။ တရဂ္ဂဟဏဉ္စေတ္ထ ‘‘အနုတ္တရော’’တိ ပဒသ္သ အတ္ထနိဒ္ဒေသတာယ ကတံ, န ဝိသိဋ္ဌသ္သ ကသ္သစိ အတ္ထိတာယ။ သဒေဝကေ ဟိ လောကေ သဒိသကပ္ပောပိ နာမ ကောစိ တထာဂတသ္သ နတ္ထိ, ကုတော သဒိသော, ဝိသိဋ္ဌေ ပန ကာ ကထာ။ ကသ္သစီတိ ကသ္သစိပိ။ အဘိဘဝတီတိ သီလသမ္ပဒာယ ဥပနိသ္သယဘူတာနံ ဟိရောတ္တပ္ပမေတ္တာကရုဏာနံ ဝိသေသပစ္စယာနံ သဒ္ဓာသတိဝီရိယပညာနဉ္စ ဥက္ကံသပ္ပတ္တိယာ သမုဒာဂမတော ပဋ္ဌာယ န အညသာဓာရဏော သဝာသနပဋိပက္ခသ္သ ပဟီနတ္တာ ဥက္ကံသပာရမိပ္ပတ္တော သတ္ထု သီလဂုဏော, တေန ဘဂဝာ သဒေဝကံ လောကံ အညဒတ္ထု အဘိဘုယ္ယ ပဝတ္တတိ, န သယံ ကေနစိ အဘိဘုယ္ယတီတိ အဓိပ္ပာယော။ ဧဝံ သမာဓိဂုဏာဒီသုပိ ယထာရဟံ ဝတ္တဗ္ဗံ။ သီလာဒယော စေတေ လောကိယလောကုတ္တရမိသ္သကာ ဝေဒိတဗ္ဗာ, ဝိမုတ္တိဉာဏဒသ္သနံ ပန လောကိယံ ကာမာဝစရမေဝ။
Idāni anuttaroti padassa atthaṃ saṃvaṇṇento āha ‘‘attano pana guṇehī’’tiādi. Tattha attanoti nissakkatthe sāmivacanametaṃ, attatoti attho. Guṇehi attano visiṭṭhatarassāti sambandho. Taraggahaṇañcettha ‘‘anuttaro’’ti padassa atthaniddesatāya kataṃ, na visiṭṭhassa kassaci atthitāya. Sadevake hi loke sadisakappopi nāma koci tathāgatassa natthi, kuto sadiso, visiṭṭhe pana kā kathā. Kassacīti kassacipi. Abhibhavatīti sīlasampadāya upanissayabhūtānaṃ hirottappamettākaruṇānaṃ visesapaccayānaṃ saddhāsativīriyapaññānañca ukkaṃsappattiyā samudāgamato paṭṭhāya na aññasādhāraṇo savāsanapaṭipakkhassa pahīnattā ukkaṃsapāramippatto satthu sīlaguṇo, tena bhagavā sadevakaṃ lokaṃ aññadatthu abhibhuyya pavattati, na sayaṃ kenaci abhibhuyyatīti adhippāyo. Evaṃ samādhiguṇādīsupi yathārahaṃ vattabbaṃ. Sīlādayo cete lokiyalokuttaramissakā veditabbā, vimuttiñāṇadassanaṃ pana lokiyaṃ kāmāvacarameva.
ယဒိ ဧဝံ ကထံ တေန သဒေဝကံ လောကံ အဘိဘဝတီတိ? တသ္သပိ အာနုဘာဝတော အသဒိသတ္တာ။ တမ္ပိ ဟိ ဝိသယတော ပဝတ္တိတော ပဝတ္တိအာကာရတော စ ဥတ္တရိတရမေဝ။ တဉ္ဟိ အနညသာဓာရဏံ သတ္ထု ဝိမုတ္တိဂုဏံ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တတိ, ပဝတ္တမာနဉ္စ အတက္ကာဝစရံ ပရမဂမ္ဘီရံ သဏ္ဟံ သုခုမံ သာတိသယံ ပဋိပက္ခဓမ္မာနံ သုပ္ပဟီနတ္တာ သုဋ္ဌု ပာကဋံ ဝိဘူတတရံ ကတ္ဝာ ပဝတ္တတိ, သမ္မဒေဝ စ ဝသီဘာဝသ္သ ပာပကတ္တာ ဘဝင္ဂပရိဝာသသ္သ စ အတိပရိတ္တကတ္တာ လဟု လဟု ပဝတ္တတီတိ။
Yadi evaṃ kathaṃ tena sadevakaṃ lokaṃ abhibhavatīti? Tassapi ānubhāvato asadisattā. Tampi hi visayato pavattito pavattiākārato ca uttaritarameva. Tañhi anaññasādhāraṇaṃ satthu vimuttiguṇaṃ ārabbha pavattati, pavattamānañca atakkāvacaraṃ paramagambhīraṃ saṇhaṃ sukhumaṃ sātisayaṃ paṭipakkhadhammānaṃ suppahīnattā suṭṭhu pākaṭaṃ vibhūtataraṃ katvā pavattati, sammadeva ca vasībhāvassa pāpakattā bhavaṅgaparivāsassa ca atiparittakattā lahu lahu pavattatīti.
ဧဝံ သီလာဒိဂုဏေဟိ ဘဂဝတော ဥတ္တရိတရသ္သ အဘာဝံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ သဒိသသ္သပိ အဘာဝံ ဒသ္သေတုံ ‘‘သီလဂုဏေနပိ အသမော’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ အသမောတိ ဧကသ္မိံ ကာလေ နတ္ထိ ဧတသ္သ သီလာဒိဂုဏေန သမော သဒိသောတိ အသမော။ တထာ အသမေဟိ သမော အသမသမော။ အသမာ ဝာ သမာ ဧတသ္သာတိ အသမသမော။ သီလာဒိဂုဏေန နတ္ထိ ဧတသ္သ ပဋိမာတိ အပ္ပဋိမော။ သေသပဒဒ္ဝယေပိ ဧသေဝ နယော။ တတ္ထ ဥပမာမတ္တံ ပဋိမာ, သဒိသူပမာ ပဋိဘာဂော, ယုဂဂ္ဂာဟဝသေန ဌိတော ပဋိပုဂ္ဂလောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Evaṃ sīlādiguṇehi bhagavato uttaritarassa abhāvaṃ dassetvā idāni sadisassapi abhāvaṃ dassetuṃ ‘‘sīlaguṇenapi asamo’’tiādi vuttaṃ. Tattha asamoti ekasmiṃ kāle natthi etassa sīlādiguṇena samo sadisoti asamo. Tathā asamehi samo asamasamo. Asamā vā samā etassāti asamasamo. Sīlādiguṇena natthi etassa paṭimāti appaṭimo. Sesapadadvayepi eseva nayo. Tattha upamāmattaṃ paṭimā, sadisūpamā paṭibhāgo, yugaggāhavasena ṭhito paṭipuggaloti veditabbo.
န ခော ပနာဟံ ဘိက္ခဝေ သမနုပသ္သာမီတိအာဒီသု မမ သမန္တစက္ခုနာ ဟတ္ထတလေ အာမလကံ ဝိယ သဗ္ဗံ လောကံ ပသ္သန္တောပိ တတ္ထ သဒေဝကေ။ပေ.။ ပဇာယ အတ္တနော အတ္တတော သီလသမ္ပန္နတရံ သမ္ပန္နတရသီလံ ကဉ္စိပိ ပုဂ္ဂလံ န ခော ပန ပသ္သာမိ တာဒိသသ္သ အဘာဝတောတိ အဓိပ္ပာယော။
Na kho panāhaṃ bhikkhave samanupassāmītiādīsu mama samantacakkhunā hatthatale āmalakaṃ viya sabbaṃ lokaṃ passantopi tattha sadevake…pe… pajāya attano attato sīlasampannataraṃ sampannatarasīlaṃ kañcipi puggalaṃ na kho pana passāmi tādisassa abhāvatoti adhippāyo.
အဂ္ဂပ္ပသာဒသုတ္တာဒီနီတိ ဧတ္ထ –
Aggappasādasuttādīnīti ettha –
‘‘ယာဝတာ, ဘိက္ခဝေ, သတ္တာ အပဒာ ဝာ ဒ္ဝိပဒာ ဝာ စတုပ္ပဒာ ဝာ ဗဟုပ္ပဒာ ဝာ ရူပိနော ဝာ အရူပိနော ဝာ သညိနော ဝာ အသညိနော ဝာ နေဝသညီနာသညိနော ဝာ, တထာဂတော တေသံ အဂ္ဂမက္ခာယတိ အရဟံ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော။ ယေ, ဘိက္ခဝေ, ဗုဒ္ဓေ ပသန္နာ, အဂ္ဂေ တေ ပသန္နာ။ အဂ္ဂေ ခော ပန ပသန္နာနံ အဂ္ဂော ဝိပာကော ဟောတီ’’တိ (အ. နိ. ၄.၃၄; ဣတိဝု. ၉၀) –
‘‘Yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā dvipadā vā catuppadā vā bahuppadā vā rūpino vā arūpino vā saññino vā asaññino vā nevasaññīnāsaññino vā, tathāgato tesaṃ aggamakkhāyati arahaṃ sammāsambuddho. Ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā. Agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90) –
ဣဒံ အဂ္ဂပ္ပသာဒသုတ္တံ။ အာဒိ-သဒ္ဒေန –
Idaṃ aggappasādasuttaṃ. Ādi-saddena –
‘‘သဒေဝကေ, ဘိက္ခဝေ, လောကေ။ပေ.။ သဒေဝမနုသ္သာယ တထာဂတော အဘိဘူ အနဘိဘူတော အညဒတ္ထု ဒသော ဝသဝတ္တီ, တသ္မာ တထာဂတောတိ ဝုစ္စတီ’’တိ (အ. နိ. ၄.၂၃; ဒီ. နိ. ၃.၁၈၈) –
‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā tathāgatoti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23; dī. ni. 3.188) –
ဧဝမာဒီနိ သုတ္တပဒာနိ ဝေဒိတဗ္ဗာနိ။ အာဒိကာ ဂာထာယောတိ –
Evamādīni suttapadāni veditabbāni. Ādikā gāthāyoti –
‘‘အဟဉ္ဟိ အရဟာ လောကေ၊ အဟံ သတ္ထာ အနုတ္တရော။
‘‘Ahañhi arahā loke, ahaṃ satthā anuttaro;
ဧကောမ္ဟိ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော၊ သီတိဘူတောသ္မိ နိဗ္ဗုတော။ (မဟာဝ. ၁၁; မ. နိ. ၁.၂၈၅; ၂.၃၄၁)။
Ekomhi sammāsambuddho, sītibhūtosmi nibbuto. (mahāva. 11; ma. ni. 1.285; 2.341);
‘‘ဒန္တော ဒမယတံ သေဋ္ဌော၊ သန္တော သမယတံ ဣသိ။
‘‘Danto damayataṃ seṭṭho, santo samayataṃ isi;
မုတ္တော မောစယတံ အဂ္ဂော၊ တိဏ္ဏော တာရယတံ ဝရော။ (ဣတိဝု. ၁၁၂)
Mutto mocayataṃ aggo, tiṇṇo tārayataṃ varo. (itivu. 112)
‘‘နယိမသ္မိံ လောကေ ပရသ္မိံ ဝာ ပန၊
‘‘Nayimasmiṃ loke parasmiṃ vā pana,
ဗုဒ္ဓေန သေဋ္ဌော သဒိသော စ ဝိဇ္ဇတိ။
Buddhena seṭṭho sadiso ca vijjati;
အာဟုနေယ္ယာနံ ပရမာဟုတိံ ဂတော၊
Āhuneyyānaṃ paramāhutiṃ gato,
ပုညတ္ထိကာနံ ဝိပုလပ္ဖလေသိန’’န္တိ။ (ဝိ. ဝ. ၁၀၄၇; ကထာ. ၇၉၉) –
Puññatthikānaṃ vipulapphalesina’’nti. (vi. va. 1047; kathā. 799) –
ဧဝမာဒိကာ ဂာထာ ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗာ။
Evamādikā gāthā vitthāretabbā.
ပုရိသဒမ္မသာရထီတိအာဒီသု ဒမိတဗ္ဗာတိ ဒမ္မာ, ဒမိတုံ အရဟရူပာ။ ပုရိသာ စ တေ ဒမ္မာ စာတိ ပုရိသဒမ္မာ။ ဝိသေသနသ္သ စေတ္ထ ပရနိပာတံ ကတ္ဝာ နိဒ္ဒေသော, ဒမ္မပုရိသာတိ အတ္ထော။ ‘‘သတိပိ မာတုဂာမသ္သပိ ဒမ္မဘာဝေ ပုရိသဂ္ဂဟဏံ ဥက္ကဋ္ဌပရိစ္ဆေဒဝသေနာ’’တိ ဝဒန္တိ။ သာရေတီတိ ဣမသ္သ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဒမေတီ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ဒမေတီတိ သမေတိ, ကာယသမာဒီဟိ ယောဇေတီတိ အတ္ထော။ တံ ပန ကာယသမာဒီဟိ ယောဇနံ ယထာရဟံ တဒင္ဂဝိနယာဒီသု ပတိဋ္ဌာပနံ ဟောတီတိ အာဟ ‘‘ဝိနေတီတိ ဝုတ္တံ ဟောတီ’’တိ။ အဒန္တာတိ ဣဒံ သဗ္ဗေန သဗ္ဗံ ဒမတံ အနုပဂတာ ပုရိသဒမ္မာတိ ဝုတ္တာတိ ကတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ ယေ ပန ဝိပ္ပကတဒမ္မဘာဝာ သဗ္ဗထာ ဒမေတဗ္ဗတံ နာတိဝတ္တာ, တေပိ ပုရိသဒမ္မာ ဧဝ, ယတော တေ သတ္ထာ ဒမေတိ။ ဘဂဝာ ဟိ ဝိသုဒ္ဓသီလသ္သ ပဌမဇ္ဈာနံ အာစိက္ခတိ, ပဌမဇ္ဈာနလာဘိနော ဒုတိယဇ္ဈာနန္တိအာဒိနာ တသ္သ တသ္သ ဥပရူပရိ ဝိသေသံ အာစိက္ခန္တော ဧကဒေသေန ဒန္တေပိ သမေတိ။ တေနေဝ ဝုတ္တံ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂေ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၃၉) ‘‘အပိ စ သော ဘဂဝာ ဝိသုဒ္ဓသီလာဒီနံ ပဌမဇ္ဈာနာဒီနိ သောတာပန္နာဒီနဉ္စ ဥတ္တရိမဂ္ဂပ္ပဋိပဒံ အာစိက္ခန္တော ဒန္တေပိ ဒမေတိယေဝာ’’တိ။ အထ ဝာ သဗ္ဗေန သဗ္ဗံ အဒန္တာ ဧကဒေသေန ဒန္တာ စ ဣဓ အဒန္တဂ္ဂဟဏေနေဝ သင္ဂဟိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဒမေတုံ ယုတ္တာတိ ဒမနာရဟာ။
Purisadammasārathītiādīsu damitabbāti dammā, damituṃ araharūpā. Purisā ca te dammā cāti purisadammā. Visesanassa cettha paranipātaṃ katvā niddeso, dammapurisāti attho. ‘‘Satipi mātugāmassapi dammabhāve purisaggahaṇaṃ ukkaṭṭhaparicchedavasenā’’ti vadanti. Sāretīti imassa atthaṃ dassento āha ‘‘dametī’’tiādi. Tattha dametīti sameti, kāyasamādīhi yojetīti attho. Taṃ pana kāyasamādīhi yojanaṃ yathārahaṃ tadaṅgavinayādīsu patiṭṭhāpanaṃ hotīti āha ‘‘vinetīti vuttaṃ hotī’’ti. Adantāti idaṃ sabbena sabbaṃ damataṃ anupagatā purisadammāti vuttāti katvā vuttaṃ. Ye pana vippakatadammabhāvā sabbathā dametabbataṃ nātivattā, tepi purisadammā eva, yato te satthā dameti. Bhagavā hi visuddhasīlassa paṭhamajjhānaṃ ācikkhati, paṭhamajjhānalābhino dutiyajjhānantiādinā tassa tassa uparūpari visesaṃ ācikkhanto ekadesena dantepi sameti. Teneva vuttaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.139) ‘‘api ca so bhagavā visuddhasīlādīnaṃ paṭhamajjhānādīni sotāpannādīnañca uttarimaggappaṭipadaṃ ācikkhanto dantepi dametiyevā’’ti. Atha vā sabbena sabbaṃ adantā ekadesena dantā ca idha adantaggahaṇeneva saṅgahitāti veditabbaṃ. Dametuṃ yuttāti damanārahā.
တိရစ္ဆာနပုရိသာတိအာဒီသု ဥဒ္ဓံ အနုဂ္ဂန္တ္ဝာ တိရိယံ အဉ္စိတာ ဂတာ ဝဍ္ဎိတာတိ တိရစ္ဆာနာ, ဒေဝမနုသ္သာဒယော ဝိယ ဥဒ္ဓံ ဒီဃံ အဟုတ္ဝာ တိရိယံ ဒီဃာတိ အတ္ထော။ တိရစ္ဆာနာယေဝ ပုရိသာ တိရစ္ဆာနပုရိသာ။ မနသ္သ ဥသ္သန္နတာယ မနုသ္သာ။ သတိသူရဘာဝဗ္ရဟ္မစရိယယောဂ္ယတာဒိဂုဏဝသေန ဥပစိတမာနသာ ဥက္ကဋ္ဌဂုဏစိတ္တာ။ ကေ ပန တေ? ဇမ္ဗုဒီပဝာသိနော သတ္တဝိသေသာ။ တေနာဟ ဘဂဝာ –
Tiracchānapurisātiādīsu uddhaṃ anuggantvā tiriyaṃ añcitā gatā vaḍḍhitāti tiracchānā, devamanussādayo viya uddhaṃ dīghaṃ ahutvā tiriyaṃ dīghāti attho. Tiracchānāyeva purisā tiracchānapurisā. Manassa ussannatāya manussā. Satisūrabhāvabrahmacariyayogyatādiguṇavasena upacitamānasā ukkaṭṭhaguṇacittā. Ke pana te? Jambudīpavāsino sattavisesā. Tenāha bhagavā –
‘‘တီဟိ, ဘိက္ခဝေ, ဌာနေဟိ ဇမ္ဗုဒီပကာ မနုသ္သာ ဥတ္တရကုရုကေ စ မနုသ္သေ အဓိဂ္ဂဏ္ဟန္တိ ဒေဝေ စ တာဝတိံသေ။ ကတမေဟိ တီဟိ? သူရာ သတိမန္တော ဣဓ ဗ္ရဟ္မစရိယဝာသော’’တိ (အ. နိ. ၉.၂၁)။
‘‘Tīhi, bhikkhave, ṭhānehi jambudīpakā manussā uttarakuruke ca manusse adhiggaṇhanti deve ca tāvatiṃse. Katamehi tīhi? Sūrā satimanto idha brahmacariyavāso’’ti (a. ni. 9.21).
တထာ ဟိ ဗုဒ္ဓာ ဘဂဝန္တော ပစ္စေကဗုဒ္ဓာ အဂ္ဂသာဝကာ မဟာသာဝကာ စက္ကဝတ္တိနော အညေ စ မဟာနုဘာဝာ သတ္တာ တတ္ထေဝ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ။ တေဟိ သမာနရူပာဒိတာယ ပန သဒ္ဓိံ ပရိတ္တဒီပဝာသီဟိ ဣတရမဟာဒီပဝာသိနောပိ မနုသ္သာတ္ဝေဝ ပညာယိံသူတိ ဧကေ။ အပရေ ပန ဘဏန္တိ – လောဘာဒီဟိ စ အလောဘာဒီဟိ စ သဟိတသ္သ မနသ္သ ဥသ္သန္နတာယ မနုသ္သာ။ ယေ ဟိ သတ္တာ မနုသ္သဇာတိကာ, တေသု ဝိသေသတော လောဘာဒယော အလောဘာဒယော စ ဥသ္သန္နာ, တေ လောဘာဒိဥသ္သန္နတာယ အပာယမဂ္ဂံ, အလောဘာဒိဥသ္သန္နတာယ သုဂတိမဂ္ဂံ နိဗ္ဗာနဂာမိမဂ္ဂဉ္စ ပူရေန္တိ, တသ္မာ လောဘာဒီဟိ အလောဘာဒီဟိ စ သဟိတသ္သ မနသ္သ ဥသ္သန္နတာယ ပရိတ္တဒီပဝာသီဟိ သဒ္ဓိံ စတုမဟာဒီပဝာသိနော သတ္တဝိသေသာ မနုသ္သာတိ ဝုစ္စန္တိ။ လောကိယာ ပန ‘‘မနုနော အပစ္စဘာဝေန မနုသ္သာ’’တိ ဝဒန္တိ။ မနု နာမ ပဌမကပ္ပိကော လောကမရိယာဒာယ အာဒိဘူတော ဟိတာဟိတဝိဓာယကော သတ္တာနံ ပိတုဋ္ဌာနိယော, ယော သာသနေ မဟာသမ္မတောတိ ဝုစ္စတိ, ပစ္စက္ခတော ပရမ္ပရာယ စ တသ္သ ဩဝာဒာနုသာသနိယံ ဌိတာ တသ္သ ပုတ္တသဒိသတာယ မနုသ္သာ မာနုသာတိ စ ဝုစ္စန္တိ။ တတော ဧဝ ဟိ တေ မာဏဝာ ‘‘မနုဇာ’’တိ စ ဝောဟရီယန္တိ, မနုသ္သာ စ တေ ပုရိသာ စာတိ မနုသ္သပုရိသာ။
Tathā hi buddhā bhagavanto paccekabuddhā aggasāvakā mahāsāvakā cakkavattino aññe ca mahānubhāvā sattā tattheva uppajjanti. Tehi samānarūpāditāya pana saddhiṃ parittadīpavāsīhi itaramahādīpavāsinopi manussātveva paññāyiṃsūti eke. Apare pana bhaṇanti – lobhādīhi ca alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya manussā. Ye hi sattā manussajātikā, tesu visesato lobhādayo alobhādayo ca ussannā, te lobhādiussannatāya apāyamaggaṃ, alobhādiussannatāya sugatimaggaṃ nibbānagāmimaggañca pūrenti, tasmā lobhādīhi alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya parittadīpavāsīhi saddhiṃ catumahādīpavāsino sattavisesā manussāti vuccanti. Lokiyā pana ‘‘manuno apaccabhāvena manussā’’ti vadanti. Manu nāma paṭhamakappiko lokamariyādāya ādibhūto hitāhitavidhāyako sattānaṃ pituṭṭhāniyo, yo sāsane mahāsammatoti vuccati, paccakkhato paramparāya ca tassa ovādānusāsaniyaṃ ṭhitā tassa puttasadisatāya manussā mānusāti ca vuccanti. Tato eva hi te māṇavā ‘‘manujā’’ti ca voharīyanti, manussā ca te purisā cāti manussapurisā.
အမနုသ္သပုရိသာတိ ဧတ္ထ န မနုသ္သာတိ အမနုသ္သာ။ တံသဒိသတာ ဧတ္ထ ဇောတီယတိ။ တေန မနုသ္သတ္တမတ္တံ နတ္ထိ, အညံ သမာနန္တိ ယက္ခာဒယော အမနုသ္သာတိ အဓိပ္ပေတာ။ န ယေ ကေစိ မနုသ္သေဟိ အညေ, တထာ တိရစ္ဆာနပုရိသာနံ ဝိသုံ ဂဟဏံ ကတံ။ ယက္ခာဒယော ဧဝ စ နိဒ္ဒိဋ္ဌာ။ အပလာလော ဟိမဝန္တဝာသီ, စူဠောဒရမဟောဒရာ နာဂဒီပဝာသိနော, အဂ္ဂိသိခဓူမသိခာ သီဟဠဒီပဝာသိနော နိဗ္ဗိသာ ကတာ ဒောသဝိသသ္သ ဝိနောဒနေန။ တေနာဟ ‘‘သရဏေသု စ သီလေသု စ ပတိဋ္ဌာပိတာ’’တိ။ ကူဋဒန္တာဒယောတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန ဃောရမုခဥပာလိဂဟပတိအာဒီနံ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ သက္ကာဒယောတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန အဇကလာပယက္ခဗကဗ္ရဟ္မာဒီနံ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဧတေသံ ပန ဒမနံ တတ္ထ တတ္ထ ဝုတ္တနယေနေဝ သက္ကာ ဝိညာတုန္တိ အတိပ္ပပဉ္စဘာဝတော ဣဓ န ဝုစ္စတိ။ ဣဒဉ္စေတ္ထ သုတ္တံ ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗန္တိ ဣဒံ ကေသီသုတ္တံ ‘‘ဝိနီတာ ဝိစိတ္ရေဟိ ဝိနယနူပာယေဟီ’’တိ ဧတသ္မိံ အတ္ထေ ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗံ ယထာရဟံ သဏ္ဟာဒီဟိ ဥပာယေဟိ ဝိနယနသ္သ ဒီပနတော။
Amanussapurisāti ettha na manussāti amanussā. Taṃsadisatā ettha jotīyati. Tena manussattamattaṃ natthi, aññaṃ samānanti yakkhādayo amanussāti adhippetā. Na ye keci manussehi aññe, tathā tiracchānapurisānaṃ visuṃ gahaṇaṃ kataṃ. Yakkhādayo eva ca niddiṭṭhā. Apalālo himavantavāsī, cūḷodaramahodarā nāgadīpavāsino, aggisikhadhūmasikhā sīhaḷadīpavāsino nibbisā katā dosavisassa vinodanena. Tenāha ‘‘saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpitā’’ti. Kūṭadantādayoti ādi-saddena ghoramukhaupāligahapatiādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Sakkādayoti ādi-saddena ajakalāpayakkhabakabrahmādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Etesaṃ pana damanaṃ tattha tattha vuttanayeneva sakkā viññātunti atippapañcabhāvato idha na vuccati. Idañcettha suttaṃ vitthāretabbanti idaṃ kesīsuttaṃ ‘‘vinītā vicitrehi vinayanūpāyehī’’ti etasmiṃ atthe vitthāretabbaṃ yathārahaṃ saṇhādīhi upāyehi vinayanassa dīpanato.
အတ္ထပဒန္တိ အတ္ထာဘိဗ္ယဉ္ဇနကံ ပဒံ, ဝာက္ယန္တိ အတ္ထော။ ဝာက္ယေန ဟိ အတ္ထာဘိဗ္ယတ္တိ, န နာမာဒိပဒမတ္တေန, ဧကပဒဘာဝေန စ အနညသာဓာရဏော သတ္ထု ပုရိသဒမ္မသာရထိဘာဝော ဒသ္သိတော ဟောတိ။ တေနာဟ ‘‘ဘဂဝာ ဟီ’’တိအာဒိ။ အဋ္ဌ ဒိသာတိ အဋ္ဌ သမာပတ္တိယော။ တာ ဟိ အညမညံ သမ္ဗန္ဓာပိ အသံကိဏ္ဏဘာဝေန ဒိသ္သန္တိ အပဒိသ္သန္တိ, ဒိသာ ဝိယာတိ ဝာ ဒိသာ။ အသဇ္ဇမာနာတိ န သဇ္ဇမာနာ ဝသီဘာဝပ္ပတ္တိယာ နိသ္သင္ဂစာရာ။ ဓာဝန္တီတိ ဇဝနဝုတ္တိယောဂတော ဓာဝန္တိ။ ဧကံယေဝ ဒိသံ ဓာဝတီတိ အတ္တနော ကာယံ အပရိဝတ္တန္တောတိ အဓိပ္ပာယော, သတ္ထာရာ ပန ဒမိတာ ပုရိသဒမ္မာ ဧကိရိယာပထေနေဝ အဋ္ဌ ဒိသာ ဓာဝန္တိ။ တေနာဟ ‘‘ဧကပလ္လင္ကေနေဝ နိသိန္နာ’’တိ။ အဋ္ဌ ဒိသာတိ စ နိဒသ္သနမတ္တမေတံ လောကိယေဟိ အဂတပုဗ္ဗံ နိရောဓသမာပတ္တိဒိသံ အမတဒိသဉ္စ ပက္ခန္ဒနတော။
Atthapadanti atthābhibyañjanakaṃ padaṃ, vākyanti attho. Vākyena hi atthābhibyatti, na nāmādipadamattena, ekapadabhāvena ca anaññasādhāraṇo satthu purisadammasārathibhāvo dassito hoti. Tenāha ‘‘bhagavā hī’’tiādi. Aṭṭha disāti aṭṭha samāpattiyo. Tā hi aññamaññaṃ sambandhāpi asaṃkiṇṇabhāvena dissanti apadissanti, disā viyāti vā disā. Asajjamānāti na sajjamānā vasībhāvappattiyā nissaṅgacārā. Dhāvantīti javanavuttiyogato dhāvanti. Ekaṃyeva disaṃ dhāvatīti attano kāyaṃ aparivattantoti adhippāyo, satthārā pana damitā purisadammā ekiriyāpatheneva aṭṭha disā dhāvanti. Tenāha ‘‘ekapallaṅkeneva nisinnā’’ti. Aṭṭha disāti ca nidassanamattametaṃ lokiyehi agatapubbaṃ nirodhasamāpattidisaṃ amatadisañca pakkhandanato.
ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကပရမတ္ထေဟီတိအာဒီသု ဒိဋ္ဌဓမ္မော ဝုစ္စတိ ပစ္စက္ခော အတ္တဘာဝော, တတ္ထ နိယုတ္တောတိ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကော, ဣဓလောကတ္ထော။ ကမ္မကိလေသဝသေန သမ္ပရေတဗ္ဗတော သမ္မာ ဂန္တဗ္ဗတော သမ္ပရာယော, ပရလောကော။ တတ္ထ နိယုတ္တောတိ သမ္ပရာယိကော, ပရလောကတ္ထော။ ပရမော ဥတ္တမော အတ္ထော ပရမတ္ထော, နိဗ္ဗာနံ။ တေဟိ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကပရမတ္ထေဟိ။ ယထာရဟန္တိ ယထာနုရူပံ, တေသု တေသု အတ္ထေသု ယော ယော ပုဂ္ဂလော ယံ ယံ အရဟတိ, တဒနုရူပံ။ အနုသာသတီတိ ဝိနေတိ တသ္မိံ တသ္မိံ အတ္ထေ ပတိဋ္ဌာပေတိ။ သဟ အတ္ထေန ဝတ္တတီတိ သတ္ထော, ဘဏ္ဍမူလေန ဝဏိဇ္ဇာယ ဒေသန္တရံ ဂစ္ဆန္တော ဇနသမူဟော။ ဟိတုပဒေသာဒိဝသေန ပရိပာလေတဗ္ဗော သာသိတဗ္ဗော သော ဧတသ္သ အတ္ထီတိ သတ္ထာ သတ္ထဝာဟော နိရုတ္တိနယေန။ သော ဝိယ ဘဂဝာတိ အာဟ ‘‘သတ္ထာ ဝိယာတိ သတ္ထာ, ဘဂဝာ သတ္ထဝာဟော’’တိ။
Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehītiādīsu diṭṭhadhammo vuccati paccakkho attabhāvo, tattha niyuttoti diṭṭhadhammiko, idhalokattho. Kammakilesavasena samparetabbato sammā gantabbato samparāyo, paraloko. Tattha niyuttoti samparāyiko, paralokattho. Paramo uttamo attho paramattho, nibbānaṃ. Tehi diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi. Yathārahanti yathānurūpaṃ, tesu tesu atthesu yo yo puggalo yaṃ yaṃ arahati, tadanurūpaṃ. Anusāsatīti vineti tasmiṃ tasmiṃ atthe patiṭṭhāpeti. Saha atthena vattatīti sattho, bhaṇḍamūlena vaṇijjāya desantaraṃ gacchanto janasamūho. Hitupadesādivasena paripāletabbo sāsitabbo so etassa atthīti satthā satthavāho niruttinayena. So viya bhagavāti āha ‘‘satthā viyāti satthā, bhagavā satthavāho’’ti.
ဣဒာနိ တမတ္ထံ နိဒ္ဒေသပာဠိနယေန ဒသ္သေတုံ ‘‘ယထာ သတ္ထဝာဟော’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ သတ္ထေတိ သတ္ထိကေ ဇနေ။ ကံ ဥဒကံ တာရေန္တိ ဧတ္ထာတိ ကန္တာရော, နိရုဒကော အရညပ္ပဒေသော။ ရုဠ္ဟီဝသေန ပန ဣတရောပိ အရညပ္ပဒေသော တထာ ဝုစ္စတိ။ စောရကန္တာရန္တိ စောရေဟိ အဓိဋ္ဌိတကန္တာရံ, တထာ ဝာဠကန္တာရံ။ ဒုဗ္ဘိက္ခကန္တာရန္တိ ဒုလ္လဘဘိက္ခံ ကန္တာရံ။ တာရေတီတိ အခေမန္တဋ္ဌာနံ အတိက္ကာမေတိ။ ဥတ္တာရေတီတိအာဒိ ဥပသဂ္ဂေန ပဒံ ဝဍ္ဎေတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ အထ ဝာ ဥတ္တာရေတီတိ ခေမန္တဘူမိံ ဥပနေန္တော တာရေတိ။ နိတ္တာရေတီတိ အခေမန္တဋ္ဌာနတော နိက္ခာမေန္တော တာရေတိ။ ပတာရေတီတိ ပရိဂ္ဂဟေတ္ဝာ တာရေတိ, ဟတ္ထေန ပရိဂ္ဂဟေတ္ဝာ တာရေတိ ဝိယ တာရေတီတိ အတ္ထော။ သဗ္ဗမ္ပေတံ တာရဏုတ္တာရဏာဒိ ခေမဋ္ဌာနေ ဌပနမေဝာတိ အာဟ ‘‘ခေမန္တဘူမိံ သမ္ပာပေတီ’’တိ။ သတ္တေတိ ဝေနေယ္ယသတ္တေ။ မဟာဂဟနတာယ မဟာနတ္ထတာယ ဒုန္နိတ္ထရတာယ စ ဇာတိယေဝ ကန္တာရော ဇာတိကန္တာရော, တံ ဇာတိကန္တာရံ။
Idāni tamatthaṃ niddesapāḷinayena dassetuṃ ‘‘yathā satthavāho’’tiādi vuttaṃ. Tattha sattheti satthike jane. Kaṃ udakaṃ tārenti etthāti kantāro, nirudako araññappadeso. Ruḷhīvasena pana itaropi araññappadeso tathā vuccati. Corakantāranti corehi adhiṭṭhitakantāraṃ, tathā vāḷakantāraṃ. Dubbhikkhakantāranti dullabhabhikkhaṃ kantāraṃ. Tāretīti akhemantaṭṭhānaṃ atikkāmeti. Uttāretītiādi upasaggena padaṃ vaḍḍhetvā vuttaṃ. Atha vā uttāretīti khemantabhūmiṃ upanento tāreti. Nittāretīti akhemantaṭṭhānato nikkhāmento tāreti. Patāretīti pariggahetvā tāreti, hatthena pariggahetvā tāreti viya tāretīti attho. Sabbampetaṃ tāraṇuttāraṇādi khemaṭṭhāne ṭhapanamevāti āha ‘‘khemantabhūmiṃ sampāpetī’’ti. Satteti veneyyasatte. Mahāgahanatāya mahānatthatāya dunnittharatāya ca jātiyeva kantāro jātikantāro, taṃ jātikantāraṃ.
ဥက္ကဋ္ဌပရိစ္ဆေဒဝသေနာတိ ဥက္ကဋ္ဌသတ္တပရိစ္ဆေဒဝသေန။ ဒေဝမနုသ္သာ ဧဝ ဟိ ဥက္ကဋ္ဌသတ္တာ, န တိရစ္ဆာနာဒယော။ ဧတန္တိ ‘‘ဒေဝမနုသ္သာန’’န္တိ ဧတံ ဝစနံ။ ဘဗ္ဗပုဂ္ဂလပရိစ္ဆေဒဝသေနာတိ သမ္မတ္တနိယာမောက္ကမနသ္သ ယောဂ္ယပုဂ္ဂလသ္သ ပရိစ္ဆိန္ဒနဝသေန။ ဘဂဝတောတိ နိသ္သက္ကေ သာမိဝစနံ ယထာ ‘‘ဥပဇ္ဈာယတော အဇ္ဈေတီ’’တိ။ ဘဂဝတော သန္တိကေ ဝာတိ အတ္ထော။ ဥပနိသ္သယသမ္ပတ္တိန္တိ တိဟေတုကပဋိသန္ဓိအာဒိကံ မဂ္ဂဖလာဓိဂမသ္သ ဗလဝကာရဏံ။ ဂဂ္ဂရာယာတိ ဂဂ္ဂရာယ နာမ ရညော ဒေဝိယာ, တာယ ဝာ ကာရိတတ္တာ ‘‘ဂဂ္ဂရာ’’တိ လဒ္ဓနာမာယ။ သရေ နိမိတ္တံ အဂ္ဂဟေသီတိ ‘‘ဓမ္မော ဧသော ဝုစ္စတီ’’တိ ဓမ္မသညာယ သရေ နိမိတ္တံ ဂဏ္ဟိ, ဂဏ္ဟန္တော စ ပသန္နစိတ္တော ပရိသပရိယန္တေ နိပဇ္ဇိ။ သန္နိရုမ္ဘိတ္ဝာ အဋ္ဌာသီတိ တသ္သ သီသေ ဒဏ္ဍသ္သ ဌပိတဘာဝံ အပသ္သန္တော တတ္ထ ဒဏ္ဍံ ဥပ္ပီဠေတ္ဝာ အဋ္ဌာသိ။ မဏ္ဍူကောပိ ဒဏ္ဍေ ဌပိတေပိ ဥပ္ပီဠိတေပိ ဓမ္မဂတေန ပသာဒေန ဝိသ္သရမကရောန္တောဝ ကာလမကာသိ။ ဒေဝလောကေ နိဗ္ဗတ္တသတ္တာနံ အယံ ဓမ္မတာ, ယာ ‘‘ကုတောဟံ ဣဓ နိဗ္ဗတ္တော, တတ္ထ ကိန္နု ခော ကမ္မမကာသိ’’န္တိ အာဝဇ္ဇနာ။ တသ္မာ အတ္တနော ပုရိမဘဝသ္သ ဒိဋ္ဌတ္တာ အာဟ ‘‘အရေ အဟမ္ပိ နာမ ဣဓ နိဗ္ဗတ္တော’’တိ။ ဘဂဝတော ပာဒေ သိရသာ ဝန္ဒီတိ ကတညုတာသံဝဍ္ဎိတေန ပေမဂာရဝဗဟုမာနေန ဝန္ဒိ။
Ukkaṭṭhaparicchedavasenāti ukkaṭṭhasattaparicchedavasena. Devamanussā eva hi ukkaṭṭhasattā, na tiracchānādayo. Etanti ‘‘devamanussāna’’nti etaṃ vacanaṃ. Bhabbapuggalaparicchedavasenāti sammattaniyāmokkamanassa yogyapuggalassa paricchindanavasena. Bhagavatoti nissakke sāmivacanaṃ yathā ‘‘upajjhāyato ajjhetī’’ti. Bhagavato santike vāti attho. Upanissayasampattinti tihetukapaṭisandhiādikaṃ maggaphalādhigamassa balavakāraṇaṃ. Gaggarāyāti gaggarāya nāma rañño deviyā, tāya vā kāritattā ‘‘gaggarā’’ti laddhanāmāya. Sare nimittaṃ aggahesīti ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti dhammasaññāya sare nimittaṃ gaṇhi, gaṇhanto ca pasannacitto parisapariyante nipajji. Sannirumbhitvā aṭṭhāsīti tassa sīse daṇḍassa ṭhapitabhāvaṃ apassanto tattha daṇḍaṃ uppīḷetvā aṭṭhāsi. Maṇḍūkopi daṇḍe ṭhapitepi uppīḷitepi dhammagatena pasādena vissaramakarontova kālamakāsi. Devaloke nibbattasattānaṃ ayaṃ dhammatā, yā ‘‘kutohaṃ idha nibbatto, tattha kinnu kho kammamakāsi’’nti āvajjanā. Tasmā attano purimabhavassa diṭṭhattā āha ‘‘are ahampi nāma idha nibbatto’’ti. Bhagavato pāde sirasā vandīti kataññutāsaṃvaḍḍhitena pemagāravabahumānena vandi.
ဇာနန္တောဝ ပုစ္ဆီတိ မဟာဇနသ္သ ကမ္မဖလံ ဗုဒ္ဓာနုဘာဝဉ္စ ပစ္စက္ခံ ကာတုကာမော ဘဂဝာ ‘‘ကော မေ ဝန္ဒတီ’’တိ ဂာထာယ ပုစ္ဆိ။ တတ္ထ (ဝိ. ဝ. အဋ္ဌ. ၈၅၇) ကောတိ ဒေဝနာဂယက္ခဂန္ဓဗ္ဗာဒီသု ကော, ကတမောတိ အတ္ထော။ မေတိ မမ။ ပာဒာနီတိ ပာဒေ။ ဣဒ္ဓိယာတိ ဣမာယ ဧဝရူပာယ ဒေဝိဒ္ဓိယာ။ ယသသာတိ ဣမိနာ ဧဒိသေန ယသေန စ ပရိဝာရေန စ။ ဇလန္တိ ဝိဇ္ဇောတမာနော။ အဘိက္ကန္တေနာတိ အတိဝိယ ကန္တေန ကာမနီယေန သုန္ဒရေန။ ဝဏ္ဏေနာတိ ဆဝိဝဏ္ဏေန သရီရဝဏ္ဏနိဘာယ။ သဗ္ဗာ ဩဘာသယံ ဒိသာတိ သဗ္ဗာ ဒသပိ ဒိသာ ပဘာသေန္တော, စန္ဒော ဝိယ သူရိယော ဝိယ စ ဧကောဘာသံ ဧကာလောကံ ကရောန္တောတိ အတ္ထော။
Jānantovapucchīti mahājanassa kammaphalaṃ buddhānubhāvañca paccakkhaṃ kātukāmo bhagavā ‘‘ko me vandatī’’ti gāthāya pucchi. Tattha (vi. va. aṭṭha. 857) koti devanāgayakkhagandhabbādīsu ko, katamoti attho. Meti mama. Pādānīti pāde. Iddhiyāti imāya evarūpāya deviddhiyā. Yasasāti iminā edisena yasena ca parivārena ca. Jalanti vijjotamāno. Abhikkantenāti ativiya kantena kāmanīyena sundarena. Vaṇṇenāti chavivaṇṇena sarīravaṇṇanibhāya. Sabbā obhāsayaṃ disāti sabbā dasapi disā pabhāsento, cando viya sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekālokaṃ karontoti attho.
ဧဝံ ပန ဘဂဝတာ ပုစ္ဆိတော ဒေဝပုတ္တော အတ္တာနံ ပဝေဒေန္တော ‘‘မဏ္ဍူကောဟံ ပုရေ အာသိ’’န္တိ ဂာထမာဟ။ တတ္ထ ပုရေတိ ပုရိမဇာတိယံ။ ဥဒကေတိ ဣဒံ တဒာ အတ္တနော ဥပ္ပတ္တိဋ္ဌာနဒသ္သနံ။ ဥဒကေ မဏ္ဍူကောတိ တေန ဥဒ္ဓုမာယိကာဒိကသ္သ ထလေ မဏ္ဍူကသ္သ နိဝတ္တနံ ကတံ ဟောတိ။ ဂာဝော စရန္တိ ဧတ္ထာတိ ဂောစရော, ဂုန္နံ ဃာသေသနဋ္ဌာနံ။ ဣဓ ပန ဂောစရော ဝိယာတိ ဂောစရော, ဝာရိ ဥဒကံ ဂောစရော ဧတသ္သာတိ ဝာရိဂောစရော။ ဥဒကစာရီပိ ဟိ ကောစိ ကစ္ဆပာဒိ အဝာရိဂောစရောပိ ဟောတီတိ ‘‘ဝာရိဂောစရော’’တိ ဝိသေသေတ္ဝာ ဝုတ္တံ။ တဝ ဓမ္မံ သုဏန္တသ္သာတိ ဗ္ရဟ္မသ္သရေန ကရဝီကရုတမဉ္ဇုနာ ဒေသေန္တသ္သ တဝ ဓမ္မံ ‘‘ဓမ္မော ဧသော ဝုစ္စတီ’’တိ သရေ နိမိတ္တဂ္ဂာဟဝသေန သုဏန္တသ္သ။ အနာဒရေ စေတံ သာမိဝစနံ။ အဝဓီ ဝစ္ဆပာလကောတိ ဝစ္ဆေ ရက္ခန္တော ဂောပာလကဒာရကော မမ သမီပံ အာဂန္တ္ဝာ ဒဏ္ဍမောလုဗ္ဘ တိဋ္ဌန္တော မမ သီသေ ဒဏ္ဍံ သန္နိရုမ္ဘိတ္ဝာ မံ မာရေသီတိ အတ္ထော။
Evaṃ pana bhagavatā pucchito devaputto attānaṃ pavedento ‘‘maṇḍūkohaṃ pure āsi’’nti gāthamāha. Tattha pureti purimajātiyaṃ. Udaketi idaṃ tadā attano uppattiṭṭhānadassanaṃ. Udake maṇḍūkoti tena uddhumāyikādikassa thale maṇḍūkassa nivattanaṃ kataṃ hoti. Gāvo caranti etthāti gocaro, gunnaṃ ghāsesanaṭṭhānaṃ. Idha pana gocaro viyāti gocaro, vāri udakaṃ gocaro etassāti vārigocaro. Udakacārīpi hi koci kacchapādi avārigocaropi hotīti ‘‘vārigocaro’’ti visesetvā vuttaṃ. Tava dhammaṃ suṇantassāti brahmassarena karavīkarutamañjunā desentassa tava dhammaṃ ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti sare nimittaggāhavasena suṇantassa. Anādare cetaṃ sāmivacanaṃ. Avadhī vacchapālakoti vacche rakkhanto gopālakadārako mama samīpaṃ āgantvā daṇḍamolubbha tiṭṭhanto mama sīse daṇḍaṃ sannirumbhitvā maṃ māresīti attho.
သိတံ ကတ္ဝာတိ ‘‘တထာ ပရိတ္တတရေနပိ ပုညာနုဘာဝေန ဧဝံ အတိဝိယ ဥဠာရာ လောကိယလောကုတ္တရသမ္ပတ္တိယော လဗ္ဘန္တီ’’တိ ပီတိသောမနသ္သဇာတော ဘာသုရတရဓဝဠဝိပ္ဖုရန္တဒသနခကိရဏာဝဠီဟိ ဘိယ္ယောသော မတ္တာယ တံ ပဒေသံ ဩဘာသေန္တော သိတံ ကတ္ဝာ။ ပီတိသောမနသ္သဝသေန ဟိ သော –
Sitaṃ katvāti ‘‘tathā parittatarenapi puññānubhāvena evaṃ ativiya uḷārā lokiyalokuttarasampattiyo labbhantī’’ti pītisomanassajāto bhāsurataradhavaḷavipphurantadasanakhakiraṇāvaḷīhi bhiyyoso mattāya taṃ padesaṃ obhāsento sitaṃ katvā. Pītisomanassavasena hi so –
‘‘မုဟုတ္တံ စိတ္တပသာဒသ္သ၊ ဣဒ္ဓိံ ပသ္သ ယသဉ္စ မေ။
‘‘Muhuttaṃ cittapasādassa, iddhiṃ passa yasañca me;
အာနုဘာဝဉ္စ မေ ပသ္သ၊ ဝဏ္ဏံ ပသ္သ ဇုတိဉ္စ မေ။
Ānubhāvañca me passa, vaṇṇaṃ passa jutiñca me.
‘‘ယေ စ တေ ဒီဃမဒ္ဓာနံ၊ ဓမ္မံ အသ္သောသုံ ဂောတမ။
‘‘Ye ca te dīghamaddhānaṃ, dhammaṃ assosuṃ gotama;
ပတ္တာ တေ အစလဋ္ဌာနံ၊ ယတ္ထ ဂန္တ္ဝာ န သောစရေ’’တိ။ (ဝိ. ဝ. ၈၅၉-၈၆၀) –
Pattā te acalaṭṭhānaṃ, yattha gantvā na socare’’ti. (vi. va. 859-860) –
ဣမာ ဒ္ဝေ ဂာထာ ဝတ္ဝာ ပက္ကာမိ။
Imā dve gāthā vatvā pakkāmi.
ယံ ပန ကိဉ္စီတိ ဧတ္ထ ယန္တိ အနိယမိတဝစနံ, တထာ ကိဉ္စီတိ။ ပနာတိ ဝစနာလင္ကာရမတ္တံ။ တသ္မာ ယံ ကိဉ္စီတိ ဉေယ္ယသ္သ အနဝသေသပရိယာဒာနံ ကတံ ဟောတိ။ ပနာတိ ဝာ ဝိသေသတ္ထဒီပကော နိပာတော။ တေန ‘‘သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော’’တိ ဣမိနာ သင္ခေပတော ဝိတ္ထာရတော စ သတ္ထု စတုသစ္စာဘိသမ္ဗောဓော ဝုတ္တော။ ဗုဒ္ဓောတိ ပန ဣမိနာ တဒညသ္သပိ ဉေယ္ယသ္သ အဝဗောဓော။ ပုရိမေန ဝာ သတ္ထု ပဋိဝေဓဉာဏာနုဘာဝော, ပစ္ဆိမေန ဒေသနာဉာဏာနုဘာဝော။ ပီ-တိ ဥပရိ ဝုစ္စမာနော ဝိသေသော ဇောတီယတိ။ ဝိမောက္ခန္တိကဉာဏဝသေနာတိ ဧတ္ထ သဗ္ဗသော ပဋိပက္ခေဟိ ဝိမုစ္စတီတိ ဝိမောက္ခော, အဂ္ဂမဂ္ဂော, တသ္သ အန္တော, အဂ္ဂဖလံ, တသ္မိံ လဒ္ဓေ လဒ္ဓဗ္ဗတော တတ္ထ ဘဝံ ဝိမောက္ခန္တိကံ, ဉာဏံ သဗ္ဗညုတညာဏေန သဒ္ဓိံ သဗ္ဗမ္ပိ ဗုဒ္ဓဉာဏံ။
Yaṃ pana kiñcīti ettha yanti aniyamitavacanaṃ, tathā kiñcīti. Panāti vacanālaṅkāramattaṃ. Tasmā yaṃ kiñcīti ñeyyassa anavasesapariyādānaṃ kataṃ hoti. Panāti vā visesatthadīpako nipāto. Tena ‘‘sammāsambuddho’’ti iminā saṅkhepato vitthārato ca satthu catusaccābhisambodho vutto. Buddhoti pana iminā tadaññassapi ñeyyassa avabodho. Purimena vā satthu paṭivedhañāṇānubhāvo, pacchimena desanāñāṇānubhāvo. Pī-ti upari vuccamāno viseso jotīyati. Vimokkhantikañāṇavasenāti ettha sabbaso paṭipakkhehi vimuccatīti vimokkho, aggamaggo, tassa anto, aggaphalaṃ, tasmiṃ laddhe laddhabbato tattha bhavaṃ vimokkhantikaṃ, ñāṇaṃ sabbaññutaññāṇena saddhiṃ sabbampi buddhañāṇaṃ.
ဧဝံ ပဝတ္တောတိ ဧတ္ထ –
Evaṃ pavattoti ettha –
‘‘သဗ္ဗညုတာယ ဗုဒ္ဓော, သဗ္ဗဒသ္သာဝိတာယ ဗုဒ္ဓော, အနညနေယ္ယတာယ ဗုဒ္ဓော, ဝိသဝိတာယ ဗုဒ္ဓော, ခီဏာသဝသင္ခာတေန ဗုဒ္ဓော, နိရုပလေပသင္ခာတေန ဗုဒ္ဓော, ဧကန္တဝီတရာဂောတိ ဗုဒ္ဓော, ဧကန္တဝီတဒောသောတိ ဗုဒ္ဓော, ဧကန္တဝီတမောဟောတိ ဗုဒ္ဓော, ဧကန္တနိက္ကိလေသောတိ ဗုဒ္ဓော, ဧကာယနမဂ္ဂံ ဂတောတိ ဗုဒ္ဓော, ဧကော အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓောတိ ဗုဒ္ဓော, အဗုဒ္ဓိဝိဟတတ္တာ ဗုဒ္ဓိပဋိလာဘာ ဗုဒ္ဓော။ ဗုဒ္ဓောတိ နေတံ နာမံ မာတရာ ကတံ, န ပိတရာ ကတံ, န ဘာတရာ ကတံ, န ဘဂိနိယာ ကတံ, န မိတ္တာမစ္စေဟိ ကတံ, န ဉာတိသာလောဟိတေဟိ ကတံ, န သမဏဗ္ရာဟ္မဏေဟိ ကတံ, န ဒေဝတာဟိ ကတံ, ဝိမောက္ခန္တိကမေတံ ဗုဒ္ဓာနံ ဘဂဝန္တာနံ ဗောဓိယာ မူလေ သဟ သဗ္ဗညုတညာဏသ္သ ပဋိလာဘာ သစ္ဆိကာ ပညတ္တိ ယဒိဒံ ဗုဒ္ဓော’’တိ (မဟာနိ. ၁၉၂) –
‘‘Sabbaññutāya buddho, sabbadassāvitāya buddho, anaññaneyyatāya buddho, visavitāya buddho, khīṇāsavasaṅkhātena buddho, nirupalepasaṅkhātena buddho, ekantavītarāgoti buddho, ekantavītadosoti buddho, ekantavītamohoti buddho, ekantanikkilesoti buddho, ekāyanamaggaṃ gatoti buddho, eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddho, abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddho. Buddhoti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ, na pitarā kataṃ, na bhātarā kataṃ, na bhaginiyā kataṃ, na mittāmaccehi kataṃ, na ñātisālohitehi kataṃ, na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ, na devatāhi kataṃ, vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti (mahāni. 192) –
အယံ နိဒ္ဒေသပာဠိနယော။ ယသ္မာ စေတ္ထ တသ္သာ ပဋိသမ္ဘိဒာပာဠိယာ (ပဋိ. မ. ၁.၁၆၂) ဘေဒော နတ္ထိ, တသ္မာ ဒ္ဝီသု ဧကေနပိ အတ္ထသိဒ္ဓီတိ ဒသ္သနတ္ထံ ‘‘ပဋိသမ္ဘိဒာနယော ဝာ’’တိ အနိယမတ္ထော ဝာသဒ္ဒော ဝုတ္တော။
Ayaṃ niddesapāḷinayo. Yasmā cettha tassā paṭisambhidāpāḷiyā (paṭi. ma. 1.162) bhedo natthi, tasmā dvīsu ekenapi atthasiddhīti dassanatthaṃ ‘‘paṭisambhidānayo vā’’ti aniyamattho vāsaddo vutto.
တတ္ထ (ပဋိ. မ. အဋ္ဌ. ၂.၁.၁၆၂; မဟာနိ. အဋ္ဌ. ၁၉၂) ယထာ လောကေ အဝဂန္တာ ‘‘အဝဂတော’’တိ ဝုစ္စတိ, ဧဝံ ဗုဇ္ဈိတာ သစ္စာနီတိ ဗုဒ္ဓော သုဒ္ဓကတ္တုဝသေန။ ယထာ ပဏ္ဏသောသာ ဝာတာ ‘‘ပဏ္ဏသုသာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ, ဧဝံ ဗောဓေတာ ပဇာယာတိ ဗုဒ္ဓော ဟေတုကတ္တုဝသေန။ ဟေတုအတ္ထော စေတ္ထ အန္တောနီတော ။ သဗ္ဗညုတာယ ဗုဒ္ဓောတိ သဗ္ဗဓမ္မဗုဇ္ဈနသမတ္ထာယ ဗုဒ္ဓိယာ ဗုဒ္ဓောတိ အတ္ထော။ သဗ္ဗဒသ္သာဝိတာယ ဗုဒ္ဓောတိ သဗ္ဗဓမ္မဗောဓနသမတ္ထာယ ဗုဒ္ဓိယာ ဗုဒ္ဓောတိ အတ္ထော။ အနညနေယ္ယတာယ ဗုဒ္ဓောတိ အညေန အဗောဓိတော သယမေဝ ဗုဒ္ဓတ္တာ ဗုဒ္ဓောတိ အတ္ထော။ ဝိသဝိတာယ ဗုဒ္ဓောတိ နာနာဂုဏဝိသဝနတော ပဒုမမိဝ ဝိကသနဋ္ဌေန ဗုဒ္ဓောတိ အတ္ထော။ ခီဏာသဝသင္ခာတေန ဗုဒ္ဓောတိ ဧဝမာဒီဟိ ဆဟိ ပဒေဟိ စိတ္တသင္ကောစကရဓမ္မပ္ပဟာနေန နိဒ္ဒာက္ခယဝိဗုဒ္ဓော ပုရိသော ဝိယ သဗ္ဗကိလေသနိဒ္ဒာက္ခယဝိဗုဒ္ဓတ္တာ ဗုဒ္ဓောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တတ္ထ သင္ခာ သင္ခာတန္တိ အတ္ထတော ဧကတ္တာ သင္ခာတေနာတိ ဝစနသ္သ ကောဋ္ဌာသေနာတိ အတ္ထော။ တဏ္ဟာလေပဒိဋ္ဌိလေပာဘာဝေန နိရုပလေပသင္ခာတေန။ သဝာသနာနံ သဗ္ဗကိလေသာနံ ပဟီနတ္တာ ဧကန္တဝစနေနေဝ ဝိသေသေတ္ဝာ ‘‘ဧကန္တဝီတရာဂော’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ဧကန္တနိက္ကိလေသောတိ ရာဂဒောသမောဟာဝသေသေဟိ သဗ္ဗကိလေသေဟိ နိက္ကိလေသော။ ဧကာယနမဂ္ဂံ ဂတောတိ ဗုဒ္ဓောတိ ဂမနတ္ထာနံ ဗုဒ္ဓိအတ္ထတာ ဝိယ ဗုဒ္ဓိအတ္ထာနမ္ပိ ဂမနတ္ထတာ လဗ္ဘတီတိ ဧကာယနမဂ္ဂံ ဂတတ္တာ ဗုဒ္ဓောတိ ဝုစ္စတီတိ အတ္ထော။ ဧကော အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓောတိ ဗုဒ္ဓောတိ န ပရေဟိ ဗုဒ္ဓတ္တာ ဗုဒ္ဓော, အထ ခော သယမေဝ အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓတ္တာ ဗုဒ္ဓောတိ အတ္ထော။ အဗုဒ္ဓိဝိဟတတ္တာ ဗုဒ္ဓိပဋိလာဘာ ဗုဒ္ဓောတိ ဗုဒ္ဓိ ဗုဒ္ဓံ ဗောဓောတိ အနတ္ထန္တရံ။ တတ္ထ ယထာ ရတ္တဂုဏယောဂတော ရတ္တော ပဋော, ဧဝံ ဗုဒ္ဓဂုဏယောဂတော ဗုဒ္ဓောတိ ဉာပနတ္ထံ ဝုတ္တံ။ တတော ပရံ ဗုဒ္ဓောတိ နေတံ နာမန္တိအာဒိ အတ္ထာနုဂတာယံ ပညတ္တီတိ ဗောဓနတ္ထံ ဝုတ္တန္တိ ဧဝမေတ္ထ ဣမိနာပိ ကာရဏေန ဘဂဝာ ဗုဒ္ဓောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Tattha (paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.162; mahāni. aṭṭha. 192) yathā loke avagantā ‘‘avagato’’ti vuccati, evaṃ bujjhitā saccānīti buddho suddhakattuvasena. Yathā paṇṇasosā vātā ‘‘paṇṇasusā’’ti vuccanti, evaṃ bodhetā pajāyāti buddho hetukattuvasena. Hetuattho cettha antonīto . Sabbaññutāya buddhoti sabbadhammabujjhanasamatthāya buddhiyā buddhoti attho. Sabbadassāvitāya buddhoti sabbadhammabodhanasamatthāya buddhiyā buddhoti attho. Anaññaneyyatāya buddhoti aññena abodhito sayameva buddhattā buddhoti attho. Visavitāya buddhoti nānāguṇavisavanato padumamiva vikasanaṭṭhena buddhoti attho. Khīṇāsavasaṅkhātena buddhoti evamādīhi chahi padehi cittasaṅkocakaradhammappahānena niddākkhayavibuddho puriso viya sabbakilesaniddākkhayavibuddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Tattha saṅkhā saṅkhātanti atthato ekattā saṅkhātenāti vacanassa koṭṭhāsenāti attho. Taṇhālepadiṭṭhilepābhāvena nirupalepasaṅkhātena. Savāsanānaṃ sabbakilesānaṃ pahīnattā ekantavacaneneva visesetvā ‘‘ekantavītarāgo’’tiādi vuttaṃ. Ekantanikkilesoti rāgadosamohāvasesehi sabbakilesehi nikkileso. Ekāyanamaggaṃ gatoti buddhoti gamanatthānaṃ buddhiatthatā viya buddhiatthānampi gamanatthatā labbhatīti ekāyanamaggaṃ gatattā buddhoti vuccatīti attho. Eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddhoti na parehi buddhattā buddho, atha kho sayameva anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhattā buddhoti attho. Abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddhoti buddhi buddhaṃ bodhoti anatthantaraṃ. Tattha yathā rattaguṇayogato ratto paṭo, evaṃ buddhaguṇayogato buddhoti ñāpanatthaṃ vuttaṃ. Tato paraṃ buddhoti netaṃ nāmantiādi atthānugatāyaṃ paññattīti bodhanatthaṃ vuttanti evamettha imināpi kāraṇena bhagavā buddhoti veditabbo.
ဣဒာနိ ဘဂဝာတိ ဣမသ္သ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဘဂဝာတိ ဣဒံ ပနသ္သာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ အသ္သာတိ ဘဂဝတော။ ဂုဏဝိသိဋ္ဌသတ္တုတ္တမဂရုဂာရဝာဓိဝစနန္တိ သဗ္ဗေဟိ သီလာဒိဂုဏေဟိ ဝိသိဋ္ဌသ္သ တတော ဧဝ သဗ္ဗသတ္တေဟိ ဥတ္တမသ္သ ဂရုနော ဂာရဝဝသေန ဝုစ္စမာနဝစနမေတံ ဘဂဝာတိ။ တထာ ဟိ လောကနာထော အပရိမိတနိရုပမပ္ပဘာဝသီလာဒိဂုဏဝိသေသသမင္ဂိတာယ သဗ္ဗာနတ္ထပရိဟာရပုဗ္ဗင္ဂမာယ နိရဝသေသဟိတသုခဝိဓာနတပ္ပရာယ နိရတိသယာယ ပယောဂသမ္ပတ္တိယာ သဒေဝမနုသ္သာယ ပဇာယ အစ္စန္တုပကာရိတာယ စ အပရိမာဏာသု လောကဓာတူသု အပရိမာဏာနံ သတ္တာနံ ဥတ္တမံ ဂာရဝဋ္ဌာနန္တိ။
Idāni bhagavāti imassa atthaṃ dassento āha ‘‘bhagavāti idaṃ panassā’’tiādi. Tattha assāti bhagavato. Guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacananti sabbehi sīlādiguṇehi visiṭṭhassa tato eva sabbasattehi uttamassa garuno gāravavasena vuccamānavacanametaṃ bhagavāti. Tathā hi lokanātho aparimitanirupamappabhāvasīlādiguṇavisesasamaṅgitāya sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya ca aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhānanti.
ဘဂဝာတိ ဝစနံ သေဋ္ဌန္တိ သေဋ္ဌဝာစကံ ဝစနံ သေဋ္ဌဂုဏသဟစရဏတော ‘‘သေဋ္ဌ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ အထ ဝာ ဝုစ္စတီတိ ဝစနံ, အတ္ထော, တသ္မာ ယော ‘‘ဘဂဝာ’’တိ ဝစနေန ဝစနီယော အတ္ထော, သော သေဋ္ဌောတိ အတ္ထော။ ဘဂဝာတိ ဝစနမုတ္တမန္တိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော။ ဂာရဝယုတ္တောတိ ဂရုဘာဝယုတ္တော ဂရုဂုဏယောဂတော။ ဂရုကရဏံ ဝာ သာတိသယံ အရဟတီတိ ဂာရဝယုတ္တော, ဂာရဝာရဟောတိ အတ္ထော။ ‘‘သိပ္ပာဒိသိက္ခာပကာ ဂရူ ဟောန္တိ, န စ ဂာရဝယုတ္တာ, အယံ ပန တာဒိသော န ဟောတိ, တသ္မာ ‘ဂရူ’တိ ဝတ္ဝာ ‘ဂာရဝယုတ္တော’တိ ဝုတ္တ’’န္တိ ကေစိ။
Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato ‘‘seṭṭha’’nti vuttaṃ. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho, tasmā yo ‘‘bhagavā’’ti vacanena vacanīyo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi eseva nayo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato. Garukaraṇaṃ vā sātisayaṃ arahatīti gāravayutto, gāravārahoti attho. ‘‘Sippādisikkhāpakā garū honti, na ca gāravayuttā, ayaṃ pana tādiso na hoti, tasmā ‘garū’ti vatvā ‘gāravayutto’ti vutta’’nti keci.
ဂုဏဝိသေသဟေတုကံ ‘‘ဘဂဝာ’’တိ ဣဒံ ဘဂဝတော နာမန္တိ သင္ခေပတော ဝုတ္တမတ္ထံ ဝိတ္ထာရတော ဝိဘဇိတုကာမော နာမံယေဝ တာဝ အတ္ထုဒ္ဓာရဝသေန ဒသ္သေန္တော ‘‘စတုဗ္ဗိဓဉ္ဟိ နာမ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ အာဝတ္ထိကန္တိ အဝတ္ထာယ ဝိဒိတံ တံ တံ အဝတ္ထံ ဥပာဒာယ ပညတ္တံ ဝောဟရိတံ။ တထာ လိင္ဂိကံ တေန တေန လိင္ဂေန ဝောဟရိတံ။ နေမိတ္တိကန္တိ နိမိတ္တတော အာဂတံ။ အဓိစ္စသမုပ္ပန္နန္တိ ယဒိစ္ဆာယ ပဝတ္တံ, ယဒိစ္ဆာယ အာဂတံ ယဒိစ္ဆကံ။ ဣဒာနိ အာဝတ္ထိကာဒီနိ နာမာနိ သရူပတော ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘တတ္ထ ဝစ္ဆော ဒမ္မော ဗလိဗဒ္ဒော’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ပဌမေန အာဒိ-သဒ္ဒေန ဗာလော ယုဝာ ဝုဍ္ဎောတိ ဧဝမာဒိံ သင္ဂဏ္ဟာတိ, ဒုတိယေန မုဏ္ဍီ ဇဋီတိ ဧဝမာဒိံ, တတိယေန ဗဟုသ္သုတော ဓမ္မကထိကော ဈာယီတိ ဧဝမာဒိံ, စတုတ္ထေန အဃပဒီပနံ ပာဝစနန္တိ ဧဝမာဒိံ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ နေမိတ္တိကန္တိ ဝုတ္တမတ္ထံ ဗ္ယတိရေကဝသေန ပတိဋ္ဌာပေတုံ ‘‘န မဟာမာယာယာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ဝိမောက္ခန္တိကန္တိ ဣမိနာ ပန ဣဒံ နာမံ အရိယာယ ဇာတိယာ ဇာတက္ခဏေယေဝ ဇာတန္တိ ဒသ္သေတိ။ ယဒိ ဝိမောက္ခန္တိကံ, အထ ကသ္မာ အညေဟိ ခီဏာသဝေဟိ အသာဓာရဏန္တိ အာဟ ‘‘သဟ သဗ္ဗညုတညာဏသ္သ ပဋိလာဘာ’’တိ။ ဗုဒ္ဓာနဉ္ဟိ အရဟတ္တဖလံ နိပ္ဖဇ္ဇမာနံ သဗ္ဗညုတညာဏာဒီဟိ သဗ္ဗေဟိ ဗုဒ္ဓဂုဏေဟိ သဒ္ဓိံယေဝ နိပ္ဖဇ္ဇတိ။ တေန ဝုတ္တံ ‘‘ဝိမောက္ခန္တိက’’န္တိ။ သစ္ဆိကာ ပညတ္တီတိ သဗ္ဗဓမ္မာနံ သစ္ဆိကိရိယာယ နိမိတ္တာ ပညတ္တိ။ အထ ဝာ သစ္ဆိကာ ပညတ္တီတိ ပစ္စက္ခသိဒ္ဓာ ပညတ္တိ။ ယံဂုဏနိမိတ္တာ ဟိ သာ, တေ သတ္ထု ပစ္စက္ခဘူတာ, တံဂုဏာ ဝိယ သာပိ သစ္ဆိကတာ ဧဝ နာမ ဟောတိ, န ပရေသံ ဝောဟာရမတ္တေနာတိ အဓိပ္ပာယော။
Guṇavisesahetukaṃ ‘‘bhagavā’’ti idaṃ bhagavato nāmanti saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato vibhajitukāmo nāmaṃyeva tāva atthuddhāravasena dassento ‘‘catubbidhañhi nāma’’ntiādimāha. Tattha āvatthikanti avatthāya viditaṃ taṃ taṃ avatthaṃ upādāya paññattaṃ voharitaṃ. Tathā liṅgikaṃ tena tena liṅgena voharitaṃ. Nemittikanti nimittato āgataṃ. Adhiccasamuppannanti yadicchāya pavattaṃ, yadicchāya āgataṃ yadicchakaṃ. Idāni āvatthikādīni nāmāni sarūpato dassento āha ‘‘tattha vaccho dammo balibaddo’’tiādi. Tattha paṭhamena ādi-saddena bālo yuvā vuḍḍhoti evamādiṃ saṅgaṇhāti, dutiyena muṇḍī jaṭīti evamādiṃ, tatiyena bahussuto dhammakathiko jhāyīti evamādiṃ, catutthena aghapadīpanaṃ pāvacananti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Nemittikanti vuttamatthaṃ byatirekavasena patiṭṭhāpetuṃ ‘‘na mahāmāyāyā’’tiādi vuttaṃ. Vimokkhantikanti iminā pana idaṃ nāmaṃ ariyāya jātiyā jātakkhaṇeyeva jātanti dasseti. Yadi vimokkhantikaṃ, atha kasmā aññehi khīṇāsavehi asādhāraṇanti āha ‘‘saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā’’ti. Buddhānañhi arahattaphalaṃ nipphajjamānaṃ sabbaññutaññāṇādīhi sabbehi buddhaguṇehi saddhiṃyeva nipphajjati. Tena vuttaṃ ‘‘vimokkhantika’’nti. Sacchikā paññattīti sabbadhammānaṃ sacchikiriyāya nimittā paññatti. Atha vā sacchikā paññattīti paccakkhasiddhā paññatti. Yaṃguṇanimittā hi sā, te satthu paccakkhabhūtā, taṃguṇā viya sāpi sacchikatā eva nāma hoti, na paresaṃ vohāramattenāti adhippāyo.
ဝဒန္တီတိ မဟာထေရသ္သ ဂရုဘာဝတော ဗဟုဝစနေနာဟ, သင္ဂီတိကာရေဟိ ဝာ ကတမနုဝာဒံ သန္ဓာယ။ ဣသ္သရိယာဒိဘေဒော ဘဂော အသ္သ အတ္ထီတိ ဘဂီ။ မဂ္ဂဖလာဒိအရိယဓမ္မရတနံ အရညဝနပတ္ထာနိ ပန္တာနိ သေနာသနာနိ အပ္ပသဒ္ဒာဒိဂုဏယုတ္တာနိ ဘဇိ သေဝိ သီလေနာတိ ဘဇီ, ဘဇနသီလောတိ အတ္ထော။ ဘာဂီတိ စီဝရပိဏ္ဍပာတာဒီနံ စတုန္နံ ပစ္စယာနဉ္စေဝ အတ္ထဓမ္မဝိမုတ္တိရသသ္သ စ အဓိသီလာဒီနဉ္စ ဘာဂီတိ အတ္ထော။ ဝိဘဇိ ပဝိဘဇိ ဓမ္မရတနန္တိ ဝိဘတ္တဝာ။ အကာသိ ဘဂ္ဂန္တိ ရာဂာဒိပာပဓမ္မံ ဘဂ္ဂံ အကာသီတိ ဘဂဝာတိ အတ္ထော။ ဂရုပိ လောကေ ဘဂဝာတိ ဝုစ္စတီတိ အာဟ ‘‘ဂရူ’’တိ။ ယသ္မာ ဂရု, တသ္မာပိ ဘဂဝာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဟေတုအတ္ထော ဟိ ဣတိ-သဒ္ဒော။ သော စ ယတ္ထ ဣတိ-သဒ္ဒော နတ္ထိ ဘဂီတိအာဒီသု, တတ္ထ ပစ္စေကံ ယောဇေတဗ္ဗော။ ဘာဂ္ယမသ္သ အတ္ထီတိ ဘာဂ္ယဝာ။ ဗဟူဟိ ဉာယေဟီတိ ကာယဘာဝနာဒိကေဟိ အနေကေဟိ ဘာဝနာက္ကမေဟိ။ သုဘာဝိတတ္တနောတိ သမ္မဒေဝ ဘာဝိတသဘာဝသ္သ။ ပစ္စတ္တေ စေတံ သာမိဝစနံ, တေန သုဘာဝိတတ္တာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ, သုဘာဝိတသဘာဝောတိ အတ္ထော။ မဟာဂဏ္ဌိပဒေ ပန ‘‘သုဘာဝိတတ္တနော သုဘာဝိတကာယော’’တိ ဝုတ္တံ။ ဘဝာနံ အန္တံ နိဗ္ဗာနံ ဂတောတိ ဘဝန္တဂော။
Vadantīti mahātherassa garubhāvato bahuvacanenāha, saṅgītikārehi vā katamanuvādaṃ sandhāya. Issariyādibhedo bhago assa atthīti bhagī. Maggaphalādiariyadhammaratanaṃ araññavanapatthāni pantāni senāsanāni appasaddādiguṇayuttāni bhaji sevi sīlenāti bhajī, bhajanasīloti attho. Bhāgīti cīvarapiṇḍapātādīnaṃ catunnaṃ paccayānañceva atthadhammavimuttirasassa ca adhisīlādīnañca bhāgīti attho. Vibhaji pavibhaji dhammaratananti vibhattavā. Akāsi bhagganti rāgādipāpadhammaṃ bhaggaṃ akāsīti bhagavāti attho. Garupi loke bhagavāti vuccatīti āha ‘‘garū’’ti. Yasmā garu, tasmāpi bhagavāti vuttaṃ hoti. Hetuattho hi iti-saddo. So ca yattha iti-saddo natthi bhagītiādīsu, tattha paccekaṃ yojetabbo. Bhāgyamassa atthīti bhāgyavā. Bahūhi ñāyehīti kāyabhāvanādikehi anekehi bhāvanākkamehi. Subhāvitattanoti sammadeva bhāvitasabhāvassa. Paccatte cetaṃ sāmivacanaṃ, tena subhāvitattāti vuttaṃ hoti, subhāvitasabhāvoti attho. Mahāgaṇṭhipade pana ‘‘subhāvitattano subhāvitakāyo’’ti vuttaṃ. Bhavānaṃ antaṃ nibbānaṃ gatoti bhavantago.
နိဒ္ဒေသေ ဝုတ္တနယေနာတိ ဧတ္ထာယံ နိဒ္ဒေသနယော –
Niddesevuttanayenāti etthāyaṃ niddesanayo –
‘‘ဘဂဝာတိ ဂာရဝာဓိဝစနမေတံ။ အပိစ ဘဂ္ဂရာဂောတိ ဘဂဝာ, ဘဂ္ဂဒောသောတိ ဘဂဝာ, ဘဂ္ဂမောဟောတိ ဘဂဝာ, ဘဂ္ဂမာနောတိ ဘဂဝာ, ဘဂ္ဂဒိဋ္ဌီတိ ဘဂဝာ, ဘဂ္ဂတဏ္ဟောတိ ဘဂဝာ, ဘဂ္ဂကိလေသောတိ ဘဂဝာ, ဘဇိ ဝိဘဇိ ပဝိဘဇိ ဓမ္မရတနန္တိ ဘဂဝာ, ဘဝာနံ အန္တကရောတိ ဘဂဝာ, ဘာဝိတကာယော ဘာဝိတသီလော ဘာဝိတစိတ္တော ဘာဝိတပညောတိ ဘဂဝာ, ဘဇိ ဝာ ဘဂဝာ အရညဝနပတ္ထာနိ ပန္တာနိ သေနာသနာနိ အပ္ပသဒ္ဒာနိ အပ္ပနိဂ္ဃောသာနိ ဝိဇနဝာတာနိ မနုသ္သရာဟသ္သေယ္ယကာနိ ပဋိသလ္လာနသာရုပ္ပာနီတိ ဘဂဝာ။ ဘာဂီ ဝာ ဘဂဝာ စီဝရပိဏ္ဍပာတသေနာသနဂိလာနပစ္စယဘေသဇ္ဇပရိက္ခာရာနန္တိ ဘဂဝာ။ ဘာဂီ ဝာ ဘဂဝာ အတ္ထရသသ္သ ဓမ္မရသသ္သ ဝိမုတ္တိရသသ္သ အဓိသီလသ္သ အဓိစိတ္တသ္သ အဓိပညာယာတိ ဘဂဝာ။ ဘာဂီ ဝာ ဘဂဝာ စတုန္နံ ဈာနာနံ စတုန္နံ အပ္ပမညာနံ စတုန္နံ အရူပသမာပတ္တီနန္တိ ဘဂဝာ။ ဘာဂီ ဝာ ဘဂဝာ အဋ္ဌန္နံ ဝိမောက္ခာနံ အဋ္ဌန္နံ အဘိဘာယတနာနံ နဝန္နံ အနုပုဗ္ဗဝိဟာရသမာပတ္တီနန္တိ ဘဂဝာ။ ဘာဂီ ဝာ ဘဂဝာ ဒသန္နံ သညာဘာဝနာနံ ဒသန္နံ ကသိဏသမာပတ္တီနံ အာနာပာနသ္သတိသမာဓိသ္သ အသုဘသမာပတ္တိယာတိ ဘဂဝာ။ ဘာဂီ ဝာ ဘဂဝာ စတုန္နံ သတိပဋ္ဌာနာနံ စတုန္နံ သမ္မပ္ပဓာနာနံ စတုန္နံ ဣဒ္ဓိပာဒာနံ ပဉ္စန္နံ ဣန္ဒ္ရိယာနံ ပဉ္စန္နံ ဗလာနံ သတ္တန္နံ ဗောဇ္ဈင္ဂာနံ အရိယသ္သ အဋ္ဌင္ဂိကသ္သ မဂ္ဂသ္သာတိ ဘဂဝာ။ ဘာဂီ ဝာ ဘဂဝာ ဒသန္နံ တထာဂတဗလာနံ စတုန္နံ ဝေသာရဇ္ဇာနံ စတုန္နံ ပဋိသမ္ဘိဒာနံ ဆန္နံ အဘိညာနံ ဆန္နံ ဗုဒ္ဓဓမ္မာနန္တိ ဘဂဝာ။ ဘဂဝာတိ နေတံ နာမံ။ပေ.။ သစ္ဆိကာ ပညတ္တိ ယဒိဒံ ဘဂဝာ’’တိ (မဟာနိ. ၈၄)။
‘‘Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ. Apica bhaggarāgoti bhagavā, bhaggadosoti bhagavā, bhaggamohoti bhagavā, bhaggamānoti bhagavā, bhaggadiṭṭhīti bhagavā, bhaggataṇhoti bhagavā, bhaggakilesoti bhagavā, bhaji vibhaji pavibhaji dhammaratananti bhagavā, bhavānaṃ antakaroti bhagavā, bhāvitakāyo bhāvitasīlo bhāvitacitto bhāvitapaññoti bhagavā, bhaji vā bhagavā araññavanapatthāni pantāni senāsanāni appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppānīti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānanti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā attharasassa dhammarasassa vimuttirasassa adhisīlassa adhicittassa adhipaññāyāti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā catunnaṃ jhānānaṃ catunnaṃ appamaññānaṃ catunnaṃ arūpasamāpattīnanti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ aṭṭhannaṃ abhibhāyatanānaṃ navannaṃ anupubbavihārasamāpattīnanti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā dasannaṃ saññābhāvanānaṃ dasannaṃ kasiṇasamāpattīnaṃ ānāpānassatisamādhissa asubhasamāpattiyāti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ pañcannaṃ balānaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā dasannaṃ tathāgatabalānaṃ catunnaṃ vesārajjānaṃ catunnaṃ paṭisambhidānaṃ channaṃ abhiññānaṃ channaṃ buddhadhammānanti bhagavā. Bhagavāti netaṃ nāmaṃ…pe… sacchikā paññatti yadidaṃ bhagavā’’ti (mahāni. 84).
ဧတ္ထ စ ‘‘ဂာရဝာဓိဝစန’’န္တိအာဒီနိ ယဒိပိ ဂာထာယံ အာဂတပဒာနုက္ကမေန န နိဒ္ဒိဋ္ဌာနိ, ယထာရဟံ ပန တေသံ သဗ္ဗေသမ္ပိ နိဒ္ဒေသဘာဝေန ဝေဒိတဗ္ဗာနိ။ တတ္ထ ဂာရဝာဓိဝစနန္တိ ဂရူနံ ဂရုဘာဝဝာစကံ ဝစနံ။ ဘဇီတိ ဘာဂသော ကထေသိ။ တေနာဟ ‘‘ဝိဘဇိ ပဝိဘဇိ ဓမ္မရတန’’န္တိ။ မဂ္ဂဖလာဒိ အရိယဓမ္မောယေဝ ဓမ္မရတနံ။ ပုန ဘဇီတိ ဣမသ္သ သေဝီတိ အတ္ထော။ ဘာဂီတိ ဘာဂာဘိဓေယ္ယဝာ။ ပုန ဘာဂီတိ ဧတ္ထ ဘဇနသီလောတိ အတ္ထော။ အတ္ထရသသ္သာတိ အတ္ထသန္နိသ္သယသ္သ ရသသ္သ။ ဝိမုတ္တာယတနသီသေ ဟိ ဌတ္ဝာ ဓမ္မံ ကထေန္တသ္သ သုဏန္တသ္သ စ တဒတ္ထံ အာရဗ္ဘ ဥပ္ပဇ္ဇနကပီတိသောမနသ္သံ အတ္ထရသော။ ဓမ္မံ အာရဗ္ဘ ဓမ္မရသော။ ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ ‘‘လဘတိ အတ္ထဝေဒံ, လဘတိ ဓမ္မဝေဒ’’န္တိ (အ. နိ. ၆.၁၀)။ ဝိမုတ္တိရသသ္သာတိ ဝိမုတ္တိဘူတသ္သ ဝိမုတ္တိသန္နိသ္သယသ္သ ဝာ ရသသ္သ။ သညာဘာဝနာနန္တိ အနိစ္စသညာဒီနံ ဒသန္နံ သညာဘာဝနာနံ ။ ဆန္နံ ဗုဒ္ဓဓမ္မာနန္တိ ဆ အသာဓာရဏဉာဏာနိ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ တတ္ထ ဘဂဝာတိသဒ္ဒသိဒ္ဓိ နိရုတ္တိနယေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Ettha ca ‘‘gāravādhivacana’’ntiādīni yadipi gāthāyaṃ āgatapadānukkamena na niddiṭṭhāni, yathārahaṃ pana tesaṃ sabbesampi niddesabhāvena veditabbāni. Tattha gāravādhivacananti garūnaṃ garubhāvavācakaṃ vacanaṃ. Bhajīti bhāgaso kathesi. Tenāha ‘‘vibhaji pavibhaji dhammaratana’’nti. Maggaphalādi ariyadhammoyeva dhammaratanaṃ. Puna bhajīti imassa sevīti attho. Bhāgīti bhāgābhidheyyavā. Puna bhāgīti ettha bhajanasīloti attho. Attharasassāti atthasannissayassa rasassa. Vimuttāyatanasīse hi ṭhatvā dhammaṃ kathentassa suṇantassa ca tadatthaṃ ārabbha uppajjanakapītisomanassaṃ attharaso. Dhammaṃ ārabbha dhammaraso. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘labhati atthavedaṃ, labhati dhammaveda’’nti (a. ni. 6.10). Vimuttirasassāti vimuttibhūtassa vimuttisannissayassa vā rasassa. Saññābhāvanānanti aniccasaññādīnaṃ dasannaṃ saññābhāvanānaṃ . Channaṃ buddhadhammānanti cha asādhāraṇañāṇāni sandhāya vuttaṃ. Tattha tattha bhagavātisaddasiddhi niruttinayeneva veditabbā.
ယဒိပိ ‘‘ဘာဂ္ယဝာ’’တိအာဒီဟိ ပဒေဟိ ဝုစ္စမာနော အတ္ထော ‘‘ဘဂီ ဘဇီ’’တိ (မဟာနိ. ၈၄) နိဒ္ဒေသဂာထာယ သင္ဂဟိတော ဧဝ, တထာပိ ပဒသိဒ္ဓိအတ္ထဝိဘာဂအတ္ထယောဇနာဒိသဟိတော သံဝဏ္ဏနာနယော တတော အညာကာရောတိ ဝုတ္တံ ‘‘အယံ ပန အပရော နယော’’တိ။ ဝဏ္ဏဝိပရိယာယောတိ ဧတန္တိ ဧတ္ထ ဣတိသဒ္ဒော အာဒိအတ္ထော, တေန ဝဏ္ဏဝိကာရော ဝဏ္ဏလောပော ဓာတုအတ္ထေန နိယောဇနဉ္စာတိ ဣမံ တိဝိဓံ လက္ခဏံ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ သဒ္ဒနယေနာတိ သဒ္ဒလက္ခဏနယေန။ ပိသောဒရာဒီနံ သဒ္ဒာနံ အာကတိဂဏဘာဝတော ဝုတ္တံ ‘‘ပိသောဒရာဒိပက္ခေပလက္ခဏံ ဂဟေတ္ဝာ’’တိ။ ပက္ခိပနမေဝ လက္ခဏံ။ တပ္ပရိယာပန္နတာကရဏဉ္ဟိ ပက္ခိပနံ။ ပာရပ္ပတ္တန္တိ ပရမုက္ကံသဂတံ ပာရမီဘာဝပ္ပတ္တံ။ ဘာဂ္ယန္တိ ကုသလံ။ တတ္ထ မဂ္ဂကုသလံ လောကုတ္တရသုခနိဗ္ဗတ္တကံ, ဣတရံ လောကိယသုခနိဗ္ဗတ္တကံ, ဣတရမ္ပိ ဝာ ဝိဝဋ္ဋုပနိသ္သယံ ပရိယာယတော လောကုတ္တရသုခနိဗ္ဗတ္တကံ သိယာ။
Yadipi ‘‘bhāgyavā’’tiādīhi padehi vuccamāno attho ‘‘bhagī bhajī’’ti (mahāni. 84) niddesagāthāya saṅgahito eva, tathāpi padasiddhiatthavibhāgaatthayojanādisahito saṃvaṇṇanānayo tato aññākāroti vuttaṃ ‘‘ayaṃ pana aparo nayo’’ti. Vaṇṇavipariyāyoti etanti ettha itisaddo ādiattho, tena vaṇṇavikāro vaṇṇalopo dhātuatthena niyojanañcāti imaṃ tividhaṃ lakkhaṇaṃ saṅgaṇhāti. Saddanayenāti saddalakkhaṇanayena. Pisodarādīnaṃ saddānaṃ ākatigaṇabhāvato vuttaṃ ‘‘pisodarādipakkhepalakkhaṇaṃ gahetvā’’ti. Pakkhipanameva lakkhaṇaṃ. Tappariyāpannatākaraṇañhi pakkhipanaṃ. Pārappattanti paramukkaṃsagataṃ pāramībhāvappattaṃ. Bhāgyanti kusalaṃ. Tattha maggakusalaṃ lokuttarasukhanibbattakaṃ, itaraṃ lokiyasukhanibbattakaṃ, itarampi vā vivaṭṭupanissayaṃ pariyāyato lokuttarasukhanibbattakaṃ siyā.
ဣဒာနိ ဘဂဝာတိ ဣမသ္သ အတ္ထံ ဝိဘဇိတ္ဝာ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ယသ္မာ ပနာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ လောဘာဒယော ဧကကဝသေန ဂဟိတာ, တထာ ဝိပရီတမနသိကာရော ဝိပလ္လာသဘာဝသာမညေန, အဟိရိကာဒယော ဒုကဝသေန။ တတ္ထ ကုဇ္ဈနလက္ခဏော ကောဓော, သော နဝဝိဓအာဃာတဝတ္ထုသမ္ဘဝော။ ‘‘အက္ကောစ္ဆိ မံ အဝဓိ မ’’န္တိအာဒိနာ (ဓ. ပ. ၃-၄) ပုနပ္ပုနံ ကုဇ္ဈနဝသေန စိတ္တပရိယောနန္ဓနော ဥပနာဟော။ ဥဘယမ္ပိ ပဋိဃောယေဝ, သော ပဝတ္တိနာနတ္တတော ဘိန္ဒိတ္ဝာ ဝုတ္တော။ သကိံ ဥပ္ပန္နော ကောဓော ကောဓောယေဝ, တဒုတ္တရိ ဥပနာဟော။ ဝုတ္တဉ္စေတံ ‘‘ပုဗ္ဗကာလေ ကောဓော, အပရကာလေ ဥပနာဟော’’တိ (ဝိဘ. ၈၉၁)။ အဂာရိယသ္သ (မ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၇၁) အနဂာရိယသ္သ ဝာ သုကတကရဏဝိနာသနော မက္ခော။ အဂာရိယောပိ ဟိ ကေနစိ အနုကမ္ပကေန ဒလိဒ္ဒော သမာနော ဥစ္စေ ဌာနေ ဌပိတော အပရေန သမယေန ‘‘ကိံ တယာ မယ္ဟံ ကတ’’န္တိ တသ္သ သုကတကရဏံ ဝိနာသေတိ။ အနဂာရိယောပိ သာမဏေရကာလတော ပဘုတိ အာစရိယေန ဝာ ဥပဇ္ဈာယေန ဝာ စတူဟိ ပစ္စယေဟိ ဥဒ္ဒေသပရိပုစ္ဆာဒီဟိ စ အနုဂ္ဂဟေတ္ဝာ ဓမ္မကထာနယပ္ပကရဏကောသလ္လာဒီနိ သိက္ခာပိတော အပရေန သမယေန ရာဇရာဇမဟာမတ္တာဒီဟိ သက္ကတော ဂရုကတော အာစရိယုပဇ္ဈာယေသု အစိတ္တီကတော စရမာနော ‘‘အယံ အမ္ဟေဟိ ဒဟရကာလေ ဧဝံ အနုဂ္ဂဟိတော သံဝဍ္ဎိတော စ, အထ စ ပနိဒာနိ နိသ္သိနေဟော ဇာတော’’တိ ဝုစ္စမာနော ‘‘ကိံ မယ္ဟံ တုမ္ဟေဟိ ကတ’’န္တိ တေသံ သုကတကရဏံ ဝိနာသေတိ, တသ္သေသော ပုဗ္ဗကာရိတာလက္ခဏသ္သ ဂုဏသ္သ ဝိနာသနော ဥဒကပုဉ္ဆနိယာ ဝိယ သရီရာနုဂတံ ဥဒကံ နိပုဉ္ဆန္တော မက္ခော။ တထာ ဟိ သော ပရေသံ ဂုဏာနံ မက္ခနဋ္ဌေန ‘‘မက္ခော’’တိ ဝုစ္စတိ။ ပဠာသတီတိ ပဠာသော, ပရသ္သ ဂုဏေ ဒသ္သေတ္ဝာ အတ္တနော ဂုဏေဟိ သမေ ကရောတီတိ အတ္ထော။ သော ပန ဗဟုသ္သုတေပိ ပုဂ္ဂလေ အဇ္ဈောတ္ထရိတ္ဝာ ‘‘ဤဒိသသ္သ စ ဗဟုသ္သုတသ္သ အနိယတာ ဂတိ, တဝ ဝာ မမ ဝာ ကော ဝိသေသော’’တိ, ရတ္တညူ စိရပဗ္ဗဇိတေ ပုဂ္ဂလေ အဇ္ဈောတ္ထရိတ္ဝာ ‘‘တ္ဝမ္ပိ ဣမသ္မိံ သာသနေ ပဗ္ဗဇိတော, အဟမ္ပိ ပဗ္ဗဇိတော, တ္ဝမ္ပိ သီလမတ္တေ ဌိတော, အဟမ္ပီ’’တိအာဒိနာ နယေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနော ယုဂဂ္ဂာဟော။ ယုဂဂ္ဂာဟလက္ခဏော ဟိ ပဠာသော။
Idāni bhagavāti imassa atthaṃ vibhajitvā dassento āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Tattha lobhādayo ekakavasena gahitā, tathā viparītamanasikāro vipallāsabhāvasāmaññena, ahirikādayo dukavasena. Tattha kujjhanalakkhaṇo kodho, so navavidhaāghātavatthusambhavo. ‘‘Akkocchi maṃ avadhi ma’’ntiādinā (dha. pa. 3-4) punappunaṃ kujjhanavasena cittapariyonandhano upanāho. Ubhayampi paṭighoyeva, so pavattinānattato bhinditvā vutto. Sakiṃ uppanno kodho kodhoyeva, taduttari upanāho. Vuttañcetaṃ ‘‘pubbakāle kodho, aparakāle upanāho’’ti (vibha. 891). Agāriyassa (ma. ni. aṭṭha. 1.71) anagāriyassa vā sukatakaraṇavināsano makkho. Agāriyopi hi kenaci anukampakena daliddo samāno ucce ṭhāne ṭhapito aparena samayena ‘‘kiṃ tayā mayhaṃ kata’’nti tassa sukatakaraṇaṃ vināseti. Anagāriyopi sāmaṇerakālato pabhuti ācariyena vā upajjhāyena vā catūhi paccayehi uddesaparipucchādīhi ca anuggahetvā dhammakathānayappakaraṇakosallādīni sikkhāpito aparena samayena rājarājamahāmattādīhi sakkato garukato ācariyupajjhāyesu acittīkato caramāno ‘‘ayaṃ amhehi daharakāle evaṃ anuggahito saṃvaḍḍhito ca, atha ca panidāni nissineho jāto’’ti vuccamāno ‘‘kiṃ mayhaṃ tumhehi kata’’nti tesaṃ sukatakaraṇaṃ vināseti, tasseso pubbakāritālakkhaṇassa guṇassa vināsano udakapuñchaniyā viya sarīrānugataṃ udakaṃ nipuñchanto makkho. Tathā hi so paresaṃ guṇānaṃ makkhanaṭṭhena ‘‘makkho’’ti vuccati. Paḷāsatīti paḷāso, parassa guṇe dassetvā attano guṇehi same karotīti attho. So pana bahussutepi puggale ajjhottharitvā ‘‘īdisassa ca bahussutassa aniyatā gati, tava vā mama vā ko viseso’’ti, rattaññū cirapabbajite puggale ajjhottharitvā ‘‘tvampi imasmiṃ sāsane pabbajito, ahampi pabbajito, tvampi sīlamatte ṭhito, ahampī’’tiādinā nayena uppajjamāno yugaggāho. Yugaggāhalakkhaṇo hi paḷāso.
ပရေသံ သက္ကာရာဒီနိ ခီယမာနာ ဥသူယမာနာ ဣသ္သာ။ အတ္တနော သမ္ပတ္တိယာ နိဂူဟနံ ပရေဟိ သာဓာရဏဘာဝံ အသဟမာနံ မစ္ဆရိယံ။ ဝဉ္စနိကစရိယဘူတာ မာယာ, သာ သကဒောသပဋိစ္ဆာဒနလက္ခဏာ။ တထာ ဟိ သာ အတ္တနော ဝိဇ္ဇမာနဒောသပဋိစ္ဆာဒနတော စက္ခုမောဟနမာယာ ဝိယာတိ ‘‘မာယာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ အတ္တနော အဝိဇ္ဇမာနဂုဏပ္ပကာသနလက္ခဏံ ကေရာဋိကဘာဝေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနံ သာဌေယ္ယံ။ အသန္တဂုဏဒီပနဉ္ဟိ ‘‘ကေရာဋိယ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ကေရာဋိကော ဟိ ပုဂ္ဂလော အာယနမစ္ဆော ဝိယ ဟောတိ။ အာယနမစ္ဆော နာမ သပ္ပမုခမစ္ဆဝာလာ ဧကာ မစ္ဆဇာတိ။ သော ကိရ မစ္ဆာနံ နင္ဂုဋ္ဌံ ဒသ္သေတိ, သပ္ပာနံ သီသံ ‘‘တုမ္ဟာကံ သဒိသော အဟ’’န္တိ ဇာနာပေတုံ, ဧဝမေဝ ကေရာဋိကော ပုဂ္ဂလော ယံ ယံ သုတ္တန္တိကံ ဝာ အာဘိဓမ္မိကံ ဝာ ဥပသင္ကမတိ, တံ တံ ဧဝံ ဝဒတိ ‘‘အဟံ တုမ္ဟာကံ အန္တေဝာသီ, တုမ္ဟေ မယ္ဟံ အနုကမ္ပကာ, နာဟံ တုမ္ဟေ မုဉ္စာမီ’’တိ။ ဧဝမေတေ ‘‘သဂာရဝော အယံ အမ္ဟေသု သပ္ပတိသ္သော’’တိ မညိသ္သန္တိ, တသ္သေဝံ ကေရာဋိကဘာဝေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနံ သာဌေယ္ယံ။
Paresaṃ sakkārādīni khīyamānā usūyamānā issā. Attano sampattiyā nigūhanaṃ parehi sādhāraṇabhāvaṃ asahamānaṃ macchariyaṃ. Vañcanikacariyabhūtā māyā, sā sakadosapaṭicchādanalakkhaṇā. Tathā hi sā attano vijjamānadosapaṭicchādanato cakkhumohanamāyā viyāti ‘‘māyā’’ti vuccati. Attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ kerāṭikabhāvena uppajjamānaṃ sāṭheyyaṃ. Asantaguṇadīpanañhi ‘‘kerāṭiya’’nti vuccati. Kerāṭiko hi puggalo āyanamaccho viya hoti. Āyanamaccho nāma sappamukhamacchavālā ekā macchajāti. So kira macchānaṃ naṅguṭṭhaṃ dasseti, sappānaṃ sīsaṃ ‘‘tumhākaṃ sadiso aha’’nti jānāpetuṃ, evameva kerāṭiko puggalo yaṃ yaṃ suttantikaṃ vā ābhidhammikaṃ vā upasaṅkamati, taṃ taṃ evaṃ vadati ‘‘ahaṃ tumhākaṃ antevāsī, tumhe mayhaṃ anukampakā, nāhaṃ tumhe muñcāmī’’ti. Evamete ‘‘sagāravo ayaṃ amhesu sappatisso’’ti maññissanti, tassevaṃ kerāṭikabhāvena uppajjamānaṃ sāṭheyyaṃ.
သဗ္ဗသော မဒ္ဒဝာဘာဝေန ဝာတဘရိတဘသ္တသဒိသသ္သ ထဒ္ဓဘာဝသ္သ အနောနမိတဒဏ္ဍသဒိသတာယ ပဂ္ဂဟိတသိရအနိဝာတဝုတ္တိကာယသ္သ စ ကာရကော ထမ္ဘော။ တဒုတ္တရိကရဏော သာရမ္ဘော။ သော ဒုဝိဓေန လဗ္ဘတိ အကုသလဝသေန စေဝ ကုသလဝသေန စ။ တတ္ထ အဂာရိယသ္သ ပရေန ကတံ အလင္ကာရာဒိံ ဒိသ္ဝာ တဒ္ဒိဂုဏတဒ္ဒိဂုဏကရဏေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနော, အနဂာရိယသ္သ စ ယတ္တကံ ယတ္တကံ ပရော ပရိယာပုဏာတိ ဝာ ကထေတိ ဝာ, မာနဝသေန တဒ္ဒိဂုဏတဒ္ဒိဂုဏကရဏေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနော အကုသလော။ တေန ဟိ သမန္နာဂတော ပုဂ္ဂလော တဒ္ဒိဂုဏံ တဒ္ဒိဂုဏံ ကရောတိ။ အဂာရိယော သမာနော ဧကေနေကသ္မိံ ဃရဝတ္ထုသ္မိံ သဇ္ဇိတေ အပရော ဒ္ဝေ ဝတ္ထူနိ သဇ္ဇေတိ, အပရော စတ္တာရော, အပရော အဋ္ဌ, အပရော သောဠသ။ အနဂာရိယော သမာနော ဧကေနေကသ္မိံ နိကာယေ ဂဟိတေ ‘‘နာဟံ ဧတသ္သ ဟေဋ္ဌာ ဘဝိသ္သာမီ’’တိ အပရော ဒ္ဝေ ဂဏ္ဟာတိ, အပရော တယော, အပရော စတ္တာရော, အပရော ပဉ္စ။ သာရမ္ဘဝသေန ဟိ ဂဏ္ဟိတုံ န ဝဋ္ဋတိ။ အကုသလပက္ခော ဟေသ နိရယဂာမိမဂ္ဂော။ အဂာရိယသ္သ ပန ပရံ ဧကံ သလာကဘတ္တံ ဒေန္တံ ဒိသ္ဝာ အတ္တနော ဒ္ဝေ ဝာ တီဏိ ဝာ ဒာတုကာမတာယ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော, အနဂာရိယသ္သ စ ပရေန ဧကနိကာယေ ဂဟိတေ မာနံ အနိသ္သာယ ကေဝလံ တံ ဒိသ္ဝာ အတ္တနော အာလသိယံ အဘိဘုယ္ယ ဒ္ဝေ နိကာယေ ဂဟေတုကာမတာယ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော ကုသလော။ ကုသလပက္ခဝသေန ဟိ ဧကသ္မိံ ဧကံ သလာကဘတ္တံ ဒေန္တေ ဒ္ဝေ, ဒ္ဝေ ဒေန္တေ စတ္တာရိ ဒာတုံ ဝဋ္ဋတိ။ ဘိက္ခုနာပိ ပရေန ဧကသ္မိံ နိကာယေ ဂဟိတေ ‘‘ဒ္ဝေ နိကာယေ ဂဟေတ္ဝာ သဇ္ဈာယန္တသ္သ မေ ဖာသု ဟောတီ’’တိ ဝိဝဋ္ဋပက္ခေ ဌတ္ဝာ တဒုတ္တရိ ဂဏ္ဟိတုံ ဝဋ္ဋတိ, ဣဓ ပန အကုသလပက္ခိယော တဒုတ္တရိကရဏော ‘‘သာရမ္ဘော’’တိ ဝုတ္တော။
Sabbaso maddavābhāvena vātabharitabhastasadisassa thaddhabhāvassa anonamitadaṇḍasadisatāya paggahitasiraanivātavuttikāyassa ca kārako thambho. Taduttarikaraṇo sārambho. So duvidhena labbhati akusalavasena ceva kusalavasena ca. Tattha agāriyassa parena kataṃ alaṅkārādiṃ disvā taddiguṇataddiguṇakaraṇena uppajjamāno, anagāriyassa ca yattakaṃ yattakaṃ paro pariyāpuṇāti vā katheti vā, mānavasena taddiguṇataddiguṇakaraṇena uppajjamāno akusalo. Tena hi samannāgato puggalo taddiguṇaṃ taddiguṇaṃ karoti. Agāriyo samāno ekenekasmiṃ gharavatthusmiṃ sajjite aparo dve vatthūni sajjeti, aparo cattāro, aparo aṭṭha, aparo soḷasa. Anagāriyo samāno ekenekasmiṃ nikāye gahite ‘‘nāhaṃ etassa heṭṭhā bhavissāmī’’ti aparo dve gaṇhāti, aparo tayo, aparo cattāro, aparo pañca. Sārambhavasena hi gaṇhituṃ na vaṭṭati. Akusalapakkho hesa nirayagāmimaggo. Agāriyassa pana paraṃ ekaṃ salākabhattaṃ dentaṃ disvā attano dve vā tīṇi vā dātukāmatāya uppajjamāno, anagāriyassa ca parena ekanikāye gahite mānaṃ anissāya kevalaṃ taṃ disvā attano ālasiyaṃ abhibhuyya dve nikāye gahetukāmatāya uppajjamāno kusalo. Kusalapakkhavasena hi ekasmiṃ ekaṃ salākabhattaṃ dente dve, dve dente cattāri dātuṃ vaṭṭati. Bhikkhunāpi parena ekasmiṃ nikāye gahite ‘‘dve nikāye gahetvā sajjhāyantassa me phāsu hotī’’ti vivaṭṭapakkhe ṭhatvā taduttari gaṇhituṃ vaṭṭati, idha pana akusalapakkhiyo taduttarikaraṇo ‘‘sārambho’’ti vutto.
ဇာတိအာဒီနိ နိသ္သာယ သေယ္ယသ္သ ‘‘သေယ္ယောဟမသ္မီ’’တိအာဒိနာ ဥန္နတိဝသေန ပဂ္ဂဏ္ဟနဝသေန ပဝတ္တော မာနော။ အဗ္ဘုန္နတိဝသေန ပဝတ္တော အတိမာနော။ ပုဗ္ဗေ ကေနစိ အတ္တာနံ သဒိသံ ကတ္ဝာ ပစ္ဆာ တတော အဓိကတော ဒဟတော ဥပ္ပဇ္ဇမာနကော အတိမာနောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဇာတိအာဒိံ ပဋိစ္စ မဇ္ဇနာကာရော မဒော, သောပိ အတ္ထတော မာနော ဧဝ။ သော ပန ဇာတိမဒော ဂောတ္တမဒော အာရောဂ္ယမဒော ယောဗ္ဗနမဒော ဇီဝိတမဒော လာဘမဒော သက္ကာရမဒော ဂရုကာရမဒော ပုရေက္ခာရမဒော ပရိဝာရမဒော ဘောဂမဒော ဝဏ္ဏမဒော သုတမဒော ပဋိဘာနမဒော ရတ္တညုမဒော ပိဏ္ဍပာတိကမဒော အနဝညတ္တိမဒော ဣရိယာပထမဒော ဣဒ္ဓိမဒော ယသမဒော သီလမဒော ဈာနမဒော သိပ္ပမဒော အာရောဟမဒော ပရိဏာဟမဒော သဏ္ဌာနမဒော ပာရိပူရိမဒောတိ အနေကဝိဓော။
Jātiādīni nissāya seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā unnativasena paggaṇhanavasena pavatto māno. Abbhunnativasena pavatto atimāno. Pubbe kenaci attānaṃ sadisaṃ katvā pacchā tato adhikato dahato uppajjamānako atimānoti veditabbo. Jātiādiṃ paṭicca majjanākāro mado, sopi atthato māno eva. So pana jātimado gottamado ārogyamado yobbanamado jīvitamado lābhamado sakkāramado garukāramado purekkhāramado parivāramado bhogamado vaṇṇamado sutamado paṭibhānamado rattaññumado piṇḍapātikamado anavaññattimado iriyāpathamado iddhimado yasamado sīlamado jhānamado sippamado ārohamado pariṇāhamado saṇṭhānamado pāripūrimadoti anekavidho.
တတ္ထ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၈၄၃-၈၄၄) ဇာတိံ နိသ္သာယ ဥပ္ပန္နော မဇ္ဇနာကာရပ္ပဝတ္တော မာနော ဇာတိမဒော, သော ခတ္တိယာဒီနံ စတုန္နမ္ပိ ဝဏ္ဏာနံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဇာတိသမ္ပန္နော ဟိ ခတ္တိယော ‘‘မာဒိသော အညော နတ္ထိ, အဝသေသာ အန္တရာ ဥဋ္ဌာယ ခတ္တိယာ ဇာတာ, အဟံ ပန ဝံသာဂတခတ္တိယော’’တိ မာနံ ကရောတိ။ ဗ္ရာဟ္မဏာဒီသုပိ ဧသေဝ နယော။ ဂောတ္တံ နိသ္သာယ ဥပ္ပန္နော မဇ္ဇနာကာရပ္ပဝတ္တော မာနော ဂောတ္တမဒော, သောပိ ခတ္တိယာဒီနံ စတုန္နမ္ပိ ဝဏ္ဏာနံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ခတ္တိယောပိ ဟိ ‘‘အဟံ ကောဏ္ဍညဂောတ္တော, အဟံ အာဒိစ္စဂောတ္တော’’တိ မာနံ ကရောတိ။ ဗ္ရာဟ္မဏောပိ ‘‘အဟံ ကသ္သပဂောတ္တော, အဟံ ဘာရဒ္ဝာဇဂောတ္တော’’တိ မာနံ ကရောတိ။ ဝေသ္သောပိ သုဒ္ဒောပိ အတ္တနော အတ္တနော ကုလဂောတ္တံ နိသ္သာယ မာနံ ကရောတိ။ အာရောဂ္ယမဒာဒီသုပိ ‘‘အဟံ အရောဂော, သေသာ ရောဂဗဟုလာ, ကဏ္ဍုဝနမတ္တမ္ပိ မယ္ဟံ ဗ္ယာဓိ နာမ နတ္ထီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော အာရောဂ္ယမဒော နာမ။ ‘‘အဟံ တရုဏော, အဝသေသသတ္တာနံ အတ္တဘာဝော ပပာတေ ဌိတရုက္ခသဒိသော, အဟံ ပန ပဌမဝယေ ဌိတော’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ယောဗ္ဗနမဒော။ ‘‘အဟံ စိရံ ဇီဝိံ, စိရံ ဇီဝာမိ, စိရံ ဇီဝိသ္သာမိ, သုခံ ဇီဝိံ, သုခံ ဇီဝာမိ, သုခံ ဇီဝိသ္သာမီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ဇီဝိတမဒော နာမ။ ‘‘အဟံ လာဘီ, အဝသေသာ သတ္တာ အပ္ပလာဘာ, မယ္ဟံ ပန လာဘသ္သ ပမာဏံ နတ္ထီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော လာဘမဒော နာမ။
Tattha (vibha. aṭṭha. 843-844) jātiṃ nissāya uppanno majjanākārappavatto māno jātimado, so khattiyādīnaṃ catunnampi vaṇṇānaṃ uppajjati. Jātisampanno hi khattiyo ‘‘mādiso añño natthi, avasesā antarā uṭṭhāya khattiyā jātā, ahaṃ pana vaṃsāgatakhattiyo’’ti mānaṃ karoti. Brāhmaṇādīsupi eseva nayo. Gottaṃ nissāya uppanno majjanākārappavatto māno gottamado, sopi khattiyādīnaṃ catunnampi vaṇṇānaṃ uppajjati. Khattiyopi hi ‘‘ahaṃ koṇḍaññagotto, ahaṃ ādiccagotto’’ti mānaṃ karoti. Brāhmaṇopi ‘‘ahaṃ kassapagotto, ahaṃ bhāradvājagotto’’ti mānaṃ karoti. Vessopi suddopi attano attano kulagottaṃ nissāya mānaṃ karoti. Ārogyamadādīsupi ‘‘ahaṃ arogo, sesā rogabahulā, kaṇḍuvanamattampi mayhaṃ byādhi nāma natthī’’ti majjanavasena uppanno māno ārogyamado nāma. ‘‘Ahaṃ taruṇo, avasesasattānaṃ attabhāvo papāte ṭhitarukkhasadiso, ahaṃ pana paṭhamavaye ṭhito’’ti majjanavasena uppanno māno yobbanamado. ‘‘Ahaṃ ciraṃ jīviṃ, ciraṃ jīvāmi, ciraṃ jīvissāmi, sukhaṃ jīviṃ, sukhaṃ jīvāmi, sukhaṃ jīvissāmī’’ti majjanavasena uppanno māno jīvitamado nāma. ‘‘Ahaṃ lābhī, avasesā sattā appalābhā, mayhaṃ pana lābhassa pamāṇaṃ natthī’’ti majjanavasena uppanno māno lābhamado nāma.
‘‘အဝသေသာ သတ္တာ ယံ ဝာ တံ ဝာ လဘန္တိ, အဟံ ပန သုကတံ ပဏီတံ စီဝရာဒိပစ္စယံ လဘာမီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော သက္ကာရမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသဘိက္ခူနံ ပာဒပိဋ္ဌိယံ အက္ကမိတ္ဝာ ဂစ္ဆန္တာ မနုသ္သာ ‘အယံ သမဏော’တိပိ န ဝန္ဒန္တိ, မံ ပန ဒိသ္ဝာ ဝန္ဒန္တိ, ပာသာဏစ္ဆတ္တံ ဝိယ ဂရုကံ ကတ္ဝာ အဂ္ဂိက္ခန္ဓံ ဝိယ စ ဒုရာသဒံ ကတ္ဝာ မညန္တီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ဂရုကာရမဒော နာမ။ ‘‘ဥပ္ပန္နော ပဉ္ဟော မယ္ဟမေဝ မုခေန ဆိဇ္ဇတိ, ဘိက္ခာစာရံ ဂစ္ဆန္တာပိ အာဂစ္ဆန္တာပိ မမေဝ ပုရတော ကတ္ဝာ ပရိဝာရေတ္ဝာ ဂစ္ဆန္တီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ပုရေက္ခာရမဒော နာမ။ အဂာရိယသ္သ တာဝ မဟာပရိဝာရသ္သ ‘‘ပုရိသသတမ္ပိ ပုရိသသဟသ္သမ္ပိ မံ ပရိဝာရေတီ’’တိ, အနဂာရိယသ္သ ‘‘သမဏသတမ္ပိ သမဏသဟသ္သမ္ပိ မံ ပရိဝာရေတိ, သေသာ အပ္ပပရိဝာရာ, အဟံ မဟာပရိဝာရော စေဝ သုစိပရိဝာရော စာ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ပရိဝာရမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ အတ္တနော ပရိဘောဂမတ္တကမ္ပိ န လဘန္တိ, မယ္ဟံ ပန နိဓာနဂတသ္သေဝ ဓနသ္သ ပမာဏံ နတ္ထီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ဘောဂမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ ဒုဗ္ဗဏ္ဏာ ဒုရူပာ, အဟံ အဘိရူပော ပာသာဒိကော’’တိပိ ‘‘အဝသေသသတ္တာ နိဂ္ဂုဏာ ပတ္ထဋအကိတ္တိနော, မယ္ဟံ ပန ကိတ္တိသဒ္ဒော ဒေဝမနုသ္သေသု ပာကဋော ‘ဣတိပိ ထေရော ဗဟုသ္သုတော, ဣတိပိ သီလဝာ, ဣတိပိ ဓုတဂုဏယုတ္တော’’’တိ, ဧဝံ သရီရဝဏ္ဏံ ဂုဏဝဏ္ဏဉ္စ ပဋိစ္စ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ဝဏ္ဏမဒော နာမ။
‘‘Avasesā sattā yaṃ vā taṃ vā labhanti, ahaṃ pana sukataṃ paṇītaṃ cīvarādipaccayaṃ labhāmī’’ti majjanavasena uppanno māno sakkāramado nāma. ‘‘Avasesabhikkhūnaṃ pādapiṭṭhiyaṃ akkamitvā gacchantā manussā ‘ayaṃ samaṇo’tipi na vandanti, maṃ pana disvā vandanti, pāsāṇacchattaṃ viya garukaṃ katvā aggikkhandhaṃ viya ca durāsadaṃ katvā maññantī’’ti majjanavasena uppanno māno garukāramado nāma. ‘‘Uppanno pañho mayhameva mukhena chijjati, bhikkhācāraṃ gacchantāpi āgacchantāpi mameva purato katvā parivāretvā gacchantī’’ti majjanavasena uppanno māno purekkhāramado nāma. Agāriyassa tāva mahāparivārassa ‘‘purisasatampi purisasahassampi maṃ parivāretī’’ti, anagāriyassa ‘‘samaṇasatampi samaṇasahassampi maṃ parivāreti, sesā appaparivārā, ahaṃ mahāparivāro ceva suciparivāro cā’’ti majjanavasena uppanno māno parivāramado nāma. ‘‘Avasesā sattā attano paribhogamattakampi na labhanti, mayhaṃ pana nidhānagatasseva dhanassa pamāṇaṃ natthī’’ti majjanavasena uppanno māno bhogamado nāma. ‘‘Avasesā sattā dubbaṇṇā durūpā, ahaṃ abhirūpo pāsādiko’’tipi ‘‘avasesasattā nigguṇā patthaṭaakittino, mayhaṃ pana kittisaddo devamanussesu pākaṭo ‘itipi thero bahussuto, itipi sīlavā, itipi dhutaguṇayutto’’’ti, evaṃ sarīravaṇṇaṃ guṇavaṇṇañca paṭicca majjanavasena uppanno māno vaṇṇamado nāma.
‘‘အဝသေသာ သတ္တာ အပ္ပသ္သုတာ, အဟံ ပန ဗဟုသ္သုတော’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော သုတမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ အပ္ပဋိဘာနာ, မယ္ဟံ ပန ပဋိဘာနသ္သ ပမာဏံ နတ္ထီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ပဋိဘာနမဒော နာမ။ ‘‘အဟံ ရတ္တညူ အသုကံ ဗုဒ္ဓဝံသံ ရာဇဝံသံ ဇနပဒဝံသံ ဂာမဝံသံ ရတ္တိန္ဒိဝပရိစ္ဆေဒံ နက္ခတ္တမုဟုတ္တယောဂံ ဇာနာမီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ရတ္တညုမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ ဘိက္ခူ အန္တရာ ပိဏ္ဍပာတိကာ ဇာတာ, အဟံ ပန ဇာတိပိဏ္ဍပာတိကော’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ပိဏ္ဍပာတိကမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ ဥညာတာ အဝညာတာ, အဟံ ပန အနဝညာတော’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော အနဝညတ္တိမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာနံ သတ္တာနံ ဣရိယာပထော အပာသာဒိကော, မယ္ဟံ ပန ပာသာဒိကော’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ဣရိယာပထမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ ဆိန္နပက္ခကာကသဒိသာ, အဟံ ပန မဟိဒ္ဓိကော မဟာနုဘာဝော’’တိ ဝာ ‘‘အဟံ ယံ ယံ ကမ္မံ ကရောမိ, တံ တံ ဣဇ္ဈတီ’’တိ ဝာ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ဣဒ္ဓိမဒော နာမ။
‘‘Avasesā sattā appassutā, ahaṃ pana bahussuto’’ti majjanavasena uppanno māno sutamado nāma. ‘‘Avasesā sattā appaṭibhānā, mayhaṃ pana paṭibhānassa pamāṇaṃ natthī’’ti majjanavasena uppanno māno paṭibhānamado nāma. ‘‘Ahaṃ rattaññū asukaṃ buddhavaṃsaṃ rājavaṃsaṃ janapadavaṃsaṃ gāmavaṃsaṃ rattindivaparicchedaṃ nakkhattamuhuttayogaṃ jānāmī’’ti majjanavasena uppanno māno rattaññumado nāma. ‘‘Avasesā bhikkhū antarā piṇḍapātikā jātā, ahaṃ pana jātipiṇḍapātiko’’ti majjanavasena uppanno māno piṇḍapātikamado nāma. ‘‘Avasesā sattā uññātā avaññātā, ahaṃ pana anavaññāto’’ti majjanavasena uppanno māno anavaññattimado nāma. ‘‘Avasesānaṃ sattānaṃ iriyāpatho apāsādiko, mayhaṃ pana pāsādiko’’ti majjanavasena uppanno māno iriyāpathamado nāma. ‘‘Avasesā sattā chinnapakkhakākasadisā, ahaṃ pana mahiddhiko mahānubhāvo’’ti vā ‘‘ahaṃ yaṃ yaṃ kammaṃ karomi, taṃ taṃ ijjhatī’’ti vā majjanavasena uppanno māno iddhimado nāma.
ယသမဒော ပန အဂာရိကေနပိ အနဂာရိကေနပိ ဒီပေတဗ္ဗော။ အဂာရိကောပိ ဟိ ဧကစ္စော အဋ္ဌာရသသု သေဏီသု ဧကိသ္သာ ဇေဋ္ဌကော ဟောတိ, တသ္သ ‘‘အဝသေသေ ပုရိသေ အဟံ ပဋ္ဌပေမိ, အဟံ ဝိစာရေမီ’’တိ, အနဂာရိကောပိ ဧကစ္စော ကတ္ထစိ ဇေဋ္ဌကော ဟောတိ, တသ္သ ‘‘အဝသေသာ ဘိက္ခူ မယ္ဟံ ဩဝာဒေ ဝတ္တန္တိ, အဟံ ဇေဋ္ဌကော’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ယသမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ ဒုသ္သီလာ, အဟံ ပန သီလဝာ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော သီလမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာနံ သတ္တာနံ ကုက္ကုဋသ္သ ဥဒကပာနမတ္တေပိ ကာလေ စိတ္တေကဂ္ဂတာ နတ္ထိ, အဟံ ပန ဥပစာရပ္ပနာနံ လာဘီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ဈာနမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ နိသ္သိပ္ပာ, အဟံ သိပ္ပဝာ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော သိပ္ပမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ ရသ္သာ, အဟံ ဒီဃော’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော အာရောဟမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာ သတ္တာ ရသ္သာ ဝာ ဟောန္တိ ဒီဃာ ဝာ, အဟံ နိဂ္ရောဓပရိမဏ္ဍလော’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ပရိဏာဟမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာနံ သတ္တာနံ သရီရသဏ္ဌာနံ ဝိရူပံ ဗီဘစ္ဆံ, မယ္ဟံ ပန မနာပံ ပာသာဒိက’’န္တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော သဏ္ဌာနမဒော နာမ။ ‘‘အဝသေသာနံ သတ္တာနံ သရီရေ ဗဟူ ဒောသာ, မယ္ဟံ ပန သရီရေ ကေသဂ္ဂမတ္တမ္ပိ ဝဇ္ဇံ နတ္ထီ’’တိ မဇ္ဇနဝသေန ဥပ္ပန္နော မာနော ပာရိပူရိမဒော နာမ။ ဧဝမယံ သဗ္ဗောပိ ဇာတိအာဒိံ နိသ္သာယ မဇ္ဇနာကာရဝသပ္ပဝတ္တော မာနော ဣဓ ‘‘မဒော’’တိ ဝုတ္တော။ ကာမဂုဏေသု စိတ္တသ္သ ဝောသ္သဂ္ဂော ပမာဒော, ပဉ္စသု ကာမဂုဏေသု သတိယာ အနိဂ္ဂဏ္ဟိတ္ဝာ စိတ္တသ္သ ဝောသ္သဇ္ဇနံ, သတိဝိရဟောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တဏ္ဟာဝိဇ္ဇာ ပာကဋာယေဝ။
Yasamado pana agārikenapi anagārikenapi dīpetabbo. Agārikopi hi ekacco aṭṭhārasasu seṇīsu ekissā jeṭṭhako hoti, tassa ‘‘avasese purise ahaṃ paṭṭhapemi, ahaṃ vicāremī’’ti, anagārikopi ekacco katthaci jeṭṭhako hoti, tassa ‘‘avasesā bhikkhū mayhaṃ ovāde vattanti, ahaṃ jeṭṭhako’’ti majjanavasena uppanno māno yasamado nāma. ‘‘Avasesā sattā dussīlā, ahaṃ pana sīlavā’’ti majjanavasena uppanno māno sīlamado nāma. ‘‘Avasesānaṃ sattānaṃ kukkuṭassa udakapānamattepi kāle cittekaggatā natthi, ahaṃ pana upacārappanānaṃ lābhī’’ti majjanavasena uppanno māno jhānamado nāma. ‘‘Avasesā sattā nissippā, ahaṃ sippavā’’ti majjanavasena uppanno māno sippamado nāma. ‘‘Avasesā sattā rassā, ahaṃ dīgho’’ti majjanavasena uppanno māno ārohamado nāma. ‘‘Avasesā sattā rassā vā honti dīghā vā, ahaṃ nigrodhaparimaṇḍalo’’ti majjanavasena uppanno māno pariṇāhamado nāma. ‘‘Avasesānaṃ sattānaṃ sarīrasaṇṭhānaṃ virūpaṃ bībhacchaṃ, mayhaṃ pana manāpaṃ pāsādika’’nti majjanavasena uppanno māno saṇṭhānamado nāma. ‘‘Avasesānaṃ sattānaṃ sarīre bahū dosā, mayhaṃ pana sarīre kesaggamattampi vajjaṃ natthī’’ti majjanavasena uppanno māno pāripūrimado nāma. Evamayaṃ sabbopi jātiādiṃ nissāya majjanākāravasappavatto māno idha ‘‘mado’’ti vutto. Kāmaguṇesu cittassa vossaggo pamādo, pañcasu kāmaguṇesu satiyā aniggaṇhitvā cittassa vossajjanaṃ, sativirahoti vuttaṃ hoti. Taṇhāvijjā pākaṭāyeva.
လောဘာဒယော စ ပုန တိဝိဓာကုသလမူလန္တိ တိကဝသေန ဂဟိတာ။ ဒုစ္စရိတာဒီသုပိ တိဝိဓ-သဒ္ဒော ပစ္စေကံ ယောဇေတဗ္ဗော။ တတ္ထ ကာယဒုစ္စရိတာဒီနိ တိဝိဓဒုစ္စရိတာနိ။ တဏ္ဟာသံကိလေသာဒယော တိဝိဓသံကိလေသာ။ ရာဂမလာဒယော မလီနဘာဝကရတ္တာ တိဝိဓမလာနိ။ ရာဂာဒယော ဟိ စိတ္တံ မလီနံ ကရောန္တိ, မလံ ဂာဟာပေန္တိ, တသ္မာ ‘‘မလာနီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ‘‘ရာဂော ဝိသမံ, ဒောသော ဝိသမံ, မောဟော ဝိသမ’’န္တိ (ဝိဘ. ၉၂၄) ဧဝံ ဝုတ္တာ ရာဂာဒယော ‘‘ကာယဝိသမံ ဝစီဝိသမံ မနောဝိသမ’’န္တိ (ဝိဘ. ၉၂၄) ဧဝမာဂတာ ကာယဒုစ္စရိတာဒယော စ တိဝိဓဝိသမာနိ။ တာနိ ပန ယသ္မာ ရာဂာဒီသု စေဝ ကာယဒုစ္စရိတာဒီသု စ သတ္တာ ပက္ခလန္တိ, ပက္ခလိတာ စ သာသနတောပိ သုဂတိတောပိ ပတန္တိ, တသ္မာ ပက္ခလနပာတဟေတုဘာဝတော ‘‘ဝိသမာနီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ‘‘ကာမသညာ ဗ္ယာပာဒသညာ ဝိဟိံသာသညာ’’တိ (ဝိဘ. ၉၁၁) ဧဝမာဂတာ ကာမာဒိပဋိသံယုတ္တာ သညာ တိဝိဓသညာ။ တထာ ‘‘ကာမဝိတက္ကော ဗ္ယာပာဒဝိတက္ကော ဝိဟိံသာဝိတက္ကော’’တိ ဧဝမာဂတာ တိဝိဓဝိတက္ကာ။ တဏ္ဟာပပဉ္စော ဒိဋ္ဌိပပဉ္စော မာနပပဉ္စောတိ ဣမေ တိဝိဓပပဉ္စာ။ ဝဋ္ဋသ္မိံ သတ္တေ ပပဉ္စေန္တီတိ တဏ္ဟာဒယော ‘‘ပပဉ္စာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။
Lobhādayo ca puna tividhākusalamūlanti tikavasena gahitā. Duccaritādīsupi tividha-saddo paccekaṃ yojetabbo. Tattha kāyaduccaritādīni tividhaduccaritāni. Taṇhāsaṃkilesādayo tividhasaṃkilesā. Rāgamalādayo malīnabhāvakarattā tividhamalāni. Rāgādayo hi cittaṃ malīnaṃ karonti, malaṃ gāhāpenti, tasmā ‘‘malānī’’ti vuccanti. ‘‘Rāgo visamaṃ, doso visamaṃ, moho visama’’nti (vibha. 924) evaṃ vuttā rāgādayo ‘‘kāyavisamaṃ vacīvisamaṃ manovisama’’nti (vibha. 924) evamāgatā kāyaduccaritādayo ca tividhavisamāni. Tāni pana yasmā rāgādīsu ceva kāyaduccaritādīsu ca sattā pakkhalanti, pakkhalitā ca sāsanatopi sugatitopi patanti, tasmā pakkhalanapātahetubhāvato ‘‘visamānī’’ti vuccanti. ‘‘Kāmasaññā byāpādasaññā vihiṃsāsaññā’’ti (vibha. 911) evamāgatā kāmādipaṭisaṃyuttā saññā tividhasaññā. Tathā ‘‘kāmavitakko byāpādavitakko vihiṃsāvitakko’’ti evamāgatā tividhavitakkā. Taṇhāpapañco diṭṭhipapañco mānapapañcoti ime tividhapapañcā. Vaṭṭasmiṃ satte papañcentīti taṇhādayo ‘‘papañcā’’ti vuccanti.
စတုဗ္ဗိဓဝိပရိယေသာတိအာဒီသု စတုဗ္ဗိဓ-သဒ္ဒော ပစ္စေကံ ယောဇေတဗ္ဗော။ တတ္ထ အနိစ္စာဒီနိ ဝတ္ထူနိ နိစ္စန္တိအာဒိနာ နယေန ဝိပရီတတော ဧသန္တီတိ ဝိပရိယေသာ။ ‘‘အနိစ္စေ နိစ္စန္တိ သညာဝိပရိယေသော စိတ္တဝိပရိယေသော ဒိဋ္ဌိဝိပရိယေသော , ဒုက္ခေ သုခန္တိ သညာဝိပရိယေသော စိတ္တဝိပရိယေသော ဒိဋ္ဌိဝိပရိယေသော, အသုဘေ သုဘန္တိ သညာဝိပရိယေသော စိတ္တဝိပရိယေသော ဒိဋ္ဌိဝိပရိယေသော , အနတ္တနိ အတ္တာတိ သညာဝိပရိယေသော စိတ္တဝိပရိယေသော ဒိဋ္ဌိဝိပရိယေသော’’တိ ဧဝမာဂတာ ဒ္ဝာဒသ ဝိပလ္လာသာ စတုန္နံ အနိစ္စာဒိဝတ္ထူနံ ဝသေန ‘‘စတုဗ္ဗိဓဝိပရိယေသာ’’တိ ဝုတ္တာ။ ဧတ္ထ ပန စိတ္တကိစ္စသ္သ ဒုဗ္ဗလဋ္ဌာနေ ဒိဋ္ဌိဝိရဟိတာယ အကုသလသညာယ သကကိစ္စသ္သ ဗလဝကာလေ သညာဝိပလ္လာသော ဝေဒိတဗ္ဗော, ဒိဋ္ဌိဝိရဟိတသ္သေဝ အကုသလစိတ္တသ္သ သကကိစ္စသ္သ ဗလဝကာလေ စိတ္တဝိပလ္လာသော, ဒိဋ္ဌိသမ္ပယုတ္တစိတ္တေ ဒိဋ္ဌိဝိပလ္လာသော။ တသ္မာ သဗ္ဗဒုဗ္ဗလော သညာဝိပလ္လာသော, တတော ဗလဝတရော စိတ္တဝိပလ္လာသော, သဗ္ဗဗလဝတရော ဒိဋ္ဌိဝိပလ္လာသော။ အဇာတဗုဒ္ဓိဒာရကသ္သ ကဟာပဏဒသ္သနံ ဝိယ သညာ အာရမ္မဏသ္သ ဥပဋ္ဌာနာကာရမတ္တဂဟဏတော။ ဂာမိကပုရိသသ္သ ကဟာပဏဒသ္သနံ ဝိယ စိတ္တံ လက္ခဏပ္ပဋိဝေဓသ္သပိ သမ္ပာဒနတော။ ကမ္မာရသ္သ မဟာသဏ္ဍာသေန အယောဂဟဏံ ဝိယ ဒိဋ္ဌိ အဘိနိဝေသပရာမသနတော။ တတ္ထ စတ္တာရော ဒိဋ္ဌိဝိပလ္လာသာ, အနိစ္စာနတ္တေသု နိစ္စန္တိအာဒိဝသပ္ပဝတ္တာ စတ္တာရော သညာစိတ္တဝိပလ္လာသာတိ ဣမေ အဋ္ဌ ဝိပလ္လာသာ သောတာပတ္တိမဂ္ဂေန ပဟီယန္တိ။ အသုဘေ သုဘန္တိ သညာစိတ္တဝိပလ္လာသာ သကဒာဂာမိမဂ္ဂေန တနုကာ ဟောန္တိ, အနာဂာမိမဂ္ဂေန ပဟီယန္တိ။ ဒုက္ခေ သုခန္တိ သညာစိတ္တဝိပလ္လာသာ အရဟတ္တမဂ္ဂေန ပဟီယန္တီတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Catubbidhavipariyesātiādīsu catubbidha-saddo paccekaṃ yojetabbo. Tattha aniccādīni vatthūni niccantiādinā nayena viparītato esantīti vipariyesā. ‘‘Anicce niccanti saññāvipariyeso cittavipariyeso diṭṭhivipariyeso , dukkhe sukhanti saññāvipariyeso cittavipariyeso diṭṭhivipariyeso, asubhe subhanti saññāvipariyeso cittavipariyeso diṭṭhivipariyeso , anattani attāti saññāvipariyeso cittavipariyeso diṭṭhivipariyeso’’ti evamāgatā dvādasa vipallāsā catunnaṃ aniccādivatthūnaṃ vasena ‘‘catubbidhavipariyesā’’ti vuttā. Ettha pana cittakiccassa dubbalaṭṭhāne diṭṭhivirahitāya akusalasaññāya sakakiccassa balavakāle saññāvipallāso veditabbo, diṭṭhivirahitasseva akusalacittassa sakakiccassa balavakāle cittavipallāso, diṭṭhisampayuttacitte diṭṭhivipallāso. Tasmā sabbadubbalo saññāvipallāso, tato balavataro cittavipallāso, sabbabalavataro diṭṭhivipallāso. Ajātabuddhidārakassa kahāpaṇadassanaṃ viya saññā ārammaṇassa upaṭṭhānākāramattagahaṇato. Gāmikapurisassa kahāpaṇadassanaṃ viya cittaṃ lakkhaṇappaṭivedhassapi sampādanato. Kammārassa mahāsaṇḍāsena ayogahaṇaṃ viya diṭṭhi abhinivesaparāmasanato. Tattha cattāro diṭṭhivipallāsā, aniccānattesu niccantiādivasappavattā cattāro saññācittavipallāsāti ime aṭṭha vipallāsā sotāpattimaggena pahīyanti. Asubhe subhanti saññācittavipallāsā sakadāgāmimaggena tanukā honti, anāgāmimaggena pahīyanti. Dukkhe sukhanti saññācittavipallāsā arahattamaggena pahīyantīti veditabbā.
‘‘ကာမာသဝော ဘဝာသဝော ဒိဋ္ဌာသဝော အဝိဇ္ဇာသဝော’’တိ (စူဠနိ. ဇတုကဏ္ဏိမာဏဝပုစ္ဆာနိဒ္ဒေသ ၆၉) ဧဝမာဂတာ ကာမတဏ္ဟာဒယော စတ္တာရော အာသဝန္တိ စက္ခုအာဒိတော သန္ဒန္တိ ပဝတ္တန္တီတိ အာသဝာ။ ကိဉ္စာပိ စက္ခုအာဒိတော ကုသလာဒီနမ္ပိ ပဝတ္တိ အတ္ထိ, ကာမာသဝာဒယော ဧဝ ပန ဝဏတော ယူသံ ဝိယ ပဂ္ဃရဏကအသုစိဘာဝေန သန္ဒန္တိ, တသ္မာ တေ ဧဝ ‘‘အာသဝာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ တတ္ထ ဟိ ပဂ္ဃရဏကအသုစိမ္ဟိ နိရုဠ္ဟော အာသဝသဒ္ဒောတိ။ အထ ဝာ ဓမ္မတော ယာဝ ဂောတ္ရဘုံ, ဩကာသတော ယာဝ ဘဝဂ္ဂံ သဝန္တိ ဂစ္ဆန္တိ အာရမ္မဏကရဏဝသေန ပဝတ္တန္တီတိ အာသဝာ, ဧတေ ဓမ္မေ ဧတဉ္စ ဩကာသံ အန္တောကရိတ္ဝာ ပဝတ္တန္တီတိ အတ္ထော။ အဝဓိအတ္ထော ဟိ အာ-ကာရော။ အဝဓိ စ မရိယာဒာဘိဝိဓိဘေဒတော ဒုဝိဓော။ တတ္ထ မရိယာဒံ ကိရိယံ ဗဟိကတ္ဝာ ပဝတ္တတိ ယထာ ‘‘အာပာဋလိပုတ္တံ ဝုဋ္ဌော ဒေဝော’’တိ, အဘိဝိဓိ ပန ကိရိယံ ဗ္ယာပေတ္ဝာ ပဝတ္တတိ ယထာ ‘‘အာဘဝဂ္ဂံ ဘဂဝတော ယသော ပဝတ္တတီ’’တိ, အဘိဝိဓိအတ္ထော စာယံ အာ-ကာရော ဣဓ ဂဟိတော, တသ္မာ တေ ဓမ္မေ တဉ္စ ဩကာသံ အန္တောကရိတ္ဝာ အာရမ္မဏကရဏဝသေန သဝန္တီတိ ‘‘အာသဝာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ စိရပာရိဝာသိယဋ္ဌေန မဒိရာဒယော အာသဝာ ဝိယာတိပိ အာသဝာ။ လောကသ္မိဉ္ဟိ စိရပာရိဝာသိကာ မဒိရာဒယော ‘‘အာသဝာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ယဒိ စ စိရပာရိဝာသိယဋ္ဌေန အာသဝာ, ဧတေယေဝ ဘဝိတုမရဟန္တိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ‘‘ပုရိမာ, ဘိက္ခဝေ, ကောဋိ န ပညာယတိ အဝိဇ္ဇာယ, ဣတော ပုဗ္ဗေ အဝိဇ္ဇာ နာဟောသီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၁၀.၆၁)။ အညေသု ပန ယထာဝုတ္တေ ဓမ္မေ ဩကာသဉ္စ အာရမ္မဏံ ကတ္ဝာ ပဝတ္တမာနေသု မာနာဒီသု စ ဝိဇ္ဇမာနေသု အတ္တတ္တနိယာဒိဂ္ဂာဟဝသေန အဘိဗ္ယာပနံ မဒနကရဏဝသေန အာသဝသဒိသတာ စ ဧတေသံယေဝ, န အညေသန္တိ ဒ္ဝီသုပိ အတ္ထဝိကပ္ပေသု ဧတေသုယေဝ အာသဝသဒ္ဒော နိရုဠ္ဟောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ အာယတံ ဝာ သံသာရဒုက္ခံ သဝန္တိ ပသဝန္တီတိပိ အာသဝာ။ န ဟိ တံ ကိဉ္စိ သံသာရဒုက္ခံ အတ္ထိ, ယံ အာသဝေဟိ ဝိနာ ဥပ္ပဇ္ဇေယ္ယ။
‘‘Kāmāsavo bhavāsavo diṭṭhāsavo avijjāsavo’’ti (cūḷani. jatukaṇṇimāṇavapucchāniddesa 69) evamāgatā kāmataṇhādayo cattāro āsavanti cakkhuādito sandanti pavattantīti āsavā. Kiñcāpi cakkhuādito kusalādīnampi pavatti atthi, kāmāsavādayo eva pana vaṇato yūsaṃ viya paggharaṇakaasucibhāvena sandanti, tasmā te eva ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Tattha hi paggharaṇakaasucimhi niruḷho āsavasaddoti. Atha vā dhammato yāva gotrabhuṃ, okāsato yāva bhavaggaṃ savanti gacchanti ārammaṇakaraṇavasena pavattantīti āsavā, ete dhamme etañca okāsaṃ antokaritvā pavattantīti attho. Avadhiattho hi ā-kāro. Avadhi ca mariyādābhividhibhedato duvidho. Tattha mariyādaṃ kiriyaṃ bahikatvā pavattati yathā ‘‘āpāṭaliputtaṃ vuṭṭho devo’’ti, abhividhi pana kiriyaṃ byāpetvā pavattati yathā ‘‘ābhavaggaṃ bhagavato yaso pavattatī’’ti, abhividhiattho cāyaṃ ā-kāro idha gahito, tasmā te dhamme tañca okāsaṃ antokaritvā ārammaṇakaraṇavasena savantīti ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Cirapārivāsiyaṭṭhena madirādayo āsavā viyātipi āsavā. Lokasmiñhi cirapārivāsikā madirādayo ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Yadi ca cirapārivāsiyaṭṭhena āsavā, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttañhetaṃ ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya, ito pubbe avijjā nāhosī’’tiādi (a. ni. 10.61). Aññesu pana yathāvutte dhamme okāsañca ārammaṇaṃ katvā pavattamānesu mānādīsu ca vijjamānesu attattaniyādiggāhavasena abhibyāpanaṃ madanakaraṇavasena āsavasadisatā ca etesaṃyeva, na aññesanti dvīsupi atthavikappesu etesuyeva āsavasaddo niruḷhoti daṭṭhabbo. Āyataṃ vā saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā. Na hi taṃ kiñci saṃsāradukkhaṃ atthi, yaṃ āsavehi vinā uppajjeyya.
‘‘အဘိဇ္ဈာ ကာယဂန္ထော ဗ္ယာပာဒော ကာယဂန္ထော သီလဗ္ဗတပရာမာသော ကာယဂန္ထော ဣဒံသစ္စာဘိနိဝေသော ကာယဂန္ထော’’တိ (သံ. နိ. ၅.၁၇၅; မဟာနိ. ၂၉, ၁၄၇) ဧဝမာဂတာ အဘိဇ္ဈာဒယော စတ္တာရော ယသ္သ သံဝိဇ္ဇန္တိ, တံ စုတိပဋိသန္ဓိဝသေန ဝဋ္ဋသ္မိံ ဂန္ထေန္တိ ဃဋေန္တီတိ ဂန္ထာ။ ‘‘ကာမောဃော ဘဝောဃော ဒိဋ္ဌောဃော အဝိဇ္ဇောဃော’’တိ (သံ. နိ. ၅.၁၇၂; မဟာနိ. ၁၄; စူဠနိ. မေတ္တဂူမာဏဝပုစ္ဆာနိဒ္ဒေသ ၂၁) ဧဝမာဂတာ စတ္တာရော ကာမတဏ္ဟာဒယော ယသ္သ သံဝိဇ္ဇန္တိ, တံ ဝဋ္ဋသ္မိံ ဩဟနန္တိ ဩသီဒာပေန္တီတိ ဩဃာ။ တေယေဝ ‘‘ကာမယောဂော ဘဝယောဂော ဒိဋ္ဌိယောဂော အဝိဇ္ဇာယောဂော’’တိ (သံ. နိ. ၅.၁၇၃; အ. နိ. ၄.၁၀) ဧဝမာဂတာ ဝဋ္ဋသ္မိံ ယောဇေန္တီတိ ယောဂာ။ အရိယာ ဧတာယ န ဂစ္ဆန္တီတိ အဂတိ, သာ ဆန္ဒာဒိဝသေန စတုဗ္ဗိဓာ။ ‘‘စီဝရဟေတု ဝာ ဘိက္ခုနော တဏ္ဟာ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, ပိဏ္ဍပာတ, သေနာသန, ဣတိဘဝာဘဝဟေတု ဝာ ဘိက္ခုနော တဏ္ဟာ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာ ဥပ္ပဇ္ဇတီ’’တိ (အ. နိ. ၄.၉) ဧဝမာဂတာ စတ္တာရော တဏ္ဟုပ္ပာဒာ။ တတ္ထ ဣတိဘဝာဘဝဟေတူတိ ဧတ္ထ ဣတီတိ နိဒသ္သနေ နိပာတော, ယထာ စီဝရာဒိဟေတု, ဧဝံ ဘဝာဘဝဟေတုပီတိ အတ္ထော။ ဘဝာဘဝောတိ စေတ္ထ ပဏီတပဏီတတရာနိ တေလမဓုဖာဏိတာဒီနိ အဓိပ္ပေတာနိ။ ကာမုပာဒာနာဒီနိ စတ္တာရိ ဥပာဒာနာနိ။
‘‘Abhijjhā kāyagantho byāpādo kāyagantho sīlabbataparāmāso kāyagantho idaṃsaccābhiniveso kāyagantho’’ti (saṃ. ni. 5.175; mahāni. 29, 147) evamāgatā abhijjhādayo cattāro yassa saṃvijjanti, taṃ cutipaṭisandhivasena vaṭṭasmiṃ ganthenti ghaṭentīti ganthā. ‘‘Kāmogho bhavogho diṭṭhogho avijjogho’’ti (saṃ. ni. 5.172; mahāni. 14; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 21) evamāgatā cattāro kāmataṇhādayo yassa saṃvijjanti, taṃ vaṭṭasmiṃ ohananti osīdāpentīti oghā. Teyeva ‘‘kāmayogo bhavayogo diṭṭhiyogo avijjāyogo’’ti (saṃ. ni. 5.173; a. ni. 4.10) evamāgatā vaṭṭasmiṃ yojentīti yogā. Ariyā etāya na gacchantīti agati, sā chandādivasena catubbidhā. ‘‘Cīvarahetu vā bhikkhuno taṇhā uppajjamānā uppajjati, piṇḍapāta, senāsana, itibhavābhavahetu vā bhikkhuno taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’ti (a. ni. 4.9) evamāgatā cattāro taṇhuppādā. Tattha itibhavābhavahetūti ettha itīti nidassane nipāto, yathā cīvarādihetu, evaṃ bhavābhavahetupīti attho. Bhavābhavoti cettha paṇītapaṇītatarāni telamadhuphāṇitādīni adhippetāni. Kāmupādānādīni cattāri upādānāni.
ပဉ္စ စေတောခိလာတိအာဒီသု ‘‘ဗုဒ္ဓေ ကင္ခတိ, ဓမ္မေ, သင္ဃေ, သိက္ခာယ ကင္ခတိ, သဗ္ရဟ္မစာရီသု ကုပိတော ဟောတိ အနတ္တမနော အာဟတစိတ္တော ခိလဇာတော’’တိ (မ. နိ. ၁.၁၈၅; ဒီ. နိ. ၃.၃၁၉) ဧဝမာဂတာနိ ပဉ္စ စေတောခိလာနိ, စေတော ခိလယတိ ထဒ္ဓဘာဝံ အာပဇ္ဇတိ ဧတေဟီတိ စေတောခိလာနိ။ ဝိနိဗန္ဓာဒီသုပိ ပဉ္စ-သဒ္ဒော ပစ္စေကံ ယောဇေတဗ္ဗော။ ‘‘ကာမေ အဝီတရာဂော ဟောတိ, ကာယေ အဝီတရာဂော, ရူပေ အဝီတရာဂော, ယာဝဒတ္ထံ ဥဒရာဝဒေဟကံ ဘုဉ္ဇိတ္ဝာ သေယ္ယသုခံ ပသ္သသုခံ မိဒ္ဓသုခံ အနုယုတ္တော ဝိဟရတိ, အညတရံ ဒေဝနိကာယံ ပဏိဓာယ ဗ္ရဟ္မစရိယံ စရတီ’’တိ (မ. နိ. ၁.၁၈၆; ဒီ. နိ. ၃.၃၂၀) အာဂတာ ပဉ္စ စိတ္တံ ဗန္ဓိတ္ဝာ မုဋ္ဌိယံ ကတ္ဝာ ဝိယ ဂဏ္ဟန္တီတိ စေတောဝိနိဗန္ဓာ။ ဧတေ ဟိ တဏ္ဟာပ္ပဝတ္တိဘာဝတော ကုသလပ္ပဝတ္တိယာ အဝသရာပ္ပဒာနဝသေန စိတ္တံ ဗန္ဓံ ဝိယ သမောရောဓေတ္ဝာ ဂဏ္ဟန္တိ။ သဒ္ဒတ္ထတော ပန စေတော ဝိရူပံ နိဗန္ဓီယတိ သံယမီယတိ ဧတေဟီတိ စေတောဝိနိဗန္ဓာ။ ကာမစ္ဆန္ဒာဒီနိ ပဉ္စ ကုသလဓမ္မေ နီဝာရေန္တိ အာဝရန္တီတိ နီဝရဏာနိ။ ရူပာဘိနန္ဒနာဒယော ပဉ္စာဘိနန္ဒနာ။
Pañca cetokhilātiādīsu ‘‘buddhe kaṅkhati, dhamme, saṅghe, sikkhāya kaṅkhati, sabrahmacārīsu kupito hoti anattamano āhatacitto khilajāto’’ti (ma. ni. 1.185; dī. ni. 3.319) evamāgatāni pañca cetokhilāni, ceto khilayati thaddhabhāvaṃ āpajjati etehīti cetokhilāni. Vinibandhādīsupi pañca-saddo paccekaṃ yojetabbo. ‘‘Kāme avītarāgo hoti, kāye avītarāgo, rūpe avītarāgo, yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ bhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati, aññataraṃ devanikāyaṃ paṇidhāya brahmacariyaṃ caratī’’ti (ma. ni. 1.186; dī. ni. 3.320) āgatā pañca cittaṃ bandhitvā muṭṭhiyaṃ katvā viya gaṇhantīti cetovinibandhā. Ete hi taṇhāppavattibhāvato kusalappavattiyā avasarāppadānavasena cittaṃ bandhaṃ viya samorodhetvā gaṇhanti. Saddatthato pana ceto virūpaṃ nibandhīyati saṃyamīyati etehīti cetovinibandhā. Kāmacchandādīni pañca kusaladhamme nīvārenti āvarantīti nīvaraṇāni. Rūpābhinandanādayo pañcābhinandanā.
ဆ ဝိဝာဒမူလာတိအာဒီသု ကောဓော မက္ခော ဣသ္သာ သာဌေယ္ယံ ပာပိစ္ဆတာ သန္ဒိဋ္ဌိပရာမာသောတိ ဣမာနိ ဆ ဝိဝာဒမူလာနိ။ ယသ္မာ ကုဒ္ဓော ဝာ ကောဓဝသေန။ပေ.။ သန္ဒိဋ္ဌိပရာမာသီ ဝာ သန္ဒိဋ္ဌိပရာမသိတာယ ကလဟံ ဝိဂ္ဂဟံ ဝိဝာဒံ အာပဇ္ဇတိ, တသ္မာ ကောဓာဒယော ‘‘ဆ ဝိဝာဒမူလာနီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ရူပတဏ္ဟာသဒ္ဒတဏ္ဟာဒယော ဆ တဏ္ဟာကာယာ။ ကာမရာဂပဋိဃဒိဋ္ဌိဝိစိကိစ္ဆာဘဝရာဂမာနာဝိဇ္ဇာ သတ္တာနုသယာ။ ထာမဂတဋ္ဌေန အပ္ပဟီနဋ္ဌေန စ အနုသေန္တီတိ အနုသယာ။ မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိမိစ္ဆာသင္ကပ္ပမိစ္ဆာဝာစာမိစ္ဆာကမ္မန္တမိစ္ဆာအာဇီဝမိစ္ဆာဝာယာမမိစ္ဆာသတိမိစ္ဆာသမာဓီ အဋ္ဌ မိစ္ဆတ္တာ။
Chavivādamūlātiādīsu kodho makkho issā sāṭheyyaṃ pāpicchatā sandiṭṭhiparāmāsoti imāni cha vivādamūlāni. Yasmā kuddho vā kodhavasena…pe… sandiṭṭhiparāmāsī vā sandiṭṭhiparāmasitāya kalahaṃ viggahaṃ vivādaṃ āpajjati, tasmā kodhādayo ‘‘cha vivādamūlānī’’ti vuccanti. Rūpataṇhāsaddataṇhādayo cha taṇhākāyā. Kāmarāgapaṭighadiṭṭhivicikicchābhavarāgamānāvijjā sattānusayā. Thāmagataṭṭhena appahīnaṭṭhena ca anusentīti anusayā. Micchādiṭṭhimicchāsaṅkappamicchāvācāmicchākammantamicchāājīvamicchāvāyāmamicchāsatimicchāsamādhī aṭṭha micchattā.
‘‘တဏ္ဟံ ပဋိစ္စ ပရိယေသနာ, ပရိယေသနံ ပဋိစ္စ လာဘော, လာဘံ ပဋိစ္စ ဝိနိစ္ဆယော, ဝိနိစ္ဆယံ ပဋိစ္စ ဆန္ဒရာဂော, ဆန္ဒရာဂံ ပဋိစ္စ အဇ္ဈောသာနံ, အဇ္ဈောသာနံ ပဋိစ္စ ပရိဂ္ဂဟော, ပရိဂ္ဂဟံ ပဋိစ္စ မစ္ဆရိယံ, မစ္ဆရိယံ ပဋိစ္စ အာရက္ခော, အာရက္ခာဓိကရဏံ ဒဏ္ဍာဒာနသတ္ထာဒာနကလဟဝိဂ္ဂဟဝိဝာဒတုဝံတုဝံပေသုညမုသာဝာဒာ အနေကေ ပာပကာ အကုသလာ ဓမ္မာ သမ္ဘဝန္တီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၂.၁၀၃; ၃.၃၅၉) ဧဝမာဂတာ ပရိယေသနာဒယော နဝ တဏ္ဟာမူလကာ။ တတ္ထ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၁၀၃) တဏ္ဟံ ပဋိစ္စာတိ တဏ္ဟံ နိသ္သာယ။ ပရိယေသနာတိ ရူပာဒိအာရမ္မဏပရိယေသနာ။ သာ ဟိ တဏ္ဟာယ သတိ ဟောတိ။ လာဘောတိ ရူပာဒိအာရမ္မဏပဋိလာဘော။ သော ဟိ ပရိယေသနာယ သတိ ဟောတိ။ ဝိနိစ္ဆယောတိ ဣဓ ဝိတက္ကော အဓိပ္ပေတော။ လာဘံ လဘိတ္ဝာ ဟိ ဣဋ္ဌာနိဋ္ဌံ သုန္ဒရာသုန္ဒရဉ္စ ဝိတက္ကေနေဝ ဝိနိစ္ဆိနတိ ‘‘ဧတ္တကံ မေ ရူပာရမ္မဏတ္ထာယ ဘဝိသ္သတိ, ဧတ္တကံ သဒ္ဒာဒိအာရမ္မဏတ္ထာယ, ဧတ္တကံ မယ္ဟံ ဘဝိသ္သတိ, ဧတ္တကံ ပရသ္သ, ဧတ္တကံ ပရိဘုဉ္ဇိသ္သာမိ, ဧတ္တကံ နိဒဟိသ္သာမီ’’တိ။ တေန ဝုတ္တံ ‘‘လာဘံ ပဋိစ္စ ဝိနိစ္ဆယော’’တိ။ ဆန္ဒရာဂောတိ ဧဝံ အကုသလဝိတက္ကေန ဝိတက္ကိတေ ဝတ္ထုသ္မိံ ဒုဗ္ဗလရာဂော စ ဗလဝရာဂော စ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဆန္ဒောတိ ဟိ ဣဓ ဒုဗ္ဗလရာဂသ္သာဓိဝစနံ။ အဇ္ဈောသာနန္တိ အဟံ မမန္တိ ဗလဝသန္နိဋ္ဌာနံ။ ပရိဂ္ဂဟောတိ တဏ္ဟာဒိဋ္ဌိဝသေန ပရိဂ္ဂဟကရဏံ။ မစ္ဆရိယန္တိ ပရေဟိ သာဓာရဏဘာဝသ္သ အသဟနတာ။ တေနေဝသ္သ ပောရာဏာ ဧဝံ ဝစနတ္ထံ ဝဒန္တိ ‘‘ဣဒံ အစ္ဆရိယံ မယ္ဟမေဝ ဟောတု, မာ အညသ္သ အစ္ဆရိယံ ဟောတူတိ ပဝတ္တတ္တာ မစ္ဆရိယန္တိ ဝုစ္စတီ’’တိ။ အာရက္ခောတိ ဒ္ဝာရပိဒဟနမဉ္ဇုသဂောပနာဒိဝသေန သုဋ္ဌု ရက္ခဏံ။ အဓိကရောတီတိ အဓိကရဏံ, ကာရဏသ္သေတံ နာမံ။ အာရက္ခာဓိကရဏန္တိ ဘာဝနပုံသကံ, အာရက္ခဟေတူတိ အတ္ထော။ ဒဏ္ဍာဒာနာဒီသု ပရနိသေဓနတ္ထံ ဒဏ္ဍသ္သ အာဒာနံ ဒဏ္ဍာဒာနံ။ ဧကတောဓာရာဒိနော သတ္ထသ္သ အာဒာနံ သတ္ထာဒာနံ။ ကလဟောတိ ကာယကလဟောပိ ဝာစာကလဟောပိ။ ပုရိမော ပုရိမော ဝိရောဓော ဝိဂ္ဂဟော။ ပစ္ဆိမော ပစ္ဆိမော ဝိဝာဒော။ တုဝံ တုဝန္တိ အဂာရဝဝစနံ, တ္ဝံ တ္ဝန္တိ အတ္ထော။
‘‘Taṇhaṃ paṭicca pariyesanā, pariyesanaṃ paṭicca lābho, lābhaṃ paṭicca vinicchayo, vinicchayaṃ paṭicca chandarāgo, chandarāgaṃ paṭicca ajjhosānaṃ, ajjhosānaṃ paṭicca pariggaho, pariggahaṃ paṭicca macchariyaṃ, macchariyaṃ paṭicca ārakkho, ārakkhādhikaraṇaṃ daṇḍādānasatthādānakalahaviggahavivādatuvaṃtuvaṃpesuññamusāvādā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavantī’’ti (dī. ni. 2.103; 3.359) evamāgatā pariyesanādayo nava taṇhāmūlakā. Tattha (dī. ni. aṭṭha. 2.103) taṇhaṃ paṭiccāti taṇhaṃ nissāya. Pariyesanāti rūpādiārammaṇapariyesanā. Sā hi taṇhāya sati hoti. Lābhoti rūpādiārammaṇapaṭilābho. So hi pariyesanāya sati hoti. Vinicchayoti idha vitakko adhippeto. Lābhaṃ labhitvā hi iṭṭhāniṭṭhaṃ sundarāsundarañca vitakkeneva vinicchinati ‘‘ettakaṃ me rūpārammaṇatthāya bhavissati, ettakaṃ saddādiārammaṇatthāya, ettakaṃ mayhaṃ bhavissati, ettakaṃ parassa, ettakaṃ paribhuñjissāmi, ettakaṃ nidahissāmī’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘lābhaṃ paṭicca vinicchayo’’ti. Chandarāgoti evaṃ akusalavitakkena vitakkite vatthusmiṃ dubbalarāgo ca balavarāgo ca uppajjati. Chandoti hi idha dubbalarāgassādhivacanaṃ. Ajjhosānanti ahaṃ mamanti balavasanniṭṭhānaṃ. Pariggahoti taṇhādiṭṭhivasena pariggahakaraṇaṃ. Macchariyanti parehi sādhāraṇabhāvassa asahanatā. Tenevassa porāṇā evaṃ vacanatthaṃ vadanti ‘‘idaṃ acchariyaṃ mayhameva hotu, mā aññassa acchariyaṃ hotūti pavattattā macchariyanti vuccatī’’ti. Ārakkhoti dvārapidahanamañjusagopanādivasena suṭṭhu rakkhaṇaṃ. Adhikarotīti adhikaraṇaṃ, kāraṇassetaṃ nāmaṃ. Ārakkhādhikaraṇanti bhāvanapuṃsakaṃ, ārakkhahetūti attho. Daṇḍādānādīsu paranisedhanatthaṃ daṇḍassa ādānaṃ daṇḍādānaṃ. Ekatodhārādino satthassa ādānaṃ satthādānaṃ. Kalahoti kāyakalahopi vācākalahopi. Purimo purimo virodho viggaho. Pacchimo pacchimo vivādo. Tuvaṃ tuvanti agāravavacanaṃ, tvaṃ tvanti attho.
ပာဏာတိပာတအဒိန္နာဒာနကာမေသုမိစ္ဆာစာရမုသာဝာဒပိသုဏဝာစာဖရုသဝာစာသမ္ဖပ္ပလာပအဘိဇ္ဈာဗ္ယာပာဒမိစ္ဆာဒိဋ္ဌီ ဒသ အကုသလကမ္မပထာ။ စတ္တာရော သသ္သတဝာဒာ စတ္တာရော ဧကစ္စသသ္သတဝာဒာ စတ္တာရော အန္တာနန္တိကာ စတ္တာရော အမရာဝိက္ခေပိကာ ဒ္ဝေ အဓိစ္စသမုပ္ပန္နိကာ သောဠသ သညီဝာဒာ အဋ္ဌ အသညီဝာဒာ အဋ္ဌ နေဝသညီနာသညီဝာဒာ သတ္တ ဥစ္ဆေဒဝာဒာ ပဉ္စ ပရမဒိဋ္ဌဓမ္မနိဗ္ဗာနဝာဒာတိ ဧတာနိ ဒ္ဝာသဋ္ဌိ ဒိဋ္ဌိဂတာနိ။ ရူပတဏ္ဟာဒိဆတဏ္ဟာယေဝ ပစ္စေကံ ကာမတဏ္ဟာဘဝတဏ္ဟာဝိဘဝတဏ္ဟာဝသေန အဋ္ဌာရသ ဟောန္တိ။ တထာ ဟိ ရူပာရမ္မဏာ တဏ္ဟာ, ရူပေ ဝာ တဏ္ဟာတိ ရူပတဏ္ဟာ, သာ ကာမရာဂဘာဝေန ရူပံ အသ္သာဒေန္တီ ပဝတ္တမာနာ ကာမတဏ္ဟာ, သသ္သတဒိဋ္ဌိသဟဂတရာဂဘာဝေန ‘‘ရူပံ နိစ္စံ ဓုဝံ သသ္သတ’’န္တိ ဧဝံ အသ္သာဒေန္တီ ပဝတ္တမာနာ ဘဝတဏ္ဟာ, ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိသဟဂတရာဂဘာဝေန ‘‘ရူပံ ဥစ္ဆိဇ္ဇတိ ဝိနသ္သတိ ပေစ္စ န ဘဝတီ’’တိ ဧဝံ အသ္သာဒေန္တီ ပဝတ္တမာနာ ဝိဘဝတဏ္ဟာတိ ဧဝံ တိဝိဓာ ဟောတိ။ ယထာ စ ရူပတဏ္ဟာ, ဧဝံ သဒ္ဒတဏ္ဟာဒယောပီတိ ဧတာနိ အဋ္ဌာရသ တဏ္ဟာဝိစရိတာနိ ဟောန္တိ, တာနိ အဇ္ဈတ္တရူပာဒီသု အဋ္ဌာရသ, ဗဟိဒ္ဓာရူပာဒီသု အဋ္ဌာရသာတိ ဆတ္တိံသ, ဣတိ အတီတာနိ ဆတ္တိံသ, အနာဂတာနိ ဆတ္တိံသ, ပစ္စုပ္ပန္နာနိ ဆတ္တိံသာတိ အဋ္ဌသတတဏ္ဟာဝိစရိတာနိ, အဋ္ဌုတ္တရသတတဏ္ဟာဝိစရိတာနီတိ အတ္ထော။ ပဘေဒ-သဒ္ဒော ပစ္စေကံ သမ္ဗန္ဓိတဗ္ဗော။ တတ္ထာယံ ယောဇနာ ‘‘လောဘပ္ပဘေဒော ဒောသပ္ပဘေဒော ယာဝ အဋ္ဌသတတဏ္ဟာဝိစရိတပ္ပဘေဒော’’တိ။ သဗ္ဗဒရထပရိဠာဟကိလေသသတသဟသ္သာနီတိ သဗ္ဗာနိ သတ္တာနံ ဒရထပရိဠာဟကရာနိ ကိလေသာနံ အနေကာနိ သတသဟသ္သာနိ။ အာရမ္မဏာဒိဝိဘာဂတော ဟိ ပဝတ္တိအာကာရဝိဘာဂတော စ အနန္တပ္ပဘေဒာ ကိလေသာ။
Pāṇātipātaadinnādānakāmesumicchācāramusāvādapisuṇavācāpharusavācāsamphappalāpaabhijjhābyāpādamicchādiṭṭhī dasa akusalakammapathā. Cattāro sassatavādā cattāro ekaccasassatavādā cattāro antānantikā cattāro amarāvikkhepikā dve adhiccasamuppannikā soḷasa saññīvādā aṭṭha asaññīvādā aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā satta ucchedavādā pañca paramadiṭṭhadhammanibbānavādāti etāni dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni. Rūpataṇhādichataṇhāyeva paccekaṃ kāmataṇhābhavataṇhāvibhavataṇhāvasena aṭṭhārasa honti. Tathā hi rūpārammaṇā taṇhā, rūpe vā taṇhāti rūpataṇhā, sā kāmarāgabhāvena rūpaṃ assādentī pavattamānā kāmataṇhā, sassatadiṭṭhisahagatarāgabhāvena ‘‘rūpaṃ niccaṃ dhuvaṃ sassata’’nti evaṃ assādentī pavattamānā bhavataṇhā, ucchedadiṭṭhisahagatarāgabhāvena ‘‘rūpaṃ ucchijjati vinassati pecca na bhavatī’’ti evaṃ assādentī pavattamānā vibhavataṇhāti evaṃ tividhā hoti. Yathā ca rūpataṇhā, evaṃ saddataṇhādayopīti etāni aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni honti, tāni ajjhattarūpādīsu aṭṭhārasa, bahiddhārūpādīsu aṭṭhārasāti chattiṃsa, iti atītāni chattiṃsa, anāgatāni chattiṃsa, paccuppannāni chattiṃsāti aṭṭhasatataṇhāvicaritāni, aṭṭhuttarasatataṇhāvicaritānīti attho. Pabheda-saddo paccekaṃ sambandhitabbo. Tatthāyaṃ yojanā ‘‘lobhappabhedo dosappabhedo yāva aṭṭhasatataṇhāvicaritappabhedo’’ti. Sabbadarathapariḷāhakilesasatasahassānīti sabbāni sattānaṃ darathapariḷāhakarāni kilesānaṃ anekāni satasahassāni. Ārammaṇādivibhāgato hi pavattiākāravibhāgato ca anantappabhedā kilesā.
သင္ခေပတော ဝာတိအာဒီသု သမ္ပတိ အာယတိဉ္စ သတ္တာနံ အနတ္ထာဝဟတ္တာ မာရဏဋ္ဌေန ဝိဗာဓနဋ္ဌေန ကိလေသာဝ မာရောတိ ကိလေသမာရော။ ဝဓကဋ္ဌေန ခန္ဓာဝ မာရောတိ ခန္ဓမာရော။ တထာ ဟိ ဝုတ္တံ ‘‘ဝဓကံ ရူပံ, ဝဓကံ ရူပန္တိ ယထာဘူတံ နပ္ပဇာနာတီ’’တိအာဒိ။ ဇာတိဇရာဒိမဟာဗ္ယသနနိဗ္ဗတ္တနေန အဘိသင္ခာရောဝ မာရော အဘိသင္ခာရမာရော။ သံကိလေသနိမိတ္တံ ဟုတ္ဝာ ဂုဏမာရဏဋ္ဌေန ဒေဝပုတ္တောဝ မာရောတိ ဒေဝပုတ္တမာရော။ သတ္တာနံ ဇီဝိတသ္သ ဇီဝိတပရိက္ခာရာနဉ္စ ဇာနိကရဏေန မဟာဗာဓရူပတ္တာ မစ္စု ဧဝ မာရောတိ မစ္စုမာရော။ တတ္ထ သမုစ္ဆေဒပ္ပဟာနဝသေန သဗ္ဗသော အပ္ပဝတ္တိကရဏေန ကိလေသမာရံ, သမုဒယပ္ပဟာနပရိညာဝသေန ခန္ဓမာရံ, သဟာယဝေကလ္လကရဏဝသေန သဗ္ဗသော အပ္ပဝတ္တိကရဏေန အဘိသင္ခာရမာရံ, ဗလဝိဓမနဝိသယာတိက္ကမနဝသေန ဒေဝပုတ္တမစ္စုမာရဉ္စ အဘဉ္ဇိ, ဘဂ္ဂေ အကာသီတိ အတ္ထော။ ပရိသ္သယာနန္တိ ဥပဒ္ဒဝာနံ။
Saṅkhepato vātiādīsu sampati āyatiñca sattānaṃ anatthāvahattā māraṇaṭṭhena vibādhanaṭṭhena kilesāva māroti kilesamāro. Vadhakaṭṭhena khandhāva māroti khandhamāro. Tathā hi vuttaṃ ‘‘vadhakaṃ rūpaṃ, vadhakaṃ rūpanti yathābhūtaṃ nappajānātī’’tiādi. Jātijarādimahābyasananibbattanena abhisaṅkhārova māro abhisaṅkhāramāro. Saṃkilesanimittaṃ hutvā guṇamāraṇaṭṭhena devaputtova māroti devaputtamāro. Sattānaṃ jīvitassa jīvitaparikkhārānañca jānikaraṇena mahābādharūpattā maccu eva māroti maccumāro. Tattha samucchedappahānavasena sabbaso appavattikaraṇena kilesamāraṃ, samudayappahānapariññāvasena khandhamāraṃ, sahāyavekallakaraṇavasena sabbaso appavattikaraṇena abhisaṅkhāramāraṃ, balavidhamanavisayātikkamanavasena devaputtamaccumārañca abhañji, bhagge akāsīti attho. Parissayānanti upaddavānaṃ.
သတပုညဇလက္ခဏဓရသ္သာတိ အနေက သတ ပုည နိဗ္ဗတ္တမဟာ ပုရိသလက္ခဏဓရသ္သ။ ဧတ္ထ ဟိ ‘‘ကေဝလံ သတမတ္တေန ပုညကမ္မေန ဧကေကလက္ခဏံ နိဗ္ဗတ္တ’’န္တိ ဣမမတ္ထံ န ရောစယိံသု အဋ္ဌကထာစရိယာ ‘‘ဧဝံ သန္တေ ယော ကောစိ ဗုဒ္ဓော ဘဝေယ္ယာ’’တိ, အနန္တာသု ပန လောကဓာတူသု ယတ္တကာ သတ္တာ, တေဟိ သဗ္ဗေဟိ ပစ္စေကံ သတက္ခတ္တုံ ကတာနိ ဒာနာဒီနိ ပုညကမ္မာနိ ယတ္တကာနိ, တတော ဧကေကံ ပုညကမ္မံ မဟာသတ္တေန သတဂုဏံ ကတံ သတန္တိ အဓိပ္ပေတန္တိ ဣမမတ္ထံ ရောစယိံသု။ တသ္မာ ဣဓ သတ-သဒ္ဒော ဗဟုဘာဝပရိယာယော, န သင္ခ္ယာဝိသေသဝစနောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော ‘‘သတဂ္ဃံ သတံ ဒေဝမနုသ္သာ’’တိအာဒီသု ဝိယ။ ရူပကာယသမ္ပတ္တိ ဒီပိတာ ဟောတိ ဣတရာသံ ဖလသမ္ပဒာနံ မူလဘာဝတော အဓိဋ္ဌာနဘာဝတော စ။ ဒီပိတာ ဟောတီတိ ဣဒံ ဓမ္မကာယသမ္ပတ္တီတိအာဒီသုပိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ တတ္ထ ပဟာနသမ္ပဒာပုဗ္ဗကတ္တာ ဉာဏသမ္ပဒာဒီနံ ဓမ္မကာယသမ္ပတ္တိ ဒီပိတာ ဟောတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ လောကိယသရိက္ခကာနံ ဗဟုမတဘာဝောတိ ဧတ္ထ ဘာဂ္ယဝန္တတာယ လောကိယာနံ ဗဟုမတဘာဝော, ဘဂ္ဂဒောသတာယ သရိက္ခကာနံ ဗဟုမတဘာဝောတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဧဝံ ဣတော ပရေသုပိ ယထာက္ကမံ ယောဇနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Satapuññajalakkhaṇadharassāti aneka sata puñña nibbattamahā purisalakkhaṇadharassa. Ettha hi ‘‘kevalaṃ satamattena puññakammena ekekalakkhaṇaṃ nibbatta’’nti imamatthaṃ na rocayiṃsu aṭṭhakathācariyā ‘‘evaṃ sante yo koci buddho bhaveyyā’’ti, anantāsu pana lokadhātūsu yattakā sattā, tehi sabbehi paccekaṃ satakkhattuṃ katāni dānādīni puññakammāni yattakāni, tato ekekaṃ puññakammaṃ mahāsattena sataguṇaṃ kataṃ satanti adhippetanti imamatthaṃ rocayiṃsu. Tasmā idha sata-saddo bahubhāvapariyāyo, na saṅkhyāvisesavacanoti daṭṭhabbo ‘‘satagghaṃ sataṃ devamanussā’’tiādīsu viya. Rūpakāyasampatti dīpitā hoti itarāsaṃ phalasampadānaṃ mūlabhāvato adhiṭṭhānabhāvato ca. Dīpitā hotīti idaṃ dhammakāyasampattītiādīsupi yojetabbaṃ. Tattha pahānasampadāpubbakattā ñāṇasampadādīnaṃ dhammakāyasampatti dīpitā hotīti veditabbaṃ. Lokiyasarikkhakānaṃ bahumatabhāvoti ettha bhāgyavantatāya lokiyānaṃ bahumatabhāvo, bhaggadosatāya sarikkhakānaṃ bahumatabhāvoti yojetabbaṃ. Evaṃ ito paresupi yathākkamaṃ yojanā veditabbā.
ပုညဝန္တံ ဂဟဋ္ဌာ ခတ္တိယာဒယော အဘိဂစ္ဆန္တိ, ပဟီနဒောသံ ဒောသဝိနယာယ ဓမ္မံ ဒေသေတီတိ ပဗ္ဗဇိတာ တာပသပရိဗ္ဗာဇကာဒယော အဘိဂစ္ဆန္တီတိ အာဟ ‘‘ဂဟဋ္ဌပဗ္ဗဇိတေဟိ အဘိဂမနီယတာ’’တိ။ အဘိဂတာနဉ္စ တေသံ ကာယစိတ္တဒုက္ခာပနယနေ ပဋိဗလဘာဝော အာမိသဒာနဓမ္မဒာနေဟိ ဥပကာရသဗ္ဘာဝတော ရူပကာယံ တသ္သ ပသာဒစက္ခုနာ, ဓမ္မကာယံ ပညာစက္ခုနာ ဒိသ္ဝာ ဒုက္ခဒ္ဝယသ္သ ပဋိပ္ပသ္သမ္ဘနတောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဘာဂ္ယဝန္တတာယ ဥပဂတာနံ အာမိသဒာနံ ဒေတိ, ဘဂ္ဂဒောသတာယ ဓမ္မဒာနံ ဒေတီတိ အာဟ ‘‘အာမိသဒာနဓမ္မဒာနေဟိ ဥပကာရိတာ’’တိ။ လောကိယလောကုတ္တရသုခေဟိ စ သံယောဇနသမတ္ထတာ ဒီပိတာ ဟောတီတိ ‘‘ပုဗ္ဗေ အာမိသဒာနဓမ္မဒာနေဟိ မယာ အယံ လောကဂ္ဂဘာဝော အဓိဂတော, တသ္မာ တုမ္ဟေဟိပိ ဧဝမေဝ ပဋိပဇ္ဇိတဗ္ဗ’’န္တိ ဧဝံ သမ္မာပဋိပတ္တိယံ နိယောဇနေန အဘိဂတာနံ လောကိယလောကုတ္တရသုခေဟိ သံယောဇနသမတ္ထတာ စ ဒီပိတာ ဟောတိ။
Puññavantaṃ gahaṭṭhā khattiyādayo abhigacchanti, pahīnadosaṃ dosavinayāya dhammaṃ desetīti pabbajitā tāpasaparibbājakādayo abhigacchantīti āha ‘‘gahaṭṭhapabbajitehi abhigamanīyatā’’ti. Abhigatānañca tesaṃ kāyacittadukkhāpanayane paṭibalabhāvo āmisadānadhammadānehi upakārasabbhāvato rūpakāyaṃ tassa pasādacakkhunā, dhammakāyaṃ paññācakkhunā disvā dukkhadvayassa paṭippassambhanatoti veditabbo. Bhāgyavantatāya upagatānaṃ āmisadānaṃ deti, bhaggadosatāya dhammadānaṃ detīti āha ‘‘āmisadānadhammadānehi upakāritā’’ti. Lokiyalokuttarasukhehi ca saṃyojanasamatthatā dīpitā hotīti ‘‘pubbe āmisadānadhammadānehi mayā ayaṃ lokaggabhāvo adhigato, tasmā tumhehipi evameva paṭipajjitabba’’nti evaṃ sammāpaṭipattiyaṃ niyojanena abhigatānaṃ lokiyalokuttarasukhehi saṃyojanasamatthatā ca dīpitā hoti.
သကစိတ္တေ ဣသ္သရိယံ နာမ အတ္တနော စိတ္တသ္သ ဝသီဘာဝာပာဒနံယေဝ, ပဋိကူလာဒီသု အပ္ပဋိကူလသညိတာဒိဝိဟာရသိဒ္ဓိ, အဓိဋ္ဌာနိဒ္ဓိအာဒိကော ဣဒ္ဓိဝိဓောပိ စိတ္တိသ္သရိယမေဝ စိတ္တဘာဝနာယ ဝသီဘာဝပ္ပတ္တိယာ ဣဇ္ဈနတော။ အဏိမာလဃိမာဒိကန္တိ အာဒိ-သဒ္ဒေန မဟိမာ ပတ္တိ ပာကမ္မံ ဤသိတာ ဝသိတာ ယတ္ထကာမာဝသာယိတာတိ ဣမေ ဆပိ သင္ဂဟိတာ။ တတ္ထ ကာယသ္သ အဏုဘာဝကရဏံ အဏိမာ။ အာကာသေ ပဒသာ ဂမနာဒီနံ အရဟဘာဝေန လဟုဘာဝော လဃိမာ။ မဟတ္တံ မဟိမာ ကာယသ္သ မဟန္တတာပာဒနံ။ ဣဋ္ဌဒေသသ္သ ပာပုဏနံ ပတ္တိ။ အဓိဋ္ဌာနာဒိဝသေန ဣစ္ဆိတနိပ္ဖာဒနံ ပာကမ္မံ။ သယံဝသိတာ ဣသ္သရဘာဝော ဤသိတာ။ ဣဒ္ဓိဝိဓေ ဝသီဘာဝော ဝသိတာ။ အာကာသေန ဝာ ဂစ္ဆတော အညံ ဝာ ကိဉ္စိ ကရောတော ယတ္ထ ကတ္ထစိ ဝောသာနပ္ပတ္တိ ယတ္ထကာမာဝသာယိတာ ။ ‘‘ကုမာရကရူပာဒိဒသ္သန’’န္တိပိ ဝဒန္တိ။ ဧဝမိဒံ အဋ္ဌဝိဓံ လောကိယသမ္မတံ ဣသ္သရိယံ။ တံ ပန ဘဂဝတော ဣဒ္ဓိဝိဓန္တောဂဓံ အနညသာဓာရဏဉ္စာတိ အာဟ ‘‘သဗ္ဗကာရပရိပူရံ အတ္ထီ’’တိ။ တထာ လောကုတ္တရော ဓမ္မော အတ္ထီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ဧဝံ ယသာဒီသုပိ အတ္ထိ-သဒ္ဒော ယောဇေတဗ္ဗော။
Sakacitte issariyaṃ nāma attano cittassa vasībhāvāpādanaṃyeva, paṭikūlādīsu appaṭikūlasaññitādivihārasiddhi, adhiṭṭhāniddhiādiko iddhividhopi cittissariyameva cittabhāvanāya vasībhāvappattiyā ijjhanato. Aṇimālaghimādikanti ādi-saddena mahimā patti pākammaṃ īsitā vasitā yatthakāmāvasāyitāti ime chapi saṅgahitā. Tattha kāyassa aṇubhāvakaraṇaṃ aṇimā. Ākāse padasā gamanādīnaṃ arahabhāvena lahubhāvo laghimā. Mahattaṃ mahimā kāyassa mahantatāpādanaṃ. Iṭṭhadesassa pāpuṇanaṃ patti. Adhiṭṭhānādivasena icchitanipphādanaṃ pākammaṃ. Sayaṃvasitā issarabhāvo īsitā. Iddhividhe vasībhāvo vasitā. Ākāsena vā gacchato aññaṃ vā kiñci karoto yattha katthaci vosānappatti yatthakāmāvasāyitā. ‘‘Kumārakarūpādidassana’’ntipi vadanti. Evamidaṃ aṭṭhavidhaṃ lokiyasammataṃ issariyaṃ. Taṃ pana bhagavato iddhividhantogadhaṃ anaññasādhāraṇañcāti āha ‘‘sabbakāraparipūraṃ atthī’’ti. Tathā lokuttaro dhammo atthīti sambandho. Evaṃ yasādīsupi atthi-saddo yojetabbo.
ကေသဉ္စိ ယသော ပဒေသဝုတ္တိ အယထာဘူတဂုဏသန္နိသ္သယတ္တာ အပရိသုဒ္ဓော စ ဟောတိ, န ဧဝံ တထာဂတသ္သာတိ ဒသ္သေတုံ ‘‘လောကတ္တယဗ္ယာပကော’’တိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဣဓ အဓိဂတသတ္ထုဂုဏာနံ အာရုပ္ပေ ဥပ္ပန္နာနံ ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာ’’တိအာဒိနာ ဘဂဝတော ယသော ပာကဋော ဟောတီတိ အာဟ ‘‘လောကတ္တယဗ္ယာပကော’’တိ။ ယထာဘုစ္စဂုဏာဓိဂတောတိ ယထာဘူတဂုဏေဟိ အဓိဂတော။ အတိဝိယ ပရိသုဒ္ဓောတိ ယထာဘူတဂုဏာဓိဂတတ္တာ ဧဝ အစ္စန္တပရိသုဒ္ဓော။ သဗ္ဗာကာရပရိပူရာတိ အနဝသေသလက္ခဏာနုဗ္ယဉ္ဇနာဒိသမ္ပတ္တိယာ သဗ္ဗာကာရေဟိ ပရိပုဏ္ဏာ။ သဗ္ဗင္ဂပစ္စင္ဂသိရီတိ သဗ္ဗေသံ အင္ဂပစ္စင္ဂာနံ သောဘာ။ ယံ ယံ ဧတေန ဣစ္ဆိတံ ပတ္ထိတန္တိ ‘‘တိဏ္ဏော တာရေယ္ယ’’န္တိအာဒိနာ ယံ ယံ ဧတေန လောကနာထေန မနောဝစီပဏိဓာနဝသေန ဣစ္ဆိတံ ကာယပဏိဓာနဝသေန ပတ္ထိတံ။ တထေဝာတိ ပဏိဓာနာနုရူပမေဝ။ သမ္မာဝာယာမသင္ခာတော ပယတ္တောတိ ဝီရိယပာရမိဘာဝပ္ပတ္တော အရိယမဂ္ဂပရိယာပန္နော စ သမ္မာဝာယာမသင္ခာတော ဥသ္သာဟော။
Kesañci yaso padesavutti ayathābhūtaguṇasannissayattā aparisuddho ca hoti, na evaṃ tathāgatassāti dassetuṃ ‘‘lokattayabyāpako’’ti vuttaṃ. Tattha idha adhigatasatthuguṇānaṃ āruppe uppannānaṃ ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā bhagavato yaso pākaṭo hotīti āha ‘‘lokattayabyāpako’’ti. Yathābhuccaguṇādhigatoti yathābhūtaguṇehi adhigato. Ativiya parisuddhoti yathābhūtaguṇādhigatattā eva accantaparisuddho. Sabbākāraparipūrāti anavasesalakkhaṇānubyañjanādisampattiyā sabbākārehi paripuṇṇā. Sabbaṅgapaccaṅgasirīti sabbesaṃ aṅgapaccaṅgānaṃ sobhā. Yaṃ yaṃ etena icchitaṃ patthitanti ‘‘tiṇṇo tāreyya’’ntiādinā yaṃ yaṃ etena lokanāthena manovacīpaṇidhānavasena icchitaṃ kāyapaṇidhānavasena patthitaṃ. Tathevāti paṇidhānānurūpameva. Sammāvāyāmasaṅkhāto payattoti vīriyapāramibhāvappatto ariyamaggapariyāpanno ca sammāvāyāmasaṅkhāto ussāho.
ကုသလာဒီဟိ ဘေဒေဟီတိ သဗ္ဗတ္တိကဒုကပဒသင္ဂဟိတေဟိ ကုသလာဒိပ္ပဘေဒေဟိ။ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒာဒီဟီတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန န ကေဝလံ ဝိဘင္ဂပာဠိယံ အာဂတာ သတိပဋ္ဌာနာဒယောဝ သင္ဂဟိတာ, အထ ခော သင္ဂဟာဒယော သမယဝိမုတ္တာဒယော ဌပနာဒယော တိကပဋ္ဌာနာဒယော စ သင္ဂဟိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ပီဠနသင္ခတသန္တာပဝိပရိဏာမဋ္ဌေန ဝာ ဒုက္ခမရိယသစ္စန္တိအာဒီသု ပီဠနဋ္ဌော တံသမင္ဂိနော သတ္တသ္သ ဟိံသနံ အဝိပ္ဖာရိကတာကရဏံ။ သင္ခတဋ္ဌော သမေစ္စ သင္ဂမ္မ သမ္ဘူယ ပစ္စယေဟိ ကတဘာဝော။ သန္တာပဋ္ဌော ဒုက္ခဒုက္ခတာဒီဟိ သန္တာပနံ ပရိဒဟနံ။ ဝိပရိဏာမဋ္ဌော ဇရာယ မရဏေန စာတိ ဒ္ဝိဓာ ဝိပရိဏာမေတဗ္ဗတာ။ သမုဒယသ္သ အာယူဟနဋ္ဌော ဒုက္ခသ္သ နိဗ္ဗတ္တနဝသေန သမ္ပိဏ္ဍနံ။ နိဒာနဋ္ဌော ‘‘ဣဒံ တံ ဒုက္ခ’’န္တိ နိဒသ္သေန္တသ္သ ဝိယ သမုဋ္ဌာပနံ။ သံယောဂဋ္ဌော သံသာရဒုက္ခေန သံယောဇနံ။ ပလိဗောဓဋ္ဌော မဂ္ဂာဓိဂမသ္သ နိဝာရဏံ။ နိရောဓသ္သ နိသ္သရဏဋ္ဌော သဗ္ဗူပဓီနံ ပဋိနိသ္သဂ္ဂသဘာဝတ္တာ တတော ဝိနိသ္သဋတာ, တံနိသ္သရဏနိမိတ္တတာ ဝာ။ ဝိဝေကဋ္ဌော သဗ္ဗသင္ခာရဝိသံယုတ္တတာ။ အသင္ခတဋ္ဌော ကေနစိပိ ပစ္စယေန အနဘိသင္ခတတာ။ အမတဋ္ဌော နိစ္စသဘာဝတ္တာ မရဏာဘာဝော, သတ္တာနံ မရဏာဘာဝဟေတုတာ ဝာ။ မဂ္ဂသ္သ နိယ္ယာနဋ္ဌော ဝဋ္ဋဒုက္ခတော နိက္ကမနဋ္ဌော။ ဟေတုအတ္ထော နိဗ္ဗာနသ္သ သမ္ပာပကဘာဝော။ ဒသ္သနဋ္ဌော အစ္စန္တသုခုမသ္သ နိဗ္ဗာနသ္သ သစ္ဆိကရဏံ။ အာဓိပတေယ္ယဋ္ဌော စတုသစ္စဒသ္သနေ သမ္ပယုတ္တာနံ အာဓိပစ္စကရဏံ, အာရမ္မဏာဓိပတိဘာဝော ဝာ ဝိသေသတော မဂ္ဂာဓိပတိဝစနတော ။ သတိပိ ဟိ ဈာနာဒီနံ အာရမ္မဏာဓိပတိဘာဝေ ‘‘ဈာနာဓိပတိနော ဓမ္မာ’’တိ ဧဝမာဒိံ အဝတ္ဝာ ‘‘မဂ္ဂာဓိပတိနော ဓမ္မာ’’ဣစ္စေဝ ဝုတ္တံ, တသ္မာ ဝိညာယတိ ‘‘အတ္ထိ မဂ္ဂသ္သ အာရမ္မဏာဓိပတိဘာဝေ ဝိသေသော’’တိ။ ဧတေယေဝ စ ပီဠနာဒယော သောဠသာကာရာတိ ဝုစ္စန္တိ။
Kusalādīhi bhedehīti sabbattikadukapadasaṅgahitehi kusalādippabhedehi. Paṭiccasamuppādādīhīti ādi-saddena na kevalaṃ vibhaṅgapāḷiyaṃ āgatā satipaṭṭhānādayova saṅgahitā, atha kho saṅgahādayo samayavimuttādayo ṭhapanādayo tikapaṭṭhānādayo ca saṅgahitāti veditabbaṃ. Pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhena vā dukkhamariyasaccantiādīsu pīḷanaṭṭho taṃsamaṅgino sattassa hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Saṅkhataṭṭho samecca saṅgamma sambhūya paccayehi katabhāvo. Santāpaṭṭho dukkhadukkhatādīhi santāpanaṃ paridahanaṃ. Vipariṇāmaṭṭho jarāya maraṇena cāti dvidhā vipariṇāmetabbatā. Samudayassa āyūhanaṭṭho dukkhassa nibbattanavasena sampiṇḍanaṃ. Nidānaṭṭho ‘‘idaṃ taṃ dukkha’’nti nidassentassa viya samuṭṭhāpanaṃ. Saṃyogaṭṭho saṃsāradukkhena saṃyojanaṃ. Palibodhaṭṭho maggādhigamassa nivāraṇaṃ. Nirodhassa nissaraṇaṭṭho sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggasabhāvattā tato vinissaṭatā, taṃnissaraṇanimittatā vā. Vivekaṭṭho sabbasaṅkhāravisaṃyuttatā. Asaṅkhataṭṭho kenacipi paccayena anabhisaṅkhatatā. Amataṭṭho niccasabhāvattā maraṇābhāvo, sattānaṃ maraṇābhāvahetutā vā. Maggassa niyyānaṭṭho vaṭṭadukkhato nikkamanaṭṭho. Hetuattho nibbānassa sampāpakabhāvo. Dassanaṭṭho accantasukhumassa nibbānassa sacchikaraṇaṃ. Ādhipateyyaṭṭho catusaccadassane sampayuttānaṃ ādhipaccakaraṇaṃ, ārammaṇādhipatibhāvo vā visesato maggādhipativacanato . Satipi hi jhānādīnaṃ ārammaṇādhipatibhāve ‘‘jhānādhipatino dhammā’’ti evamādiṃ avatvā ‘‘maggādhipatino dhammā’’icceva vuttaṃ, tasmā viññāyati ‘‘atthi maggassa ārammaṇādhipatibhāve viseso’’ti. Eteyeva ca pīḷanādayo soḷasākārāti vuccanti.
ဒိဗ္ဗဗ္ရဟ္မအရိယဝိဟာရေတိအာဒီသု ကသိဏာဒိအာရမ္မဏာနိ ရူပာဝစရဇ္ဈာနာနိ ဒိဗ္ဗဝိဟာရော။ မေတ္တာဒိဇ္ဈာနာနိ ဗ္ရဟ္မဝိဟာရော။ ဖလသမာပတ္တိ အရိယဝိဟာရော။ ကာမေဟိ ဝိဝေကဋ္ဌကာယတာဝသေန ဧကီဘာဝော ကာယဝိဝေကော။ ပဌမဇ္ဈာနာဒိနာ နီဝရဏာဒီဟိ ဝိဝိတ္တစိတ္တတာ စိတ္တဝိဝေကော။ ဥပဓိဝိဝေကော နိဗ္ဗာနံ။ ဥပဓီတိ စေတ္ထ စတ္တာရော ဥပဓီ ကာမုပဓိ ခန္ဓုပဓိ ကိလေသုပဓိ အဘိသင္ခာရုပဓီတိ။ ကာမာပိ ဟိ ‘‘ယံ ပဉ္စ ကာမဂုဏေ ပဋိစ္စ ဥပ္ပဇ္ဇတိ သုခံ သောမနသ္သံ, အယံ ကာမာနံ အသ္သာဒော’’တိ (မ. နိ. ၁.၁၆၆) ဧဝံ ဝုတ္တသ္သ သုခသ္သ အဓိဋ္ဌာနဘာဝတော ဥပဓီယတိ ဧတ္ထ သုခန္တိ ဣမိနာ ဝစနတ္ထေန ‘‘ဥပဓီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ, ခန္ဓာပိ ခန္ဓမူလကသ္သ ဒုက္ခသ္သ အဓိဋ္ဌာနဘာဝတော, ကိလေသာပိ အပာယဒုက္ခသ္သ အဓိဋ္ဌာနဘာဝတော, အဘိသင္ခာရာပိ ဘဝဒုက္ခသ္သ အဓိဋ္ဌာနဘာဝတော ဝုတ္တနယေန ‘‘ဥပဓီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ဣမေဟိ ပန စတူဟိ ဥပဓီဟိ ဝိဝိတ္တတာယ နိဗ္ဗာနံ ‘‘ဥပဓိဝိဝေကော’’တိ ဝုစ္စတိ။
Dibbabrahmaariyavihāretiādīsu kasiṇādiārammaṇāni rūpāvacarajjhānāni dibbavihāro. Mettādijjhānāni brahmavihāro. Phalasamāpatti ariyavihāro. Kāmehi vivekaṭṭhakāyatāvasena ekībhāvo kāyaviveko. Paṭhamajjhānādinā nīvaraṇādīhi vivittacittatā cittaviveko. Upadhiviveko nibbānaṃ. Upadhīti cettha cattāro upadhī kāmupadhi khandhupadhi kilesupadhi abhisaṅkhārupadhīti. Kāmāpi hi ‘‘yaṃ pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ kāmānaṃ assādo’’ti (ma. ni. 1.166) evaṃ vuttassa sukhassa adhiṭṭhānabhāvato upadhīyati ettha sukhanti iminā vacanatthena ‘‘upadhī’’ti vuccanti, khandhāpi khandhamūlakassa dukkhassa adhiṭṭhānabhāvato, kilesāpi apāyadukkhassa adhiṭṭhānabhāvato, abhisaṅkhārāpi bhavadukkhassa adhiṭṭhānabhāvato vuttanayena ‘‘upadhī’’ti vuccanti. Imehi pana catūhi upadhīhi vivittatāya nibbānaṃ ‘‘upadhiviveko’’ti vuccati.
သုညတာကာရေန နိဗ္ဗာနံ အာရမ္မဏံ ကတ္ဝာ ပဝတ္တော အရိယမဂ္ဂော သုညတဝိမောက္ခော။ သော ဟိ သုညတာယ ဓာတုယာ ဥပ္ပန္နတ္တာ သုညတော, ကိလေသေဟိ စ ဝိမုတ္တတ္တာ ဝိမောက္ခော။ ဧတေနေဝ နယေန အပ္ပဏိဟိတာကာရေန နိဗ္ဗာနံ အာရမ္မဏံ ကတ္ဝာ ပဝတ္တော အပ္ပဏိဟိတဝိမောက္ခော။ အနိမိတ္တာကာရေန နိဗ္ဗာနံ အာရမ္မဏံ ကတ္ဝာ ပဝတ္တော အနိမိတ္တဝိမောက္ခော။ အထ ဝာ သုညတာနုပသ္သနာသင္ခာတာယ အနတ္တာနုပသ္သနာယ ဝသေန ပဋိလဒ္ဓော အရိယမဂ္ဂော အာဂမနဝသေန ‘‘သုညတဝိမောက္ခော’’တိ ဝုစ္စတိ။ တထာ အပ္ပဏိဟိတာနုပသ္သနာသင္ခာတာယ ဒုက္ခာနုပသ္သနာယ ဝသေန ပဋိလဒ္ဓော အပ္ပဏိဟိတဝိမောက္ခော။ အနိမိတ္တာနုပသ္သနာသင္ခာတာယ အနိစ္စာနုပသ္သနာယ ဝသေန ပဋိလဒ္ဓော ‘‘အနိမိတ္တဝိမောက္ခော’’တိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Suññatākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto ariyamaggo suññatavimokkho. So hi suññatāya dhātuyā uppannattā suññato, kilesehi ca vimuttattā vimokkho. Eteneva nayena appaṇihitākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto appaṇihitavimokkho. Animittākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto animittavimokkho. Atha vā suññatānupassanāsaṅkhātāya anattānupassanāya vasena paṭiladdho ariyamaggo āgamanavasena ‘‘suññatavimokkho’’ti vuccati. Tathā appaṇihitānupassanāsaṅkhātāya dukkhānupassanāya vasena paṭiladdho appaṇihitavimokkho. Animittānupassanāsaṅkhātāya aniccānupassanāya vasena paṭiladdho ‘‘animittavimokkho’’ti veditabbo. Vuttañhetaṃ –
‘‘အနိစ္စတော မနသိကရောန္တော အဓိမောက္ခဗဟုလော အနိမိတ္တဝိမောက္ခံ ပဋိလဘတိ, ဒုက္ခတော မနသိကရောန္တော ပသ္သဒ္ဓိဗဟုလော အပ္ပဏိဟိတဝိမောက္ခံ ပဋိလဘတိ, အနတ္တတော မနသိကရောန္တော ဝေဒဗဟုလော သုညတဝိမောက္ခံ ပဋိလဘတီ’’တိ (ပဋိ. မ. ၁.၂၂၃)။
‘‘Aniccato manasikaronto adhimokkhabahulo animittavimokkhaṃ paṭilabhati, dukkhato manasikaronto passaddhibahulo appaṇihitavimokkhaṃ paṭilabhati, anattato manasikaronto vedabahulo suññatavimokkhaṃ paṭilabhatī’’ti (paṭi. ma. 1.223).
အညေတိ လောကိယအဘိညာဒိကေ။
Aññeti lokiyaabhiññādike.
ကိလေသာဘိသင္ခာရဝသေန ဘဝေသု ပရိဗ္ဘမနံ, တဉ္စ တဏ္ဟာပဓာနန္တိ အာဟ ‘‘တဏ္ဟာသင္ခာတံ ဂမန’’န္တိ။ ဝန္တန္တိ အရိယမဂ္ဂမုခေန ဥဂ္ဂိရိတံ ပုန အပစ္စာဂမနဝသေန ဆဍ္ဍိတံ။ ဘဂဝာတိ ဝုစ္စတိ နိရုတ္တိနယေနာတိ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ယထာ လောကေ’’တိအာဒိ။ ယထာ လောကေ နိရုတ္တိနယေန ဧကေကပဒတော ဧကေကမက္ခရံ ဂဟေတ္ဝာ ‘‘မေခလာ’’တိ ဝုတ္တံ, ဧဝမိဓာပီတိ အတ္ထော။ မေဟနသ္သာတိ ဂုယ္ဟပ္ပဒေသသ္သ။ ခသ္သာတိ ဩကာသသ္သ။
Kilesābhisaṅkhāravasena bhavesu paribbhamanaṃ, tañca taṇhāpadhānanti āha ‘‘taṇhāsaṅkhātaṃ gamana’’nti. Vantanti ariyamaggamukhena uggiritaṃ puna apaccāgamanavasena chaḍḍitaṃ. Bhagavāti vuccati niruttinayenāti dassento āha ‘‘yathā loke’’tiādi. Yathā loke niruttinayena ekekapadato ekekamakkharaṃ gahetvā ‘‘mekhalā’’ti vuttaṃ, evamidhāpīti attho. Mehanassāti guyhappadesassa. Khassāti okāsassa.
အပရော နယော (ဣတိဝု. အဋ္ဌ. နိဒာနဝဏ္ဏနာ) – ဘာဂဝာတိ ဘဂဝာ။ ဘတဝာတိ ဘဂဝာ။ ဘာဂေ ဝနီတိ ဘဂဝာ။ ဘဂေ ဝနီတိ ဘဂဝာ။ ဘတ္တဝာတိ ဘဂဝာ။ ဘဂေ ဝမီတိ ဘဂဝာ။ ဘာဂေ ဝမီတိ ဘဂဝာ။
Aparo nayo (itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) – bhāgavāti bhagavā. Bhatavāti bhagavā. Bhāge vanīti bhagavā. Bhage vanīti bhagavā. Bhattavāti bhagavā. Bhage vamīti bhagavā. Bhāge vamīti bhagavā.
ဘာဂဝာ ဘတဝာ ဘာဂေ၊ ဘဂေ စ ဝနိ ဘတ္တဝာ။
Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;
ဘဂေ ဝမိ တထာ ဘာဂေ၊ ဝမီတိ ဘဂဝာ ဇိနော။
Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino.
တတ္ထ ကထံ ဘာဂဝာတိ ဘဂဝာ? ယေ တေ သီလာဒယော ဓမ္မက္ခန္ဓာ ဂုဏကောဋ္ဌာသာ, တေ အနညသာဓာရဏာ နိရတိသယာ တထာဂတသ္သ အတ္ထိ ဥပလဗ္ဘန္တိ။ တထာ ဟိသ္သ သီလံ သမာဓိ ပညာ ဝိမုတ္တိ ဝိမုတ္တိဉာဏဒသ္သနံ, ဟိရီ ဩတ္တပ္ပံ, သဒ္ဓာ ဝီရိယံ, သတိ သမ္ပဇညံ, သီလဝိသုဒ္ဓိ ဒိဋ္ဌိဝိသုဒ္ဓိ, သမထော ဝိပသ္သနာ, တီဏိ ကုသလမူလာနိ, တီဏိ သုစရိတာနိ, တယော သမ္မာဝိတက္ကာ, တိသ္သော အနဝဇ္ဇသညာ, တိသ္သော ဓာတုယော, စတ္တာရော သတိပဋ္ဌာနာ, စတ္တာရော သမ္မပ္ပဓာနာ, စတ္တာရော ဣဒ္ဓိပာဒာ, စတ္တာရော အရိယမဂ္ဂာ, စတ္တာရိ အရိယဖလာနိ, စတသ္သော ပဋိသမ္ဘိဒာ, စတုယောနိပရိစ္ဆေဒကဉာဏာနိ, စတ္တာရော အရိယဝံသာ, စတ္တာရိ ဝေသာရဇ္ဇဉာဏာနိ, ပဉ္စ ပဓာနိယင္ဂာနိ, ပဉ္စင္ဂိကော သမ္မာသမာဓိ, ပဉ္စဉာဏိကော သမ္မာသမာဓိ, ပဉ္စိန္ဒ္ရိယာနိ, ပဉ္စ ဗလာနိ, ပဉ္စ နိသ္သာရဏီယာ ဓာတုယော, ပဉ္စ ဝိမုတ္တာယတနဉာဏာနိ, ပဉ္စ ဝိမုတ္တိပရိပာစနီယာ သညာ, ဆ အနုသ္သတိဋ္ဌာနာနိ, ဆ ဂာရဝာ, ဆ နိသ္သာရဏီယာ ဓာတုယော, ဆ သတတဝိဟာရာ, ဆ အနုတ္တရိယာနိ, ဆနိဗ္ဗေဓဘာဂိယာ သညာ, ဆ အဘိညာ, ဆ အသာဓာရဏဉာဏာနိ, သတ္တ အပရိဟာနီယာ ဓမ္မာ, သတ္တ အရိယဓနာနိ, သတ္တ ဗောဇ္ဈင္ဂာနိ, သတ္တ သပ္ပုရိသဓမ္မာ, သတ္တ နိဇ္ဇရဝတ္ထူနိ, သတ္တ သညာ, သတ္တဒက္ခိဏေယ္ယပုဂ္ဂလဒေသနာ, သတ္တခီဏာသဝဗလဒေသနာ, အဋ္ဌပညာပဋိလာဘဟေတုဒေသနာ, အဋ္ဌ သမ္မတ္တာနိ, အဋ္ဌလောကဓမ္မာတိက္ကမော, အဋ္ဌ အာရမ္ဘဝတ္ထူနိ, အဋ္ဌအက္ခဏဒေသနာ, အဋ္ဌ မဟာပုရိသဝိတက္ကာ, အဋ္ဌအဘိဘာယတနဒေသနာ, အဋ္ဌ ဝိမောက္ခာ, နဝ ယောနိသောမနသိကာရမူလကာ ဓမ္မာ, နဝ ပာရိသုဒ္ဓိပဓာနိယင္ဂာနိ, နဝသတ္တာဝာသဒေသနာ, နဝ အာဃာတပ္ပဋိဝိနယာ, နဝ သညာ, နဝ နာနတ္တာ, နဝ အနုပုဗ္ဗဝိဟာရာ, ဒသ နာထကရဏာ ဓမ္မာ, ဒသ ကသိဏာယတနာနိ, ဒသ ကုသလကမ္မပထာ, ဒသ သမ္မတ္တာနိ, ဒသ အရိယဝာသာ, ဒသ အသေက္ခဓမ္မာ, ဒသ တထာဂတဗလာနိ, ဧကာဒသ မေတ္တာနိသံသာ, ဒ္ဝာဒသ ဓမ္မစက္ကာကာရာ, တေရသ ဓုတဂုဏာ, စုဒ္ဒသ ဗုဒ္ဓဉာဏာနိ, ပဉ္စဒသ ဝိမုတ္တိပရိပာစနီယာ ဓမ္မာ, သောဠသဝိဓာ အာနာပာနသ္သတိ, သောဠသ အပရန္တပနီယာ ဓမ္မာ, အဋ္ဌာရသ ဗုဒ္ဓဓမ္မာ, ဧကူနဝီသတိ ပစ္စဝေက္ခဏဉာဏာနိ, စတုစတ္တာလီသ ဉာဏဝတ္ထူနိ, ပညာသ ဥဒယဗ္ဗယဉာဏာနိ, ပရောပဏ္ဏာသ ကုသလဓမ္မာ, သတ္တသတ္တတိ ဉာဏဝတ္ထူနိ, စတုဝီသတိကောဋိသတသဟသ္သသမာပတ္တိသဉ္စာရိမဟာဝဇိရဉာဏံ, အနန္တနယသမန္တပဋ္ဌာနပဝိစယပစ္စဝေက္ခဏဒေသနာဉာဏာနိ, တထာ အနန္တာသု လောကဓာတူသု အနန္တာနံ သတ္တာနံ အာသယာဒိဝိဘာဝနဉာဏာနိ စာတိ ဧဝမာဒယော အနန္တာပရိမာဏဘေဒာ အနညသာဓာရဏာ နိရတိသယာ ဂုဏဘာဂာ ဂုဏကောဋ္ဌာသာ သံဝိဇ္ဇန္တိ ဥပလဗ္ဘန္တိ, တသ္မာ ယထာဝုတ္တဝိဘာဂာ ဂုဏဘာဂာ အသ္သ အတ္ထီတိ ဘာဂဝာတိ ဝတ္တဗ္ဗေ အာကာရသ္သ ရသ္သတ္တံ ကတ္ဝာ ‘‘ဘဂဝာ’’တိ ဝုတ္တော။ ဧဝံ တာဝ ဘာဂဝာတိ ဘဂဝာ။
Tattha kathaṃ bhāgavāti bhagavā? Ye te sīlādayo dhammakkhandhā guṇakoṭṭhāsā, te anaññasādhāraṇā niratisayā tathāgatassa atthi upalabbhanti. Tathā hissa sīlaṃ samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ, hirī ottappaṃ, saddhā vīriyaṃ, sati sampajaññaṃ, sīlavisuddhi diṭṭhivisuddhi, samatho vipassanā, tīṇi kusalamūlāni, tīṇi sucaritāni, tayo sammāvitakkā, tisso anavajjasaññā, tisso dhātuyo, cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri ariyaphalāni, catasso paṭisambhidā, catuyoniparicchedakañāṇāni, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, chanibbedhabhāgiyā saññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihānīyā dhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgāni, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, sattadakkhiṇeyyapuggaladesanā, sattakhīṇāsavabaladesanā, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetudesanā, aṭṭha sammattāni, aṭṭhalokadhammātikkamo, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭhaakkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭhaabhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, navasattāvāsadesanā, nava āghātappaṭivinayā, nava saññā, nava nānattā, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhadhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammacakkākārā, terasa dhutaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaṇṇāsa kusaladhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ, anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni, tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādayo anantāparimāṇabhedā anaññasādhāraṇā niratisayā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā saṃvijjanti upalabbhanti, tasmā yathāvuttavibhāgā guṇabhāgā assa atthīti bhāgavāti vattabbe ākārassa rassattaṃ katvā ‘‘bhagavā’’ti vutto. Evaṃ tāva bhāgavāti bhagavā.
ယသ္မာ သီလာဒယော သဗ္ဗေ၊ ဂုဏဘာဂာ အသေသတော။
Yasmā sīlādayo sabbe, guṇabhāgā asesato;
ဝိဇ္ဇန္တိ သုဂတေ တသ္မာ၊ ဘဂဝာတိ ပဝုစ္စတိ။
Vijjanti sugate tasmā, bhagavāti pavuccati.
ကထံ ဘတဝာတိ ဘဂဝာ? ယေ တေ သဗ္ဗလောကဟိတာယ ဥသ္သုက္ကမာပန္နေဟိ မနုသ္သတ္တာဒိကေ အဋ္ဌ ဓမ္မေ သမောဓာနေတ္ဝာ သမ္မာသမ္ဗောဓိယာ ကတမဟာဘိနီဟာရေဟိ မဟာဗောဓိသတ္တေဟိ ပရိပူရေတဗ္ဗာ ဒာနပာရမီ သီလနေက္ခမ္မပညာဝီရိယခန္တိသစ္စအဓိဋ္ဌာနမေတ္တာဥပေက္ခာပာရမီတိ ဒသ ပာရမိယော ဒသ ဥပပာရမိယော ဒသ ပရမတ္ထပာရမိယောတိ သမတိံသ ပာရမိယော, ဒာနာဒီနိ စတ္တာရိ သင္ဂဟဝတ္ထူနိ, စတ္တာရိ အဓိဋ္ဌာနာနိ, အတ္တပရိစ္စာဂော နယနဓနရဇ္ဇပုတ္တဒာရပရိစ္စာဂောတိ ပဉ္စ မဟာပရိစ္စာဂာ, ပုဗ္ဗယောဂော, ပုဗ္ဗစရိယာ, ဓမ္မက္ခာနံ, ဉာတတ္ထစရိယာ, လောကတ္ထစရိယာ, ဗုဒ္ဓတ္ထစရိယာတိ ဧဝမာဒယော သင္ခေပတော ဝာ ပုညသမ္ဘာရဉာဏသမ္ဘာရာ ဗုဒ္ဓကရာ ဓမ္မာ, တေ မဟာဘိနီဟာရတော ပဋ္ဌာယ ကပ္ပာနံ သတသဟသ္သာဓိကာနိ စတ္တာရိ အသင္ခ္ယေယ္ယာနိ ယထာ ဟာနဘာဂိယာ သံကိလေသဘာဂိယာ ဌိတိဘာဂိယာ ဝာ န ဟောန္တိ, အထ ခော ဥတ္တရုတ္တရိ ဝိသေသဘာဂိယာဝ ဟောန္တိ, ဧဝံ သက္ကစ္စံ နိရန္တရံ အနဝသေသတော ဘတာ သမ္ဘတာ အသ္သ အတ္ထီတိ ဘတဝာတိ ဘဂဝာ နိရုတ္တိနယေန တ-ကာရသ္သ ဂ-ကာရံ ကတ္ဝာ။ အထ ဝာ ဘတဝာတိ တေယေဝ ယထာဝုတ္တေ ဗုဒ္ဓကရေ ဓမ္မေ ဝုတ္တနယေန ဘရိ သမ္ဘရိ, ပရိပူရေသီတိ အတ္ထော။ ဧဝမ္ပိ ဘတဝာတိ ဘဂဝာ။
Kathaṃ bhatavāti bhagavā? Ye te sabbalokahitāya ussukkamāpannehi manussattādike aṭṭha dhamme samodhānetvā sammāsambodhiyā katamahābhinīhārehi mahābodhisattehi paripūretabbā dānapāramī sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramīti dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo, dānādīni cattāri saṅgahavatthūni, cattāri adhiṭṭhānāni, attapariccāgo nayanadhanarajjaputtadārapariccāgoti pañca mahāpariccāgā, pubbayogo, pubbacariyā, dhammakkhānaṃ, ñātatthacariyā, lokatthacariyā, buddhatthacariyāti evamādayo saṅkhepato vā puññasambhārañāṇasambhārā buddhakarā dhammā, te mahābhinīhārato paṭṭhāya kappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni yathā hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na honti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva honti, evaṃ sakkaccaṃ nirantaraṃ anavasesato bhatā sambhatā assa atthīti bhatavāti bhagavā niruttinayena ta-kārassa ga-kāraṃ katvā. Atha vā bhatavāti teyeva yathāvutte buddhakare dhamme vuttanayena bhari sambhari, paripūresīti attho. Evampi bhatavāti bhagavā.
ယသ္မာ သမ္ဗောဓိယာ သဗ္ဗေ၊ ဒာနပာရမိအာဒိကေ။
Yasmā sambodhiyā sabbe, dānapāramiādike;
သမ္ဘာရေ ဘတဝာ နာထော၊ တသ္မာပိ ဘဂဝာ မတော။
Sambhāre bhatavā nātho, tasmāpi bhagavā mato.
ကထံ ဘာဂေ ဝနီတိ ဘဂဝာ? ယေ တေ စတုဝီသတိကောဋိသတသဟသ္သသင္ခာ ဒေဝသိကံ ဝဠဉ္ဇနကသမာပတ္တိဘာဂာ, တေ အနဝသေသတော လောကဟိတတ္ထံ အတ္တနော စ ဒိဋ္ဌဓမ္မသုခဝိဟာရတ္ထံ နိစ္စကပ္ပံ ဝနိ ဘဇိ သေဝိ ဗဟုလမကာသီတိ ဘာဂေ ဝနီတိ ဘဂဝာ။ အထ ဝာ အဘိညေယ္ယဓမ္မေသု ကုသလာဒီသု ခန္ဓာဒီသု စ ယေ တေ ပရိညေယ္ယာဒိဝသေန သင္ခေပတော ဝာ စတုဗ္ဗိဓာ အဘိသမယဘာဂာ, ဝိတ္ထာရတော ပန ‘‘စက္ခု ပရိညေယ္ယံ, သောတံ ပရိညေယ္ယံ။ပေ.။ ဇရာမရဏံ ပရိညေယ္ယ’’န္တိအာဒိနာ (ပဋိ. မ. ၁.၂၁) အနေကေ ပရိညေယ္ယဘာဂာ, ‘‘စက္ခုသ္သ သမုဒယော ပဟာတဗ္ဗော။ပေ.။ ဇရာမရဏသ္သ သမုဒယော ပဟာတဗ္ဗော’’တိအာဒိနာ နယေန ပဟာတဗ္ဗဘာဂာ, ‘‘စက္ခုသ္သ နိရောဓော။ပေ.။ ဇရာမရဏသ္သ နိရောဓော သစ္ဆိကာတဗ္ဗော’’တိအာဒိနာ သစ္ဆိကာတဗ္ဗဘာဂာ, ‘‘စက္ခုသ္သ နိရောဓဂာမိနီ ပဋိပဒာ’’တိအာဒိနာ ‘‘စတ္တာရော သတိပဋ္ဌာနာ’’တိအာဒိနာ စ အနေကဘေဒာ ဘာဝေတဗ္ဗဘာဂာ စ ဓမ္မာ ဝုတ္တာ, တေ သဗ္ဗေ ဝနိ ဘဇိ ယထာရဟံ ဂောစရဘာဝနာသေဝနာနံ ဝသေန သေဝိ။ ဧဝမ္ပိ ဘာဂေ ဝနီတိ ဘဂဝာ။ အထ ဝာ ယေ ဣမေ သီလာဒယော ဓမ္မက္ခန္ဓာ သာဝကေဟိ သာဓာရဏာ ဂုဏကောဋ္ဌာသာ ဂုဏဘာဂာ, ကိန္တိ နု ခော တေ ဝိနေယ္ယသန္တာနေသု ပတိဋ္ဌပေယ္ယန္တိ မဟာကရုဏာယ ဝနိ အဘိပတ္ထယိ, သာ စသ္သ အဘိပတ္ထနာ ယထာဓိပ္ပေတဖလာဝဟာ အဟောသိ။ ဧဝမ္ပိ ဘာဂေ ဝနီတိ ဘဂဝာ။
Kathaṃ bhāge vanīti bhagavā? Ye te catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā devasikaṃ vaḷañjanakasamāpattibhāgā, te anavasesato lokahitatthaṃ attano ca diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ niccakappaṃ vani bhaji sevi bahulamakāsīti bhāge vanīti bhagavā. Atha vā abhiññeyyadhammesu kusalādīsu khandhādīsu ca ye te pariññeyyādivasena saṅkhepato vā catubbidhā abhisamayabhāgā, vitthārato pana ‘‘cakkhu pariññeyyaṃ, sotaṃ pariññeyyaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyya’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.21) aneke pariññeyyabhāgā, ‘‘cakkhussa samudayo pahātabbo…pe… jarāmaraṇassa samudayo pahātabbo’’tiādinā nayena pahātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodho…pe… jarāmaraṇassa nirodho sacchikātabbo’’tiādinā sacchikātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodhagāminī paṭipadā’’tiādinā ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā ca anekabhedā bhāvetabbabhāgā ca dhammā vuttā, te sabbe vani bhaji yathārahaṃ gocarabhāvanāsevanānaṃ vasena sevi. Evampi bhāge vanīti bhagavā. Atha vā ye ime sīlādayo dhammakkhandhā sāvakehi sādhāraṇā guṇakoṭṭhāsā guṇabhāgā, kinti nu kho te vineyyasantānesu patiṭṭhapeyyanti mahākaruṇāya vani abhipatthayi, sā cassa abhipatthanā yathādhippetaphalāvahā ahosi. Evampi bhāge vanīti bhagavā.
ယသ္မာ ဉေယ္ယသမာပတ္တိ-ဂုဏဘာဂေ တထာဂတော။
Yasmā ñeyyasamāpatti-guṇabhāge tathāgato;
ဘဇိ ပတ္ထယိ သတ္တာနံ၊ ဟိတာယ ဘဂဝာ တတော။
Bhaji patthayi sattānaṃ, hitāya bhagavā tato.
ကထံ ဘဂေ ဝနီတိ ဘဂဝာ? သမာသတော တာဝ ကတပုညေဟိ ပယောဂသမ္ပန္နေဟိ ယထာဝိဘဝံ ဘဇီယန္တီတိ ဘဂာ, လောကိယလောကုတ္တရသမ္ပတ္တိယော။ တတ္ထ လောကိယေ တာဝ တထာဂတော သမ္ဗောဓိတော ပုဗ္ဗေ ဗောဓိသတ္တဘူတော ပရမုက္ကံသဂတေ ဝနိ ဘဇိ သေဝိ, ယတ္ထ ပတိဋ္ဌာယ နိရဝသေသတော ဗုဒ္ဓကရဓမ္မေ သမန္နာနေန္တော ဗုဒ္ဓဓမ္မေ ပရိပာစေသိ။ ဗုဒ္ဓဘူတော ပန တေ နိရဝဇ္ဇသုခူပသံဟိတေ အနညသာဓာရဏေ လောကုတ္တရေပိ ဝနိ ဘဇိ သေဝိ။ ဝိတ္တာရတော ပန ပဒေသရဇ္ဇဣသ္သရိယစက္ကဝတ္တိသမ္ပတ္တိဒေဝရဇ္ဇသမ္ပတ္တိအာဒိဝသေန ဈာနဝိမောက္ခသမာဓိသမာပတ္တိဉာဏဒသ္သနမဂ္ဂဘာဝနာဖလသစ္ဆိကိရိယာဒိဥတ္တရိမနုသ္သဓမ္မဝသေန စ အနေကဝိဟိတေ အနညသာဓာရဏေ ဘဂေ ဝနိ ဘဇိ သေဝိ။ ဧဝံ ဘဂေ ဝနီတိ ဘဂဝာ။
Kathaṃ bhage vanīti bhagavā? Samāsato tāva katapuññehi payogasampannehi yathāvibhavaṃ bhajīyantīti bhagā, lokiyalokuttarasampattiyo. Tattha lokiye tāva tathāgato sambodhito pubbe bodhisattabhūto paramukkaṃsagate vani bhaji sevi, yattha patiṭṭhāya niravasesato buddhakaradhamme samannānento buddhadhamme paripācesi. Buddhabhūto pana te niravajjasukhūpasaṃhite anaññasādhāraṇe lokuttarepi vani bhaji sevi. Vittārato pana padesarajjaissariyacakkavattisampattidevarajjasampattiādivasena jhānavimokkhasamādhisamāpattiñāṇadassanamaggabhāvanāphalasacchikiriyādiuttarimanussadhammavasena ca anekavihite anaññasādhāraṇe bhage vani bhaji sevi. Evaṃ bhage vanīti bhagavā.
ယာ တာ သမ္ပတ္တိယော လောကေ၊ ယာ စ လောကုတ္တရာ ပုထု။
Yā tā sampattiyo loke, yā ca lokuttarā puthu;
သဗ္ဗာ တာ ဘဇိ သမ္ဗုဒ္ဓော၊ တသ္မာပိ ဘဂဝာ မတော။
Sabbā tā bhaji sambuddho, tasmāpi bhagavā mato.
ကထံ ဘတ္တဝာတိ ဘဂဝာ? ဘတ္တာ ဒဠ္ဟဘတ္တိကာ အသ္သ ဗဟူ အတ္ထီတိ ဘတ္တဝာ။ တထာဂတော ဟိ မဟာကရုဏာသဗ္ဗညုတညာဏာဒိအပရိမိတနိရုပမပ္ပဘာဝဂုဏဝိသေသသမင္ဂီဘာဝတော သဗ္ဗသတ္တာဥတ္တမော, သဗ္ဗာနတ္ထပရိဟာရပုဗ္ဗင္ဂမာယ နိရဝသေသဟိတသုခဝိဓာနတပ္ပရာယ နိရတိသယာယ ပယောဂသမ္ပတ္တိယာ သဒေဝမနုသ္သာယ ပဇာယ အစ္စန္တုပကာရိတာယ ဒ္ဝတ္တိံသ မဟာပုရိသလက္ခဏာသီတိ အနုဗ္ယဉ္ဇန ဗ္ယာမပ္ပဘာဒိ အနညသာဓာရဏဝိသေသပဋိမဏ္ဍိတရူပကာယတာယ ယထာဘုစ္စဂုဏာဓိဂတေန ‘‘ဣတိပိ သော ဘဂဝာ’’တိအာဒိနယပ္ပဝတ္တေန လောကတ္တယဗ္ယာပိနာ သုဝိပုလေန သုဝိသုဒ္ဓေန စ ထုတိဃောသေန သမန္နာဂတတ္တာ ဥက္ကံသပာရမိပ္ပတ္တာသု အပ္ပိစ္ဆတာသန္တုဋ္ဌိတာအာဒီသု သုပ္ပတိဋ္ဌိတဘာဝတော ဒသဗလစတုဝေသာရဇ္ဇာဒိနိရတိသယဂုဏဝိသေသသမင္ဂီဘာဝတော စ ရူပပ္ပမာဏော ရူပပ္ပသန္နော, ဃောသပ္ပမာဏော ဃောသပ္ပသန္နော, လူခပ္ပမာဏော လူခပ္ပသန္နော, ဓမ္မပ္ပမာဏော ဓမ္မပ္ပသန္နောတိ ဧဝံ စတုပ္ပမာဏိကေ လောကသန္နိဝာသေ သဗ္ဗထာပိ ပသာဒာဝဟဘာဝေန သမန္တပာသာဒိကတ္တာ အပရိမာဏာနံ သတ္တာနံ သဒေဝမနုသ္သာနံ အာဒရဗဟုမာနဂာရဝာယတနတာယ ပရမပေမသမ္ဘတ္တိဋ္ဌာနံ။ ယေ စသ္သ ဩဝာဒေ ပတိဋ္ဌိတာ အဝေစ္စပ္ပသာဒေန သမန္နာဂတာ ဟောန္တိ, ကေနစိ အသံဟာရိယာ တေသံ သမ္ဘတ္တိ သမဏေန ဝာ ဗ္ရာဟ္မဏေန ဝာ ဒေဝေန ဝာ မာရေန ဝာ ဗ္ရဟ္မုနာ ဝာတိ။ တထာ ဟိ တေ အတ္တနော ဇီဝိတပအစ္စာဂေပိ တတ္ထ ပသာဒံ န ပရိစ္စဇန္တိ တသ္သ ဝာ အာဏံ ဒဠ္ဟဘတ္တိဘာဝတော။ တေနေဝာဟ –
Kathaṃ bhattavāti bhagavā? Bhattā daḷhabhattikā assa bahū atthīti bhattavā. Tathāgato hi mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgībhāvato sabbasattāuttamo, sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya dvattiṃsa mahāpurisalakkhaṇāsīti anubyañjana byāmappabhādi anaññasādhāraṇavisesapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya yathābhuccaguṇādhigatena ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattena lokattayabyāpinā suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannāgatattā ukkaṃsapāramippattāsu appicchatāsantuṭṭhitāādīsu suppatiṭṭhitabhāvato dasabalacatuvesārajjādiniratisayaguṇavisesasamaṅgībhāvato ca rūpappamāṇo rūpappasanno, ghosappamāṇo ghosappasanno, lūkhappamāṇo lūkhappasanno, dhammappamāṇo dhammappasannoti evaṃ catuppamāṇike lokasannivāse sabbathāpi pasādāvahabhāvena samantapāsādikattā aparimāṇānaṃ sattānaṃ sadevamanussānaṃ ādarabahumānagāravāyatanatāya paramapemasambhattiṭṭhānaṃ. Ye cassa ovāde patiṭṭhitā aveccappasādena samannāgatā honti, kenaci asaṃhāriyā tesaṃ sambhatti samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vāti. Tathā hi te attano jīvitapaaccāgepi tattha pasādaṃ na pariccajanti tassa vā āṇaṃ daḷhabhattibhāvato. Tenevāha –
‘‘ယော ဝေ ကတညူ ကတဝေဒိ ဓီရော၊
‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro,
ကလ္ယာဏမိတ္တော ဒဠ္ဟဘတ္တိ စ ဟောတီ’’တိ။ (ဇာ. ၂.၁၇.၇၈)။
Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti. (jā. 2.17.78);
‘‘သေယ္ယထာပိ, ဘိက္ခဝေ, မဟာသမုဒ္ဒော ဌိတဓမ္မော ဝေလံ နာတိဝတ္တတိ, ဧဝမေဝ ခော, ဘိက္ခဝေ, ယံ မယာ သာဝကာနံ သိက္ခာပဒံ ပညတ္တံ, တံ မမ သာဝကာ ဇီဝိတဟေတုပိ နာတိက္ကမန္တီ’’တိ (ဥဒာ. ၄၅; စူဠဝ. ၃၈၅) စ။
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamuddo ṭhitadhammo velaṃ nātivattati, evameva kho, bhikkhave, yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (udā. 45; cūḷava. 385) ca.
ဧဝံ ဘတ္တဝာတိ ဘဂဝာ နိရုတ္တိနယေန ဧကသ္သ တ-ကာရသ္သ လောပံ ကတ္ဝာ ဣတရသ္သ တ-ကာရသ္သ ဂ-ကာရံ ကတ္ဝာ။
Evaṃ bhattavāti bhagavā niruttinayena ekassa ta-kārassa lopaṃ katvā itarassa ta-kārassa ga-kāraṃ katvā.
ဂုဏာတိသယယုတ္တသ္သ၊ ယသ္မာ လောကဟိတေသိနော။
Guṇātisayayuttassa, yasmā lokahitesino;
သမ္ဘတ္တာ ဗဟဝော သတ္ထု၊ ဘဂဝာ တေန ဝုစ္စတိ။
Sambhattā bahavo satthu, bhagavā tena vuccati.
ကထံ ဘဂေ ဝမီတိ ဘဂဝာ? ယသ္မာ တထာဂတော ဗောဓိသတ္တဘူတောပိ ပုရိမာသု ဇာတီသု ပာရမိယော ပူရေန္တော ဘဂသင္ခာတံ သိရိံ ဣသ္သရိယံ ယသဉ္စ ဝမိ ဥဂ္ဂိရိ, ခေဠပိဏ္ဍံ ဝိယ အနပေက္ခော ဆဍ္ဍယိ။ တထာ ဟိသ္သ သောမနသ္သကုမာရကာလေ(ဇာ. ၁.၁၅.၂၁၁ အာဒယော) ဟတ္ထိပာလကုမာရကာလေ (ဇာ. ၁.၁၅.၃၃၇ အာဒယော) အယောဃရပဏ္ဍိတကာလေ(ဇာ. ၁.၁၅.၃၆၃ အာဒယော) မူဂပက္ခပဏ္ဍိတကာလေ (ဇာ. ၂.၂၂.၁ အာဒယော) စူဠသုတသောမကာလေတိ (ဇာ. ၂.၁၇.၁၉၅ အာဒယော) ဧဝမာဒီသု နေက္ခမ္မပာရမီပူရဏဝသေန ဒေဝရဇ္ဇသဒိသာယ ရဇ္ဇသိရိယာ ပရိစ္စတ္တတ္တဘာဝာနံ ပမာဏံ နတ္ထိ, စရိမတ္တဘာဝေပိ ဟတ္ထဂတံ စက္ကဝတ္တိသိရိံ ဒေဝလောကာဓိပစ္စသအသံ စတုဒီပိသ္သရိယံ စက္ကဝတ္တိသမ္ပတ္တိသန္နိသ္သယံ သတ္တရတနသမုဇ္ဇလံ ယသဉ္စ တိဏာယပိ အမညမာနော နိရပေက္ခော ပဟာယ အဘိနိက္ခမိတ္ဝာ သမ္မာသမ္ဗောဓိံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓော, တသ္မာ ဣမေ သိရိအာဒိကေ ဘဂေ ဝမီတိ ဘဂဝာ။ အထ ဝာ ဘာနိ နာမ နက္ခတ္တာနိ, တေဟိ သမံ ဂစ္ဆန္တိ ပဝတ္တန္တီတိ ဘဂာ, သိနေရုယုဂန္ဓရဥတ္တရကုရုဟိမဝန္တာဒိဘာဇနလောကဝိသေသသန္နိသ္သယာ သောဘာ ကပ္ပဋ္ဌာယိဘာဝတော, တေပိ ဘဂဝာ ဝမိ တံနိဝာသိသတ္တာဝာသသမတိက္ကမနတော တပ္ပဋိဗဒ္ဓဆန္ဒရာဂပ္ပဟာနေန ပဇဟီတိ။ ဧဝမ္ပိ ဘဂေ ဝမီတိ ဘဂဝာ။
Kathaṃ bhage vamīti bhagavā? Yasmā tathāgato bodhisattabhūtopi purimāsu jātīsu pāramiyo pūrento bhagasaṅkhātaṃ siriṃ issariyaṃ yasañca vami uggiri, kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayi. Tathā hissa somanassakumārakāle(jā. 1.15.211 ādayo) hatthipālakumārakāle (jā. 1.15.337 ādayo) ayogharapaṇḍitakāle(jā. 1.15.363 ādayo) mūgapakkhapaṇḍitakāle (jā. 2.22.1 ādayo) cūḷasutasomakāleti (jā. 2.17.195 ādayo) evamādīsu nekkhammapāramīpūraṇavasena devarajjasadisāya rajjasiriyā pariccattattabhāvānaṃ pamāṇaṃ natthi, carimattabhāvepi hatthagataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasaasaṃ catudīpissariyaṃ cakkavattisampattisannissayaṃ sattaratanasamujjalaṃ yasañca tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime siriādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā, sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayā sobhā kappaṭṭhāyibhāvato, tepi bhagavā vami taṃnivāsisattāvāsasamatikkamanato tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavā.
စက္ကဝတ္တိသိရိံ ယသ္မာ၊ ယသံ ဣသ္သရိယံ သုခံ။
Cakkavattisiriṃ yasmā, yasaṃ issariyaṃ sukhaṃ;
ပဟာသိ လောကစိတ္တဉ္စ၊ သုဂတော ဘဂဝာ တတော။
Pahāsi lokacittañca, sugato bhagavā tato.
ကထံ ဘာဂေ ဝမီတိ ဘဂဝာ? ဘာဂာ နာမ သဘာဂဓမ္မကောဋ္ဌာသာ, တေ ခန္ဓာယတနဓာတာဒိဝသေန, တတ္ထာပိ ရူပဝေဒနာဒိဝသေန အတီတာဒိဝသေန စ အနေကဝိဓာ, တေ စ ဘဂဝာ သဗ္ဗံ ပပဉ္စံ သဗ္ဗံ ယောဂံ သဗ္ဗံ ဂန္ထံ သဗ္ဗံ သံယောဇနံ သမုစ္ဆိန္ဒိတ္ဝာ အမတဓာတုံ သမဓိဂစ္ဆန္တော ဝမိ ဥဂ္ဂိရိ, အနပေက္ခော ဆဍ္ဍယိ န ပစ္စာဂမိ။ တထာ ဟေသ သဗ္ဗတ္ထကမေဝ ပထဝိံ အာပံ တေဇံ ဝာယံ, စက္ခုံ သောတံ ဃာနံ ဇိဝ္ဟံ ကာယံ မနံ, ရူပေ သဒ္ဒေ ဂန္ဓေ ရသေ ဖောဋ္ဌဗ္ဗေ ဓမ္မေ, စက္ခုဝိညာဏံ။ပေ.။ မနောဝိညာဏံ, စက္ခုသမ္ဖသ္သံ။ပေ.။ မနောသမ္ဖသ္သံ, စက္ခုသမ္ဖသ္သဇံ ဝေဒနံ။ပေ.။ မနောသမ္ဖသ္သဇံ ဝေဒနံ, စက္ခုသမ္ဖသ္သဇံ သညံ။ပေ.။ မနောသမ္ဖသ္သဇံ သညံ, စက္ခုသမ္ဖသ္သဇံ စေတနံ။ပေ.။ မနောသမ္ဖသ္သဇံ စေတနံ, ရူပတဏ္ဟံ။ပေ.။ ဓမ္မတဏ္ဟံ, ရူပဝိတက္ကံ။ပေ.။ ဓမ္မဝိတက္ကံ, ရူပဝိစာရံ။ပေ.။ ဓမ္မဝိစာရန္တိအာဒိနာ အနုပဒဓမ္မဝိဘာဂဝသေနပိ သဗ္ဗေဝ ဓမ္မကောဋ္ဌာသေ အနဝသေသတော ဝမိ ဥဂ္ဂိရိ, အနပေက္ခပရိစ္စာဂေန ဆဍ္ဍယိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ‘‘ယံ တံ, အာနန္ဒ, စတ္တံ ဝန္တံ မုတ္တံ ပဟီနံ ပဋိနိသ္သဋ္ဌံ, တံ တထာဂတော ပုန ပစ္စာဂမိသ္သတီတိ နေတံ ဌာနံ ဝိဇ္ဇတီ’’တိ (ဒီ. နိ. ၂.၁၈၃)။ ဧဝမ္ပိ ဘာဂေ ဝမီတိ ဘဂဝာ။ အထ ဝာ ဘာဂေ ဝမီတိ သဗ္ဗေပိ ကုသလာကုသလေ သာဝဇ္ဇာနဝဇ္ဇေ ဟီနပဏီတေ ကဏ္ဟသုက္ကသပ္ပဋိဘာဂေ ဓမ္မေ အရိယမဂ္ဂဉာဏမုခေန ဝမိ ဥဂ္ဂိရိ, အနပေက္ခော ပရိစ္စဇိ ပဇဟိ, ပရေသဉ္စ တထတ္တာယ ဓမ္မံ ဒေသေသိ။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ ‘‘ဓမ္မာပိ ဝော, ဘိက္ခဝေ , ပဟာတဗ္ဗာ ပဂေဝ အဓမ္မာ (မ. နိ. ၂၄၀)။ ကုလ္လူပမံ ဝော, ဘိက္ခဝေ, ဓမ္မံ ဒေသေသ္သာမိ နိတ္ထရဏတ္ထာယ, နော ဂဟဏတ္ထာယာ’’တိအာဒိ (မ. နိ. ၁.၂၄၀)။ ဧဝမ္ပိ ဘာဂေ ဝမီတိ ဘဂဝာ။
Kathaṃ bhāge vamīti bhagavā? Bhāgā nāma sabhāgadhammakoṭṭhāsā, te khandhāyatanadhātādivasena, tatthāpi rūpavedanādivasena atītādivasena ca anekavidhā, te ca bhagavā sabbaṃ papañcaṃ sabbaṃ yogaṃ sabbaṃ ganthaṃ sabbaṃ saṃyojanaṃ samucchinditvā amatadhātuṃ samadhigacchanto vami uggiri, anapekkho chaḍḍayi na paccāgami. Tathā hesa sabbatthakameva pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ, cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhaṃ kāyaṃ manaṃ, rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, cakkhusamphassajaṃ saññaṃ…pe… manosamphassajaṃ saññaṃ, cakkhusamphassajaṃ cetanaṃ…pe… manosamphassajaṃ cetanaṃ, rūpataṇhaṃ…pe… dhammataṇhaṃ, rūpavitakkaṃ…pe… dhammavitakkaṃ, rūpavicāraṃ…pe… dhammavicārantiādinā anupadadhammavibhāgavasenapi sabbeva dhammakoṭṭhāse anavasesato vami uggiri, anapekkhapariccāgena chaḍḍayi. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ taṃ, ānanda, cattaṃ vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṃ tathāgato puna paccāgamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (dī. ni. 2.183). Evampi bhāge vamīti bhagavā. Atha vā bhāge vamīti sabbepi kusalākusale sāvajjānavajje hīnapaṇīte kaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme ariyamaggañāṇamukhena vami uggiri, anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathattāya dhammaṃ desesi. Vuttampi cetaṃ ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave , pahātabbā pageva adhammā (ma. ni. 240). Kullūpamaṃ vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi nittharaṇatthāya, no gahaṇatthāyā’’tiādi (ma. ni. 1.240). Evampi bhāge vamīti bhagavā.
ခန္ဓာယတနဓာတာဒိ ဓမ္မဘေဒာ မဟေသိနာ။
Khandhāyatanadhātādi dhammabhedā mahesinā;
ကဏ္ဟာ သုက္ကာ ယတော ဝန္တာ၊ တတောပိ ဘဂဝာ မတော။
Kaṇhā sukkā yato vantā, tatopi bhagavā mato.
တေန ဝုတ္တံ –
Tena vuttaṃ –
‘‘ဘာဂဝာ ဘတဝာ ဘာဂေ၊ ဘဂေ စ ဝနိ ဘတ္တဝာ။
‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;
ဘဂေ ဝမိ တထာ ဘာဂေ၊ ဝမီတိ ဘဂဝာ ဇိနော’’တိ။
Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’ti.
ဧတ္ထ စ ယသ္မာ သင္ခေပတော အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိပရဟိတပဋိပတ္တိဝသေန ဒုဝိဓာ ဗုဒ္ဓဂုဏာ, တာသု အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ပဟာနသမ္ပဒာဉာဏသမ္ပဒာဘေဒတော ဒုဝိဓာ အာနုဘာဝသမ္ပဒာဒီနံ တဒဝိနာဘာဝေန တဒန္တောဂဓတ္တာ။ ပရဟိတပဋိပတ္တိ ပယောဂာသယဘေဒတော ဒုဝိဓာ။ တတ္ထ ပယောဂတော လာဘသက္ကာရာဒိနိရပေက္ခစိတ္တသ္သ သဗ္ဗဒုက္ခနိယ္ယာနိကဓမ္မူပဒေသော, အာသယတော ပဋိဝိရုဒ္ဓေသုပိ နိစ္စံ ဟိတေသိတာ ဉာဏပရိပာကကာလာဂမနာဒိပရဟိတပ္ပဋိပတ္တိ။ အာမိသပဋိဂ္ဂဟဏာဒိနာပိ အတ္ထစရိယာ ပရဟိတပအပတ္တိ ဟောတိယေဝ, တသ္မာ တေသမ္ပိ ဝိဘာဝနဝသေန ပာဠိယံ ‘‘အရဟ’’န္တိအာဒီနံ ပဒာနံ ဂဟဏံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Ettha ca yasmā saṅkhepato attahitasampattiparahitapaṭipattivasena duvidhā buddhaguṇā, tāsu attahitasampatti pahānasampadāñāṇasampadābhedato duvidhā ānubhāvasampadādīnaṃ tadavinābhāvena tadantogadhattā. Parahitapaṭipatti payogāsayabhedato duvidhā. Tattha payogato lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammūpadeso, āsayato paṭiviruddhesupi niccaṃ hitesitā ñāṇaparipākakālāgamanādiparahitappaṭipatti. Āmisapaṭiggahaṇādināpi atthacariyā parahitapaapatti hotiyeva, tasmā tesampi vibhāvanavasena pāḷiyaṃ ‘‘araha’’ntiādīnaṃ padānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ.
တတ္ထ အရဟန္တိ ဣမိနာ ပဒေန ပဟာနသမ္ပဒာဝသေန ဘဂဝတော အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ဝိဘာဝိတာ, သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော လောကဝိဒူတိ စ ဣမေဟိ ပဒေဟိ ဉာဏသမ္ပဒာဝသေန။ နနု စ ‘‘လောကဝိဒူ’’တိ ဣမိနာပိ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓတာ ဝိဘာဝီယတီတိ? သစ္စံ ဝိဘာဝီယတိ, အတ္ထိ ပန ဝိသေသော ‘‘သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော’’တိ ဣမိနာ သဗ္ဗညုတညာဏာနုဘာဝော ဝိဘာဝိတော, ‘‘လောကဝိဒူ’’တိ ပန ဣမိနာ အာသယာနုသယဉာဏာဒီနမ္ပိ အာနုဘာဝော ဝိဘာဝိတောတိ။ ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပန္နောတိ ဣမိနာ သဗ္ဗာပိ ဘဂဝတော အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ဝိဘာဝိတာ။ သုဂတောတိ ပန ဣမိနာ သမုဒာဂမတော ပဋ္ဌာယ ဘဂဝတော အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ပရဟိတပဋိပတ္တိ စ ဝိဘာဝိတာ။ အနုတ္တရော ပုရိသဒမ္မသာရထိ သတ္ထာ ဒေဝမနုသ္သာနန္တိ ဣမေဟိ ပဒေဟိ ဘဂဝတော ပရဟိတပဋိပတ္တိ ဝိဘာဝိတာ။ ဗုဒ္ဓောတိ ဣမိနာ ဘဂဝတော အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ပရဟိတပဋိပတ္တိ စ ဝိဘာဝိတာ။ ဧဝဉ္စ ကတ္ဝာ ‘‘သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော’’တိ ဝတ္ဝာ ‘‘ဗုဒ္ဓော’’တိ ဝစနံ သမတ္ထိတံ ဟောတိ။ တေနေဝာဟ ‘‘အတ္တနာပိ ဗုဇ္ဈိ, အညေပိ သတ္တေ ဗောဓေသီ’’တိအာဒိ ။ ဘဂဝာတိ စ ဣမိနာပိ သမုဒာဂမတော ပဋ္ဌာယ ဘဂဝတော သဗ္ဗာ အတ္တဟိတသမ္ပတ္တိ ပရဟိတပဋိပတ္တိ စ ဝိဘာဝိတာ။
Tattha arahanti iminā padena pahānasampadāvasena bhagavato attahitasampatti vibhāvitā, sammāsambuddho lokavidūti ca imehi padehi ñāṇasampadāvasena. Nanu ca ‘‘lokavidū’’ti imināpi sammāsambuddhatā vibhāvīyatīti? Saccaṃ vibhāvīyati, atthi pana viseso ‘‘sammāsambuddho’’ti iminā sabbaññutaññāṇānubhāvo vibhāvito, ‘‘lokavidū’’ti pana iminā āsayānusayañāṇādīnampi ānubhāvo vibhāvitoti. Vijjācaraṇasampannoti iminā sabbāpi bhagavato attahitasampatti vibhāvitā. Sugatoti pana iminā samudāgamato paṭṭhāya bhagavato attahitasampatti parahitapaṭipatti ca vibhāvitā. Anuttaro purisadammasārathi satthā devamanussānanti imehi padehi bhagavato parahitapaṭipatti vibhāvitā. Buddhoti iminā bhagavato attahitasampatti parahitapaṭipatti ca vibhāvitā. Evañca katvā ‘‘sammāsambuddho’’ti vatvā ‘‘buddho’’ti vacanaṃ samatthitaṃ hoti. Tenevāha ‘‘attanāpi bujjhi, aññepi satte bodhesī’’tiādi . Bhagavāti ca imināpi samudāgamato paṭṭhāya bhagavato sabbā attahitasampatti parahitapaṭipatti ca vibhāvitā.
အပရော နယော – ဟေတုဖလသတ္တုပကာရဝသေန သင္ခေပတော တိဝိဓာ ဗုဒ္ဓဂုဏာ။ တတ္ထ အရဟံ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပန္နော လောကဝိဒူတိ ဣမေဟိ ပဒေဟိ ဖလသမ္ပတ္တိဝသေန ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဝိဘာဝိတာ။ အနုတ္တရော ပုရိသဒမ္မသာရထိ သတ္ထာ ဒေဝမနုသ္သာနန္တိ ဣမေဟိ သတ္တုပကာရဝသေန ဗုဒ္ဓဂုဏာ ပကာသိတာ။ ဗုဒ္ဓောတိ ဣမိနာ ဖလဝသေန သတ္တုပကာရဝသေန စ ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဝိဘာဝိတာ။ သုဂတော ဘဂဝာတိ ပန ဣမေဟိ ပဒေဟိ ဟေတုဖလသတ္တုပကာရဝသေန ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဝိဘာဝိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Aparo nayo – hetuphalasattupakāravasena saṅkhepato tividhā buddhaguṇā. Tattha arahaṃ sammāsambuddho vijjācaraṇasampanno lokavidūti imehi padehi phalasampattivasena buddhaguṇā vibhāvitā. Anuttaro purisadammasārathi satthā devamanussānanti imehi sattupakāravasena buddhaguṇā pakāsitā. Buddhoti iminā phalavasena sattupakāravasena ca buddhaguṇā vibhāvitā. Sugato bhagavāti pana imehi padehi hetuphalasattupakāravasena buddhaguṇā vibhāvitāti veditabbaṃ.
သော ဣမံ လောကန္တိအာဒီသု သော ဘဂဝာတိ ယော ‘‘အရဟ’’န္တိအာဒိနာ ကိတ္တိတဂုဏော, သော ဘဂဝာ။ ဣမံ လောကန္တိ နယိဒံ မဟာဇနသ္သ သမ္မုခာမတ္တံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ, အထ ခော အနဝသေသံ ပရိယာဒာယာတိ ဒသ္သေတုံ ‘‘သဒေဝက’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တေနာဟ ‘‘ဣဒာနိ ဝတ္တဗ္ဗံ နိဒသ္သေတီ’’တိ။ ပဇာတတ္တာတိ ယထာသကံ ကမ္မကိလေသေဟိ နိဗ္ဗတ္တတ္တာ။ သဒေဝကဝစနေန ပဉ္စကာမာဝစရဒေဝဂ္ဂဟဏံ ပာရိသေသဉာယေနာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ ဣတရေသံ ပဒန္တရေဟိ သင္ဂဟိတတ္တာ။ သဒေဝကန္တိ စ အဝယဝေန ဝိဂ္ဂဟော သမုဒာယော သမာသတ္ထော။ သမာရကဝစနေန ဆဋ္ဌကာမာဝစရဒေဝဂ္ဂဟဏံ ပစ္စာသတ္တိဉာယေနာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ တတ္ထ ဟိ သော ဇာတော တံနိဝာသီ စ။ သဗ္ရဟ္မကဝစနေန ဗ္ရဟ္မကာယိကာဒိဗ္ရဟ္မဂ္ဂဟဏန္တိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော။ ပစ္စတ္ထိကာ။ပေ.။ သမဏဗ္ရာဟ္မဏဂ္ဂဟဏန္တိ နိဒသ္သနမတ္တမေတံ အပစ္စတ္ထိကာနံ အသမိတာဗာဟိတပာပာနဉ္စ သမဏဗ္ရာဟ္မဏာနံ သသ္သမဏဗ္ရာဟ္မဏီဝစနေန ဂဟိတတ္တာ။ ကာမံ ‘‘သဒေဝက’’န္တိအာဒိဝိသေသနာနံ ဝသေန သတ္တဝိသယော လောကသဒ္ဒောတိ ဝိညာယတိ တုလ္ယယောဂဝိသယတ္တာ တေသံ, ‘‘သလောမကော သပက္ခကော’’တိအာဒီသု ပန အတုလ္ယယောဂေပိ အယံ သမာသော လဗ္ဘတီတိ ဗ္ယဘိစာရဒသ္သနတော ပဇာဂဟဏန္တိ အာဟ ‘‘ပဇာဝစနေန သတ္တလောကဂ္ဂဟဏ’’န္တိ။ သဒေဝကာဒိဝစနေန ဥပပတ္တိဒေဝာနံ, သသ္သမဏဗ္ရာဟ္မဏီဝစနေန ဝိသုဒ္ဓိဒေဝာနဉ္စ ဂဟိတတ္တာ အာဟ ‘‘သဒေဝမနုသ္သဝစနေန သမ္မုတိဒေဝအဝသေသမနုသ္သဂ္ဂဟဏ’’န္တိ။ တတ္ထ သမ္မုတိဒေဝာ ရာဇာနော။ အဝသေသမနုသ္သဂ္ဂဟဏန္တိ သမဏဗ္ရာဟ္မဏေဟိ အဝသေသမနုသ္သဂ္ဂဟဏံ။ တီဟိ ပဒေဟီတိ သဒေဝကသမာရကသဗရ္ဟ္မကဝစနေဟိ။ ဒ္ဝီဟီတိ သသ္သမဏဗ္ရာဟ္မဏိံ သဒေဝမနုသ္သန္တိ ဣမေဟိ ဒ္ဝီဟိ ပဒေဟိ။
So imaṃ lokantiādīsu so bhagavāti yo ‘‘araha’’ntiādinā kittitaguṇo, so bhagavā. Imaṃ lokanti nayidaṃ mahājanassa sammukhāmattaṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho anavasesaṃ pariyādāyāti dassetuṃ ‘‘sadevaka’’ntiādi vuttaṃ. Tenāha ‘‘idāni vattabbaṃ nidassetī’’ti. Pajātattāti yathāsakaṃ kammakilesehi nibbattattā. Sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ pārisesañāyenāti veditabbaṃ itaresaṃ padantarehi saṅgahitattā. Sadevakanti ca avayavena viggaho samudāyo samāsattho. Samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ paccāsattiñāyenāti daṭṭhabbaṃ. Tattha hi so jāto taṃnivāsī ca. Sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇanti etthāpi eseva nayo. Paccatthikā…pe… samaṇabrāhmaṇaggahaṇanti nidassanamattametaṃ apaccatthikānaṃ asamitābāhitapāpānañca samaṇabrāhmaṇānaṃ sassamaṇabrāhmaṇīvacanena gahitattā. Kāmaṃ ‘‘sadevaka’’ntiādivisesanānaṃ vasena sattavisayo lokasaddoti viññāyati tulyayogavisayattā tesaṃ, ‘‘salomako sapakkhako’’tiādīsu pana atulyayogepi ayaṃ samāso labbhatīti byabhicāradassanato pajāgahaṇanti āha ‘‘pajāvacanena sattalokaggahaṇa’’nti. Sadevakādivacanena upapattidevānaṃ, sassamaṇabrāhmaṇīvacanena visuddhidevānañca gahitattā āha ‘‘sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaṇa’’nti. Tattha sammutidevā rājāno. Avasesamanussaggahaṇanti samaṇabrāhmaṇehi avasesamanussaggahaṇaṃ. Tīhi padehīti sadevakasamārakasabarhmakavacanehi. Dvīhīti sassamaṇabrāhmaṇiṃ sadevamanussanti imehi dvīhi padehi.
အရူပီ သတ္တာ အတ္တနော အာနေဉ္ဇဝိဟာရေန ဝိဟရန္တာ ဒိဗ္ဗန္တီတိ ဒေဝာတိ ဣမံ နိဗ္ဗစနံ လဘန္တီတိ အာဟ ‘‘သဒေဝကဂ္ဂဟဏေန အရူပာဝစရလောကော ဂဟိတော’’တိ။ တေနေဝာဟ ဘဂဝာ ‘‘အာကာသာနဉ္စာယတနူပဂာနံ ဒေဝာနံ သဟဗ္ယတ’’န္တိအာဒိ (အ. နိ. ၃.၁၁၇)။ ဆကာမာဝစရဒေဝလောကသ္သ သဝိသေသံ မာရသ္သ ဝသေ ဝတ္တနတော အာဟ ‘‘သမာရကဂ္ဂဟဏေန ဆကာမာဝစရဒေဝလောကော’’တိ ။ အရူပီဗ္ရဟ္မလောကသ္သ ဝိသုံ ဂဟိတတ္တာ အာဟ ‘‘ရူပီ ဗ္ရဟ္မလောကော’’တိ။ စတုပရိသဝသေနာတိ ခတ္တိယပရိသာ, ဗ္ရာဟ္မဏဂဟပတိသမဏစာတုမဟာရာဇိကတာဝတိံသမာရဗ္ရဟ္မပရိသာတိ ဣမာသု အဋ္ဌသု ပရိသာသု ခတ္တိယာဒိစတုပရိသဝသေန။ ဣတရာ ပန စတသ္သော ပရိသာ သမာရကဂ္ဂဟဏေန ဂဟိတာ ဧဝာတိ။
Arūpī sattā attano āneñjavihārena viharantā dibbantīti devāti imaṃ nibbacanaṃ labhantīti āha ‘‘sadevakaggahaṇena arūpāvacaraloko gahito’’ti. Tenevāha bhagavā ‘‘ākāsānañcāyatanūpagānaṃ devānaṃ sahabyata’’ntiādi (a. ni. 3.117). Chakāmāvacaradevalokassa savisesaṃ mārassa vase vattanato āha ‘‘samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevaloko’’ti . Arūpībrahmalokassa visuṃ gahitattā āha ‘‘rūpī brahmaloko’’ti. Catuparisavasenāti khattiyaparisā, brāhmaṇagahapatisamaṇacātumahārājikatāvatiṃsamārabrahmaparisāti imāsu aṭṭhasu parisāsu khattiyādicatuparisavasena. Itarā pana catasso parisā samārakaggahaṇena gahitā evāti.
ကထံ ပနေတ္ထ စတုပရိသဝသေန မနုသ္သလောကော ဂဟိတော? ‘‘သသ္သမဏဗ္ရာဟ္မဏိ’’န္တိ ဣမိနာ သမဏပရိသာ ဗ္ရာဟ္မဏပရိသာ စ ဂဟိတာ ဟောန္တိ, ‘‘သဒေဝမနုသ္သ’’န္တိ ဣမိနာ ခတ္တိယပရိသာ ဂဟပတိပရိသာ စ ဂဟိတာ, ‘‘ပဇ’’န္တိ ဣမိနာ ပန ဣမာယေဝ စတသ္သော ပရိသာ ဝုတ္တာ, စတုပရိသသင္ခာတံ ပဇန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ, ကထံ ပန သမ္မုတိဒေဝေဟိ သဟ မနုသ္သလောကော ဂဟိတော? ဧတ္ထာပိ ‘‘သသ္သမဏဗ္ရာဟ္မဏိ’’န္တိ ဣမိနာ သမဏဗ္ရာဟ္မဏာ ဂဟိတာ, ‘‘သဒေဝမနုသ္သ’’န္တိ ဣမိနာ သမ္မုတိဒေဝသင္ခာတာ ခတ္တိယာ, ဂဟပတိသုဒ္ဒသင္ခာတာ အဝသေသမနုသ္သာ စ ဂဟိတာ ဟောန္တိ။ ဣတော ပန အညေသံ မနုသ္သသတ္တာနံ အဘာဝတော ‘‘ပဇ’’န္တိ ဣမိနာ စတူဟိ ပကာရေဟိ ဌိတာ ဧတေယေဝ မနုသ္သသတ္တာ ဝုတ္တာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဧဝံ ဝိကပ္ပဒ္ဝယေပိ ပဇာဂ္ဂဟဏေန စတုပရိသာဒိဝသေန ဌိတာနံ မနုသ္သာနံယေဝ ဂဟိတတ္တာ ဣဒာနိ ‘‘ပဇ’’န္တိ ဣမိနာ အဝသေသသတ္တေ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဒသ္သေတုကာမော အာဟ ‘‘အဝသေသသဗ္ဗသတ္တလောကော ဝာ’’တိ။ တတ္ထ နာဂဂရုဠာဒိဝသေန အဝသေသသတ္တလောကော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဧတ္ထာပိ စတုပရိသဝသေန သမ္မုတိဒေဝေဟိ ဝာ သဟ အဝသေသသဗ္ဗသတ္တလောကော ဝာတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ စတုပရိသသဟိတော အဝသေသသုဒ္ဓနာဂသုပဏ္ဏနေရယိကာဒိသတ္တလောကော, စတုဓာ ဌိတမနုသ္သသဟိတော ဝာ အဝသေသနာဂသုပဏ္ဏနေရယိကာဒိသတ္တလောကော ဂဟိတောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။
Kathaṃ panettha catuparisavasena manussaloko gahito? ‘‘Sassamaṇabrāhmaṇi’’nti iminā samaṇaparisā brāhmaṇaparisā ca gahitā honti, ‘‘sadevamanussa’’nti iminā khattiyaparisā gahapatiparisā ca gahitā, ‘‘paja’’nti iminā pana imāyeva catasso parisā vuttā, catuparisasaṅkhātaṃ pajanti vuttaṃ hoti, kathaṃ pana sammutidevehi saha manussaloko gahito? Etthāpi ‘‘sassamaṇabrāhmaṇi’’nti iminā samaṇabrāhmaṇā gahitā, ‘‘sadevamanussa’’nti iminā sammutidevasaṅkhātā khattiyā, gahapatisuddasaṅkhātā avasesamanussā ca gahitā honti. Ito pana aññesaṃ manussasattānaṃ abhāvato ‘‘paja’’nti iminā catūhi pakārehi ṭhitā eteyeva manussasattā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ vikappadvayepi pajāggahaṇena catuparisādivasena ṭhitānaṃ manussānaṃyeva gahitattā idāni ‘‘paja’’nti iminā avasesasatte saṅgahetvā dassetukāmo āha ‘‘avasesasabbasattaloko vā’’ti. Tattha nāgagaruḷādivasena avasesasattaloko veditabbo. Etthāpi catuparisavasena sammutidevehi vā saha avasesasabbasattaloko vāti yojetabbaṃ. Catuparisasahito avasesasuddhanāgasupaṇṇanerayikādisattaloko, catudhā ṭhitamanussasahito vā avasesanāgasupaṇṇanerayikādisattaloko gahitoti vuttaṃ hoti.
ဧတ္တာဝတာ ဘာဂသော လောကံ ဂဟေတ္ဝာ ယောဇနံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ တေန တေန ဝိသေသေန အဘာဂသော လောကံ ဂဟေတ္ဝာ ယောဇနံ ဒသ္သေတုံ ‘‘အပိစေတ္ထာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဥက္ကဋ္ဌပရိစ္ဆေဒတောတိ ဥက္ကံသဂတိဝိဇာနနေန။ ပဉ္စသု ဟိ ဂတီသု ဒေဝဂတိပရိယာပန္နာဝ သေဋ္ဌာ, တတ္ထာပိ အရူပိနော ဒူရသမုသ္သာရိတကိလေသဒုက္ခတာယ သန္တပဏီတအာနေဉ္ဇဝိဟာရသမင္ဂိတာယ အတိဝိယ ဒီဃာယုကတာယာတိ ဧဝမာဒီဟိ ဝိသေသေဟိ အတိဝိယ ဥက္ကဋ္ဌာ။ ဗ္ရဟ္မာ မဟာနုဘာဝောတိ ဒသသဟသ္သိယံ မဟာဗ္ရဟ္မုနော ဝသေန ဝဒတိ။ ‘‘ဥက္ကဋ္ဌပရိစ္ဆေဒတော’’တိ ဟိ ဝုတ္တံ။ အနုတ္တရန္တိ သေဋ္ဌံ နဝလောကုတ္တရံ။ အနုသန္ဓိက္ကမောတိ အတ္ထာနဉ္စေဝ ပဒာနဉ္စ အနုသန္ဓာနုက္ကမော။ ပောရာဏာ ပနေတ္ထ ဧဝံ ဝဏ္ဏယန္တိ – သဒေဝကန္တိ ဒေဝတာဟိ သဒ္ဓိံ အဝသေသံ လောကံ။ သမာရကန္တိ မာရေန သဒ္ဓိံ အဝသေသံ လောကံ။ သဗ္ရဟ္မကန္တိ ဗ္ရဟ္မေဟိ သဒ္ဓိံ အဝသေသံ လောကံ။ ဧဝံ သဗ္ဗေပိ တိဘဝူပဂေ သတ္တေ ဒေဝမာရဗ္ရဟ္မသဟိတတာသင္ခာတေဟိ တီဟိ ပကာရေဟိ ‘‘သဒေဝက’’န္တိအာဒီသု တီသု ပဒေသု ပက္ခိပိတ္ဝာ ပုန ဒ္ဝီဟိ ပဒေဟိ ပရိယာဒိယန္တော ‘‘သသ္သမဏဗ္ရာဟ္မဏိံ ပဇံ သဒေဝမနုသ္သ’’န္တိ အာဟ။ ဧဝံ ပဉ္စဟိပိ ပဒေဟိ သဒေဝကတ္တာဒိနာ တေန တေန ပကာရေန တေဓာတုကမေဝ ပရိယာဒိန္နန္တိ။
Ettāvatā bhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetvā idāni tena tena visesena abhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetuṃ ‘‘apicetthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ukkaṭṭhaparicchedatoti ukkaṃsagativijānanena. Pañcasu hi gatīsu devagatipariyāpannāva seṭṭhā, tatthāpi arūpino dūrasamussāritakilesadukkhatāya santapaṇītaāneñjavihārasamaṅgitāya ativiya dīghāyukatāyāti evamādīhi visesehi ativiya ukkaṭṭhā. Brahmā mahānubhāvoti dasasahassiyaṃ mahābrahmuno vasena vadati. ‘‘Ukkaṭṭhaparicchedato’’ti hi vuttaṃ. Anuttaranti seṭṭhaṃ navalokuttaraṃ. Anusandhikkamoti atthānañceva padānañca anusandhānukkamo. Porāṇā panettha evaṃ vaṇṇayanti – sadevakanti devatāhi saddhiṃ avasesaṃ lokaṃ. Samārakanti mārena saddhiṃ avasesaṃ lokaṃ. Sabrahmakanti brahmehi saddhiṃ avasesaṃ lokaṃ. Evaṃ sabbepi tibhavūpage satte devamārabrahmasahitatāsaṅkhātehi tīhi pakārehi ‘‘sadevaka’’ntiādīsu tīsu padesu pakkhipitvā puna dvīhi padehi pariyādiyanto ‘‘sassamaṇabrāhmaṇiṃ pajaṃ sadevamanussa’’nti āha. Evaṃ pañcahipi padehi sadevakattādinā tena tena pakārena tedhātukameva pariyādinnanti.
အဘိညာတိ ယကာရလောပေနာယံ နိဒ္ဒေသော, အဘိဇာနိတ္ဝာတိ အယမေတ္ထ အတ္ထောတိ အာဟ ‘‘အဘိညာယ အဓိကေန ဉာဏေန ဉတ္ဝာ’’တိ။ အနုမာနာဒိပဋိက္ခေပောတိ အနုမာနဥပမာနအတ္ထာပတ္တိအာဒိပဋိက္ခေပော ဧကပ္ပမာဏတ္တာ။ သဗ္ဗတ္ထ အပ္ပဋိဟတဉာဏစာရတာယ ဟိ သဗ္ဗပစ္စက္ခာ ဗုဒ္ဓာ ဘဂဝန္တော။ အနုတ္တရံ ဝိဝေကသုခန္တိ ဖလသမာပတ္တိသုခံ။ တေန ဝီထိမိသ္သာပိ ကဒာစိ ဘဂဝတော ဓမ္မဒေသနာ ဟောတီတိ ဟိတ္ဝာပီတိ ပိသဒ္ဒဂ္ဂဟဏံ။ ဘဂဝာ ဟိ ဓမ္မံ ဒေသေန္တော ယသ္မိံ ခဏေ ပရိသာ သာဓုကာရံ ဝာ ဒေတိ, ယထာသုတံ ဝာ ဓမ္မံ ပစ္စဝေက္ခတိ, တံ ခဏံ ပုဗ္ဗဘာဂေန ပရိစ္ဆိန္ဒိတ္ဝာ ဖလသမာပတ္တိံ သမာပဇ္ဇတိ, ယထာပရိစ္ဆေဒဉ္စ သမာပတ္တိတော ဝုဋ္ဌာယ ဌိတဋ္ဌာနတော ပဋ္ဌာယ ဓမ္မံ ဒေသေတိ။ အပ္ပံ ဝာ ဗဟုံ ဝာ ဒေသေန္တောတိ ဥဂ္ဃဋိတညုသ္သ ဝသေန အပ္ပံ ဝာ, ဝိပဉ္စိတညုသ္သ နေယ္ယသ္သ ဝာ ဝသေန ဗဟုံ ဝာ ဒေသေန္တော။ အာဒိကလ္ယာဏာဒိပ္ပကာရမေဝ ဒေသေတီတိ အာဒိမ္ဟိပိ ကလ္ယာဏံ ဘဒ္ဒကံ အနဝဇ္ဇမေဝ ကတ္ဝာ ဒေသေတိ။ မဇ္ဈေပိ ပရိယောသာနေပိ ကလ္ယာဏံ ဘဒ္ဒကံ အနဝဇ္ဇမေဝ ကတ္ဝာ ဒေသေတီတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဓမ္မသ္သ ဟိ ကလ္ယာဏတာ နိယ္ယာနိကတာယ နိယ္ယာနိကတာ စ သဗ္ဗသော အနဝဇ္ဇဘာဝေန။
Abhiññāti yakāralopenāyaṃ niddeso, abhijānitvāti ayamettha atthoti āha ‘‘abhiññāya adhikena ñāṇena ñatvā’’ti. Anumānādipaṭikkhepoti anumānaupamānaatthāpattiādipaṭikkhepo ekappamāṇattā. Sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya hi sabbapaccakkhā buddhā bhagavanto. Anuttaraṃ vivekasukhanti phalasamāpattisukhaṃ. Tena vīthimissāpi kadāci bhagavato dhammadesanā hotīti hitvāpīti pisaddaggahaṇaṃ. Bhagavā hi dhammaṃ desento yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ vā deti, yathāsutaṃ vā dhammaṃ paccavekkhati, taṃ khaṇaṃ pubbabhāgena paricchinditvā phalasamāpattiṃ samāpajjati, yathāparicchedañca samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti. Appaṃ vā bahuṃ vā desentoti ugghaṭitaññussa vasena appaṃ vā, vipañcitaññussa neyyassa vā vasena bahuṃ vā desento. Ādikalyāṇādippakārameva desetīti ādimhipi kalyāṇaṃ bhaddakaṃ anavajjameva katvā deseti. Majjhepi pariyosānepi kalyāṇaṃ bhaddakaṃ anavajjameva katvā desetīti vuttaṃ hoti. Dhammassa hi kalyāṇatā niyyānikatāya niyyānikatā ca sabbaso anavajjabhāvena.
သမန္တဘဒ္ဒကတ္တာတိ သဗ္ဗဘာဂေဟိ သုန္ဒရတ္တာ။ ဓမ္မသ္သာတိ ပရိယတ္တိဓမ္မသ္သ။ ကိဉ္စာပိ အဝယဝဝိနိမုတ္တော သမုဒာယော နာမ ပရမတ္ထတော ကောစိ နတ္ထိ, ယေသု ပန အဝယဝေသု သမုဒာယရူပေန အပေက္ခိတေသု ဂာထာတိ သမညာ, တံ တတော ဘိန္နံ ဝိယ ကတ္ဝာ သံသာမိဝောဟာရံ အာရောပေတ္ဝာ ဒသ္သေန္တော ‘‘ပဌမပာဒေန အာဒိကလ္ယာဏာ’’တိအာဒိမာဟ။ ဧကာနုသန္ဓိကန္တိ ဣဒံ နာတိဗဟုဝိဘာဂံ ယထာနုသန္ဓိနာ ဧကာနုသန္ဓိကံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ ဣတရသ္သ ပန တေနေဝ ဒေသေတဗ္ဗဓမ္မဝိဘာဂေန အာဒိမဇ္ဈပရိယောသာနဘာဂာ လဗ္ဘန္တီတိ။ နိဒာနေနာတိ အာနန္ဒတ္ထေရေန ဌပိတကာလဒေသဒေသကပရိသာဒိအပဒိသနလက္ခဏေန နိဒာနဂန္ထေန။ နိဂမေနာတိ ‘‘ဣဒမဝောစာ’’တိအာဒိကေန ‘‘ဣတိ ယံ တံ ဝုတ္တံ, ဣဒမေတံ ပဋိစ္စ ဝုတ္တ’’န္တိ ဝာ ယထာဝုတ္တတ္ထနိဂမနေန။ သင္ဂီတိကာရကေဟိ ဌပိတာနိပိ ဟိ နိဒာနနိဂမနာနိ ဒသ္သေတ္ဝာ တီဏိ ပိဋကာနိ သတ္ထု ဒေသနာယ အနုဝိဓာနတော တဒန္တောဂဓာနေဝ။ တေနေဝ ဒီဃနိကာယဋ္ဌကထာယံ ‘‘ဧကာနုသန္ဓိကသ္သ သုတ္တသ္သ နိဒာနံ အာဒိ, ဣဒမဝောစာတိ ပရိယောသာနံ, ဥဘိန္နမန္တရာ မဇ္ဈ’’န္တိ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁၉၀) ဝုတ္တံ။
Samantabhaddakattāti sabbabhāgehi sundarattā. Dhammassāti pariyattidhammassa. Kiñcāpi avayavavinimutto samudāyo nāma paramatthato koci natthi, yesu pana avayavesu samudāyarūpena apekkhitesu gāthāti samaññā, taṃ tato bhinnaṃ viya katvā saṃsāmivohāraṃ āropetvā dassento ‘‘paṭhamapādena ādikalyāṇā’’tiādimāha. Ekānusandhikanti idaṃ nātibahuvibhāgaṃ yathānusandhinā ekānusandhikaṃ sandhāya vuttaṃ. Itarassa pana teneva desetabbadhammavibhāgena ādimajjhapariyosānabhāgā labbhantīti. Nidānenāti ānandattherena ṭhapitakāladesadesakaparisādiapadisanalakkhaṇena nidānaganthena. Nigamenāti ‘‘idamavocā’’tiādikena ‘‘iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vutta’’nti vā yathāvuttatthanigamanena. Saṅgītikārakehi ṭhapitānipi hi nidānanigamanāni dassetvā tīṇi piṭakāni satthu desanāya anuvidhānato tadantogadhāneva. Teneva dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekānusandhikassa suttassa nidānaṃ ādi, idamavocāti pariyosānaṃ, ubhinnamantarā majjha’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.190) vuttaṃ.
ဧဝံ သုတ္တန္တပိဋကဝသေန ဓမ္မသ္သ အာဒိကလ္ယာဏာဒိတံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ တီဏိ ပိဋကာနိ ဧကဇ္ဈံ ဂဟေတ္ဝာ တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘သကလောပီ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ သာသနဓမ္မောတိ –
Evaṃ suttantapiṭakavasena dhammassa ādikalyāṇāditaṃ dassetvā idāni tīṇi piṭakāni ekajjhaṃ gahetvā taṃ dassetuṃ ‘‘sakalopī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sāsanadhammoti –
‘‘သဗ္ဗပာပသ္သ အကရဏံ၊ ကုသလသ္သ ဥပသမ္ပဒာ။
‘‘Sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā;
သစိတ္တပရိယောဒပနံ၊ ဧတံ ဗုဒ္ဓာန သာသန’’န္တိ။ (ဒီ. နိ. ၂.၉၀; ဓ. ပ. ၁၈၃; နေတ္တိ. ၃၀၊ ၅၀) –
Sacittapariyodapanaṃ, etaṃ buddhāna sāsana’’nti. (dī. ni. 2.90; dha. pa. 183; netti. 30, 50) –
ဧဝံ ဝုတ္တသ္သ သတ္ထုသာသနသ္သ ပကာသကော ပရိယတ္တိဓမ္မော။ သီလမူလကတ္တာ သာသနသ္သ ‘‘သီလေန အာဒိကလ္ယာဏော’’တိ ဝုတ္တံ။ သမထာဒီနံ သာသနသမ္ပတ္တိယာ ဝေမဇ္ဈဘာဝတော အာဟ ‘‘သမထဝိပသ္သနာမဂ္ဂဖလေဟိ မဇ္ဈေကလ္ယာဏော’’တိ။ နိဗ္ဗာနာဓိဂမတော ဥတ္တရိ ကရဏီယာဘာဝတော ဝုတ္တံ ‘‘နိဗ္ဗာနေန ပရိယောသာနကလ္ယာဏော’’တိ။ သာသနေ သမ္မာပဋိပတ္တိ နာမ ပညာယ ဟောတိ, တသ္သာ စ သီလံ သမာဓိ စ မူလန္တိ အာဟ ‘‘သီလသမာဓီဟိ ဝာ အာဒိကလ္ယာဏော’’တိ။ ပညာ ပန အနုဗောဓပအဝေဓဝသေန ဒုဝိဓာတိ တဒုဘယမ္ပိ ဂဏ္ဟန္တော ‘‘ဝိပသ္သနာမဂ္ဂေဟိ မဇ္ဈေကလ္ယာဏော’’တိ အာဟ။ တသ္သာ နိပ္ဖတ္တိဖလကိစ္စံ နိဗ္ဗာနသစ္ဆိကိရိယာ, တတော ပရံ ကတ္တဗ္ဗံ နတ္ထီတိ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဖလနိဗ္ဗာနေဟိ ပရိယောသာနကလ္ယာဏော’’တိ။ ဖလဂ္ဂဟဏေန ဝာ သဥပာဒိသေသံ နိဗ္ဗာနမာဟ, ဣတရေန ဣတရံ တဒုဘယဉ္စ သာသနသမ္ပတ္တိယာ ဩသာနန္တိ အာဟ ‘‘ဖလနိဗ္ဗာနေဟိ ပရိယောသာနကလ္ယာဏော’’တိ။
Evaṃ vuttassa satthusāsanassa pakāsako pariyattidhammo. Sīlamūlakattā sāsanassa ‘‘sīlena ādikalyāṇo’’ti vuttaṃ. Samathādīnaṃ sāsanasampattiyā vemajjhabhāvato āha ‘‘samathavipassanāmaggaphalehi majjhekalyāṇo’’ti. Nibbānādhigamato uttari karaṇīyābhāvato vuttaṃ ‘‘nibbānena pariyosānakalyāṇo’’ti. Sāsane sammāpaṭipatti nāma paññāya hoti, tassā ca sīlaṃ samādhi ca mūlanti āha ‘‘sīlasamādhīhivā ādikalyāṇo’’ti. Paññā pana anubodhapaavedhavasena duvidhāti tadubhayampi gaṇhanto ‘‘vipassanāmaggehi majjhekalyāṇo’’ti āha. Tassā nipphattiphalakiccaṃ nibbānasacchikiriyā, tato paraṃ kattabbaṃ natthīti dassento āha ‘‘phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo’’ti. Phalaggahaṇena vā saupādisesaṃ nibbānamāha, itarena itaraṃ tadubhayañca sāsanasampattiyā osānanti āha ‘‘phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo’’ti.
ဗုဒ္ဓသုဗောဓိတာယ ဝာ အာဒိကလ္ယာဏောတိ ဗုဒ္ဓသ္သ သုဗောဓိတာ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓတာ, တာယ အာဒိကလ္ယာဏော တပ္ပဘဝတ္တာ။ သဗ္ဗသော သံကိလေသပ္ပဟာနံ ဝောဒာနပာရိပူရီ စ ဓမ္မသုဓမ္မတာ, တာယ မဇ္ဈေကလ္ယာဏော တံသရီရတ္တာ။ သတ္ထာရာ ယထာနုသိဋ္ဌံ တထာ ပဋိပတ္တိ သင္ဃသုပ္ပဋိပတ္တိ, တာယ ပရိယောသာနကလ္ယာဏော တာယ သာသနသ္သ လောကေ သုပ္ပတိဋ္ဌိတဘာဝတော။ တန္တိ သာသနဓမ္မံ။ တထတ္တာယာတိ ယထတ္တာယ ဘဂဝတာ ဓမ္မော ဒေသိတော, တထတ္တာယ တထဘာဝာယ။ သော ပန အဘိသမ္ဗောဓိ ပစ္စေကဗောဓိ သာဝကဗောဓီတိ တိဝိဓော ဣတော အညထာ နိဗ္ဗာနာဓိဂမသ္သ အဘာဝတော။ တတ္ထ သဗ္ဗဂုဏေဟိ အဂ္ဂဘာဝတော ဣတရဗောဓိဒ္ဝယမူလတာယ စ ပဌမာယ ဗောဓိယာ အာဒိကလ္ယာဏတာ, ဂုဏေဟိ ဝေမဇ္ဈဘာဝတော ဒုတိယာယ မဇ္ဈေကလ္ယာဏတာ, တဒုဘယတာယ ဝာ ဝောသာနတာယ စ သာသနဓမ္မသ္သ တတိယာယ ပရိယောသာနကလ္ယာဏတာ ဝုတ္တာ။
Buddhasubodhitāya vā ādikalyāṇoti buddhassa subodhitā sammāsambuddhatā, tāya ādikalyāṇo tappabhavattā. Sabbaso saṃkilesappahānaṃ vodānapāripūrī ca dhammasudhammatā, tāya majjhekalyāṇo taṃsarīrattā. Satthārā yathānusiṭṭhaṃ tathā paṭipatti saṅghasuppaṭipatti, tāya pariyosānakalyāṇo tāya sāsanassa loke suppatiṭṭhitabhāvato. Tanti sāsanadhammaṃ. Tathattāyāti yathattāya bhagavatā dhammo desito, tathattāya tathabhāvāya. So pana abhisambodhi paccekabodhi sāvakabodhīti tividho ito aññathā nibbānādhigamassa abhāvato. Tattha sabbaguṇehi aggabhāvato itarabodhidvayamūlatāya ca paṭhamāya bodhiyā ādikalyāṇatā, guṇehi vemajjhabhāvato dutiyāya majjhekalyāṇatā, tadubhayatāya vā vosānatāya ca sāsanadhammassa tatiyāya pariyosānakalyāṇatā vuttā.
ဧသောတိ သာသနဓမ္မော။ နီဝရဏဝိက္ခမ္ဘနတောတိ ဝိမုတ္တာယတနသီသေ ဌတ္ဝာ သဒ္ဓမ္မံ သုဏန္တသ္သ နီဝရဏာနံ ဝိက္ခမ္ဘနသဗ္ဘာဝတော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ –
Esoti sāsanadhammo. Nīvaraṇavikkhambhanatoti vimuttāyatanasīse ṭhatvā saddhammaṃ suṇantassa nīvaraṇānaṃ vikkhambhanasabbhāvato. Vuttañhetaṃ –
‘‘ယထာ ယထာဝုသော, ဘိက္ခုနော သတ္ထာ ဝာ ဓမ္မံ ဒေသေတိ, အညတရော ဝာ ဂရုဋ္ဌာနီယော သဗ္ရဟ္မစာရီ, တထာ တထာ သော တတ္ထ လဘတိ အတ္ထဝေဒံ လဘတိ ဓမ္မဝေဒ’’န္တိ။
‘‘Yathā yathāvuso, bhikkhuno satthā vā dhammaṃ deseti, aññataro vā garuṭṭhānīyo sabrahmacārī, tathā tathā so tattha labhati atthavedaṃ labhati dhammaveda’’nti.
‘‘ယသ္မိံ , ဘိက္ခဝေ, သမယေ အရိယသာဝကော ဩဟိတသောတော ဓမ္မံ သုဏာတိ, ပဉ္စသ္သ နီဝရဏာနိ တသ္မိံ သမယေ ပဟီနာနိ ဟောန္တီ’’တိ –
‘‘Yasmiṃ , bhikkhave, samaye ariyasāvako ohitasoto dhammaṃ suṇāti, pañcassa nīvaraṇāni tasmiṃ samaye pahīnāni hontī’’ti –
စ အာဒိ။ သမထဝိပသ္သနာသုခာဝဟနတောတိ သမထသုခသ္သ ဝိပသ္သနာသုခသ္သ စ သမ္ပာပနတော။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ ‘‘သော ဝိဝိစ္စေဝ ကာမေဟိ ဝိဝိစ္စ အကုသလေဟိ ဓမ္မေဟိ သဝိတက္ကံ သဝိစာရံ ဝိဝေကဇံ ပီတိသုခ’’န္တိအာဒိ, တထာ –
Ca ādi. Samathavipassanāsukhāvahanatoti samathasukhassa vipassanāsukhassa ca sampāpanato. Vuttampi cetaṃ ‘‘so vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukha’’ntiādi, tathā –
‘‘ယတော ယတော သမ္မသတိ၊ ခန္ဓာနံ ဥဒယဗ္ဗယံ။
‘‘Yato yato sammasati, khandhānaṃ udayabbayaṃ;
လဘတီ ပီတိပာမောဇ္ဇံ၊ အမတံ တံ ဝိဇာနတံ။
Labhatī pītipāmojjaṃ, amataṃ taṃ vijānataṃ.
အမာနုသီ ရတီ ဟောတိ၊ သမ္မာ ဓမ္မံ ဝိပသ္သတော’’တိ စ။ (ဓ. ပ. ၃၇၄-၃၇၃)။
Amānusī ratī hoti, sammā dhammaṃ vipassato’’ti ca. (dha. pa. 374-373);
တထာ ပဋိပန္နောတိ ယထာ သမထဝိပသ္သနာသုခံ အာဝဟတိ, ယထာ ဝာ သတ္ထာရာ အနုသိဋ္ဌံ, တထာ ပဋိပန္နော သာသနဓမ္မော။ တာဒိဘာဝာဝဟနတောတိ ဆဠင္ဂုပေက္ခာဝသေန ဣဋ္ဌာဒီသု တာဒိဘာဝသ္သ လောကဓမ္မေဟိ အနုပလေပသ္သ အာဝဟနတော။ နာထပ္ပဘဝတ္တာတိ ပဘဝတိ ဧတသ္မာတိ ပဘဝော, ဥပ္ပတ္တိဋ္ဌာနံ, နာထောဝ ပဘဝော ဧတသ္သာတိ နာထပ္ပဘဝော, တသ္သ ဘာဝော နာထပ္ပဘဝတ္တံ, တသ္မာ သာသနဓမ္မသ္သ နာထဟေတုကတ္တာတိ အတ္ထော။ အတ္ထသုဒ္ဓိယာ မဇ္ဈေကလ္ယာဏောတိ နိရုပက္ကိလေသတာယ နိယ္ယာနိကတာ အတ္ထသုဒ္ဓိ, တာယ မဇ္ဈေကလ္ယာဏော။ ကိစ္စသုဒ္ဓိယာ ပရိယောသာနကလ္ယာဏောတိ သုပ္ပဋိပတ္တိသင္ခာတကိစ္စသ္သ သုဒ္ဓိယာ ပရိယောသာနကလ္ယာဏော သုပ္ပဋိပတ္တိပရိယောသာနတ္တာ သာသနဓမ္မသ္သ။ ယထာဝုတ္တမတ္ထံ နိဂမေန္တော အာဟ ‘‘တသ္မာ’’တိအာဒိ။
Tathā paṭipannoti yathā samathavipassanāsukhaṃ āvahati, yathā vā satthārā anusiṭṭhaṃ, tathā paṭipanno sāsanadhammo. Tādibhāvāvahanatoti chaḷaṅgupekkhāvasena iṭṭhādīsu tādibhāvassa lokadhammehi anupalepassa āvahanato. Nāthappabhavattāti pabhavati etasmāti pabhavo, uppattiṭṭhānaṃ, nāthova pabhavo etassāti nāthappabhavo, tassa bhāvo nāthappabhavattaṃ, tasmā sāsanadhammassa nāthahetukattāti attho. Atthasuddhiyā majjhekalyāṇoti nirupakkilesatāya niyyānikatā atthasuddhi, tāya majjhekalyāṇo. Kiccasuddhiyā pariyosānakalyāṇoti suppaṭipattisaṅkhātakiccassa suddhiyā pariyosānakalyāṇo suppaṭipattipariyosānattā sāsanadhammassa. Yathāvuttamatthaṃ nigamento āha ‘‘tasmā’’tiādi.
သာသနဗ္ရဟ္မစရိယန္တိအာဒီသု အဝိသေသေန တိသ္သော သိက္ခာ သကလော စ တန္တိဓမ္မော သာသနဗ္ရဟ္မစရိယံ။ ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ ‘‘ကတမေသာနံ ခော, ဘန္တေ, ဗုဒ္ဓာနံ ဘဂဝန္တာနံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ န စိရဋ္ဌိတိကမဟောသီ’’တိအာဒိ (ပာရာ. ၁၈)။ အရိယော အဋ္ဌင္ဂိကော မဂ္ဂော မဂ္ဂဗ္ရဟ္မစရိယံ။ ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ ‘‘ခီဏာ ဇာတိ, ဝုသိတံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ, ကတံ ကရဏီယ’’န္တိ (ပာရာ. ၁၄)။ ယထာနုရူပန္တိ ယထာရဟံ။ သိက္ခတ္တယသင္ဂဟဉ္ဟိ သာသနဗ္ရဟ္မစရိယံ အတ္ထသမ္ပတ္တိယာ သာတ္ထံ, တထာ မဂ္ဂဗ္ရဟ္မစရိယံ။ ဣတရံ ပန တန္တိဓမ္မသင္ခာတံ သာသနဗ္ရဟ္မစရိယံ ယထာဝုတ္တေနတ္ထေန သာတ္ထံ သဗ္ယဉ္ဇနဉ္စ။ အတ္ထသမ္ပတ္တိယာတိ သမ္ပန္နတ္ထတာယ။ သမ္ပတ္တိအတ္ထော ဟိ ဣဓ သဟသဒ္ဒော။ ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပတ္တိယာတိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော။ ယသ္သ ဟိ ယာဂုဘတ္တာဒိဣတ္ထိပုရိသာဒိဝဏ္ဏနာနိသ္သိတာ ဒေသနာ ဟောတိ, န သော သာတ္ထံ ဒေသေတိ နိယ္ယာနတ္ထဝိရဟတော တသ္သာ ဒေသနာယ။ ဘဂဝာ ပန တထာရူပံ ဒေသနံ ပဟာယ စတုသတိပဋ္ဌာနာဒိနိသ္သိတံ ဒေသနံ ဒေသေတိ, တသ္မာ ‘‘အတ္ထသမ္ပတ္တိယာ သာတ္ထံ ဒေသေတီ’’တိ ဝုစ္စတိ ။ ယသ္သ ပန ဒေသနာ သိထိလဓနိတာဒိဘေဒေသု ဗ္ယဉ္ဇနေသု ဧကပ္ပကာရေနေဝ ဒ္ဝိပ္ပကာရေနေဝ ဝာ ဗ္ယဉ္ဇနေန ယုတ္တတာယ ဧကဗ္ယဉ္ဇနာဒိယုတ္တာ ဝာ ဒမိဠဘာသာ ဝိယ, ဝိဝဋကရဏတာယ ဩဋ္ဌေ အဖုသာပေတ္ဝာ ဥစ္စာရေတဗ္ဗတော သဗ္ဗနိရောဋ္ဌဗ္ယဉ္ဇနာ ဝာ ကိရာတဘာသာ ဝိယ, သဗ္ဗတ္ထေဝ ဝိသ္သဇ္ဇနီယယုတ္တတာယ သဗ္ဗဝိသ္သဋ္ဌဗ္ယဉ္ဇနာ ဝာ ယဝနဘာသာ ဝိယ, သဗ္ဗတ္ထေဝ သာနုသာရတာယ သဗ္ဗနိဂ္ဂဟီတဗ္ယဉ္ဇနာ ဝာ ပာဒသိကာဒိ မိလက္ခုဘာသာ ဝိယ, တသ္သ ဗ္ယဉ္ဇနပာရိပူရိယာ အဘာဝတော အဗ္ယဉ္ဇနာ နာမ ဒေသနာ ဟောတိ။ သဗ္ဗာပိ ဟိ ဧသာ ဗ္ယဉ္ဇနေကဒေသဝသေနေဝ ပဝတ္တိယာ အပရိပုဏ္ဏဗ္ယဉ္ဇနာတိ ကတ္ဝာ ‘‘အဗ္ယဉ္ဇနာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဘဂဝာ ပန –
Sāsanabrahmacariyantiādīsu avisesena tisso sikkhā sakalo ca tantidhammo sāsanabrahmacariyaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘katamesānaṃ kho, bhante, buddhānaṃ bhagavantānaṃ brahmacariyaṃ na ciraṭṭhitikamahosī’’tiādi (pārā. 18). Ariyo aṭṭhaṅgiko maggo maggabrahmacariyaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīya’’nti (pārā. 14). Yathānurūpanti yathārahaṃ. Sikkhattayasaṅgahañhi sāsanabrahmacariyaṃ atthasampattiyā sātthaṃ, tathā maggabrahmacariyaṃ. Itaraṃ pana tantidhammasaṅkhātaṃ sāsanabrahmacariyaṃ yathāvuttenatthena sātthaṃ sabyañjanañca. Atthasampattiyāti sampannatthatāya. Sampattiattho hi idha sahasaddo. Byañjanasampattiyāti etthāpi eseva nayo. Yassa hi yāgubhattādiitthipurisādivaṇṇanānissitā desanā hoti, na so sātthaṃ deseti niyyānatthavirahato tassā desanāya. Bhagavā pana tathārūpaṃ desanaṃ pahāya catusatipaṭṭhānādinissitaṃ desanaṃ deseti, tasmā ‘‘atthasampattiyā sātthaṃ desetī’’ti vuccati . Yassa pana desanā sithiladhanitādibhedesu byañjanesu ekappakāreneva dvippakāreneva vā byañjanena yuttatāya ekabyañjanādiyuttā vā damiḷabhāsā viya, vivaṭakaraṇatāya oṭṭhe aphusāpetvā uccāretabbato sabbaniroṭṭhabyañjanā vā kirātabhāsā viya, sabbattheva vissajjanīyayuttatāya sabbavissaṭṭhabyañjanā vā yavanabhāsā viya, sabbattheva sānusāratāya sabbaniggahītabyañjanā vā pādasikādi milakkhubhāsā viya, tassa byañjanapāripūriyā abhāvato abyañjanā nāma desanā hoti. Sabbāpi hi esā byañjanekadesavaseneva pavattiyā aparipuṇṇabyañjanāti katvā ‘‘abyañjanā’’ti vuccati. Bhagavā pana –
‘‘သိထိလံ ဓနိတဉ္စ ဒီဃရသ္သံ၊ ဂရုကံ လဟုကဉ္စ နိဂ္ဂဟီတံ။
‘‘Sithilaṃ dhanitañca dīgharassaṃ, garukaṃ lahukañca niggahītaṃ;
သမ္ဗန္ဓံ ဝဝတ္ထိတံ ဝိမုတ္တံ၊ ဒသဓာ ဗ္ယဉ္ဇနဗုဒ္ဓိယာ ပဘေဒော’’တိ။ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁၉၀; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၂၉၁; ပရိ. အဋ္ဌ. ၄၈၅) –
Sambandhaṃ vavatthitaṃ vimuttaṃ, dasadhā byañjanabuddhiyā pabhedo’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.190; ma. ni. aṭṭha. 1.291; pari. aṭṭha. 485) –
ဧဝံ ဝုတ္တံ ဒသဝိဓံ ဗ္ယဉ္ဇနံ အမက္ခေတ္ဝာ ပရိပုဏ္ဏဗ္ယဉ္ဇနမေဝ ကတ္ဝာ ဓမ္မံ ဒေသေတိ, တသ္မာ ‘‘ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပတ္တိယာ သဗ္ယဉ္ဇနံ ဒေသေတီ’’တိ ဝုစ္စတိ။
Evaṃ vuttaṃ dasavidhaṃ byañjanaṃ amakkhetvā paripuṇṇabyañjanameva katvā dhammaṃ deseti, tasmā ‘‘byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ desetī’’ti vuccati.
ဣဒာနိ ‘‘သာတ္ထံ သဗ္ယဉ္ဇန’’န္တိ ဧတ္ထ နေတ္တိနယေနပိ အတ္ထံ ဒသ္သေတုံ ‘‘သင္ကာသနံ။ပေ.။ သဗ္ယဉ္ဇန’’န္တိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ယဒိပိ နေတ္တိယံ ‘‘ဗ္ယဉ္ဇနမုခေန ဗ္ယဉ္ဇနတ္ထဂ္ဂဟဏံ ဟောတီတိ အက္ခရံ ပဒ’’န္တိအာဒိနာ ဗ္ယဉ္ဇနပဒာနိ ပဌမံ ဥဒ္ဒိဋ္ဌာနိ, ဣဓ ပန ပာဠိယံ ‘‘သာတ္ထံ သဗ္ယဉ္ဇန’’န္တိ အာဂတတ္တာ အတ္ထပဒာနိယေဝ ပဌမံ ဒသ္သေတုံ ‘‘သင္ကာသနပကာသနာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ သင္ခေပတော ကာသနံ ဒီပနံ သင္ကာသနံ။ ကာသနန္တိ စ ကာသီယတိ ဒီပီယတိ ဝိဘာဝီယတီတိ အတ္ထော။ ‘‘မညမာနော ခော ဘိက္ခု ဗဒ္ဓော မာရသ္သ အမညမာနော မုတ္တော’’တိအာဒီသု ဝိယ သင္ခေပေန ဒီပနံ သင္ကာသနံ နာမ။ တတ္တကေန ဟိ တေန ဘိက္ခုနာ ပဋိဝိဒ္ဓံ။ တေနာဟ ‘‘အညာတံ ဘဂဝာ’’တိအာဒိ။ ပဌမံ ကာသနံ ပကာသနံ။ ‘‘သဗ္ဗံ, ဘိက္ခဝေ, အာဒိတ္တ’’န္တိ ဧဝမာဒီသု ပစ္ဆာ ကထိတဗ္ဗမတ္ထံ ပဌမံ ဝစနေန ဒီပနံ ပကာသနံ နာမ။ အာဒိကမ္မသ္မိဉ္ဟိ အယံ ပ-သဒ္ဒော ‘‘ပညပေတိ ပဋ္ဌပေတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ။ တိက္ခိန္ဒ္ရိယာပေက္ခဉ္စေတံ ပဒဒ္ဝယံ ဥဒ္ဒေသဘာဝတော။ တိက္ခိန္ဒ္ရိယော ဟိ သင္ခေပတော ပဌမဉ္စ ဝုတ္တမတ္ထံ ပဋိပဇ္ဇတိ။ သံခိတ္တသ္သ ဝိတ္ထာရဝစနံ သကိံ ဝုတ္တသ္သ ပုန ဝစနဉ္စ ဝိဝရဏဝိဘဇနာနိ, ယထာ ‘‘ကုသလာ ဓမ္မာ’’တိ သင္ခေပတော သကိံယေဝ စ ဝုတ္တသ္သ အတ္ထသ္သ ‘‘ကတမေ ဓမ္မာ ကုသလာ? ယသ္မိံ သမယေ ကာမာဝစရံ ကုသလံ စိတ္တ’’န္တိအာဒိနာ ဝိတ္ထာရတော ဝိဝရဏဝသေန ဝိဘဇနဝသေန စ ပုန ဝစနံ။ မဇ္ဈိမိန္ဒ္ရိယာပေက္ခမေတံ ပဒဒ္ဝယံ နိဒ္ဒေသဘာဝတော။ ဝိဝဋသ္သ ဝိတ္ထာရတရာဘိဓာနံ ဝိဘတ္တသ္သ စ ပကာရေဟိ ဉာပနံ ဝိနေယ္ယာနံ စိတ္တပရိတောသနံ ဥတ္တာနီကရဏပညာပနာနိ, ယထာ ‘‘ဖသ္သော ဟောတီ’’တိအာဒိနာ ဝိဝဋဝိဘတ္တသ္သ အတ္ထသ္သ ‘‘ကတမော တသ္မိံ သမယေ ဖသ္သော ဟောတိ? ယော တသ္မိံ သမယေ ဖသ္သော ဖုသနာ သံဖုသနာ’’တိအာဒိနာ ဥတ္တာနီကိရိယာ ပညာပနာ စ။ မုဒိန္ဒ္ရိယာပေက္ခမေတံ ပဒဒ္ဝယံ ပဋိနိဒ္ဒေသဘာဝတော။
Idāni ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’nti ettha nettinayenapi atthaṃ dassetuṃ ‘‘saṅkāsanaṃ…pe… sabyañjana’’nti vuttaṃ. Tattha yadipi nettiyaṃ ‘‘byañjanamukhena byañjanatthaggahaṇaṃ hotīti akkharaṃ pada’’ntiādinā byañjanapadāni paṭhamaṃ uddiṭṭhāni, idha pana pāḷiyaṃ ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’nti āgatattā atthapadāniyeva paṭhamaṃ dassetuṃ ‘‘saṅkāsanapakāsanā’’tiādi vuttaṃ. Tattha saṅkhepato kāsanaṃ dīpanaṃ saṅkāsanaṃ. Kāsananti ca kāsīyati dīpīyati vibhāvīyatīti attho. ‘‘Maññamāno kho bhikkhu baddho mārassa amaññamāno mutto’’tiādīsu viya saṅkhepena dīpanaṃ saṅkāsanaṃ nāma. Tattakena hi tena bhikkhunā paṭividdhaṃ. Tenāha ‘‘aññātaṃ bhagavā’’tiādi. Paṭhamaṃ kāsanaṃ pakāsanaṃ. ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evamādīsu pacchā kathitabbamatthaṃ paṭhamaṃ vacanena dīpanaṃ pakāsanaṃ nāma. Ādikammasmiñhi ayaṃ pa-saddo ‘‘paññapeti paṭṭhapetī’’tiādīsu viya. Tikkhindriyāpekkhañcetaṃ padadvayaṃ uddesabhāvato. Tikkhindriyo hi saṅkhepato paṭhamañca vuttamatthaṃ paṭipajjati. Saṃkhittassa vitthāravacanaṃ sakiṃ vuttassa puna vacanañca vivaraṇavibhajanāni, yathā ‘‘kusalā dhammā’’ti saṅkhepato sakiṃyeva ca vuttassa atthassa ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ citta’’ntiādinā vitthārato vivaraṇavasena vibhajanavasena ca puna vacanaṃ. Majjhimindriyāpekkhametaṃ padadvayaṃ niddesabhāvato. Vivaṭassa vitthāratarābhidhānaṃ vibhattassa ca pakārehi ñāpanaṃ vineyyānaṃ cittaparitosanaṃ uttānīkaraṇapaññāpanāni, yathā ‘‘phasso hotī’’tiādinā vivaṭavibhattassa atthassa ‘‘katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? Yo tasmiṃ samaye phasso phusanā saṃphusanā’’tiādinā uttānīkiriyā paññāpanā ca. Mudindriyāpekkhametaṃ padadvayaṃ paṭiniddesabhāvato.
အထ ဝာ ‘‘သဗ္ဗံ, ဘိက္ခဝေ, အာဒိတ္တ’’န္တိ ဧဝံ ပဌမံ ဒီပိတမတ္ထံ ပုန ပာကဋံ ကတ္ဝာ ဒီပနေန ‘‘ကိဉ္စ, ဘိက္ခဝေ, သဗ္ဗံ အာဒိတ္တံ? စက္ခု, ဘိက္ခဝေ, အာဒိတ္တံ, ရူပာ အာဒိတ္တာ’’တိ ဧဝမာဒိနာ သံခိတ္တသ္သ ဝိတ္ထာရာဘိဓာနေန သကိံ ဝုတ္တသ္သ ပုနပိ အဘိဓာနေန ဝိတ္ထာရေတ္ဝာ ဒေသနံ ဝိဝရဏံ နာမ။ ‘‘ကုသလာ ဓမ္မာ’’တိ သင္ခေပေန နိက္ခိတ္တသ္သ ‘‘ကတမေ ဓမ္မာ ကုသလာ? ယသ္မိံ သမယေ ကာမာဝစရံ ကုသလံ စိတ္တံ ဥပ္ပန္နံ ဟောတီ’’တိ နိဒ္ဒေသဝသေန ဝိဝရိတေ ကုသလေ ဓမ္မေ ‘‘တသ္မိံ သမယေ ဖသ္သော ဟောတိ ဝေဒနာ ဟောတီ’’တိ ဝိဘာဂကရဏံ ဝိဘဇနံ နာမ။ ဝိဝဋသ္သ ဝိတ္ထာရာဘိဓာနေန ဝိဘတ္တသ္သ စ ဥပမာဘိဓာနေန ဥတ္တာနိံ ကရောတီတိ ဝိဝရဏေန ဝိဝရိတတ္ထသ္သ ‘‘ကတမော တသ္မိံ သမယေ ဖသ္သော ဟောတိ? ယော တသ္မိံ သမယေ ဖသ္သော ဖုသနာ သံဖုသနာ’’တိ အတိဝိဝရိတ္ဝာ ကထနံ, ဝိဘဇနေန ဝိဘတ္တသ္သ ‘‘သေယ္ယထာပိ, ဘိက္ခဝေ, ဂာဝီ နိစ္စမ္မာ, ဧဝမေဝ ခ္ဝာယံ ဘိက္ခဝေ ဖသ္သာဟာရော ဒဋ္ဌဗ္ဗောတိ ဝဒာမီ’’တိ ဧဝမာဒိဥပမာကထနဉ္စ ဥတ္တာနီကရဏံ နာမ။ ဓမ္မံ သုဏန္တာနံ ဓမ္မဒေသနေန ဝိစိတ္တေန အနေကဝိဓေန သောမနသ္သသ္သ ဥပ္ပာဒနံ အတိခိဏဗုဒ္ဓီနံ အနေကဝိဓေန ဉာဏတိခိဏကရဏဉ္စ ပညတ္တိ နာမ သောတူနံ စိတ္တတောသနေန စိတ္တနိသာနေန စ ပညာပနံ ပညတ္တီတိ ကတ္ဝာ။ အတ္ထပဒသမာယောဂတော သာတ္ထန္တိ ပရိယတ္တိအတ္ထသ္သ သင္ကာသနာဒိအတ္ထပဒရူပတ္တာ ယထာဝုတ္တဆအတ္ထပဒသမာယောဂတော သာတ္ထံ။ သင္ကာသနပကာသနာဒယော ဟိ အတ္ထာကာရတ္တာ ‘‘အတ္ထပဒာနီ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ အတ္ထောယေဝ ဟိ ဗ္ယဉ္ဇနပဒေဟိ သင္ကာသီယတိ ပကာသီယတိ ဝိဝရီယတိ ဝိဘဇီယတိ ဥတ္တာနီ ကရီယတိ ပညာပီယတိ။
Atha vā ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evaṃ paṭhamaṃ dīpitamatthaṃ puna pākaṭaṃ katvā dīpanena ‘‘kiñca, bhikkhave, sabbaṃ ādittaṃ? Cakkhu, bhikkhave, ādittaṃ, rūpā ādittā’’ti evamādinā saṃkhittassa vitthārābhidhānena sakiṃ vuttassa punapi abhidhānena vitthāretvā desanaṃ vivaraṇaṃ nāma. ‘‘Kusalā dhammā’’ti saṅkhepena nikkhittassa ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti niddesavasena vivarite kusale dhamme ‘‘tasmiṃ samaye phasso hoti vedanā hotī’’ti vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ nāma. Vivaṭassa vitthārābhidhānena vibhattassa ca upamābhidhānena uttāniṃ karotīti vivaraṇena vivaritatthassa ‘‘katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? Yo tasmiṃ samaye phasso phusanā saṃphusanā’’ti ativivaritvā kathanaṃ, vibhajanena vibhattassa ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, gāvī niccammā, evameva khvāyaṃ bhikkhave phassāhāro daṭṭhabboti vadāmī’’ti evamādiupamākathanañca uttānīkaraṇaṃ nāma. Dhammaṃ suṇantānaṃ dhammadesanena vicittena anekavidhena somanassassa uppādanaṃ atikhiṇabuddhīnaṃ anekavidhena ñāṇatikhiṇakaraṇañca paññatti nāma sotūnaṃ cittatosanena cittanisānena ca paññāpanaṃ paññattīti katvā. Atthapadasamāyogato sātthanti pariyattiatthassa saṅkāsanādiatthapadarūpattā yathāvuttachaatthapadasamāyogato sātthaṃ. Saṅkāsanapakāsanādayo hi atthākārattā ‘‘atthapadānī’’ti vuccanti. Atthoyeva hi byañjanapadehi saṅkāsīyati pakāsīyati vivarīyati vibhajīyati uttānī karīyati paññāpīyati.
အက္ခရပဒဗ္ယဉ္ဇနာကာရနိရုတ္တိနိဒ္ဒေသသမ္ပတ္တိယာတိ ဧတ္ထ ‘‘သဋ္ဌိ ဝသ္သသဟသ္သာနီ’’တိ ဧဝမာဒီသု သ-ကာရ ဒု-ကာရ သော-ကာရာဒိ ဝိယ ဥစ္စာရဏဝေလာယ အပရိယောသိတေ ပဒေ ဝဏ္ဏော အက္ခရံ ပရိယာယဝသေန အက္ခရဏတော အဝေဝစနတော။ န ဟိ ဝဏ္ဏသ္သ ပရိယာယော ဝိဇ္ဇတိ။ ယထာ ဟိ ပဒံ သဝေဝစနတာယ အတ္ထဝသေန ပရိယာယံ စရန္တံ သဉ္စရန္တံ ဝိယ ဟောတိ, န ဧဝံ ဝဏ္ဏော အဝေဝစနတ္တာ။ ဧကက္ခရံ ဝာ ပဒံ အက္ခရံ ‘‘မာ ဧဝံ ကိရ တ’’န္တိအာဒီသု မာ-ကာရာဒယော ဝိယ။ ကေစိ ပန ‘‘တီသု ဒ္ဝာရေသု ပရိသုဒ္ဓပယောဂဘာဝေန ဝိသုဒ္ဓကရဏဋ္ဌာနာနံ စိတ္တေန ပဝတ္တိတဒေသနာဝာစာဟိ အက္ခရဏတော အဝေဝစနတော အကထိတတ္တာ အက္ခရန္တိ သညိတာ။ တံ ပာရာယနိကဗ္ရာဟ္မဏာနံ မနသာ ပုစ္ဆိတပဉ္ဟာနံ ဝသေန ဘဂဝတာ ရတနဃရေ နိသီဒိတ္ဝာ သမ္မသိတပဋ္ဌာနမဟာပကရဏဝသေန စ ဂဟေတဗ္ဗ’’န္တိ ဝဒန္တိ။ ဝိဘတ္တိယန္တံ အတ္ထသ္သ ဉာပနတော ပဒံ။ ပဇ္ဇတိ အတ္ထော ဧတေနာတိ ဟိ ပဒံ။ တံ နာမပဒံ အာခ္ယာတပဒံ ဥပသဂ္ဂပဒံ နိပာတပဒန္တိ စတုဗ္ဗိဓံ။ တတ္ထ ဖသ္သော ဝေဒနာ စိတ္တန္တိ ဧဝမာဒိကံ ဒဗ္ဗပဓာနံ နာမပဒံ။ နာမပဒေဟိ ဒဗ္ဗမာဝိဘူတရူပံ, ကိရိယာ အနာဝိဘူတရူပာ။ ဖုသတိ ဝေဒယတိ ဝိဇာနာတီတိ ဧဝမာဒိကံ ကိရိယာပဓာနံ အာခ္ယာတပဒံ။ အာခ္ယာတပဒေဟိ ကိရိယာ အာဝိဘူတရူပာ, ဒဗ္ဗမနာဝိဘူတရူပံ။ ယထာ ‘‘စိရပ္ပဝာသိ’’န္တိ ဧတ္ထ ပ-သဒ္ဒော ဝသနကိရိယာယ ဝိယောဂဝိသိဋ္ဌတံ ဒီပေတိ, ဧဝံ ကိရိယာဝိသေသဒီပနတော ကိရိယာဝိသေသာဝဗောဓနိမိတ္တံ။ ပ-ဣတိ ဧဝမာဒိကံ ဥပသဂ္ဂပဒံ။ ကိရိယာယ ဒဗ္ဗသ္သ စ သရူပဝိသေသပ္ပကာသနဟေတုဘူတံ ဧဝန္တိ ဧဝမာဒိကံ နိပာတပဒံ။ ‘‘ဧဝံ မနသိ ကရောထ, မာ ဧဝံ မနသာကတ္ထာ’’တိအာဒီသု ဟိ ကိရိယာဝိသေသဒီပနတော ကိရိယာဝိသေသသ္သ ဇောတကော ဧဝံသဒ္ဒော, ‘‘ဧဝံသီလာ ဧဝံဓမ္မာ’’တိအာဒီသု ဒဗ္ဗဝိသေသသ္သ။ သင္ခေပတော ဝုတ္တံ ပဒာဘိဟိတံ အတ္ထံ ဗ္ယဉ္ဇေတီတိ ဗ္ယဉ္ဇနံ, ဝာက္ယံ။ ‘‘စတ္တာရော ဣဒ္ဓိပာဒာ’’တိ သင္ခေပေန ကထိတမတ္ထံ ‘‘ကတမေ စတ္တာရော? ဣဓ, ဘိက္ခဝေ, ဘိက္ခု ဆန္ဒသမာဓိပဓာနသင္ခာရသမန္နာဂတံ ဣဒ္ဓိပာဒံ ဘာဝေတိ, ဝီရိယ, စိတ္တ, ဝီမံသသမာဓိပဓာနသင္ခာရသမန္နာဂတံ ဣဒ္ဓိပာဒံ ဘာဝေတီ’’တိအာဒိနာ ပာကဋံ ကရောတီတိ ဝာက္ယမေဝ ဗ္ယဉ္ဇနံ, တံ ပန အတ္ထတော ပဒသမုဒာယောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ သအာခ္ယာတံ သနိပာတံ သကာရကံ သဝိသေသနံ ဝာက္ယန္တိ ဟိ ဝဒန္တိ။ နနု စ ပဒေနပိ အတ္ထော ဗ္ယဉ္ဇီယတီတိ ပဒမ္ပိ ဗ္ယဉ္ဇနန္တိ အာပဇ္ဇတီတိ? တံ န။ ပဒမတ္တသဝနေပိ ဟိ အဓိကာရာဒိဝသေန လဗ္ဘမာနေဟိ ပဒန္တရေဟိ အနုသန္ဓာနံ ကတ္ဝာဝ အတ္ထသမ္ပဋိပတ္တိ ဟောတီတိ ဝာက္ယမေဝ အတ္ထံ ဗ္ယဉ္ဇယတီတိ။
Akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesasampattiyāti ettha ‘‘saṭṭhi vassasahassānī’’ti evamādīsu sa-kāra du-kāra so-kārādi viya uccāraṇavelāya apariyosite pade vaṇṇo akkharaṃ pariyāyavasena akkharaṇato avevacanato. Na hi vaṇṇassa pariyāyo vijjati. Yathā hi padaṃ savevacanatāya atthavasena pariyāyaṃ carantaṃ sañcarantaṃ viya hoti, na evaṃ vaṇṇo avevacanattā. Ekakkharaṃ vā padaṃ akkharaṃ ‘‘mā evaṃ kira ta’’ntiādīsu mā-kārādayo viya. Keci pana ‘‘tīsu dvāresu parisuddhapayogabhāvena visuddhakaraṇaṭṭhānānaṃ cittena pavattitadesanāvācāhi akkharaṇato avevacanato akathitattā akkharanti saññitā. Taṃ pārāyanikabrāhmaṇānaṃ manasā pucchitapañhānaṃ vasena bhagavatā ratanaghare nisīditvā sammasitapaṭṭhānamahāpakaraṇavasena ca gahetabba’’nti vadanti. Vibhattiyantaṃ atthassa ñāpanato padaṃ. Pajjati attho etenāti hi padaṃ. Taṃ nāmapadaṃ ākhyātapadaṃ upasaggapadaṃ nipātapadanti catubbidhaṃ. Tattha phasso vedanā cittanti evamādikaṃ dabbapadhānaṃ nāmapadaṃ. Nāmapadehi dabbamāvibhūtarūpaṃ, kiriyā anāvibhūtarūpā. Phusati vedayati vijānātīti evamādikaṃ kiriyāpadhānaṃ ākhyātapadaṃ. Ākhyātapadehi kiriyā āvibhūtarūpā, dabbamanāvibhūtarūpaṃ. Yathā ‘‘cirappavāsi’’nti ettha pa-saddo vasanakiriyāya viyogavisiṭṭhataṃ dīpeti, evaṃ kiriyāvisesadīpanato kiriyāvisesāvabodhanimittaṃ. Pa-iti evamādikaṃ upasaggapadaṃ. Kiriyāya dabbassa ca sarūpavisesappakāsanahetubhūtaṃ evanti evamādikaṃ nipātapadaṃ. ‘‘Evaṃ manasi karotha, mā evaṃ manasākatthā’’tiādīsu hi kiriyāvisesadīpanato kiriyāvisesassa jotako evaṃsaddo, ‘‘evaṃsīlā evaṃdhammā’’tiādīsu dabbavisesassa. Saṅkhepato vuttaṃ padābhihitaṃ atthaṃ byañjetīti byañjanaṃ, vākyaṃ. ‘‘Cattāro iddhipādā’’ti saṅkhepena kathitamatthaṃ ‘‘katame cattāro? Idha, bhikkhave, bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti, vīriya, citta, vīmaṃsasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāvetī’’tiādinā pākaṭaṃ karotīti vākyameva byañjanaṃ, taṃ pana atthato padasamudāyoti daṭṭhabbaṃ. Saākhyātaṃ sanipātaṃ sakārakaṃ savisesanaṃ vākyanti hi vadanti. Nanu ca padenapi attho byañjīyatīti padampi byañjananti āpajjatīti? Taṃ na. Padamattasavanepi hi adhikārādivasena labbhamānehi padantarehi anusandhānaṃ katvāva atthasampaṭipatti hotīti vākyameva atthaṃ byañjayatīti.
ပကာရတော ဝာက္ယဝိဘာဂော အာကာရော။ ‘‘တတ္ထ ကတမော ဆန္ဒော? ယော ဆန္ဒော ဆန္ဒိကတာ ကတ္တုကမ္ယတာ’’တိ ဧဝမာဒီသု ကထိတသ္သေဝ ဝာက္ယသ္သ အနေကဝိဓေန ဝိဘာဂကရဏံ အာကာရော နာမ။ အာကာရာဘိဟိတံ နိဗ္ဗစနံ နိရုတ္တိ။ ‘‘ဖသ္သော ဝေဒနာ’’တိ ဧဝမာဒီသု အာကာရေန ကထိတံ ‘‘ဖုသတီတိ ဖသ္သော, ဝေဒယတီတိ ဝေဒနာ’’တိ နီဟရိတ္ဝာ ဝိတ္ထာရဝစနံ နိရုတ္တိ နာမ။ ‘‘နိဗ္ဗာနံ မဂ္ဂတိ, နိဗ္ဗာနတ္ထိကေဟိ ဝာ မဂ္ဂီယတိ, ကိလေသေ ဝာ မာရေန္တော ဂစ္ဆတီတိ မဂ္ဂော’’တိအာဒိနာ နိဗ္ဗစနဝိတ္ထာရော နိရဝသေသဒေသနတ္တာ နိဒ္ဒေသော။ အထ ဝာ ဝေဒယတီတိ ဝေဒနာတိ နိဗ္ဗစနလဒ္ဓပဒေသု သုခဒုက္ခအဒုက္ခမသုခာသု သုခယတီတိ သုခာ, ဒုက္ခယတီတိ ဒုက္ခာ, နေဝ ဒုက္ခယတိ န သုခယတီတိ အဒုက္ခမသုခာတိ အတ္ထဝိတ္ထာရော နိရဝသေသေန ကထိတတ္တာ နိဒ္ဒေသော နာမ။ ဧတေသံ အက္ခရာဒီနံ ဗ္ယဉ္ဇနပဒာနံ သမ္ပတ္တိယာ သမ္ပန္နတာယ သဗ္ယဉ္ဇနံ။
Pakārato vākyavibhāgo ākāro. ‘‘Tattha katamo chando? Yo chando chandikatā kattukamyatā’’ti evamādīsu kathitasseva vākyassa anekavidhena vibhāgakaraṇaṃ ākāro nāma. Ākārābhihitaṃ nibbacanaṃ nirutti. ‘‘Phasso vedanā’’ti evamādīsu ākārena kathitaṃ ‘‘phusatīti phasso, vedayatīti vedanā’’ti nīharitvā vitthāravacanaṃ nirutti nāma. ‘‘Nibbānaṃ maggati, nibbānatthikehi vā maggīyati, kilese vā mārento gacchatīti maggo’’tiādinā nibbacanavitthāro niravasesadesanattā niddeso. Atha vā vedayatīti vedanāti nibbacanaladdhapadesu sukhadukkhaadukkhamasukhāsu sukhayatīti sukhā, dukkhayatīti dukkhā, neva dukkhayati na sukhayatīti adukkhamasukhāti atthavitthāro niravasesena kathitattā niddeso nāma. Etesaṃ akkharādīnaṃ byañjanapadānaṃ sampattiyā sampannatāya sabyañjanaṃ.
ဧဝံ ပနသ္သ အတ္ထပဒသမာယောဂော ဗ္ယဉ္ဇနပဒသမ္ပတ္တိ စ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တတ္ထ ဘဂဝာ အက္ခရေဟိ သင္ကာသေတိ, ပဒေဟိ ပကာသေတိ, ဗ္ယဉ္ဇနေဟိ ဝိဝရတိ, အာကာရေဟိ ဝိဘဇတိ, နိရုတ္တီဟိ ဥတ္တာနိံ ကရောတိ, နိဒ္ဒေသေဟိ ပညပေတိ။ တထာ ဟိ ပဒာဝယဝဂ္ဂဟဏမုခေန ပဒဂ္ဂဟဏံ, ဂဟိတေန စ ပဒေန ပဒတ္ထာဝဗောဓော ဂဟိတပုဗ္ဗသင္ကေတသ္သ ဟောတီတိ ဘဂဝာ အက္ခရေဟိ သင္ကာသေတိ။ ယသ္မာ ပန အက္ခရေဟိ သံခိတ္တေန ဒီပိယမာနော အတ္ထော ပဒပရိယောသာနေ ဝာက္ယသ္သ အပရိယောသိတတ္တာ ပဒေန ပဌမံ ပကာသိတော ဒီပိတော ဟောတိ, တသ္မာ ပဒေဟိ ပကာသေတိ။ ဝာက္ယပရိယောသာနေ ပန သော အတ္ထော ဝိဝရိတော ဝိဝဋော ကတော ဟောတီတိ ဗ္ယဉ္ဇနေဟိ ဝိဝရတိ။ ယသ္မာ စ ပကာရေဟိ ဝာက္ယဘေဒေ ကတေ တဒတ္ထော ဝိဘတ္တော နာမ ဟောတိ, တသ္မာ အာကာရေဟိ ဝိဘဇတိ။ တထာ ဝာက္ယာဝယဝာနံ ပစ္စေကံ နိဗ္ဗစနဝိဘာဂေ ကတေ သော အတ္ထော ပာကဋော ဟောတီတိ နိရုတ္တီဟိ ဥတ္တာနိံ ကရောတိ။ ကတနိဗ္ဗစနေဟိ ပန ဝာက္ယာဝယဝေဟိ ဝိတ္ထာရဝသေန နိရဝသေသတော ဒေသိတေဟိ ဝေနေယ္ယာနံ စိတ္တပရိတောသနံ ဗုဒ္ဓိနိသာနဉ္စ ကတံ ဟောတီတိ နိဒ္ဒေသေဟိ ပညပေတိ။ အပိစ ဘဂဝာ အက္ခရေဟိ ဥဂ္ဃဋေတ္ဝာ ပဒေဟိ ဝိနေတိ ဥဂ္ဃဋိတညုံ, ဗ္ယဉ္ဇနေဟိ ဝိပဉ္စေတ္ဝာ အာကာရေဟိ ဝိနေတိ ဝိပဉ္စိတညုံ, နိရုတ္တီဟိ နေတ္ဝာ နိဒ္ဒေသေဟိ ဝိနေတိ နေယ္ယံ။ ဧဝဉ္စာယံ ဓမ္မော ဥဂ္ဃဋိယမာနော ဥဂ္ဃဋိတညုံ ဝိနေတိ, ဝိပဉ္စိယမာနော ဝိပဉ္စိတညုံ, နီယမာနော နေယ္ယံ။ တတ္ထ ဥဂ္ဃဋနာ အာဒိ, ဝိပဉ္စနာ မဇ္ဈေ, နယနံ အန္တေ။ ဧဝံ တီသု ကာလေသု တိဓာ ဒေသိတော ဒောသတ္တယဝိဓမနော ဂုဏတ္တယာဝဟော တိဝိဓဝိနေယ္ယဝိနယနောတိ ဧဝမ္ပိ တိဝိဓကလ္ယာဏောယံ ဓမ္မော အတ္ထဗ္ယဉ္ဇနပာရိပူရိယာ သာတ္ထော သဗ္ယဉ္ဇနောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ နေတ္တိပကရဏေ (နေတ္တိ. ၉) –
Evaṃ panassa atthapadasamāyogo byañjanapadasampatti ca veditabbā. Tattha bhagavā akkharehi saṅkāseti, padehi pakāseti, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttāniṃ karoti, niddesehi paññapeti. Tathā hi padāvayavaggahaṇamukhena padaggahaṇaṃ, gahitena ca padena padatthāvabodho gahitapubbasaṅketassa hotīti bhagavā akkharehi saṅkāseti. Yasmā pana akkharehi saṃkhittena dīpiyamāno attho padapariyosāne vākyassa apariyositattā padena paṭhamaṃ pakāsito dīpito hoti, tasmā padehi pakāseti. Vākyapariyosāne pana so attho vivarito vivaṭo kato hotīti byañjanehi vivarati. Yasmā ca pakārehi vākyabhede kate tadattho vibhatto nāma hoti, tasmā ākārehi vibhajati. Tathā vākyāvayavānaṃ paccekaṃ nibbacanavibhāge kate so attho pākaṭo hotīti niruttīhi uttāniṃ karoti. Katanibbacanehi pana vākyāvayavehi vitthāravasena niravasesato desitehi veneyyānaṃ cittaparitosanaṃ buddhinisānañca kataṃ hotīti niddesehi paññapeti. Apica bhagavā akkharehi ugghaṭetvā padehi vineti ugghaṭitaññuṃ, byañjanehi vipañcetvā ākārehi vineti vipañcitaññuṃ, niruttīhi netvā niddesehi vineti neyyaṃ. Evañcāyaṃ dhammo ugghaṭiyamāno ugghaṭitaññuṃ vineti, vipañciyamāno vipañcitaññuṃ, nīyamāno neyyaṃ. Tattha ugghaṭanā ādi, vipañcanā majjhe, nayanaṃ ante. Evaṃ tīsu kālesu tidhā desito dosattayavidhamano guṇattayāvaho tividhavineyyavinayanoti evampi tividhakalyāṇoyaṃ dhammo atthabyañjanapāripūriyā sāttho sabyañjanoti veditabbo. Vuttañhetaṃ nettipakaraṇe (netti. 9) –
‘‘တတ္ထ ဘဂဝာ အက္ခရေဟိ သင္ကာသေတိ, ပဒေဟိ ပကာသေတိ, ဗ္ယဉ္ဇနေဟိ ဝိဝရတိ, အာကာရေဟိ ဝိဘဇတိ, နိရုတ္တီဟိ ဥတ္တာနိံ ကရောတိ, နိဒ္ဒေသေဟိ ပညပေတိ။ တတ္ထ ဘဂဝာ အက္ခရေဟိ စ ပဒေဟိ စ ဥဂ္ဃဋေတိ, ဗ္ယဉ္ဇနေဟိ စ အာကာရေဟိ စ ဝိပဉ္စေတိ, နိရုတ္တီဟိ စ နိဒ္ဒေသေဟိ စ ဝိတ္ထာရေတိ။ တတ္ထ ဥဂ္ဃဋနာ အာဒိ, ဝိပဉ္စနာ မဇ္ဈေ, ဝိတ္ထာရနာ ပရိယောသာနံ။ သောယံ ဓမ္မဝိနယော ဥဂ္ဃဋိယန္တော ဥဂ္ဃဋိတညုံ ပုဂ္ဂလံ ဝိနေတိ, တေန နံ အာဟု အာဒိကလ္ယာဏောတိ။ ဝိပဉ္စိယန္တော ဝိပဉ္စိတညုံ ပုဂ္ဂလံ ဝိနေတိ, တေန နံ အာဟု မဇ္ဈေကလ္ယာဏောတိ။ ဝိတ္ထာရိယန္တော နေယ္ယံ ပုဂ္ဂလံ ဝိနေတိ, တေန နံ အာဟု ပရိယောသာနကလ္ယာဏောတီ’’တိ။
‘‘Tattha bhagavā akkharehi saṅkāseti, padehi pakāseti, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttāniṃ karoti, niddesehi paññapeti. Tattha bhagavā akkharehi ca padehi ca ugghaṭeti, byañjanehi ca ākārehi ca vipañceti, niruttīhi ca niddesehi ca vitthāreti. Tattha ugghaṭanā ādi, vipañcanā majjhe, vitthāranā pariyosānaṃ. Soyaṃ dhammavinayo ugghaṭiyanto ugghaṭitaññuṃ puggalaṃ vineti, tena naṃ āhu ādikalyāṇoti. Vipañciyanto vipañcitaññuṃ puggalaṃ vineti, tena naṃ āhu majjhekalyāṇoti. Vitthāriyanto neyyaṃ puggalaṃ vineti, tena naṃ āhu pariyosānakalyāṇotī’’ti.
အတ္ထဂမ္ဘီရတာတိအာဒီသု အတ္ထော နာမ တန္တိအတ္ထော။ ဓမ္မော တန္တိ။ ပဋိဝေဓော တန္တိယာ တန္တိအတ္ထသ္သ စ ယထာဘူတာဝဗောဓော။ ဒေသနာ နာမ မနသာ ဝဝတ္ထာပိတာယ တန္တိယာ ဒေသနာ။ တေ ပနေတေ အတ္ထာဒယော ယသ္မာ သသာဒီဟိ ဝိယ မဟာသမုဒ္ဒော မန္ဒဗုဒ္ဓီဟိ ဒုက္ခောဂာဟာ အလဗ္ဘနေယ္ယပတိဋ္ဌာ စ, တသ္မာ ဂမ္ဘီရာ။ အထ ဝာ အတ္ထော နာမ ဟေတုဖလံ။ ဓမ္မော ဟေတု။ ဒေသနာ ပညတ္တိ, ယထာဓမ္မံ ဓမ္မာဘိလာပော။ အနုလောမပဋိလောမသင္ခေပဝိတ္ထာရာဒိဝသေန ဝာ ကထနံ။ ပဋိဝေဓော အဘိသမယော, အတ္ထာနုရူပံ ဓမ္မေသု, ဓမ္မာနုရူပံ အတ္ထေသု, ပညတ္တိပထာနုရူပံ ပညတ္တီသု အဝဗောဓော။ တေသံ တေသံ ဝာ ဓမ္မာနံ ပဋိဝိဇ္ဈိတဗ္ဗော လက္ခဏသင္ခာတော အဝိပရီတသဘာဝော။ တေပိ စေတေ အတ္ထာဒယော ယသ္မာ အနုပစိတကုသလသမ္ဘာရေဟိ ဒုပ္ပညေဟိ သသာဒီဟိ ဝိယ မဟာသမုဒ္ဒော ဒုက္ခောဂာဟာ အလဗ္ဘနေယ္ယပတိဋ္ဌာ စ, တသ္မာ ဂမ္ဘီရာ။ တေသု ပဋိဝေဓသ္သပိ အတ္ထသန္နိသ္သိတတ္တာ ဝုတ္တံ ‘‘အတ္ထဂမ္ဘီရတာပဋိဝေဓဂမ္ဘီရတာဟိ သာတ္ထ’’န္တိ အတ္ထဂုဏဒီပနတော။ တာသံ ဓမ္မဒေသနာနံ ဗ္ယဉ္ဇနသန္နိသ္သိတတ္တာ ဝုတ္တံ ‘‘ဓမ္မဂမ္ဘီရတာဒေသနာဂမ္ဘီရတာဟိ သဗ္ယဉ္ဇန’’န္တိ တာသံ ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပတ္တိဒီပနတော။ အတ္ထေသု ပဘေဒဂတံ ဉာဏံ အတ္ထပဋိသမ္ဘိဒာ, အတ္ထဓမ္မနိရုတ္တိပဋိသမ္ဘိဒာသု ပဘေဒဂတံ ဉာဏံ ပဋိဘာနပဋိသမ္ဘိဒာတိ ဣမိသ္သာပိ ပဋိသမ္ဘိဒာယ အတ္ထဝိသယတ္တာ အာဟ ‘‘အတ္ထပဋိဘာနပဋိသမ္ဘိဒာဝိသယတော သာတ္ထ’’န္တိ အတ္ထသမ္ပတ္တိယာ အသတိ တဒဘာဝတော။ ဓမ္မောတိ တန္တိ။ နိရုတ္တီတိ တန္တိပဒာနံ နိဒ္ဓာရေတ္ဝာ ဝစနံ။ တတ္ထ ပဘေဒဂတာနိ ဉာဏာနိ ဓမ္မနိရုတ္တိပဋိသမ္ဘိဒာတိ အာဟ ‘‘ဓမ္မနိရုတ္တိပဋိသမ္ဘိဒာဝိသယတော သဗ္ယဉ္ဇန’’န္တိ အသတိ ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပတ္တိယာ တဒဘာဝတော။
Atthagambhīratātiādīsu attho nāma tantiattho. Dhammo tanti. Paṭivedho tantiyā tantiatthassa ca yathābhūtāvabodho. Desanā nāma manasā vavatthāpitāya tantiyā desanā. Te panete atthādayo yasmā sasādīhi viya mahāsamuddo mandabuddhīhi dukkhogāhā alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Atha vā attho nāma hetuphalaṃ. Dhammo hetu. Desanā paññatti, yathādhammaṃ dhammābhilāpo. Anulomapaṭilomasaṅkhepavitthārādivasena vā kathanaṃ. Paṭivedho abhisamayo, atthānurūpaṃ dhammesu, dhammānurūpaṃ atthesu, paññattipathānurūpaṃ paññattīsu avabodho. Tesaṃ tesaṃ vā dhammānaṃ paṭivijjhitabbo lakkhaṇasaṅkhāto aviparītasabhāvo. Tepi cete atthādayo yasmā anupacitakusalasambhārehi duppaññehi sasādīhi viya mahāsamuddo dukkhogāhā alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Tesu paṭivedhassapi atthasannissitattā vuttaṃ ‘‘atthagambhīratāpaṭivedhagambhīratāhi sāttha’’nti atthaguṇadīpanato. Tāsaṃ dhammadesanānaṃ byañjanasannissitattā vuttaṃ ‘‘dhammagambhīratādesanāgambhīratāhi sabyañjana’’nti tāsaṃ byañjanasampattidīpanato. Atthesu pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, atthadhammaniruttipaṭisambhidāsu pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidāti imissāpi paṭisambhidāya atthavisayattā āha ‘‘atthapaṭibhānapaṭisambhidāvisayato sāttha’’nti atthasampattiyā asati tadabhāvato. Dhammoti tanti. Niruttīti tantipadānaṃ niddhāretvā vacanaṃ. Tattha pabhedagatāni ñāṇāni dhammaniruttipaṭisambhidāti āha ‘‘dhammaniruttipaṭisambhidāvisayato sabyañjana’’nti asati byañjanasampattiyā tadabhāvato.
ပရိက္ခကဇနပ္ပသာဒကန္တီတိ ဧတ္ထ ဣတိ-သဒ္ဒော ဟေတုအတ္ထော။ ယသ္မာ ပရိက္ခကဇနာနံ ကိံကုသလဂဝေသီနံ ပသာဒာဝဟံ, တသ္မာ သာတ္ထံ။ အတ္ထသမ္ပန္နန္တိ ဖလေန ဟေတုနော အနုမာနံ နဒီပူရေန ဝိယ ဥပရိ ဝုဋ္ဌိပဝတ္တိယာ။ သာတ္ထကတာ ပနသ္သ ပဏ္ဍိတဝေဒနီယတာယ, သာ ပရမဂမ္ဘီရသဏ္ဟသုခုမဘာဝတော ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ‘‘ဂမ္ဘီရော ဒုဒ္ဒသော’’တိအာဒိ။ လောကိယဇနပ္ပသာဒကန္တိ သဗ္ယဉ္ဇနန္တိ ယသ္မာ လောကိယဇနသ္သ ပသာဒာဝဟံ, တသ္မာ သဗ္ယဉ္ဇနံ။ လောကိယဇနော ဟိ ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပတ္တိယာ တုသ္သတိ။ ဣဓာပိ ဖလေန ဟေတုနော အနုမာနံ။ သဗ္ယဉ္ဇနတာ ပနသ္သ သဒ္ဓေယ္ယတာယ, သာ အာဒိကလ္ယာဏာဒိဘာဝတော ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အထ ဝာ ပဏ္ဍိတဝေဒနီယတော သာတ္ထန္တိ ပညာပဒဋ္ဌာနတာယ အတ္ထသမ္ပန္နတံ အာဟ, တတော ပရိက္ခကဇနပ္ပသာဒကံ သဒ္ဓေယ္ယတော သဗ္ယဉ္ဇနန္တိ သဒ္ဓာပဒဋ္ဌာနတာယ ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပန္နတံ, တတော လောကိယဇနပ္ပသာဒတန္တိ ဧဝမေတ္ထ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဂမ္ဘီရာဓိပ္ပာယတော သာတ္ထန္တိ အဓိပ္ပာယတော အဂာဓာပာရတာယ အတ္ထသမ္ပန္နံ အညထာ တဒဘာဝတော။ ဥတ္တာနပဒတော သဗ္ယဉ္ဇနန္တိ သုဗောဓသဒ္ဒကတာယ ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပန္နံ ပရမဂမ္ဘီရသ္သပိ အတ္ထသ္သ ဝိနေယ္ယာနံ သုဝိညေယ္ယဘာဝာပာဒနတော။ သဗ္ဗောပေသ အတ္ထသမ္ပတ္တိယာ သာတ္ထံ, ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပတ္တိယာ သဗ္ယဉ္ဇနန္တိ သဗ္ဗပဌမံ ဝုတ္တသ္သေဝ အတ္ထဒ္ဝယသ္သ ပပဉ္စောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ တထာ စေဝ တတ္ထ တတ္ထ သံဝဏ္ဏိတံ။ တထာ ဟေတ္ထ ဝိကပ္ပသ္သ သမုစ္စယသ္သ ဝာ အဂ္ဂဟဏံ။ ဥပနေတဗ္ဗသ္သ အဘာဝတောတိ ပက္ခိပိတဗ္ဗသ္သ ဝောဒာနတ္ထသ္သ အဝုတ္တသ္သ အဘာဝတော။ ကေဝလသဒ္ဒော သကလာဓိဝစနန္တိ အာဟ ‘‘သကလပရိပုဏ္ဏဘာဝေနာ’’တိ , သဗ္ဗဘာဂေဟိ ပရိပုဏ္ဏတာယာတိ အတ္ထော။ အပနေတဗ္ဗသ္သာတိ သံကိလေသဓမ္မသ္သ။
Parikkhakajanappasādakantīti ettha iti-saddo hetuattho. Yasmā parikkhakajanānaṃ kiṃkusalagavesīnaṃ pasādāvahaṃ, tasmā sātthaṃ. Atthasampannanti phalena hetuno anumānaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhipavattiyā. Sātthakatā panassa paṇḍitavedanīyatāya, sā paramagambhīrasaṇhasukhumabhāvato veditabbā. Vuttañhetaṃ ‘‘gambhīro duddaso’’tiādi. Lokiyajanappasādakanti sabyañjananti yasmā lokiyajanassa pasādāvahaṃ, tasmā sabyañjanaṃ. Lokiyajano hi byañjanasampattiyā tussati. Idhāpi phalena hetuno anumānaṃ. Sabyañjanatā panassa saddheyyatāya, sā ādikalyāṇādibhāvato veditabbā. Atha vā paṇḍitavedanīyato sātthanti paññāpadaṭṭhānatāya atthasampannataṃ āha, tato parikkhakajanappasādakaṃ saddheyyato sabyañjananti saddhāpadaṭṭhānatāya byañjanasampannataṃ, tato lokiyajanappasādatanti evamettha attho daṭṭhabbo. Gambhīrādhippāyato sātthanti adhippāyato agādhāpāratāya atthasampannaṃ aññathā tadabhāvato. Uttānapadato sabyañjananti subodhasaddakatāya byañjanasampannaṃ paramagambhīrassapi atthassa vineyyānaṃ suviññeyyabhāvāpādanato. Sabbopesa atthasampattiyā sātthaṃ, byañjanasampattiyā sabyañjananti sabbapaṭhamaṃ vuttasseva atthadvayassa papañcoti daṭṭhabbo. Tathā ceva tattha tattha saṃvaṇṇitaṃ. Tathā hettha vikappassa samuccayassa vā aggahaṇaṃ. Upanetabbassa abhāvatoti pakkhipitabbassa vodānatthassa avuttassa abhāvato. Kevalasaddo sakalādhivacananti āha ‘‘sakalaparipuṇṇabhāvenā’’ti , sabbabhāgehi paripuṇṇatāyāti attho. Apanetabbassāti saṃkilesadhammassa.
ဗ္ရဟ္မစရိယံ ပကာသေတီတိ ဧတ္ထ ပန အယံ ဗ္ရဟ္မစရိယ-သဒ္ဒော ဒာနေ ဝေယ္ယာဝစ္စေ ပဉ္စသိက္ခာပဒသီလေ အပ္ပမညာသု မေထုနဝိရတိယံ သဒာရသန္တောသေ ဝီရိယေ ဥပောသထင္ဂေသု အရိယမဂ္ဂေ သာသနေတိ ဣမေသု အတ္ထေသု ဒိသ္သတိ။
Brahmacariyaṃ pakāsetīti ettha pana ayaṃ brahmacariya-saddo dāne veyyāvacce pañcasikkhāpadasīle appamaññāsu methunaviratiyaṃ sadārasantose vīriye uposathaṅgesu ariyamagge sāsaneti imesu atthesu dissati.
‘‘ကိံ တေ ဝတံ ကိံ ပန ဗ္ရဟ္မစရိယံ၊
‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ,
ကိသ္သ သုစိဏ္ဏသ္သ အယံ ဝိပာကော။
Kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
ဣဒ္ဓီ ဇုတီ ဗလဝီရိယူပပတ္တိ၊
Iddhī jutī balavīriyūpapatti,
ဣဒဉ္စ တေ နာဂမဟာဝိမာနံ။
Idañca te nāgamahāvimānaṃ.
‘‘အဟဉ္စ ဘရိယာ စ မနုသ္သလောကေ၊
‘‘Ahañca bhariyā ca manussaloke,
သဒ္ဓာ ဥဘော ဒာနပတီ အဟုမ္ဟာ။
Saddhā ubho dānapatī ahumhā;
ဩပာနဘူတံ မေ ဃရံ တဒာသိ၊
Opānabhūtaṃ me gharaṃ tadāsi,
သန္တပ္ပိတာ သမဏဗ္ရာဟ္မဏာ စ။
Santappitā samaṇabrāhmaṇā ca.
‘‘တံ မေ ဝတံ တံ ပန ဗ္ရဟ္မစရိယံ၊
‘‘Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ,
တသ္သ သုစိဏ္ဏသ္သ အယံ ဝိပာကော။
Tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
ဣဒ္ဓီ ဇုတီ ဗလဝီရိယူပပတ္တိ၊
Iddhī jutī balavīriyūpapatti,
ဣဒဉ္စ မေ ဓီရ မဟာဝိမာန’’န္တိ။ –
Idañca me dhīra mahāvimāna’’nti. –
ဣမသ္မိဉ္ဟိ ပုဏ္ဏကဇာတကေ (ဇာ. ၂.၂၂.၁၅၉၂-၁၅၉၃, ၁၅၉၅) ဒာနံ ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တံ။
Imasmiñhi puṇṇakajātake (jā. 2.22.1592-1593, 1595) dānaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ.
‘‘ကေန ပာဏိ ကာမဒဒော၊ ကေန ပာဏိ မဓုသ္သဝော။
‘‘Kena pāṇi kāmadado, kena pāṇi madhussavo;
ကေန တေ ဗ္ရဟ္မစရိယေန၊ ပုညံ ပာဏိမ္ဟိ ဣဇ္ဈတိ။
Kena te brahmacariyena, puññaṃ pāṇimhi ijjhati.
‘‘တေန ပာဏိ ကာမဒဒော၊ တေန ပာဏိ မဓုသ္သဝော။
‘‘Tena pāṇi kāmadado, tena pāṇi madhussavo;
တေန မေ ဗ္ရဟ္မစရိယေန၊ ပုညံ ပာဏိမ္ဟိ ဣဇ္ဈတီ’’တိ။ –
Tena me brahmacariyena, puññaṃ pāṇimhi ijjhatī’’ti. –
ဣမသ္မိံ အင္ကုရပေတဝတ္ထုမ္ဟိ (ပေ. ဝ. ၂၇၅, ၂၇၇) ဝေယ္ယာဝစ္စံ ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ‘‘ဧဝံ ခော တံ ဘိက္ခဝေ တိတ္တိရိယံ နာမ ဗ္ရဟ္မစရိယံ အဟောသီ’’တိ (စူဠဝ. ၃၁၁) ဣမသ္မိံ တိတ္တိရဇာတကေ ပဉ္စသိက္ခာပဒသီလံ ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ‘‘တံ ခော ပန မေ ပဉ္စသိခ ဗ္ရဟ္မစရိယံ နေဝ နိဗ္ဗိဒာယ န ဝိရာဂာယ န နိရောဓာယ ယာဝဒေဝ ဗ္ရဟ္မလောကူပပတ္တိယာ’’တိ ဣမသ္မိံ မဟာဂောဝိန္ဒသုတ္တေ (ဒီ. နိ. ၂.၃၂၉) စတသ္သော အပ္ပမညာယော ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တာ။ ‘‘ပရေ အဗ္ရဟ္မစာရီ ဘဝိသ္သန္တိ, မယမေတ္ထ ဗ္ရဟ္မစာရီ ဘဝိသ္သာမာ’’တိ ဣမသ္မိံ သလ္လေခသုတ္တေ (မ. နိ. ၁.၈၃) မေထုနဝိရတိ ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တာ။
Imasmiṃ aṅkurapetavatthumhi (pe. va. 275, 277) veyyāvaccaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ. ‘‘Evaṃ kho taṃ bhikkhave tittiriyaṃ nāma brahmacariyaṃ ahosī’’ti (cūḷava. 311) imasmiṃ tittirajātake pañcasikkhāpadasīlaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ. ‘‘Taṃ kho pana me pañcasikha brahmacariyaṃ neva nibbidāya na virāgāya na nirodhāya yāvadeva brahmalokūpapattiyā’’ti imasmiṃ mahāgovindasutte (dī. ni. 2.329) catasso appamaññāyo ‘‘brahmacariya’’nti vuttā. ‘‘Pare abrahmacārī bhavissanti, mayamettha brahmacārī bhavissāmā’’ti imasmiṃ sallekhasutte (ma. ni. 1.83) methunavirati ‘‘brahmacariya’’nti vuttā.
‘‘မယဉ္စ ဘရိယာ နာတိက္ကမာမ၊
‘‘Mayañca bhariyā nātikkamāma,
အမ္ဟေ စ ဘရိယာ နာတိက္ကမန္တိ။
Amhe ca bhariyā nātikkamanti;
အညတ္ရ တာဟိ ဗ္ရဟ္မစရိယံ စရာမ၊
Aññatra tāhi brahmacariyaṃ carāma,
တသ္မာ ဟိ အမ္ဟံ ဒဟရာ န မီယရေ’’တိ။ –
Tasmā hi amhaṃ daharā na mīyare’’ti. –
မဟာဓမ္မပာလဇာတကေ (ဇာ. ၁.၁၀.၉၇) သဒာရသန္တောသော ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တော။ ‘‘အဘိဇာနာမိ ခော ပနာဟံ, သာရိပုတ္တ, စတုရင္ဂသမန္နာဂတံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ စရိတာ, တပသ္သီ သုဒံ ဟောမီ’’တိ လောမဟံသနသုတ္တေ (မ. နိ. ၁.၁၅၅) ဝီရိယံ ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တံ။
Mahādhammapālajātake (jā. 1.10.97) sadārasantoso ‘‘brahmacariya’’nti vutto. ‘‘Abhijānāmi kho panāhaṃ, sāriputta, caturaṅgasamannāgataṃ brahmacariyaṃ caritā, tapassī sudaṃ homī’’ti lomahaṃsanasutte (ma. ni. 1.155) vīriyaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ.
‘‘ဟီနေန ဗ္ရဟ္မစရိယေန၊ ခတ္တိယေ ဥပပဇ္ဇတိ။
‘‘Hīnena brahmacariyena, khattiye upapajjati;
မဇ္ဈိမေန စ ဒေဝတ္တံ၊ ဥတ္တမေန ဝိသုဇ္ဈတီ’’တိ။ –
Majjhimena ca devattaṃ, uttamena visujjhatī’’ti. –
ဧဝံ (ဇာ. ၂.၂၂.၄၂၉) နိမိဇာတကေ အတ္တဒမနဝသေန ကတော အဋ္ဌင္ဂိကော ဥပောသထော ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တော။ ‘‘ဣဒံ ခော ပန မေ, ပဉ္စသိခ, ဗ္ရဟ္မစရိယံ ဧကန္တနိဗ္ဗိဒာယ ဝိရာဂာယ။ပေ.။ အယမေဝ အရိယော အဋ္ဌင္ဂိကော မဂ္ဂော’’တိ မဟာဂောဝိန္ဒသုတ္တသ္မိံယေဝ (ဒီ. နိ. ၂.၃၂၉) အရိယမဂ္ဂော ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တော။ ‘‘တယိဒံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ ဣဒ္ဓဉ္စေဝ ဖီတဉ္စ ဝိတ္ထာရိကံ ဗာဟုဇညံ ပုထုဘူတံ ယာဝဒေဝ မနုသ္သေဟိ သုပ္ပကာသိတ’’န္တိ ပာသာဒိကသုတ္တေ (ဒီ. နိ. ၃.၁၇၄) သိက္ခတ္တယသင္ဂဟံ သကလသာသနံ ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဣမသ္မိမ္ပိ ဌာနေ ဣဒမေဝ ‘‘ဗ္ရဟ္မစရိယ’’န္တိ အဓိပ္ပေတန္တိ အာဟ ‘‘သိက္ခတ္တယပရိဂ္ဂဟိတတ္တာ’’တိအာဒိ။ သေဋ္ဌေဟီတိ ဗုဒ္ဓာဒီဟိ သေဋ္ဌေဟိ။ သေဋ္ဌဋ္ဌေန ဗ္ရဟ္မဘူတံ ဝာ စရိယံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ။
Evaṃ (jā. 2.22.429) nimijātake attadamanavasena kato aṭṭhaṅgiko uposatho ‘‘brahmacariya’’nti vutto. ‘‘Idaṃ kho pana me, pañcasikha, brahmacariyaṃ ekantanibbidāya virāgāya…pe… ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti mahāgovindasuttasmiṃyeva (dī. ni. 2.329) ariyamaggo ‘‘brahmacariya’’nti vutto. ‘‘Tayidaṃ brahmacariyaṃ iddhañceva phītañca vitthārikaṃ bāhujaññaṃ puthubhūtaṃ yāvadeva manussehi suppakāsita’’nti pāsādikasutte (dī. ni. 3.174) sikkhattayasaṅgahaṃ sakalasāsanaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ. Imasmimpi ṭhāne idameva ‘‘brahmacariya’’nti adhippetanti āha ‘‘sikkhattayapariggahitattā’’tiādi. Seṭṭhehīti buddhādīhi seṭṭhehi. Seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtaṃ vā cariyaṃ brahmacariyaṃ.
သနိဒာနန္တိ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တလက္ခဏေန နိဒာနေန သနိဒာနံ။ သဥပ္ပတ္တိကန္တိ သအဋ္ဌုပ္ပတ္တိကံ။ ဝေနေယ္ယာနံ အနုရူပတောတိ ဝေနေယ္ယာနံ စရိယာဒိအနုရူပတော။ အတ္ထသ္သာတိ ဒေသိယမာနသ္သ သီလာဒိအတ္ထသ္သ။ ဟေတုဒာဟရဏယုတ္တတောတိ ‘‘တံ ကိသ္သ ဟေတု သေယ္ယထာပိ, ဘိက္ခဝေ’’တိ စ အာဒိနာ တတ္ထ တတ္ထ ဟေတုပမဂ္ဂဟဏေန ဟေတုဒာဟရဏေဟိ ယုတ္တတော။ သဒ္ဓာပဋိလာဘေနာတိ ‘‘တေ တံ ဓမ္မံ သုတ္ဝာ တထာဂတေ သဒ္ဓံ ပဋိလဘန္တီ’’တိအာဒိနာ ဝုတ္တသဒ္ဓာပဋိလာဘေန။ ပဋိပတ္တိယာတိ သီလဝိသုဒ္ဓိယာဒိသမ္မာပဋိပတ္တိယာ, ပဋိပတ္တိနိမိတ္တန္တိ အတ္ထော။ အဓိဂမဗ္ယတ္တိတောတိ သစ္စပ္ပဋိဝေဓေန အဓိဂမဝေယ္ယတ္တိယသဗ္ဘာဝတော သာတ္ထံ ကပိလမတာဒိ ဝိယ တုစ္ဆံ နိရတ္ထကံ အဟုတ္ဝာ အတ္ထသမ္ပန္နန္တိ ကတ္ဝာ။ ပရိယတ္တိယာတိ ပရိယတ္တိဓမ္မပရိစယေန။ အာဂမဗ္ယတ္တိတောတိ ဒုရက္ခာတဓမ္မေသု ပရိစယံ ကရောန္တသ္သ ဝိယ သမ္မောဟံ အဇနေတ္ဝာ ဗာဟုသစ္စဝေယ္ယတ္တိယသဗ္ဘာဝတော သဗ္ယဉ္ဇနံ။ ဗ္ယဉ္ဇနသမ္ပတ္တိယာ ဟိ သတိ အာဂမဗ္ယတ္တီတိ။ သီလာဒိပဉ္စဓမ္မက္ခန္ဓယုတ္တတောတိ သီလာဒီဟိ ပဉ္စဟိ ဓမ္မကောဋ္ဌာသေဟိ အဝိရဟိတတ္တာ။ ကေဝလပရိပုဏ္ဏန္တိ အနဝသေသေန သမန္တတော ပုဏ္ဏံ ပူရိတံ။ နိရုပက္ကိလေသတောတိ ဒိဋ္ဌိမာနာဒိဥပက္ကိလေသာဘာဝတော။ နိတ္ထရဏတ္ထာယာတိ ဝဋ္ဋဒုက္ခတော နိသ္သရဏာယ။ လောကာမိသနိရပေက္ခတောတိ ကထဉ္စိပိ တဏ္ဟာသန္နိသ္သယသ္သ အနိသ္သယတော ပရိသုဒ္ဓံ။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – ယော ‘‘ဣမံ ဓမ္မဒေသနံ နိသ္သာယ လာဘံ ဝာ သက္ကာရံ ဝာ လဘိသ္သာမီ’’တိ ဒေသေတိ, တသ္သ အပရိသုဒ္ဓာ ဒေသနာ ဟောတိ။ ဘဂဝာ ပန လောကာမိသနိရပေက္ခော ဟိတဖရဏေန မေတ္တာဘာဝနာယ မုဒုဟဒယော ဥလ္လုမ္ပနသဘာဝသဏ္ဌိတေန စိတ္တေန ဒေသေတိ, တသ္မာ တသ္သ ဒေသနာ ပရိသုဒ္ဓာတိ။
Sanidānanti heṭṭhā vuttalakkhaṇena nidānena sanidānaṃ. Sauppattikanti saaṭṭhuppattikaṃ. Veneyyānaṃanurūpatoti veneyyānaṃ cariyādianurūpato. Atthassāti desiyamānassa sīlādiatthassa. Hetudāharaṇayuttatoti ‘‘taṃ kissa hetu seyyathāpi, bhikkhave’’ti ca ādinā tattha tattha hetupamaggahaṇena hetudāharaṇehi yuttato. Saddhāpaṭilābhenāti ‘‘te taṃ dhammaṃ sutvā tathāgate saddhaṃ paṭilabhantī’’tiādinā vuttasaddhāpaṭilābhena. Paṭipattiyāti sīlavisuddhiyādisammāpaṭipattiyā, paṭipattinimittanti attho. Adhigamabyattitoti saccappaṭivedhena adhigamaveyyattiyasabbhāvato sātthaṃ kapilamatādi viya tucchaṃ niratthakaṃ ahutvā atthasampannanti katvā. Pariyattiyāti pariyattidhammaparicayena. Āgamabyattitoti durakkhātadhammesu paricayaṃ karontassa viya sammohaṃ ajanetvā bāhusaccaveyyattiyasabbhāvato sabyañjanaṃ. Byañjanasampattiyā hi sati āgamabyattīti. Sīlādipañcadhammakkhandhayuttatoti sīlādīhi pañcahi dhammakoṭṭhāsehi avirahitattā. Kevalaparipuṇṇanti anavasesena samantato puṇṇaṃ pūritaṃ. Nirupakkilesatoti diṭṭhimānādiupakkilesābhāvato. Nittharaṇatthāyāti vaṭṭadukkhato nissaraṇāya. Lokāmisanirapekkhatoti kathañcipi taṇhāsannissayassa anissayato parisuddhaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo ‘‘imaṃ dhammadesanaṃ nissāya lābhaṃ vā sakkāraṃ vā labhissāmī’’ti deseti, tassa aparisuddhā desanā hoti. Bhagavā pana lokāmisanirapekkho hitapharaṇena mettābhāvanāya muduhadayo ullumpanasabhāvasaṇṭhitena cittena deseti, tasmā tassa desanā parisuddhāti.
သာဓူတိ အယံ သဒ္ဒော ‘‘သာဓု မေ ဘန္တေ ဘဂဝာ သံခိတ္တေန ဓမ္မံ ဒေသေတူ’’တိအာဒီသု (သံ. နိ. ၄.၉၅) အာယာစနေ ဒိသ္သတိ။ ‘‘သာဓု ဘန္တေတိ ခော သော ဘိက္ခု ဘဂဝတော ဘာသိတံ အဘိနန္ဒိတ္ဝာ အနုမောဒိတ္ဝာ’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၃.၈၆) သမ္ပဋိစ္ဆနေ။ ‘‘သာဓု သာဓု သာရိပုတ္တာ’’တိအာဒီသု (ဒီ. နိ. ၃.၃၄၉) သမ္ပဟံသနေ။ ‘‘တေန ဟိ ဗ္ရာဟ္မဏ သာဓုကံ သုဏောဟီ’’တိအာဒီသု (မ. နိ. ၅.၁၉၂) ဒဠ္ဟီကမ္မေ အာဏတ္တိယဉ္စ ဒိသ္သတိ။
Sādhūti ayaṃ saddo ‘‘sādhu me bhante bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.95) āyācane dissati. ‘‘Sādhu bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.86) sampaṭicchane. ‘‘Sādhu sādhu sāriputtā’’tiādīsu (dī. ni. 3.349) sampahaṃsane. ‘‘Tena hi brāhmaṇa sādhukaṃ suṇohī’’tiādīsu (ma. ni. 5.192) daḷhīkamme āṇattiyañca dissati.
‘‘သာဓု ဓမ္မရုစိ ရာဇာ၊ သာဓု ပညာဏဝာ နရော။
‘‘Sādhu dhammaruci rājā, sādhu paññāṇavā naro;
သာဓု မိတ္တာနမဒ္ဒုဗ္ဘော၊ ပာပသ္သာကရဏံ သုခ’’န္တိ။ –
Sādhu mittānamaddubbho, pāpassākaraṇaṃ sukha’’nti. –
အာဒီသု (ဇာ. ၂.၁၈.၁၀၁) သုန္ဒရေ။ ဣဓာပိ သုန္ဒရေယေဝ ဒဋ္ဌဗ္ဗောတိ အာဟ ‘‘သာဓု ခော ပနာတိ သုန္ဒရံ ခော ပနာ’’တိ။ တတ္ထ သုန္ဒရန္တိ ဘဒ္ဒကံ။ ဘဒ္ဒကတာ စ ပသ္သန္တသ္သ ဟိတသုခာဝဟဘာဝေနာတိ အာဟ ‘‘အတ္ထာဝဟံ သုခာဝဟ’’န္တိ။ တတ္ထ အတ္ထာဝဟန္တိ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကပရမတ္ထသညိတဟိတာဝဟံ။ သုခာဝဟန္တိ ယထာဝုတ္တတိဝိဓသုခာဝဟံ။ တထာရူပာနန္တိ တာဒိသာနံ ။ ယာဒိသေဟိ ပန ဂုဏေဟိ ဘဂဝာ သမန္နာဂတော, တေဟိ စတုပ္ပမာဏိကသ္သ လောကသ္သ သဗ္ဗကာလေပိ အစ္စန္တာယ ပသာဒနီယော တေသံ ယထာဘူတသဘာဝတ္တာတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ယထာရူပော’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ယထာဘုစ္စ။ပေ.။ အရဟတန္တိ ဣမိနာ ဓမ္မပ္ပမာဏာနံ လူခပ္ပမာဏာနဉ္စ သတ္တာနံ ဘဂဝတော ပသာဒာဝဟတံ ဒသ္သေတိ, တံဒသ္သနေန စ ဣတရေသမ္ပိ ရူပပ္ပမာဏဃောသပ္ပမာဏာနံ ပသာဒာဝဟတာ ဒသ္သိတာ ဟောတီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ တဒဝိနာဘာဝတော။ ဗ္ရဟ္မစရိယံ ပကာသေတီတိ ကိတ္တိသဒ္ဒော အဗ္ဘုဂ္ဂတောတိ ဧဝမေတ္ထ သမ္ဗန္ဓောတိ အာဟ ‘‘ဒသ္သနမတ္တမ္ပိ သာဓု ဟောတီတိ ဧဝမဇ္ဈာသယံ ကတ္ဝာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ဒသ္သနမတ္တမ္ပိ သာဓု ဟောတီတိ ဧတ္ထ ကောသိယသကုဏဝတ္ထု ကထေတဗ္ဗံ။
Ādīsu (jā. 2.18.101) sundare. Idhāpi sundareyeva daṭṭhabboti āha ‘‘sādhu kho panāti sundaraṃ kho panā’’ti. Tattha sundaranti bhaddakaṃ. Bhaddakatā ca passantassa hitasukhāvahabhāvenāti āha ‘‘atthāvahaṃ sukhāvaha’’nti. Tattha atthāvahanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthasaññitahitāvahaṃ. Sukhāvahanti yathāvuttatividhasukhāvahaṃ. Tathārūpānanti tādisānaṃ . Yādisehi pana guṇehi bhagavā samannāgato, tehi catuppamāṇikassa lokassa sabbakālepi accantāya pasādanīyo tesaṃ yathābhūtasabhāvattāti dassento ‘‘yathārūpo’’tiādimāha. Tattha yathābhucca…pe… arahatanti iminā dhammappamāṇānaṃ lūkhappamāṇānañca sattānaṃ bhagavato pasādāvahataṃ dasseti, taṃdassanena ca itaresampi rūpappamāṇaghosappamāṇānaṃ pasādāvahatā dassitā hotīti daṭṭhabbaṃ tadavinābhāvato. Brahmacariyaṃ pakāsetīti kittisaddo abbhuggatoti evamettha sambandhoti āha ‘‘dassanamattampi sādhu hotīti evamajjhāsayaṃ katvā’’tiādi. Tattha dassanamattampi sādhu hotīti ettha kosiyasakuṇavatthu kathetabbaṃ.
၂. ယေန ဝာ ကာရဏေနာတိ ဟေတုမ္ဟိ ဣဒံ ကရဏဝစနံ။ ဟေတုအတ္ထော ဟိ ကိရိယာကာရဏံ, န ကရဏံ ဝိယ ကိရိယတ္ထော, တသ္မာ နာနပ္ပကာရဂုဏဝိသေသာဓိဂမတ္ထာ ဣဓ ဥပသင္ကမနကိရိယာတိ ‘‘အန္နေန ဝသတီ’’တိအာဒီသု ဝိယ ဟေတုအတ္ထမေဝေတံ ကရဏဝစနံ ယုတ္တံ, န ကရဏတ္ထံ တသ္သ အယုဇ္ဇမာနတ္တာတိ ဝုတ္တံ ‘‘ယေန ဝာ ကာရဏေနာ’’တိ။ အဝိဘာဂတော ဟိ သတတပ္ပဝတ္တနိရတိသယသာဒုဝိပုလာမတရသသဒ္ဓမ္မဖလတာယသ္သ သာဒုဖလနိစ္စဖလိတမဟာရုက္ခေန ဘဂဝာ ဥပမိတော။ သာဒုဖလူပဘောဂာဓိပ္ပာယဂ္ဂဟဏေနေဝ ဟိ မဟာရုက္ခသ္သ သာဒုဖလတာ ဂဟိတာတိ။ ဥပသင္ကမီတိ ဥပသင္ကမန္တော။ သမ္ပတ္တကာမတာယ ဟိ ကိဉ္စိ ဌာနံ ဂစ္ဆန္တော တံတံပဒေသာတိက္ကမနေန ဥပသင္ကမိ ဥပသင္ကမန္တောတိ ဝတ္တဗ္ဗတံ လဘတိ။ တေနာဟ ‘‘ဂတောတိ ဝုတ္တံ ဟောတီ’’တိ, ဥပဂတောတိ အတ္ထော။ ဥပသင္ကမိတ္ဝာတိ ပုဗ္ဗကာလကိရိယာနိဒ္ဒေသောတိ အာဟ ‘‘ဥပသင္ကမနပရိယောသာနဒီပန’’န္တိ။ တတောတိ ယံ ဌာနံ ပတ္တော ဥပသင္ကမီတိ ဝုတ္တော, တတော ဥပဂတဋ္ဌာနတော။ အာသန္နတရံ ဌာနန္တိ ပဉ္ဟံ ဝာ ပုစ္ဆိတုံ ဓမ္မံ ဝာ သောတုံ သက္ကုဏေယ္ယဋ္ဌာနံ။
2.Yena vā kāraṇenāti hetumhi idaṃ karaṇavacanaṃ. Hetuattho hi kiriyākāraṇaṃ, na karaṇaṃ viya kiriyattho, tasmā nānappakāraguṇavisesādhigamatthā idha upasaṅkamanakiriyāti ‘‘annena vasatī’’tiādīsu viya hetuatthamevetaṃ karaṇavacanaṃ yuttaṃ, na karaṇatthaṃ tassa ayujjamānattāti vuttaṃ ‘‘yena vā kāraṇenā’’ti. Avibhāgato hi satatappavattaniratisayasāduvipulāmatarasasaddhammaphalatāyassa sāduphalaniccaphalitamahārukkhena bhagavā upamito. Sāduphalūpabhogādhippāyaggahaṇeneva hi mahārukkhassa sāduphalatā gahitāti. Upasaṅkamīti upasaṅkamanto. Sampattakāmatāya hi kiñci ṭhānaṃ gacchanto taṃtaṃpadesātikkamanena upasaṅkami upasaṅkamantoti vattabbataṃ labhati. Tenāha ‘‘gatoti vuttaṃ hotī’’ti, upagatoti attho. Upasaṅkamitvāti pubbakālakiriyāniddesoti āha ‘‘upasaṅkamanapariyosānadīpana’’nti. Tatoti yaṃ ṭhānaṃ patto upasaṅkamīti vutto, tato upagataṭṭhānato. Āsannataraṃ ṭhānanti pañhaṃ vā pucchituṃ dhammaṃ vā sotuṃ sakkuṇeyyaṭṭhānaṃ.
ယထာ ခမနီယာဒီနိ ပုစ္ဆန္တောတိ ယထာ ဘဂဝာ ‘‘ကစ္စိ တေ ဗ္ရာဟ္မဏ ခမနီယံ, ကစ္စိ ယာပနီယ’’န္တိအာဒိနာ ခမနီယာဒီနိ ပုစ္ဆန္တော တေန ဗ္ရာဟ္မဏေန သဒ္ဓိံ သမပ္ပဝတ္တမောဒော အဟောသိ။ ပုဗ္ဗဘာသိတာယ တဒနုကရဏေန ဧဝံ သောပိ ဗ္ရာဟ္မဏော ဘဂဝတာ သဒ္ဓိံ သမပ္ပဝတ္တမောဒော အဟောသီတိ ယောဇနာ။ တံ ပန သမပ္ပဝတ္တမောဒတံ ဥပမာယ ဒသ္သေတုံ ‘‘သီတောဒကံ ဝိယာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ သမ္မောဒိတန္တိ သံသန္ဒိတံ။ ဧကီဘာဝန္တိ သမ္မောဒနကိရိယာယ သမာနတံ ဧကရူပတံ။ ခမနီယန္တိ ‘‘ဣဒံ စတုစက္ကံ နဝဒ္ဝာရံ သရီရယန္တံ ဒုက္ခဗဟုလတာယ သဘာဝတော ဒုသ္သဟံ, ကစ္စိ ခမိတုံ သက္ကုဏေယ္ယန္တိ ပုစ္ဆတိ။ ယာပနီယန္တိ ပစ္စယာယတ္တဝုတ္တိကံ စိရပ္ပဗန္ဓသင္ခာတာယ ယာပနာယ ကစ္စိ ယာပေတုံ သက္ကုဏေယ္ယံ။ သီသရောဂာဒိအာဗာဓာဘာဝေန ကစ္စိ အပ္ပာဗာဓံ။ ဒုက္ခဇီဝိကာဘာဝေန ကစ္စိ အပ္ပာတင္ကံ။ တံတံကိစ္စကရဏေ ဥဋ္ဌာနသုခတာယ ကစ္စိ လဟုဋ္ဌာနံ။ တဒနုရူပဗလယောဂတော ကစ္စိ ဗလံ။ သုခဝိဟာရသမ္ဘဝေန ကစ္စိ ဖာသုဝိဟာရော အတ္ထီတိ တတ္ထ တတ္ထ ကစ္စိသဒ္ဒံ ယောဇေတ္ဝာ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော ။ ဗလပ္ပတ္တာ ပီတိ ပီတိယေဝ။ တရုဏပီတိ ပာမောဇ္ဇံ။ သမ္မောဒံ ဇနေတိ ကရောတီတိ သမ္မောဒနိကံ, တဒေဝ သမ္မောဒနီယန္တိ အာဟ ‘‘သမ္မောဒဇနနတော’’တိ။ သမ္မောဒိတဗ္ဗတော သမ္မောဒနီယန္တိ ဣဒံ ပန အတ္ထံ ဒသ္သေန္တော ‘‘သမ္မောဒိတုံ ယုတ္တဘာဝတော’’တိ အာဟ။ သရိတဗ္ဗဘာဝတောတိ အနုသ္သရိတဗ္ဗဘာဝတော။ ‘‘သရဏီယ’’န္တိ ဝတ္တဗ္ဗေ ဒီဃံ ကတ္ဝာ ‘‘သာရဏီယ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ သုယ္ယမာနသုခတောတိ အာပာထမဓုရတမာဟ။ အနုသ္သရိယမာနသုခတောတိ ဝိမဒ္ဒရမဏီယတံ။ ဗ္ယဉ္ဇနပရိသုဒ္ဓတာယာတိ သဘာဝနိရုတ္တိဘာဝေန တသ္သာ ကထာယ ဝစနစာတုရိယမာဟ။ အတ္ထပရိသုဒ္ဓတာယာတိ အတ္ထသ္သ နိရုပက္ကိလေသတံ။ အနေကေဟိ ပရိယာယေဟီတိ အနေကေဟိ ကာရဏေဟိ။
Yathā khamanīyādīni pucchantoti yathā bhagavā ‘‘kacci te brāhmaṇa khamanīyaṃ, kacci yāpanīya’’ntiādinā khamanīyādīni pucchanto tena brāhmaṇena saddhiṃ samappavattamodo ahosi. Pubbabhāsitāya tadanukaraṇena evaṃ sopi brāhmaṇo bhagavatā saddhiṃ samappavattamodo ahosīti yojanā. Taṃ pana samappavattamodataṃ upamāya dassetuṃ ‘‘sītodakaṃ viyā’’tiādi vuttaṃ. Sammoditanti saṃsanditaṃ. Ekībhāvanti sammodanakiriyāya samānataṃ ekarūpataṃ. Khamanīyanti ‘‘idaṃ catucakkaṃ navadvāraṃ sarīrayantaṃ dukkhabahulatāya sabhāvato dussahaṃ, kacci khamituṃ sakkuṇeyyanti pucchati. Yāpanīyanti paccayāyattavuttikaṃ cirappabandhasaṅkhātāya yāpanāya kacci yāpetuṃ sakkuṇeyyaṃ. Sīsarogādiābādhābhāvena kacci appābādhaṃ. Dukkhajīvikābhāvena kacci appātaṅkaṃ. Taṃtaṃkiccakaraṇe uṭṭhānasukhatāya kacci lahuṭṭhānaṃ. Tadanurūpabalayogato kacci balaṃ. Sukhavihārasambhavena kacci phāsuvihāro atthīti tattha tattha kaccisaddaṃ yojetvā attho veditabbo . Balappattā pīti pītiyeva. Taruṇapīti pāmojjaṃ. Sammodaṃ janeti karotīti sammodanikaṃ, tadeva sammodanīyanti āha ‘‘sammodajananato’’ti. Sammoditabbato sammodanīyanti idaṃ pana atthaṃ dassento ‘‘sammodituṃ yuttabhāvato’’ti āha. Saritabbabhāvatoti anussaritabbabhāvato. ‘‘Saraṇīya’’nti vattabbe dīghaṃ katvā ‘‘sāraṇīya’’nti vuttaṃ. Suyyamānasukhatoti āpāthamadhuratamāha. Anussariyamānasukhatoti vimaddaramaṇīyataṃ. Byañjanaparisuddhatāyāti sabhāvaniruttibhāvena tassā kathāya vacanacāturiyamāha. Atthaparisuddhatāyāti atthassa nirupakkilesataṃ. Anekehi pariyāyehīti anekehi kāraṇehi.
အတိဒူရအစ္စာသန္နပဋိက္ခေပေန နာတိဒူရနာစ္စာသန္နံ နာမ ဂဟိတံ, တံ ပန အဝကံသတော ဥဘိန္နံ ပသာရိတဟတ္ထာသင္ဃဋ္ဋနေန ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဂီဝံ ပသာရေတ္ဝာတိ ဂီဝံ ပရိဝတ္တနဝသေန ပသာရေတ္ဝာ။ မေတိ ကတ္တုအတ္ထေ သာမိဝစနန္တိ အာဟ ‘‘မယာ သုတ’’န္တိ။ ဇာတိဗ္ရာဟ္မဏေတိ ဇာတိယာ ဗ္ရာဟ္မဏေ, န ဗာဟိတပာပတာယာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ခဏ္ဍိစ္စာဒိဘာဝံ အာပာဒိတေတိ ခဏ္ဍိတဒန္တပလိတကေသာဒိဘာဝံ သမ္ပာပိတေ။ ဝုဍ္ဎိမရိယာဒပ္ပတ္တေတိ ဝုဍ္ဎိပရိစ္ဆေဒံ သမ္ပတ္တေ, ဝုဍ္ဎိပရိယန္တပ္ပတ္တေတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဇာတိမဟလ္လကတာယာတိ ဥပ္ပတ္တိယာ မဟလ္လကဘာဝေန။ မဟတ္တံ လာတိ ဂဏ္ဟာတီတိ မဟလ္လကော, ဇာတိယာ မဟလ္လကော, န ဝိဘဝာဒိနာတိ ဇာတိမဟလ္လကော။ အဒ္ဓာနန္တိ ဒီဃကာလံ။ ကိတ္တကော ပန သောတိ အာဟ ‘‘ဒ္ဝေ တယော ရာဇပရိဝဋ္ဋေ’’တိ, ဒ္ဝိန္နံ တိဏ္ဏံ ရာဇူနံ ရဇ္ဇပသာသနပဋိပာဋိယောတိ အတ္ထော။ ‘‘အဒ္ဓဂတေ’’တိ ဝတ္ဝာ ကထံ ဝယောဂဟဏံ ဩသာနဝယာပေက္ခန္တိ အာဟ ‘‘ပစ္ဆိမဝယံ အနုပ္ပတ္တေ’’တိ။ ပစ္ဆိမော တတိယဘာဂောတိ သတ္တသဋ္ဌိတော ပဋ္ဌာယ ပစ္ဆိမဝယော ကောဋ္ဌာသော။
Atidūraaccāsannapaṭikkhepena nātidūranāccāsannaṃ nāma gahitaṃ, taṃ pana avakaṃsato ubhinnaṃ pasāritahatthāsaṅghaṭṭanena daṭṭhabbaṃ. Gīvaṃ pasāretvāti gīvaṃ parivattanavasena pasāretvā. Meti kattuatthe sāmivacananti āha ‘‘mayā suta’’nti. Jātibrāhmaṇeti jātiyā brāhmaṇe, na bāhitapāpatāyāti vuttaṃ hoti. Khaṇḍiccādibhāvaṃ āpāditeti khaṇḍitadantapalitakesādibhāvaṃ sampāpite. Vuḍḍhimariyādappatteti vuḍḍhiparicchedaṃ sampatte, vuḍḍhipariyantappatteti vuttaṃ hoti. Jātimahallakatāyāti uppattiyā mahallakabhāvena. Mahattaṃ lāti gaṇhātīti mahallako, jātiyā mahallako, na vibhavādināti jātimahallako. Addhānanti dīghakālaṃ. Kittako pana soti āha ‘‘dve tayo rājaparivaṭṭe’’ti, dvinnaṃ tiṇṇaṃ rājūnaṃ rajjapasāsanapaṭipāṭiyoti attho. ‘‘Addhagate’’ti vatvā kathaṃ vayogahaṇaṃ osānavayāpekkhanti āha ‘‘pacchimavayaṃ anuppatte’’ti. Pacchimo tatiyabhāgoti sattasaṭṭhito paṭṭhāya pacchimavayo koṭṭhāso.
ဒုတိယေ အတ္ထဝိကပ္ပေ ဇိဏ္ဏေတိ နာယံ ဇိဏ္ဏတာ ဝယောမတ္တေန, အထ ခော ကုလပရိဝဋ္ဋေန ပုရာဏတာယာတိ အာဟ ‘‘ဇိဏ္ဏေတိ ပောရာဏေ’’တိအာဒိ။ တေန တေသံ ဗ္ရာဟ္မဏာနံ ကုလဝသေန ဥဒိတောဒိတဘာဝမာဟ။ ‘‘ဝယောအနုပ္ပတ္တေ’’တိ ဣမိနာ ဇာတိဝုဍ္ဎိယာ ဝက္ခမာနတ္တာ ဂုဏဝုဍ္ဎိယာ တတော သာတိသယတ္တာ စ ‘‘ဝုဍ္ဎေတိ သီလာစာရာဒိဂုဏဝုဍ္ဎိယုတ္တေ’’တိ အာဟ။ တထာ ဇာတိမဟလ္လကတာယပိ တေနေဝ ဝက္ခမာနတ္တာ မဟလ္လကေတိ ပဒေန ဝိဘဝမဟတ္တတာ ယောဇိတာ။ မဂ္ဂပဋိပန္နေတိ ဗ္ရာဟ္မဏာနံ ပဋိပတ္တိဝိဓိံ ဥပဂတေ တံ အဝောက္ကမ္မ စရဏတော။ အန္တိမဝယန္တိ ပစ္ဆိမဝယံ။
Dutiye atthavikappe jiṇṇeti nāyaṃ jiṇṇatā vayomattena, atha kho kulaparivaṭṭena purāṇatāyāti āha ‘‘jiṇṇeti porāṇe’’tiādi. Tena tesaṃ brāhmaṇānaṃ kulavasena uditoditabhāvamāha. ‘‘Vayoanuppatte’’ti iminā jātivuḍḍhiyā vakkhamānattā guṇavuḍḍhiyā tato sātisayattā ca ‘‘vuḍḍheti sīlācārādiguṇavuḍḍhiyutte’’ti āha. Tathā jātimahallakatāyapi teneva vakkhamānattā mahallaketi padena vibhavamahattatā yojitā. Maggapaṭipanneti brāhmaṇānaṃ paṭipattividhiṃ upagate taṃ avokkamma caraṇato. Antimavayanti pacchimavayaṃ.
ပစ္စုဋ္ဌာနံ နာမ အာသနာ ဝုဋ္ဌာနန္တိ အာဟ ‘‘နာသနာ ဝုဋ္ဌဟတီ’’တိ, နိသိန္နာသနတော န ဝုဋ္ဌာတီတိ အတ္ထော။ ဧတ္ထ စ ဇိဏ္ဏေ။ပေ.။ ဝယောအနုပ္ပတ္တေတိ ဥပယောဂဝစနံ အာသနာ ဝုဋ္ဌာနကိရိယာပေက္ခံ န ဟောတိ, တသ္မာ ဇိဏ္ဏေ။ပေ.။ ဝယောအနုပ္ပတ္တေ ဒိသ္ဝာတိ အဇ္ဈာဟာရံ ကတ္ဝာ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အထ ဝာ ပစ္စုဂ္ဂမနကိရိယာပေက္ခံ ဥပယောဂဝစနံ, တသ္မာ န ပစ္စုဋ္ဌေတီတိ ဥဋ္ဌာယ ပစ္စုဂ္ဂမနံ န ကရောတီတိ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ပစ္စုဂ္ဂမနမ္ပိ ဟိ ပစ္စုဋ္ဌာနန္တိ ဝုစ္စတိ။ ဝုတ္တဉ္ဟေတံ ‘‘အာစရိယံ ပန ဒူရတောဝ ဒိသ္ဝာ ပစ္စုဋ္ဌာယ ပစ္စုဂ္ဂမနကရဏံ ပစ္စုဋ္ဌာနံ နာမာ’’တိ။ နာသနာ ဝုဋ္ဌာတီတိ ဣမိနာ ပန ပစ္စုဂ္ဂမနာဘာဝသ္သ ဥပလက္ခဏမတ္တံ ဒသ္သိတန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဝိဘာဝနေ နာမ အတ္ထေတိ ပကတိဝိဘာဝနသင္ခာတေ အတ္ထေ, န အဘိဝာဒေတိ ဝာတိ န အဘိဝာဒေတဗ္ဗန္တိ သလ္လက္ခေတီတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။
Paccuṭṭhānaṃ nāma āsanā vuṭṭhānanti āha ‘‘nāsanā vuṭṭhahatī’’ti, nisinnāsanato na vuṭṭhātīti attho. Ettha ca jiṇṇe…pe… vayoanuppatteti upayogavacanaṃ āsanā vuṭṭhānakiriyāpekkhaṃ na hoti, tasmā jiṇṇe…pe… vayoanuppatte disvāti ajjhāhāraṃ katvā attho veditabbo. Atha vā paccuggamanakiriyāpekkhaṃ upayogavacanaṃ, tasmā na paccuṭṭhetīti uṭṭhāya paccuggamanaṃ na karotīti attho veditabbo. Paccuggamanampi hi paccuṭṭhānanti vuccati. Vuttañhetaṃ ‘‘ācariyaṃ pana dūratova disvā paccuṭṭhāya paccuggamanakaraṇaṃ paccuṭṭhānaṃ nāmā’’ti. Nāsanā vuṭṭhātīti iminā pana paccuggamanābhāvassa upalakkhaṇamattaṃ dassitanti daṭṭhabbaṃ. Vibhāvane nāma attheti pakativibhāvanasaṅkhāte atthe, na abhivādeti vāti na abhivādetabbanti sallakkhetīti vuttaṃ hoti.
တံ အညာဏန္တိ ‘‘အယံ မမ အဘိဝာဒနာဒီနိ ကာတုံ အရဟရူပော န ဟောတီ’’တိ အဇာနနဝသေန ပဝတ္တံ အညာဏံ။ ဩလောကေန္တောတိ ‘‘ဒုက္ခံ ခော အဂာရဝော ဝိဟရတိ အပ္ပတိသ္သော, ကိံ နု ခော အဟံ သမဏံ ဝာ ဗ္ရာဟ္မဏံ ဝာ သက္ကရေယ္ယံ, ဂရုံ ကရေယ္ယ’’န္တိအာဒိသုတ္တဝသေန (အ. နိ. ၄.၂၁) ဉာဏစက္ခုနာ ဩလောကေန္တော။ နိပစ္စကာရာရဟန္တိ ပဏိပာတာရဟံ။ သမ္ပတိဇာတောတိ မုဟုတ္တဇာတော, ဇာတသမနန္တရမေဝာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဥတ္တရေန မုခောတိ ဥတ္တရာဘိမုခော, ဥတ္တရဒိသာဘိမုခောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ သတ္တပဒဝီတိဟာရေန ဂန္တ္ဝာ သကလံ ဒသသဟသ္သိလောကဓာတုံ ဩလောကေသိန္တိ ဣဒံ ‘‘ဓမ္မတာ ဧသာ, ဘိက္ခဝေ, သမ္ပတိဇာတော ဗောဓိသတ္တော သမေဟိ ပာဒေဟိ ပတိဋ္ဌဟိတ္ဝာ ဥတ္တရာဘိမုခော သတ္တပဒဝီတိဟာရေန ဂစ္ဆတိ, သေတမ္ဟိ ဆတ္တေ အနုဓာရိယမာနေ သဗ္ဗာ ဒိသာ ဝိလောကေတိ, အာသဘိဉ္စ ဝာစံ ဘာသတီ’’တိ ဧဝံ ပာဠိယံ (ဒီ. နိ. ၂.၃၁) သတ္တပဒဝီတိဟာရူပရိဋ္ဌိတသ္သ ဝိယ သဗ္ဗဒိသာနုဝိလောကနသ္သ ကထိတတ္တာ ဝုတ္တံ, န ပနေတံ ဧဝံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ, သတ္တပဒဝီတိဟာရတော ပဂေဝ ဒိသာဝိလောကနသ္သ ကတတ္တာ။ မဟာသတ္တော ဟိ မနုသ္သာနံ ဟတ္ထတော မုစ္စိတ္ဝာ ပုရတ္ထိမဒိသံ ဩလောကေသိ, အနေကာနိ စက္ကဝာဠသဟသ္သာနိ ဧကင္ဂဏာနိ အဟေသုံ။ တတ္ထ ဒေဝမနုသ္သာ ဂန္ဓမာလာဒီဟိ ပူဇယမာနာ ‘‘မဟာပုရိသ ဣဓ တုမ္ဟေဟိ သဒိသောပိ နတ္ထိ, ကုတော ဥတ္တရိတရော’’တိ အာဟံသု။ ဧဝံ စတသ္သော ဒိသာ စတသ္သော အနုဒိသာ ဟေဋ္ဌာ ဥပရီတိ ဒသပိ ဒိသာ အနုဝိလောကေတ္ဝာ အတ္တနော သဒိသံ အဒိသ္ဝာ ‘‘အယံ ဥတ္တရာ ဒိသာ’’တိ သတ္တပဒဝီတိဟာရေန အဂမာသီတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဩလောကေသိန္တိ မမ ပုညာနုဘာဝေန လောကဝိဝရဏပာဋိဟာရိယေ ဇာတေ ပညာယမာနံ ဒသသဟသ္သိလောကဓာတုံ မံသစက္ခုနာဝ ဩလောကေသိန္တိ အတ္ထော။
Taṃ aññāṇanti ‘‘ayaṃ mama abhivādanādīni kātuṃ araharūpo na hotī’’ti ajānanavasena pavattaṃ aññāṇaṃ. Olokentoti ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso, kiṃ nu kho ahaṃ samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā sakkareyyaṃ, garuṃ kareyya’’ntiādisuttavasena (a. ni. 4.21) ñāṇacakkhunā olokento. Nipaccakārārahanti paṇipātārahaṃ. Sampatijātoti muhuttajāto, jātasamanantaramevāti vuttaṃ hoti. Uttarena mukhoti uttarābhimukho, uttaradisābhimukhoti vuttaṃ hoti. Sattapadavītihārena gantvā sakalaṃ dasasahassilokadhātuṃ olokesinti idaṃ ‘‘dhammatā esā, bhikkhave, sampatijāto bodhisatto samehi pādehi patiṭṭhahitvā uttarābhimukho sattapadavītihārena gacchati, setamhi chatte anudhāriyamāne sabbā disā viloketi, āsabhiñca vācaṃ bhāsatī’’ti evaṃ pāḷiyaṃ (dī. ni. 2.31) sattapadavītihārūpariṭṭhitassa viya sabbadisānuvilokanassa kathitattā vuttaṃ, na panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, sattapadavītihārato pageva disāvilokanassa katattā. Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimadisaṃ olokesi, anekāni cakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā ‘‘mahāpurisa idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā catasso anudisā heṭṭhā uparīti dasapi disā anuviloketvā attano sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttarā disā’’ti sattapadavītihārena agamāsīti veditabbo. Olokesinti mama puññānubhāvena lokavivaraṇapāṭihāriye jāte paññāyamānaṃ dasasahassilokadhātuṃ maṃsacakkhunāva olokesinti attho.
မဟာပုရိသောတိ ဇာတိဂောတ္တကုလပ္ပဒေသာဒိဝသေန မဟန္တပုရိသော။ အဂ္ဂောတိ ဂုဏေဟိ သဗ္ဗပဓာနော။ ဇေဋ္ဌောတိ ဂုဏဝသေနေဝ သဗ္ဗေသံ ဝုဍ္ဎတမော, ဂုဏေဟိ မဟလ္လကတမောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ သေဋ္ဌောတိ ဂုဏဝသေနေဝ သဗ္ဗေသံ ပသတ္ထတမော။ အတ္ထတော ပန ပစ္ဆိမာနိ ဒ္ဝေ ပုရိမသ္သေဝ ဝေဝစနာနီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တယာတိ နိသ္သက္ကေ ကရဏဝစနံ။ ဥတ္တရိတရောတိ အဓိကတရော။ ပတိမာနေသီတိ ပူဇေသိ။ အာသဘိန္တိ ဥတ္တမံ။ မယ္ဟံ အဘိဝာဒနာဒိရဟော ပုဂ္ဂလောတိ မယ္ဟံ အဘိဝာဒနာဒိကိရိယာယ အရဟော အနုစ္ဆဝိကော ပုဂ္ဂလော။ နိစ္စသာပေက္ခတာယ ပနေတ္ထ သမာသော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ တထာဂတာတိ တထာဂတတော, တထာဂတသ္သ သန္တိကာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဧဝရူပန္တိ အဘိဝာဒနာဒိသဘာဝံ။ ပရိပာကသိထိလဗန္ဓနန္တိ ပရိပာကေန သိထိလဗန္ဓနံ။
Mahāpurisoti jātigottakulappadesādivasena mahantapuriso. Aggoti guṇehi sabbapadhāno. Jeṭṭhoti guṇavaseneva sabbesaṃ vuḍḍhatamo, guṇehi mahallakatamoti vuttaṃ hoti. Seṭṭhoti guṇavaseneva sabbesaṃ pasatthatamo. Atthato pana pacchimāni dve purimasseva vevacanānīti veditabbaṃ. Tayāti nissakke karaṇavacanaṃ. Uttaritaroti adhikataro. Patimānesīti pūjesi. Āsabhinti uttamaṃ. Mayhaṃ abhivādanādiraho puggaloti mayhaṃ abhivādanādikiriyāya araho anucchaviko puggalo. Niccasāpekkhatāya panettha samāso daṭṭhabbo. Tathāgatāti tathāgatato, tathāgatassa santikāti vuttaṃ hoti. Evarūpanti abhivādanādisabhāvaṃ. Paripākasithilabandhananti paripākena sithilabandhanaṃ.
၃. တံ ဝစနန္တိ ‘‘နာဟံ တံ ဗ္ရာဟ္မဏာ’’တိအာဒိဝစနံ။ ‘‘နာဟံ အရသရူပော, မာဒိသာ ဝာ အရသရူပာ’’တိ ဝုတ္တေ ဗ္ရာဟ္မဏော ထဒ္ဓော ဘဝေယ္ယ။ တေန ဝုတ္တံ ‘‘စိတ္တမုဒုဘာဝဇနနတ္ထ’’န္တိ။ အယဉ္ဟိ ပရိယာယသဒ္ဒော ဒေသနာဝာရကာရဏေသု ဝတ္တတီတိ ဧတ္ထ ပရိယာယေတိ ဒေသေတဗ္ဗမတ္ထံ အဝဂမေတိ ဗောဓေတီတိ ပရိယာယော, ဒေသနာ။ ပရိယာယတိ အပရာပရံ ပရိဝတ္တေတီတိ ပရိယာယော , ဝာရော။ ပရိယာယတိ အတ္တနော ဖလံ ပရိဂ္ဂဟေတ္ဝာ ဝတ္တတိ, တသ္သ ဝာ ကာရဏဘာဝံ ဂစ္ဆတီတိ ပရိယာယော, ကာရဏန္တိ ဧဝံ ပရိယာယသဒ္ဒသ္သ ဒေသနာဝာရကာရဏေသု ပဝတ္တိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အညာယ သဏ္ဌဟေယ္ယာတိ အရဟတ္တေ ပတိဋ္ဌဟေယ္ယ။ ကတမော ပန သောတိ ပရိယာယာပေက္ခော ပုလ္လိင္ဂနိဒ္ဒေသော, ကတမော သော ပရိယာယောတိ အတ္ထော။ ဇာတိဝသေနာတိ ခတ္တိယာဒိဇာတိဝသေန။ ဥပပတ္တိဝသေနာတိ ဒေဝေသု ဥပပတ္တိဝသေန။ သေဋ္ဌသမ္မတာနမ္ပီတိ အပိ-သဒ္ဒေန ပဂေဝ အသေဋ္ဌသမ္မတာနန္တိ ဒသ္သေတိ။ အဘိနန္ဒန္တာနန္တိ သပ္ပီတိကတဏ္ဟာဝသေန ပမောဒမာနာနံ။ ရဇ္ဇန္တာနန္တိ ဗလဝရာဂဝသေန ရဇ္ဇန္တာနံ။ ရူပာဒိပရိဘောဂေန ဥပ္ပန္နတဏ္ဟာယုတ္တသောမနသ္သဝေဒနာ ရူပတော နိဗ္ဗတ္တိတ္ဝာ ဟဒယတပ္ပနတော အမ္ဗရသာဒယော ဝိယ ‘‘ရူပရသာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ အာဝိဉ္ဆန္တီတိ အာကဍ္ဎန္တိ။ ဝတ္ထာရမ္မဏာဒိသာမဂ္ဂိယန္တိ ဝတ္ထုအာရမ္မဏာဒိကာရဏသာမဂ္ဂိယံ။ အနုက္ခိပန္တောတိ အတ္တုက္ကံသနဝသေန ကထိတေ ဗ္ရာဟ္မဏသ္သ အသပ္ပာယဘာဝတော အတ္တာနံ အနုက္ခိပန္တော အနုက္ကံသေန္တော။
3.Taṃ vacananti ‘‘nāhaṃ taṃ brāhmaṇā’’tiādivacanaṃ. ‘‘Nāhaṃ arasarūpo, mādisā vā arasarūpā’’ti vutte brāhmaṇo thaddho bhaveyya. Tena vuttaṃ ‘‘cittamudubhāvajananattha’’nti. Ayañhi pariyāyasaddo desanāvārakāraṇesu vattatīti ettha pariyāyeti desetabbamatthaṃ avagameti bodhetīti pariyāyo, desanā. Pariyāyati aparāparaṃ parivattetīti pariyāyo, vāro. Pariyāyati attano phalaṃ pariggahetvā vattati, tassa vā kāraṇabhāvaṃ gacchatīti pariyāyo, kāraṇanti evaṃ pariyāyasaddassa desanāvārakāraṇesu pavatti veditabbā. Aññāya saṇṭhaheyyāti arahatte patiṭṭhaheyya. Katamo pana soti pariyāyāpekkho pulliṅganiddeso, katamo so pariyāyoti attho. Jātivasenāti khattiyādijātivasena. Upapattivasenāti devesu upapattivasena. Seṭṭhasammatānampīti api-saddena pageva aseṭṭhasammatānanti dasseti. Abhinandantānanti sappītikataṇhāvasena pamodamānānaṃ. Rajjantānanti balavarāgavasena rajjantānaṃ. Rūpādiparibhogena uppannataṇhāyuttasomanassavedanā rūpato nibbattitvā hadayatappanato ambarasādayo viya ‘‘rūparasā’’ti vuccanti. Āviñchantīti ākaḍḍhanti. Vatthārammaṇādisāmaggiyanti vatthuārammaṇādikāraṇasāmaggiyaṃ. Anukkhipantoti attukkaṃsanavasena kathite brāhmaṇassa asappāyabhāvato attānaṃ anukkhipanto anukkaṃsento.
ဧတသ္မိံ ပနတ္ထေ ကရဏေ သာမိဝစနန္တိ ‘‘ဇဟိတာ’’တိ ဧတသ္မိံ အတ္ထေ။ တထာဂတသ္သာတိ ကရဏေ သာမိဝစနံ, တထာဂတေန ဇဟိတာတိ အတ္ထော။ မူလန္တိ ဘဝမူလံ။ ‘‘တာလဝတ္ထုဝတ္ထုကတာ’’တိ ဝတ္တဗ္ဗေ ‘‘ဩဋ္ဌမုခော’’တိအာဒီသု ဝိယ မဇ္ဈေပဒလောပံ ကတ္ဝာ အကာရဉ္စ ဒီဃံ ကတ္ဝာ ‘‘တာလာဝတ္ထုကတာ’’တိ ဝုတ္တန္တိ အာဟ ‘‘တာလဝတ္ထု ဝိယ နေသံ ဝတ္ထု ကတန္တိ တာလာဝတ္ထုကတာ’’တိ။ တတ္ထ တာလသ္သ ဝတ္ထု တာလဝတ္ထု။ ယထာ အာရာမသ္သ ဝတ္ထုဘူတပုဗ္ဗော ပဒေသော အာရာမသ္သ အဘာဝေ ‘‘အာရာမဝတ္ထူ’’တိ ဝုစ္စတိ, ဧဝံ တာလသ္သ ပတိဋ္ဌိတောကာသော သမူလံ ဥဒ္ဓရိတေ တာလေ ပဒေသမတ္တေ ဌိတေ တာလသ္သ ဝတ္ထုဘူတပုဗ္ဗတ္တာ ‘‘တာလဝတ္ထူ’’တိ ဝုစ္စတိ။ နေသန္တိ ရူပရသာဒီနံ။ ကထံ ပန တာလဝတ္ထု ဝိယ နေသံ ဝတ္ထု ကတန္တိ အာဟ ‘‘ယထာ ဟီ’’တိအာဒိ။ ရူပာဒိပရိဘောဂေန ဥပ္ပန္နတဏ္ဟာယုတ္တသောမနသ္သဝေဒနာသင္ခာတရူပရသာဒီနံ စိတ္တသန္တာနသ္သ အဓိဋ္ဌာနဘာဝတော ဝုတ္တံ ‘‘တေသံ ပုဗ္ဗေ ဥပ္ပန္နပုဗ္ဗဘာဝေန ဝတ္ထုမတ္တေ စိတ္တသန္တာနေ ကတေ’’တိ။ တတ္ထ ပုဗ္ဗေတိ ပုရေ, သရာဂကာလေတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တာလာဝတ္ထုကတာတိ ဝုစ္စန္တီတိ တာလဝတ္ထု ဝိယ အတ္တနော ဝတ္ထုသ္သ ကတတ္တာ ရူပရသာဒယော ‘‘တာလာဝတ္ထုကတာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ဧတေန ပဟီနကိလေသာနံ ပုန ဥပ္ပတ္တိယာ အဘာဝော ဒသ္သိတော။
Etasmiṃ panatthe karaṇe sāmivacananti ‘‘jahitā’’ti etasmiṃ atthe. Tathāgatassāti karaṇe sāmivacanaṃ, tathāgatena jahitāti attho. Mūlanti bhavamūlaṃ. ‘‘Tālavatthuvatthukatā’’ti vattabbe ‘‘oṭṭhamukho’’tiādīsu viya majjhepadalopaṃ katvā akārañca dīghaṃ katvā ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuttanti āha ‘‘tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti tālāvatthukatā’’ti. Tattha tālassa vatthu tālavatthu. Yathā ārāmassa vatthubhūtapubbo padeso ārāmassa abhāve ‘‘ārāmavatthū’’ti vuccati, evaṃ tālassa patiṭṭhitokāso samūlaṃ uddharite tāle padesamatte ṭhite tālassa vatthubhūtapubbattā ‘‘tālavatthū’’ti vuccati. Nesanti rūparasādīnaṃ. Kathaṃ pana tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti āha ‘‘yathā hī’’tiādi. Rūpādiparibhogena uppannataṇhāyuttasomanassavedanāsaṅkhātarūparasādīnaṃ cittasantānassa adhiṭṭhānabhāvato vuttaṃ ‘‘tesaṃ pubbe uppannapubbabhāvena vatthumatte cittasantāne kate’’ti. Tattha pubbeti pure, sarāgakāleti vuttaṃ hoti. Tālāvatthukatāti vuccantīti tālavatthu viya attano vatthussa katattā rūparasādayo ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuccanti. Etena pahīnakilesānaṃ puna uppattiyā abhāvo dassito.
အဝိရုဠ္ဟိဓမ္မတ္တာတိ အဝိရုဠ္ဟိသဘာဝတာယ။ မတ္ထကစ္ဆိန္နော တာလော ပတ္တဖလာဒီနံ အဝတ္ထုဘူတော တာလာဝတ္ထူတိ အာဟ ‘‘မတ္ထကစ္ဆိန္နတာလော ဝိယ ကတာ’’တိ။ ဧတေန ‘‘တာလာဝတ္ထု ဝိယ ကတာတိ တာလာဝတ္ထုကတာ’’တိ အယံ ဝိဂ္ဂဟော ဒသ္သိတော။ ဧတ္ထ ပန အဝတ္ထုဘူတော တာလော ဝိယ ကတာတိ အဝတ္ထုတာလာကတာတိ ဝတ္တဗ္ဗေ ဝိသေသနသ္သ ပဒသ္သ ပရနိပာတံ ကတ္ဝာ ‘‘တာလာဝတ္ထုကတာ’’တိ ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဣမိနာ ပနတ္ထေန ဣဒံ ဒသ္သေတိ – ရူပရသာဒိဝစနေန ဝိပာကဓမ္မဓမ္မာ ဟုတ္ဝာ ပုဗ္ဗေ ဥပ္ပန္နာ ကုသလာကုသလဓမ္မာ ဂဟိတာ, တေ ဥပ္ပန္နာပိ မတ္ထကသဒိသာနံ တဏ္ဟာဝိဇ္ဇာနံ မဂ္ဂသတ္ထေန ဆိန္နတ္တာ အာယတိံ တာလပတ္တသဒိသေ ဝိပာကက္ခန္ဓေ နိဗ္ဗတ္တေတုံ အသမတ္ထာ ဇာတာ, တသ္မာ တာလာဝတ္ထု ဝိယ ကတာတိ တာလာဝတ္ထုကတာ ရူပရသာဒယောတိ။ ဣမသ္မိဉ္ဟိ အတ္ထေ ‘‘အဘိနန္ဒန္တာန’’န္တိ ဣမိနာ ပဒေန ကုသလသောမနသ္သမ္ပိ သင္ဂဟိတန္တိ ဝဒန္တိ။
Aviruḷhidhammattāti aviruḷhisabhāvatāya. Matthakacchinno tālo pattaphalādīnaṃ avatthubhūto tālāvatthūti āha ‘‘matthakacchinnatālo viya katā’’ti. Etena ‘‘tālāvatthu viya katāti tālāvatthukatā’’ti ayaṃ viggaho dassito. Ettha pana avatthubhūto tālo viya katāti avatthutālākatāti vattabbe visesanassa padassa paranipātaṃ katvā ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Iminā panatthena idaṃ dasseti – rūparasādivacanena vipākadhammadhammā hutvā pubbe uppannā kusalākusaladhammā gahitā, te uppannāpi matthakasadisānaṃ taṇhāvijjānaṃ maggasatthena chinnattā āyatiṃ tālapattasadise vipākakkhandhe nibbattetuṃ asamatthā jātā, tasmā tālāvatthu viya katāti tālāvatthukatā rūparasādayoti. Imasmiñhi atthe ‘‘abhinandantāna’’nti iminā padena kusalasomanassampi saṅgahitanti vadanti.
အနဘာဝံကတာတိ ဧတ္ထ အနု-သဒ္ဒော ပစ္ဆာ-သဒ္ဒေန သမာနတ္ထောတိ အာဟ ‘‘ယထာ နေသံ ပစ္ဆာဘာဝော န ဟောတီ’’တိအာဒိ။ အနုအဘာဝံ ဂတာတိ ပစ္ဆာ အနုပ္ပတ္တိဓမ္မတာဝသေန အဘာဝံ ဂတာ ဝိနာသမုပဂတာ, ပဟီနာတိ အတ္ထော။ ‘‘ဣမာ အနစ္ဆရိယာ ဂာထာယော ပဋိဘံသူ’’တိ (မဟာဝ. ၇, ၈) ဧတ္ထ အနစ္ဆရိယသဒ္ဒံ ဥဒာဟရဏဝသေန ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ယထာ အနုအစ္ဆရိယာ အနစ္ဆရိယာ’’တိ။ တတ္ထ အနုအစ္ဆရိယာတိ သဝနကာလေ ဥပရူပရိ ဝိမ္ဟယကရာတိ အတ္ထော။
Anabhāvaṃkatāti ettha anu-saddo pacchā-saddena samānatthoti āha ‘‘yathā nesaṃ pacchābhāvo na hotī’’tiādi. Anuabhāvaṃ gatāti pacchā anuppattidhammatāvasena abhāvaṃ gatā vināsamupagatā, pahīnāti attho. ‘‘Imā anacchariyā gāthāyo paṭibhaṃsū’’ti (mahāva. 7, 8) ettha anacchariyasaddaṃ udāharaṇavasena dassento āha ‘‘yathā anuacchariyā anacchariyā’’ti. Tattha anuacchariyāti savanakāle uparūpari vimhayakarāti attho.
ယဉ္စ ခော တ္ဝံ ဝဒေသိ, သော ပရိယာယော န ဟောတီတိ ယံ ဝန္ဒနာဒိသာမဂ္ဂိရသာဘာဝသင္ခာတံ ကာရဏံ အရသရူပတာယ ဝဒေသိ, တံ ကာရဏံ န ဟောတိ, န ဝိဇ္ဇတီတိ အတ္ထော။ နနု စ ဗ္ရာဟ္မဏော ယံ ဝန္ဒနာဒိသာမဂ္ဂိရသာဘာဝသင္ခာတံ ပရိယာယံ သန္ဓာယ ‘‘အရသရူပော ဘဝံ ဂောတမော’’တိ အာဟ, သော ပရိယာယော နတ္ထီတိ ဝုတ္တေ ဝန္ဒနာဒီနိ ဘဂဝာ ကရောတီတိ အာပဇ္ဇတီတိ ဣမံ အနိဋ္ဌပ္ပသင္ဂံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ကသ္မာ ပန ဘဂဝာ ဧဝမာဟာ’’တိအာဒိ။
Yañca kho tvaṃ vadesi, so pariyāyo na hotīti yaṃ vandanādisāmaggirasābhāvasaṅkhātaṃ kāraṇaṃ arasarūpatāya vadesi, taṃ kāraṇaṃ na hoti, na vijjatīti attho. Nanu ca brāhmaṇo yaṃ vandanādisāmaggirasābhāvasaṅkhātaṃ pariyāyaṃ sandhāya ‘‘arasarūpo bhavaṃ gotamo’’ti āha, so pariyāyo natthīti vutte vandanādīni bhagavā karotīti āpajjatīti imaṃ aniṭṭhappasaṅgaṃ dassento āha ‘‘kasmā pana bhagavā evamāhā’’tiādi.
၄. သဗ္ဗပရိယာယေသူတိ သဗ္ဗဝာရေသု။ သန္ဓာယ ဘာသိတမတ္တန္တိ ယံ သန္ဓာယ ဗ္ရာဟ္မဏော ‘‘နိဗ္ဘောဂော ဘဝံ ဂောတမော’’တိအာဒိမာဟ, ဘဂဝာ စ ယံ သန္ဓာယ နိဗ္ဘောဂတာဒိံ အတ္တနိ အနုဇာနာတိ, တံ သန္ဓာယ ဘာသိတမတ္တံ ။ ဆန္ဒရာဂပရိဘောဂောတိ ဆန္ဒရာဂဝသေန ပရိဘောဂော။ အပရံ ပရိယာယန္တိ အညံ ကာရဏံ။
4.Sabbapariyāyesūti sabbavāresu. Sandhāya bhāsitamattanti yaṃ sandhāya brāhmaṇo ‘‘nibbhogo bhavaṃ gotamo’’tiādimāha, bhagavā ca yaṃ sandhāya nibbhogatādiṃ attani anujānāti, taṃ sandhāya bhāsitamattaṃ . Chandarāgaparibhogoti chandarāgavasena paribhogo. Aparaṃ pariyāyanti aññaṃ kāraṇaṃ.
၅. ကုလသမုဒာစာရကမ္မန္တိ ကုလာစာရသင္ခာတံ ကမ္မံ, ကုလစာရိတ္တန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ အကိရိယန္တိ အကရဏဘာဝံ။ ဒုဋ္ဌု စရိတံ ဒုစ္စရိတံ, ကာယဒ္ဝာရေ ဗာဟုလ္လဝုတ္တိတော ကာယတော ပဝတ္တံ ဒုစ္စရိတန္တိ ကာယဒုစ္စရိတံ။ တံ သရူပတော ဒသ္သေန္တော ‘‘တတ္ထ စာ’’တိအာဒိမာဟ။ ပာဏာတိပာတအဒိန္နာဒာနမိစ္ဆာစာရစေတနာ ဝေဒိတဗ္ဗာတိ ဧတ္ထ (ဣတိဝု. အဋ္ဌ. ၇၄) ပာဏောတိ ပရမတ္ထတော ဇီဝိတိန္ဒ္ရိယံ, ဝောဟာရတော သတ္တော။ ဇီဝိတိန္ဒ္ရိယဉ္စေတ္ထ ရူပာရူပဝသေန ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ရူပဇီဝိတိန္ဒ္ရိယေ ဟိ ဝိကောပိတေ ဣတရမ္ပိ တံသမ္ဗန္ဓတာယ ဝိနသ္သတိ။ သတ္တောတိ စ ခန္ဓသန္တာနော ဂဟေတဗ္ဗော။ တတ္ထ ဟိ သတ္တပညတ္တိ။ သရသေနေဝ ပတနသဘာဝသ္သ အန္တရာ ဧဝ အတီဝ ပာတနံ အတိပာတော, သဏိကံ ပတိတုံ အဒတ္ဝာ သီဃံ ပာတနန္တိ အတ္ထော။ အတိက္ကမ္မ ဝာ သတ္ထာဒီဟိ အဘိဘဝိတ္ဝာ ပာတနံ အတိပာတော, ပာဏသ္သ အတိပာတော ပာဏာတိပာတော, ပာဏဝဓော ပာဏဃာတောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ အတ္ထတော ပန ပာဏေ ပာဏသညိနော ပရသ္သ ဇီဝိတိန္ဒ္ရိယုပစ္ဆေဒကပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ ကာယဝစီဒ္ဝာရာနမညတရပ္ပဝတ္တာ ဝဓကစေတနာ။ ယာယ ဟိ စေတနာယ ဝတ္တမာနသ္သ ဇီဝိတိန္ဒ္ရိယသ္သ နိသ္သယဘူတေသု မဟာဘူတေသု ဥပက္ကမကရဏဟေတုကမဟာဘူတပစ္စယာ ဥပ္ပဇ္ဇနကမဟာဘူတာ နုပ္ပဇ္ဇိသ္သန္တိ, သာ တာဒိသပ္ပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ စေတနာ ပာဏာတိပာတော။ လဒ္ဓုပက္ကမာနိ ဟိ ဘူတာနိ ဣတရဘူတာနိ ဝိယ န ဝိသဒာနီတိ သမာနဇာတိယာနံ ကာရဏာနိ န ဟောန္တိ။
5.Kulasamudācārakammanti kulācārasaṅkhātaṃ kammaṃ, kulacārittanti vuttaṃ hoti. Akiriyanti akaraṇabhāvaṃ. Duṭṭhu caritaṃ duccaritaṃ, kāyadvāre bāhullavuttito kāyato pavattaṃ duccaritanti kāyaduccaritaṃ. Taṃ sarūpato dassento ‘‘tattha cā’’tiādimāha. Pāṇātipātaadinnādānamicchācāracetanāveditabbāti ettha (itivu. aṭṭha. 74) pāṇoti paramatthato jīvitindriyaṃ, vohārato satto. Jīvitindriyañcettha rūpārūpavasena veditabbaṃ. Rūpajīvitindriye hi vikopite itarampi taṃsambandhatāya vinassati. Sattoti ca khandhasantāno gahetabbo. Tattha hi sattapaññatti. Saraseneva patanasabhāvassa antarā eva atīva pātanaṃ atipāto, saṇikaṃ patituṃ adatvā sīghaṃ pātananti attho. Atikkamma vā satthādīhi abhibhavitvā pātanaṃ atipāto, pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Atthato pana pāṇe pāṇasaññino parassa jīvitindriyupacchedakapayogasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānamaññatarappavattā vadhakacetanā. Yāya hi cetanāya vattamānassa jīvitindriyassa nissayabhūtesu mahābhūtesu upakkamakaraṇahetukamahābhūtapaccayā uppajjanakamahābhūtā nuppajjissanti, sā tādisappayogasamuṭṭhāpikā cetanā pāṇātipāto. Laddhupakkamāni hi bhūtāni itarabhūtāni viya na visadānīti samānajātiyānaṃ kāraṇāni na honti.
ဧတ္ထာဟ – ခဏေ ခဏေ နိရုဇ္ဈနသဘာဝေသု သင္ခာရေသု ကော ဟန္တာ, ကော ဝာ ဟညတိ, ယဒိ စိတ္တစေတသိကသန္တာနော, သော အရူပတာယ န ဆေဒနဘေဒနာဒိဝသေန ဝိကောပနသမတ္ထော, နပိ ဝိကောပနီယော။ အထ ရူပသန္တာနော, သော အစေတနတာယ ကဋ္ဌကလိင္ဂရူပမောတိ န တတ္ထ ဆေဒနာဒိနာ ပာဏာတိပာတော လဗ္ဘတိ ယထာ မတသရီရေ။ ပယောဂောပိ ပာဏာတိပာတသ္သ ပဟရဏပ္ပဟာရာဒိ အတီတေသု ဝာ သင္ခာရေသု ဘဝေယ္ယ အနာဂတေသု ဝာ ပစ္စုပ္ပန္နေသု ဝာ, တတ္ထ န တာဝ အတီတာနာဂတေသု သမ္ဘဝတိ တေသံ အဘာဝတော, ပစ္စုပ္ပန္နေသု စ သင္ခာရာနံ ခဏိကတ္တာ သရသေနေဝ နိရုဇ္ဈနသဘာဝတာယ ဝိနာသာဘိမုခေသု နိပ္ပယောဇနော ပယောဂော သိယာ, ဝိနာသသ္သ စ ကာရဏရဟိတတ္တာ န ပဟရဏပ္ပဟာရာဒိပ္ပယောဂဟေတုကံ မရဏံ, နိရီဟကတာယ စ သင္ခာရာနံ ကသ္သ သော ပယောဂော, ခဏိကတ္တာ ဝဓာဓိပ္ပာယသမကာလဘိဇ္ဇနတော ကသ္သ ကိရိယာ, ပရိယောသာနကာလာနဝဋ္ဌာနတော ကသ္သ ဝာ ပာဏာတိပာတကမ္မဗဒ္ဓောတိ?
Etthāha – khaṇe khaṇe nirujjhanasabhāvesu saṅkhāresu ko hantā, ko vā haññati, yadi cittacetasikasantāno, so arūpatāya na chedanabhedanādivasena vikopanasamattho, napi vikopanīyo. Atha rūpasantāno, so acetanatāya kaṭṭhakaliṅgarūpamoti na tattha chedanādinā pāṇātipāto labbhati yathā matasarīre. Payogopi pāṇātipātassa paharaṇappahārādi atītesu vā saṅkhāresu bhaveyya anāgatesu vā paccuppannesu vā, tattha na tāva atītānāgatesu sambhavati tesaṃ abhāvato, paccuppannesu ca saṅkhārānaṃ khaṇikattā saraseneva nirujjhanasabhāvatāya vināsābhimukhesu nippayojano payogo siyā, vināsassa ca kāraṇarahitattā na paharaṇappahārādippayogahetukaṃ maraṇaṃ, nirīhakatāya ca saṅkhārānaṃ kassa so payogo, khaṇikattā vadhādhippāyasamakālabhijjanato kassa kiriyā, pariyosānakālānavaṭṭhānato kassa vā pāṇātipātakammabaddhoti?
ဝုစ္စတေ – ယထာဝုတ္တဝဓကစေတနာသဟိတော သင္ခာရာနံ ပုဉ္ဇော သတ္တသင္ခာတော ဟန္တာ။ တေန ပဝတ္တိတဝဓပ္ပယောဂနိမိတ္တံ အပဂတုသ္မာဝိညာဏဇီဝိတိန္ဒ္ရိယော မတဝောဟာရပ္ပဝတ္တိနိဗန္ဓနော ယထာဝုတ္တဝဓပ္ပယောဂကရဏေ ဥပ္ပဇ္ဇနာရဟော ရူပာရူပဓမ္မသမူဟော ဟညတိ, ကေဝလော ဝာ စိတ္တစေတသိကသန္တာနော။ ဝဓပ္ပယောဂာဝိသယဘာဝေပိ တသ္သ ပဉ္စဝောကာရဘဝေ ရူပသန္တာနာဓီနဝုတ္တိတာယ ရူပသန္တာနေ ပရေန ပယောဇိတဇီဝိတိန္ဒ္ရိယုပစ္ဆေဒကပယောဂဝသေန တန္နိဗ္ဗတ္တိဝိနိဗန္ဓကဝိသဒိသရူပုပ္ပတ္တိယာ ဝိဟတေ ဝိစ္ဆေဒော ဟောတီတိ န ပာဏာတိပာတသ္သ အသမ္ဘဝော, နပိ အဟေတုကော ပာဏာတိပာတော, န စ ပယောဂော နိပ္ပယောဇနော။ ပစ္စုပ္ပန္နေသု သင္ခာရေသု ကတပယောဂဝသေန တဒနန္တရံ ဥပ္ပဇ္ဇနာရဟသ္သ သင္ခာရကလာပသ္သ တထာ အနုပ္ပတ္တိတော ခဏိကာနံ သင္ခာရာနံ ခဏိကမရဏသ္သ ဣဓ မရဏဘာဝေန အနဓိပ္ပေတတ္တာ သန္တတိမရဏသ္သ စ ယထာဝုတ္တနယေန သဟေတုကဘာဝတော န အဟေတုကံ မရဏံ, န စ ကတ္တုရဟိတော ပာဏာတိပာတပယောဂော နိရီဟကေသုပိ သင္ခာရေသု သန္နိဟိတတာမတ္တေန ဥပကာရကေသု အတ္တနော အတ္တနော အနုရူပဖလုပ္ပာဒနိယတေသု ကာရဏေသု ကတ္တုဝောဟာရသိဒ္ဓိတော ယထာ ‘‘ပဒီပော ပကာသေတိ, နိသာကရောဝ စန္ဒိမာ’’တိ။ န စ ကေဝလသ္သ ဝဓာဓိပ္ပာယသဟဘုနော စိတ္တစေတသိကကလာပသ္သ ပာဏာတိပာတော ဣစ္ဆိတဗ္ဗော သန္တာနဝသေန အဝဋ္ဌိတသ္သေဝ ပဋိဇာနနတော။ သန္တာနဝသေန ဝတ္တမာနာနဉ္စ ပဒီပာဒီနံ အတ္ထကိရိယာ ဒိသ္သတီတိ အတ္ထေဝ ပာဏာတိပာတေန ကမ္မဗဒ္ဓော။ အယဉ္စ ဝိစာရော အဒိန္နာဒာနာဒီသုပိ ယထာသမ္ဘဝံ ဝိဘာဝေတဗ္ဗော။
Vuccate – yathāvuttavadhakacetanāsahito saṅkhārānaṃ puñjo sattasaṅkhāto hantā. Tena pavattitavadhappayoganimittaṃ apagatusmāviññāṇajīvitindriyo matavohārappavattinibandhano yathāvuttavadhappayogakaraṇe uppajjanāraho rūpārūpadhammasamūho haññati, kevalo vā cittacetasikasantāno. Vadhappayogāvisayabhāvepi tassa pañcavokārabhave rūpasantānādhīnavuttitāya rūpasantāne parena payojitajīvitindriyupacchedakapayogavasena tannibbattivinibandhakavisadisarūpuppattiyā vihate vicchedo hotīti na pāṇātipātassa asambhavo, napi ahetuko pāṇātipāto, na ca payogo nippayojano. Paccuppannesu saṅkhāresu katapayogavasena tadanantaraṃ uppajjanārahassa saṅkhārakalāpassa tathā anuppattito khaṇikānaṃ saṅkhārānaṃ khaṇikamaraṇassa idha maraṇabhāvena anadhippetattā santatimaraṇassa ca yathāvuttanayena sahetukabhāvato na ahetukaṃ maraṇaṃ, na ca katturahito pāṇātipātapayogo nirīhakesupi saṅkhāresu sannihitatāmattena upakārakesu attano attano anurūpaphaluppādaniyatesu kāraṇesu kattuvohārasiddhito yathā ‘‘padīpo pakāseti, nisākarova candimā’’ti. Na ca kevalassa vadhādhippāyasahabhuno cittacetasikakalāpassa pāṇātipāto icchitabbo santānavasena avaṭṭhitasseva paṭijānanato. Santānavasena vattamānānañca padīpādīnaṃ atthakiriyā dissatīti attheva pāṇātipātena kammabaddho. Ayañca vicāro adinnādānādīsupi yathāsambhavaṃ vibhāvetabbo.
သော (မ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၈၉; ဓ. သ. အဋ္ဌ. အကုသလကမ္မပထကထာ) စ ပာဏာတိပာတော ဂုဏဝိရဟိတေသု တိရစ္ဆာနဂတာဒီသု ပာဏေသု ခုဒ္ဒကေ ပာဏေ အပ္ပသာဝဇ္ဇော, မဟန္တေ မဟာသာဝဇ္ဇော။ ကသ္မာ? ပယောဂမဟန္တတာယ, ပယောဂသမတ္တေပိ ဝတ္ထုမဟန္တတာယ။ ဂုဏဝန္တေသု မနုသ္သာဒီသု အပ္ပဂုဏေ ပာဏေ အပ္ပသာဝဇ္ဇော, မဟာဂုဏေ မဟာသာဝဇ္ဇော။ သရီရဂုဏာနံ ပန သမဘာဝေ သတိပိ ကိလေသာနံ ဥပက္ကမာနဉ္စ မုဒုတာယ အပ္ပသာဝဇ္ဇော, တိဗ္ဗတာယ မဟာသာဝဇ္ဇောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
So (ma. ni. aṭṭha. 1.89; dha. sa. aṭṭha. akusalakammapathakathā) ca pāṇātipāto guṇavirahitesu tiracchānagatādīsu pāṇesu khuddake pāṇe appasāvajjo, mahante mahāsāvajjo. Kasmā? Payogamahantatāya, payogasamattepi vatthumahantatāya. Guṇavantesu manussādīsu appaguṇe pāṇe appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo. Sarīraguṇānaṃ pana samabhāve satipi kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjoti veditabbo.
ကာယဝာစာဟိ န ဒိန္နန္တိ အဒိန္နံ, ပရသန္တကံ, တသ္သ အာဒာနံ အဒိန္နာဒာနံ။ ပရသ္သဟရဏံ ထေယ္ယံ, စောရိကာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ အတ္ထတော ပန ပရပရိဂ္ဂဟေ ပရပရိဂ္ဂဟိတသညိနော တဒာဒာယကဥပက္ကမသမုဋ္ဌာပိကာ ကာယဝစီဒ္ဝာရာနမညတရဒ္ဝာရပ္ပဝတ္တာ ထေယ္ယစေတနာ။ တံ ဟီနေ ပရသန္တကေ အပ္ပသာဝဇ္ဇံ, ပဏီတေ မဟာသာဝဇ္ဇံ။ ကသ္မာ? ဝတ္ထုပဏီတတာယ။ ဝတ္ထုသမတ္တေ သတိ ဂုဏာဓိကာနံ သန္တကေ ဝတ္ထုသ္မိံ မဟာသာဝဇ္ဇံ, တံတံဂုဏာဓိကံ ဥပာဒာယ တတော တတော ဟီနဂုဏသ္သ သန္တကေ ဝတ္ထုသ္မိံ အပ္ပသာဝဇ္ဇံ။
Kāyavācāhi na dinnanti adinnaṃ, parasantakaṃ, tassa ādānaṃ adinnādānaṃ. Parassaharaṇaṃ theyyaṃ, corikāti vuttaṃ hoti. Atthato pana parapariggahe parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānamaññataradvārappavattā theyyacetanā. Taṃ hīne parasantake appasāvajjaṃ, paṇīte mahāsāvajjaṃ. Kasmā? Vatthupaṇītatāya. Vatthusamatte sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ, taṃtaṃguṇādhikaṃ upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ.
မိစ္ဆာ စရဏံ မိစ္ဆာစာရော, မေထုနသမာစာရေသု ဧကန္တနိန္ဒိတော လာမကာစာရော။ သော ပန လက္ခဏတော အသဒ္ဓမ္မာဓိပ္ပာယေန ကာယဒ္ဝာရပ္ပဝတ္တာ အဂမနီယဋ္ဌာနဝီတိက္ကမစေတနာ။ သော ပနေသ မိစ္ဆာစာရော သီလာဒိဂုဏဝိရဟိတေ အဂမနီယဋ္ဌာနေ အပ္ပသာဝဇ္ဇော, သီလာဒိဂုဏသမ္ပန္နေ မဟာသာဝဇ္ဇော။ တသ္သ စတ္တာရော သမ္ဘာရာ – အဂမနီယဝတ္ထု, တသ္မိံ သေဝနစိတ္တံ, သေဝနပယောဂော, မဂ္ဂေနမဂ္ဂပ္ပဋိပတ္တိအဓိဝာသနန္တိ။ ဧကော ပယောဂော သာဟတ္ထိကော ဧဝ။
Micchā caraṇaṃ micchācāro, methunasamācāresu ekantanindito lāmakācāro. So pana lakkhaṇato asaddhammādhippāyena kāyadvārappavattā agamanīyaṭṭhānavītikkamacetanā. So panesa micchācāro sīlādiguṇavirahite agamanīyaṭṭhāne appasāvajjo, sīlādiguṇasampanne mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā – agamanīyavatthu, tasmiṃ sevanacittaṃ, sevanapayogo, maggenamaggappaṭipattiadhivāsananti. Eko payogo sāhatthiko eva.
ဝစီဒ္ဝာရေ ဗာဟုလ္လဝုတ္တိတော ဝာစတော ပဝတ္တံ ဒုစ္စရိတန္တိ ဝစီဒုစ္စရိတံ။ တံ သရူပတော ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘မုသာဝာဒပိသုဏဝာစာဖရုသဝာစာသမ္ဖပ္ပလာပစေတနာ ဝေဒိတဗ္ဗာ’’တိ။ တတ္ထ မုသာတိ အဘူတံ အတစ္ဆံ ဝတ္ထု။ မုသာ ဝဒီယတိ ဝုစ္စတိ ဧတာယာတိ မုသာဝာဒော, အတထံ ဝတ္ထုံ တထတော ပရံ ဝိညာပေတုကာမသ္သ တထာဝိညတ္တိသမုဋ္ဌာပိကာ စေတနာ။ သော ယမတ္ထံ ဘဉ္ဇတိ, တသ္သ အပ္ပတာယ အပ္ပသာဝဇ္ဇော, မဟန္တတာယ မဟာသာဝဇ္ဇော။ အပိစ ဂဟဋ္ဌာနံ အတ္တနော သန္တကံ အဒာတုကာမတာယ နတ္ထီတိ အာဒိနယပ္ပဝတ္တော အပ္ပသာဝဇ္ဇော, သက္ခိနာ ဟုတ္ဝာ အတ္ထဘဉ္ဇနတ္ထံ ဝုတ္တော မဟာသာဝဇ္ဇော။ ပဗ္ဗဇိတာနံ အပ္ပကမ္ပိ တေလံ ဝာ သပ္ပိံ ဝာ လဘိတ္ဝာ ဟသာဓိပ္ပာယေန ‘‘အဇ္ဇ ဂာမေ တေလံ နဒီ မညေ သန္ဒတီ’’တိ ပူရဏကထာနယေန ပဝတ္တော အပ္ပသာဝဇ္ဇော, အဒိဋ္ဌံယေဝ ပန ဒိဋ္ဌန္တိအာဒိနာ နယေန ဝဒန္တာနံ မဟာသာဝဇ္ဇော။ တသ္သ စတ္တာရော သမ္ဘာရာ ဟောန္တိ – အတထံ ဝတ္ထု, ဝိသံဝာဒနစိတ္တံ, တဇ္ဇော ဝာယာမော, ပရသ္သ တဒတ္ထဝိညာပနန္တိ။ ဧကော ပယောဂော သာဟတ္ထိကောဝ။ သော ကာယေန ဝာ ကာယပဋိဗဒ္ဓေန ဝာ ဝာစာယ ဝာ ပရဝိသံဝာဒကကိရိယာကရဏေ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ တာယ စေ ကိရိယာယ ပရော တမတ္ထံ ဇာနာတိ, အယံ ကိရိယာသမုဋ္ဌာပိကစေတနာက္ခဏေယေဝ မုသာဝာဒကမ္မုနာ ဗဇ္ဈတိ။ ယသ္မာ ပန ယထာ ကာယကာယပဋိဗဒ္ဓဝာစာဟိ ပရံ ဝိသံဝာဒေတိ, တထာ ‘‘ဣဒမသ္သ ဘဏာဟီ’’တိ အာဏာပေန္တောပိ, ပဏ္ဏံ လိခိတ္ဝာ ပုရတော နိသ္သဇ္ဇန္တောပိ, ‘‘အယံ အတ္ထော ဧဝံ ဝေဒိတဗ္ဗော’’တိ ကုဋ္ဋာဒီသု လိခိတ္ဝာ ဌပေန္တောပိ, တသ္မာ ဧတ္ထ အာဏတ္တိကနိသ္သဂ္ဂိယထာဝရာပိ ပယောဂာ ယုဇ္ဇန္တိ။ အဋ္ဌကထာသု ပန အနာဂတတ္တာ ဝီမံသိတ္ဝာ ဂဟေတဗ္ဗာ။
Vacīdvāre bāhullavuttito vācato pavattaṃ duccaritanti vacīduccaritaṃ. Taṃ sarūpato dassento āha ‘‘musāvādapisuṇavācāpharusavācāsamphappalāpacetanā veditabbā’’ti. Tattha musāti abhūtaṃ atacchaṃ vatthu. Musā vadīyati vuccati etāyāti musāvādo, atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññattisamuṭṭhāpikā cetanā. So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo. Apica gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya natthīti ādinayappavatto appasāvajjo, sakkhinā hutvā atthabhañjanatthaṃ vutto mahāsāvajjo. Pabbajitānaṃ appakampi telaṃ vā sappiṃ vā labhitvā hasādhippāyena ‘‘ajja gāme telaṃ nadī maññe sandatī’’ti pūraṇakathānayena pavatto appasāvajjo, adiṭṭhaṃyeva pana diṭṭhantiādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā honti – atathaṃ vatthu, visaṃvādanacittaṃ, tajjo vāyāmo, parassa tadatthaviññāpananti. Eko payogo sāhatthikova. So kāyena vā kāyapaṭibaddhena vā vācāya vā paravisaṃvādakakiriyākaraṇe daṭṭhabbo. Tāya ce kiriyāya paro tamatthaṃ jānāti, ayaṃ kiriyāsamuṭṭhāpikacetanākkhaṇeyeva musāvādakammunā bajjhati. Yasmā pana yathā kāyakāyapaṭibaddhavācāhi paraṃ visaṃvādeti, tathā ‘‘idamassa bhaṇāhī’’ti āṇāpentopi, paṇṇaṃ likhitvā purato nissajjantopi, ‘‘ayaṃ attho evaṃ veditabbo’’ti kuṭṭādīsu likhitvā ṭhapentopi, tasmā ettha āṇattikanissaggiyathāvarāpi payogā yujjanti. Aṭṭhakathāsu pana anāgatattā vīmaṃsitvā gahetabbā.
ပိသတီတိ ပိသုဏာ, သမဂ္ဂေ သတ္တေ အဝယဝဘူတေ ဝဂ္ဂေ ဘိန္နေ ကရောတီတိ အတ္ထော။ နိရုတ္တိနယေန ဝာ ပိယသုညကရဏတော ပိသုဏာ။ ယာယ ဟိ ဝာစာယ ယသ္သ တံ ဝာစံ ဘာသတိ, တသ္သ ဟဒယေ အတ္တနော ပိယဘာဝံ, ပရသ္သ စ ပိယသုညဘာဝံ ကရောတိ, သာ ပိသုဏဝာစာ။ လက္ခဏတော ပန သံကိလိဋ္ဌစိတ္တသ္သ ပရေသံ ဝာ ဘေဒာယ အတ္တနော ပိယကမ္ယတာယ ဝာ ကာယဝစီပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ စေတနာ ပိသုဏဝာစာ ပိသုဏံ ဝဒတိ ဧတာယာတိ ကတ္ဝာ။ သာ ယသ္သ ဘေဒံ ကရောတိ, တသ္သ အပ္ပဂုဏတာယ အပ္ပသာဝဇ္ဇာ, မဟာဂုဏတာယ မဟာသာဝဇ္ဇာ။ တသ္သာ စတ္တာရော သမ္ဘာရာ – ဘိန္ဒိတဗ္ဗော ပရော, ‘‘ဣတိ ဣမေ နာနာ ဘဝိသ္သန္တိ ဝိနာ ဘဝိသ္သန္တီ’’တိ ဘေဒပုရေက္ခာရတာ ဝာ ‘‘ဣတိ အဟံ ပိယော ဘဝိသ္သာမိ ဝိသ္သာသိကော’’တိ ပိယကမ္ယတာ ဝာ, တဇ္ဇော ဝာယာမော, တသ္သ တဒတ္ထဝိဇာနနန္တိ။ ပရေ ပန အဘိန္နေ ကမ္မပထဘေဒော နတ္ထိ, ဘိန္နေ ဧဝ ဟောတိ။
Pisatīti pisuṇā, samagge satte avayavabhūte vagge bhinne karotīti attho. Niruttinayena vā piyasuññakaraṇato pisuṇā. Yāya hi vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati, tassa hadaye attano piyabhāvaṃ, parassa ca piyasuññabhāvaṃ karoti, sā pisuṇavācā. Lakkhaṇato pana saṃkiliṭṭhacittassa paresaṃ vā bhedāya attano piyakamyatāya vā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā pisuṇavācā pisuṇaṃ vadati etāyāti katvā. Sā yassa bhedaṃ karoti, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā cattāro sambhārā – bhinditabbo paro, ‘‘iti ime nānā bhavissanti vinā bhavissantī’’ti bhedapurekkhāratā vā ‘‘iti ahaṃ piyo bhavissāmi vissāsiko’’ti piyakamyatā vā, tajjo vāyāmo, tassa tadatthavijānananti. Pare pana abhinne kammapathabhedo natthi, bhinne eva hoti.
ဖရုသယတီတိ ဖရုသာ, ဝာစာ။ ယာယ ဟိ ဝာစာယ အတ္တာနမ္ပိ ပရမ္ပိ ဖရုသံ သိနေဟာဘာဝေန လူခံ ကရောတိ, သာ ဖရုသဝာစာ။ အထ ဝာ သယမ္ပိ ဖရုသာ ဒောမနသ္သသမုဋ္ဌိတတ္တာ သဘာဝေနပိ ကက္ကသာ နေဝ ကဏ္ဏသုခာ န ဟဒယသုခာတိ ဖရုသဝာစာ။ ဧတ္ထ ပန ပရေသံ မမ္မစ္ဆေဒနဝသေန ပဝတ္တိယာ ဧကန္တနိဋ္ဌုရတာယ သဘာဝေန ကာရဏဝောဟာရေန စ ဝာစာယ ဖရုသသဒ္ဒပ္ပဝတ္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။ တံ ဖရုသံ ဝဒတိ ဧတာယာတိ ဖရုသဝာစာ, ပရသ္သ မမ္မစ္ဆေဒကကာယဝစီပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ ဧကန္တဖရုသာ စေတနာ။ တသ္သာ အာဝိဘာဝတ္ထမိဒံ ဝတ္ထု – ဧကော ကိရ ဒာရကော မာတု ဝစနံ အနာဒိယိတ္ဝာ အရညံ ဂစ္ဆတိ, တံ မာတာ နိဝတ္တေတုံ အသက္ကောန္တီ ‘‘စဏ္ဍာ တံ မဟိံသီ အနုဗန္ဓတူ’’တိ အက္ကောသိ။ အထသ္သ တထေဝ အရညေ မဟိံသီ ဥဋ္ဌာသိ။ ဒာရကော ‘‘ယံ မမ မာတာ မုခေန ကထေသိ, တံ မာ ဟောတု။ ယံ စိတ္တေန စိန္တေသိ, တံ ဟောတူ’’တိ သစ္စကိရိယမကာသိ။ မဟိံသီ တတ္ထေဝ ဗဒ္ဓာ ဝိယ အဋ္ဌာသိ ။ ဧဝံ မမ္မစ္ဆေဒကောပိ ပယောဂော စိတ္တသဏ္ဟတာယ ဖရုသဝာစာ န ဟောတိ။ မာတာပိတရော ဟိ ကဒာစိ ပုတ္တကေ ဧဝမ္ပိ ဝဒန္တိ ‘‘စောရာ ဝော ခဏ္ဍာခဏ္ဍိကံ ကရောန္တူ’’တိ, ဥပ္ပလပတ္တမ္ပိ စ နေသံ ဥပရိ ပတန္တံ န ဣစ္ဆန္တိ။ အာစရိယုပဇ္ဈာယာ စ ကဒာစိ နိသ္သိတကေ ဧဝံ ဝဒန္တိ ‘‘ကိံ ဣမေ အဟိရိကာ အနောတ္တပ္ပိနော စရန္တိ, နိဒ္ဓမထ နေ’’တိ။ အထ စ နေသံ အာဂမာဓိဂမသမ္ပတ္တိံ ဣစ္ဆန္တိ, ယထာ စိတ္တသဏ္ဟတာယ ဖရုသဝာစာ န ဟောတိ, ဧဝံ ဝစနသဏ္ဟတာယ အဖရုသဝာစာပိ န ဟောတိ။ န ဟိ မာရာပေတုကာမသ္သ ‘‘ဣမံ သုခံ သယာပေထာ’’တိ ဝစနံ အဖရုသဝာစာ ဟောတိ, စိတ္တဖရုသတာယ ပန ဧသာ ဖရုသဝာစာဝ။ သာ ယံ သန္ဓာယ ပဝတ္တိတာ, တသ္သ အပ္ပဂုဏတာယ အပ္ပသာဝဇ္ဇာ, မဟာဂုဏတာယ မဟာသာဝဇ္ဇာ။ တသ္သာ တယော သမ္ဘာရာ – အက္ကောသိတဗ္ဗော ပရော, ကုပိတစိတ္တံ, အက္ကောသနာတိ။
Pharusayatīti pharusā, vācā. Yāya hi vācāya attānampi parampi pharusaṃ sinehābhāvena lūkhaṃ karoti, sā pharusavācā. Atha vā sayampi pharusā domanassasamuṭṭhitattā sabhāvenapi kakkasā neva kaṇṇasukhā na hadayasukhāti pharusavācā. Ettha pana paresaṃ mammacchedanavasena pavattiyā ekantaniṭṭhuratāya sabhāvena kāraṇavohārena ca vācāya pharusasaddappavatti daṭṭhabbā. Taṃ pharusaṃ vadati etāyāti pharusavācā, parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusā cetanā. Tassā āvibhāvatthamidaṃ vatthu – eko kira dārako mātu vacanaṃ anādiyitvā araññaṃ gacchati, taṃ mātā nivattetuṃ asakkontī ‘‘caṇḍā taṃ mahiṃsī anubandhatū’’ti akkosi. Athassa tatheva araññe mahiṃsī uṭṭhāsi. Dārako ‘‘yaṃ mama mātā mukhena kathesi, taṃ mā hotu. Yaṃ cittena cintesi, taṃ hotū’’ti saccakiriyamakāsi. Mahiṃsī tattheva baddhā viya aṭṭhāsi . Evaṃ mammacchedakopi payogo cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti. Mātāpitaro hi kadāci puttake evampi vadanti ‘‘corā vo khaṇḍākhaṇḍikaṃ karontū’’ti, uppalapattampi ca nesaṃ upari patantaṃ na icchanti. Ācariyupajjhāyā ca kadāci nissitake evaṃ vadanti ‘‘kiṃ ime ahirikā anottappino caranti, niddhamatha ne’’ti. Atha ca nesaṃ āgamādhigamasampattiṃ icchanti, yathā cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti, evaṃ vacanasaṇhatāya apharusavācāpi na hoti. Na hi mārāpetukāmassa ‘‘imaṃ sukhaṃ sayāpethā’’ti vacanaṃ apharusavācā hoti, cittapharusatāya pana esā pharusavācāva. Sā yaṃ sandhāya pavattitā, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā tayo sambhārā – akkositabbo paro, kupitacittaṃ, akkosanāti.
သံ သုခံ ဟိတဉ္စ ဖလတိ ဝိသရတိ ဝိနာသေတီတိ သမ္ဖံ, အတ္တနော ပရေသဉ္စ အနုပကာရကံ ယံ ကိဉ္စိ, သမ္ဖံ ပလပတိ ဧတာယာတိ သမ္ဖပ္ပလာပော, အနတ္ထဝိညာပိကကာယဝစီပယောဂသမဥဋ္ဌာပိကာ အကုသလစေတနာ။ သော အာသေဝနမန္ဒတာယ အပ္ပသာဝဇ္ဇော, အာသေဝနမဟန္တတာယ မဟာသာဝဇ္ဇော။ တသ္သ ဒ္ဝေ သမ္ဘာရာ – ဘာရတယုဒ္ဓသီတာဟရဏာဒိနိရတ္ထကကထာပုရေက္ခာရတာ, တထာရူပီကထာကထနဉ္စ။ ပရေ ပန တံ ကထံ အဂဏ္ဟန္တေ ကမ္မပထဘေဒော နတ္ထိ, ပရေန ပန သမ္ဖပ္ပလာပေ ဂဟိတေယေဝ ဟောတိ။
Saṃ sukhaṃ hitañca phalati visarati vināsetīti samphaṃ, attano paresañca anupakārakaṃ yaṃ kiñci, samphaṃ palapati etāyāti samphappalāpo, anatthaviññāpikakāyavacīpayogasamauṭṭhāpikā akusalacetanā. So āsevanamandatāya appasāvajjo, āsevanamahantatāya mahāsāvajjo. Tassa dve sambhārā – bhāratayuddhasītāharaṇādiniratthakakathāpurekkhāratā, tathārūpīkathākathanañca. Pare pana taṃ kathaṃ agaṇhante kammapathabhedo natthi, parena pana samphappalāpe gahiteyeva hoti.
အဘိဇ္ဈာဗ္ယာပာဒမိစ္ဆာဒိဋ္ဌိယောတိ ဧတ္ထ ပရသမ္ပတ္တိံ အဘိမုခံ ဈာယတီတိ အဘိဇ္ဈာ, ပရသမ္ပတ္တီသု လောဘော။ သာ ပန ‘‘အဟော ဝတ ဣဒံ မမသ္သာ’’တိ ဧဝံ ပရဘဏ္ဍာဘိဇ္ဈာယနလက္ခဏာ။ အဒိန္နာဒာနံ ဝိယ အပ္ပသာဝဇ္ဇာ မဟာသာဝဇ္ဇာ စ။ တသ္သာ ဒ္ဝေ သမ္ဘာရာ – ပရဘဏ္ဍံ, အတ္တနော ပရိဏာမနဉ္စ။ ပရဘဏ္ဍဝတ္ထုကေ ဟိ လောဘေ ဥပ္ပန္နေပိ န တာဝ ကမ္မပထဘေဒော ဟောတိ, ယာဝ ‘‘အဟော ဝတ ဣဒံ မမသ္သာ’’တိ အတ္တနော န ပရိဏာမေတိ။
Abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyoti ettha parasampattiṃ abhimukhaṃ jhāyatīti abhijjhā, parasampattīsu lobho. Sā pana ‘‘aho vata idaṃ mamassā’’ti evaṃ parabhaṇḍābhijjhāyanalakkhaṇā. Adinnādānaṃ viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Tassā dve sambhārā – parabhaṇḍaṃ, attano pariṇāmanañca. Parabhaṇḍavatthuke hi lobhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva ‘‘aho vata idaṃ mamassā’’ti attano na pariṇāmeti.
ဟိတသုခံ ဗ္ယာပာဒေတိ ဝိနာသေတီတိ ဗ္ယာပာဒော, ပဋိဃော။ သော ပရဝိနာသာယ မနောပဒောသလက္ခဏော ။ သော ဖရုသဝာစာ ဝိယ အပ္ပသာဝဇ္ဇော မဟာသာဝဇ္ဇော စ။ တသ္သ ဒ္ဝေ သမ္ဘာရာ – ပရသတ္တော, တသ္သ စ ဝိနာသနစိန္တာ။ ပရသတ္တဝတ္ထုကေ ဟိ ကောဓေ ဥပ္ပန္နေပိ န တာဝ ကမ္မပထဘေဒော ဟောတိ, ယာဝ ‘‘အဟော ဝတာယံ ဥစ္ဆိဇ္ဇေယ္ယ ဝိနသ္သေယ္ယာ’’တိ တသ္သ ဝိနာသနံ န စိန္တေတိ။
Hitasukhaṃ byāpādeti vināsetīti byāpādo, paṭigho. So paravināsāya manopadosalakkhaṇo . So pharusavācā viya appasāvajjo mahāsāvajjo ca. Tassa dve sambhārā – parasatto, tassa ca vināsanacintā. Parasattavatthuke hi kodhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva ‘‘aho vatāyaṃ ucchijjeyya vinasseyyā’’ti tassa vināsanaṃ na cinteti.
ယထာဘုစ္စဂဟဏာဘာဝေန မိစ္ဆာ ပသ္သတီတိ မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိ။ သာ ‘‘နတ္ထိ ဒိန္န’’န္တိအာဒိနာ နယေန ဝိပရီတဒသ္သနလက္ခဏာ။ သမ္ဖပ္ပလာပော ဝိယ အပ္ပသာဝဇ္ဇာ မဟာသာဝဇ္ဇာ စ။ အပိစ အနိယတာ အပ္ပသာဝဇ္ဇာ, နိယတာ မဟာသာဝဇ္ဇာ။ တသ္သ ဒ္ဝေ သမ္ဘာရာ – ဝတ္ထုနော ဂဟိတာကာရဝိပရီတတာ, ယထာ စ တံ ဂဏ္ဟာတိ, တထာဘာဝေန တသ္သုပဋ္ဌာနန္တိ။ တတ္ထ နတ္ထိကာဟေတုကအအရိယဒိဋ္ဌီဟိ ဧဝ ကမ္မပထဘေဒော ဟောတိ။
Yathābhuccagahaṇābhāvena micchā passatīti micchādiṭṭhi. Sā ‘‘natthi dinna’’ntiādinā nayena viparītadassanalakkhaṇā. Samphappalāpo viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Apica aniyatā appasāvajjā, niyatā mahāsāvajjā. Tassa dve sambhārā – vatthuno gahitākāraviparītatā, yathā ca taṃ gaṇhāti, tathābhāvena tassupaṭṭhānanti. Tattha natthikāhetukaaariyadiṭṭhīhi eva kammapathabhedo hoti.
‘‘အနေကဝိဟိတာနံ ပာပကာနံ အကုသလာနံ ဓမ္မာန’’န္တိ သာမညဝစနေပိ ပာရိသေသဉာယတော ဝုတ္တာဝသေသာ အကုသလာ ဓမ္မာ ဂဟေတဗ္ဗာတိ အာဟ ‘‘ဌပေတ္ဝာ တေ ဓမ္မေ’’တိအာဒိ။ တေ ယထာဝုတ္တကာယဒုစ္စရိတာဒိကေ အကုသလဓမ္မေ ဌပေတ္ဝာတိ အတ္ထော။ အနေကဝိဟိတာတိ အနေကပ္ပကာရာ။
‘‘Anekavihitānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammāna’’nti sāmaññavacanepi pārisesañāyato vuttāvasesā akusalā dhammā gahetabbāti āha ‘‘ṭhapetvā te dhamme’’tiādi. Te yathāvuttakāyaduccaritādike akusaladhamme ṭhapetvāti attho. Anekavihitāti anekappakārā.
၆. အယံ လောကတန္တီတိ အယံ ဝုဍ္ဎာနံ အဘိဝာဒနာဒိကိရိယာလက္ခဏာ လောကပ္ပဝေဏီ။ အနာဂာမိဗ္ရဟ္မာနံ အလင္ကာရာဒီသု အနာဂာမိဘိက္ခူနဉ္စ စီဝရာဒီသု နိကန္တိဝသေန ရာဂုပ္ပတ္တိ ဟောတီတိ အနာဂာမိမဂ္ဂေန ပဉ္စကာမဂုဏိကရာဂသ္သေဝ ပဟာနံ ဝေဒိတဗ္ဗန္တိ အာဟ ‘‘ပဉ္စကာမဂုဏိကရာဂသ္သာ’’တိ။ ရူပာဒီသု ပဉ္စသု ကာမဂုဏေသု ဝတ္ထုကာမကောဋ္ဌာသေသု ဥပ္ပဇ္ဇမာနော ရာဂော ‘‘ပဉ္စကာမဂုဏိကရာဂော’’တိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ကောဋ္ဌာသဝစနော ဟေတ္ထ ဂုဏသဒ္ဒော ‘‘ဝယောဂုဏာ အနုပုဗ္ဗံ ဇဟန္တီ’’တိအာဒီသု (သံ. နိ. ၁.၄) ဝိယ။ ဒ္ဝီသု အကုသလစိတ္တေသူတိ ဒောမနသ္သသဟဂတေသု ဒ္ဝီသု အကုသလစိတ္တေသု။ မောဟသ္သ သဗ္ဗာကုသလသာဓာရဏတ္တာ အာဟ ‘‘သဗ္ဗာကုသလသမ္ဘဝသ္သာ’’တိ။ အဝသေသာနန္တိ သက္ကာယဒိဋ္ဌိအာဒီနံ။
6.Ayaṃ lokatantīti ayaṃ vuḍḍhānaṃ abhivādanādikiriyālakkhaṇā lokappaveṇī. Anāgāmibrahmānaṃ alaṅkārādīsu anāgāmibhikkhūnañca cīvarādīsu nikantivasena rāguppatti hotīti anāgāmimaggena pañcakāmaguṇikarāgasseva pahānaṃ veditabbanti āha ‘‘pañcakāmaguṇikarāgassā’’ti. Rūpādīsu pañcasu kāmaguṇesu vatthukāmakoṭṭhāsesu uppajjamāno rāgo ‘‘pañcakāmaguṇikarāgo’’ti veditabbo. Koṭṭhāsavacano hettha guṇasaddo ‘‘vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.4) viya. Dvīsu akusalacittesūti domanassasahagatesu dvīsu akusalacittesu. Mohassa sabbākusalasādhāraṇattā āha ‘‘sabbākusalasambhavassā’’ti. Avasesānanti sakkāyadiṭṭhiādīnaṃ.
၇. ဇိဂုစ္ဆတိ မညေတိ ‘‘အဟမဘိဇာတော ရူပဝာ ပညဝာ, ကထံ နာမ အညေသံ အဘိဝာဒနာဒိံ ကရေယ္ယ’’န္တိ ဇိဂုစ္ဆတိ ဝိယ ဇိဂုစ္ဆတီတိ ဝာ သလ္လက္ခေမိ။ အကောသလ္လသမ္ဘူတဋ္ဌေနာတိ အညာဏသမ္ဘူတဋ္ဌေန။ အကုသလေ ဓမ္မေ ဇိဂုစ္ဆမာနော တေသံ သမင္ဂီဘာဝမ္ပိ ဇိဂုစ္ဆတီတိ ဝုတ္တံ ‘‘အကုသလာနံ ဓမ္မာနံ သမာပတ္တီ’’တိ။ သမာပတ္တီတိ ဧတသ္သေဝ ဝေဝစနံ သမာပဇ္ဇနာ သမင္ဂိဘာဝောတိ။ မဏ္ဍနကဇာတိယောတိ မဏ္ဍနသဘာဝော, မဏ္ဍနသီလောတိ အတ္ထော။ ဇေဂုစ္ဆိတန္တိ ဇိဂုစ္ဆနသီလတံ။
7.Jigucchati maññeti ‘‘ahamabhijāto rūpavā paññavā, kathaṃ nāma aññesaṃ abhivādanādiṃ kareyya’’nti jigucchati viya jigucchatīti vā sallakkhemi. Akosallasambhūtaṭṭhenāti aññāṇasambhūtaṭṭhena. Akusale dhamme jigucchamāno tesaṃ samaṅgībhāvampi jigucchatīti vuttaṃ ‘‘akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattī’’ti. Samāpattīti etasseva vevacanaṃ samāpajjanā samaṅgibhāvoti. Maṇḍanakajātiyoti maṇḍanasabhāvo, maṇḍanasīloti attho. Jegucchitanti jigucchanasīlataṃ.
၈. လောကဇေဋ္ဌကကမ္မန္တိ လောကေ ဇေဋ္ဌကာနံ ကတ္တဗ္ဗကမ္မံ, လောကေ ဝာ သေဋ္ဌသမ္မတံ ကမ္မံ။ တတ္ရာတိ ယထာဝုတ္တေသု ဒ္ဝီသုပိ အတ္ထဝိကပ္ပေသု။ ပဒာဘိဟိတော အတ္ထော ပဒတ္ထော, ဗ္ယဉ္ဇနတ္ထောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဝိနယံ ဝာ အရဟတီတိ ဧတ္ထ ဝိနယနံ ဝိနယော, နိဂ္ဂဏ္ဟနန္တိ အတ္ထော။ တေနာဟ ‘‘နိဂ္ဂဟံ အရဟတီတိ ဝုတ္တံ ဟောတီ’’တိ။ နနု စ ပဌမံ ဝုတ္တေသု ဒ္ဝီသုပိ အတ္ထဝိကပ္ပေသု သကတ္ထေ အရဟတ္ထေ စ ဘဒ္ဓိတပစ္စယော သဒ္ဒလက္ခဏတော ဒိသ္သတိ, န ပန ‘‘ဝိနယာယ ဓမ္မံ ဒေသေတီ’’တိ ဣမသ္မိံ အတ္ထေ, တသ္မာ ကထမေတ္ထ တဒ္ဓိတပစ္စယောတိ အာဟ ‘‘ဝိစိတ္ရာ ဟိ တဒ္ဓိတဝုတ္တီ’’တိ။ ဝိစိတ္ရတာ စေတ္ထ လောကပ္ပမာဏတော ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တထာ ဟိ ယသ္မိံ ယသ္မိံ အတ္ထေ တဒ္ဓိတပ္ပယောဂော လောကသ္သ, တတ္ထ တတ္ထ တဒ္ဓိတဝုတ္တိ လောကတော သိဒ္ဓာတိ ဝိစိတ္ရာ တဒ္ဓိတဝုတ္တိ။ တသ္မာ ယထာ ‘‘မာ သဒ္ဒမကာသီ’’တိ ဝဒန္တော ‘‘မာသဒ္ဒိကော’’တိ ဝုစ္စတိ, ဧဝံ ဝိနယာယ ဓမ္မံ ဒေသေတီတိ ဝေနယိကောတိ ဝုစ္စတီတိ အဓိပ္ပာယော။
8.Lokajeṭṭhakakammanti loke jeṭṭhakānaṃ kattabbakammaṃ, loke vā seṭṭhasammataṃ kammaṃ. Tatrāti yathāvuttesu dvīsupi atthavikappesu. Padābhihito attho padattho, byañjanatthoti vuttaṃ hoti. Vinayaṃ vā arahatīti ettha vinayanaṃ vinayo, niggaṇhananti attho. Tenāha ‘‘niggahaṃ arahatīti vuttaṃ hotī’’ti. Nanu ca paṭhamaṃ vuttesu dvīsupi atthavikappesu sakatthe arahatthe ca bhaddhitapaccayo saddalakkhaṇato dissati, na pana ‘‘vinayāya dhammaṃ desetī’’ti imasmiṃ atthe, tasmā kathamettha taddhitapaccayoti āha ‘‘vicitrā hi taddhitavuttī’’ti. Vicitratā cettha lokappamāṇato veditabbā. Tathā hi yasmiṃ yasmiṃ atthe taddhitappayogo lokassa, tattha tattha taddhitavutti lokato siddhāti vicitrā taddhitavutti. Tasmā yathā ‘‘mā saddamakāsī’’ti vadanto ‘‘māsaddiko’’ti vuccati, evaṃ vinayāya dhammaṃ desetīti venayikoti vuccatīti adhippāyo.
၉. ကပဏပုရိသောတိ ဂုဏဝိရဟိတတာယ ဒီနမနုသ္သော။ ဗ္ယဉ္ဇနာနိ အဝိစာရေတ္ဝာတိ တိသ္သဒတ္တာဒိသဒ္ဒေသု ဝိယ ‘‘ဣမသ္မိံ အတ္ထေ အယံ နာမ ပစ္စယော’’တိ ဧဝံ ဗ္ယဉ္ဇနံ ဝိစာရံ အကတ္ဝာ, အနိပ္ဖန္နပာဋိပဒိကဝသေနာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။
9.Kapaṇapurisoti guṇavirahitatāya dīnamanusso. Byañjanāni avicāretvāti tissadattādisaddesu viya ‘‘imasmiṃ atthe ayaṃ nāma paccayo’’ti evaṃ byañjanaṃ vicāraṃ akatvā, anipphannapāṭipadikavasenāti vuttaṃ hoti.
၁၀. ဒေဝလောကဂဗ္ဘသမ္ပတ္တိယာတိ ဝတ္ဝာ ဌပေတ္ဝာ ဘုမ္မဒေဝေ သေသေသု ဒေဝေသု ဂဗ္ဘဂ္ဂဟဏသ္သ အဘာဝတော ပဋိသန္ဓိယေဝေတ္ထ ဂဗ္ဘသမ္ပတ္တီတိ ဝေဒိတဗ္ဗာတိ ဝုတ္တမေဝတ္ထံ ဝိဝရိတ္ဝာ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဒေဝလောကပဋိသန္ဓိပဋိလာဘာယ သံဝတ္တတီ’’တိ။ အသ္သာတိ အဘိဝာဒနာဒိသာမီစိကမ္မသ္သ။ မာတုကုစ္ဆိသ္မိံ ပဋိသန္ဓိဂ္ဂဟဏေ ဒောသံ ဒသ္သေန္တောတိ မာတိတော အပရိသုဒ္ဓဘာဝံ ဒသ္သေန္တော, အက္ကောသိတုကာမသ္သ ဒာသိယာ ပုတ္တောတိ ဒာသိကုစ္ဆိသ္မိံ နိဗ္ဗတ္တဘာဝေ ဒောသံ ဒသ္သေတ္ဝာ အက္ကောသနံ ဝိယ ဘဂဝတော မာတုကုစ္ဆိသ္မိံ ပဋိသန္ဓိဂ္ဂဟဏေ ဒောသံ ဒသ္သေတ္ဝာ အက္ကောသန္တောပိ ဧဝမာဟာတိ အဓိပ္ပာယော။ ဂဗ္ဘတောတိ ဒေဝလောကပဋိသန္ဓိတော။ တေနေဝာဟ ‘‘အဘဗ္ဗော ဒေဝလောကူပပတ္တိံ ပာပုဏိတုန္တိ အဓိပ္ပာယော’’တိ။ ဟီနော ဝာ ဂဗ္ဘော အသ္သာတိ အပဂဗ္ဘောတိ ဣမသ္သ ဝိဂ္ဂဟသ္သ ဧကေန ပရိယာယေန အဓိပ္ပာယံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဒေဝလောကဂဗ္ဘပရိဗာဟိရတ္တာ အာယတိံ ဟီနဂဗ္ဘပဋိလာဘဘာဂီတီ’’တိ။ ဣတိ-သဒ္ဒာ ဧ ဟေတုအတ္ထော, ယသ္မာ အာယတိမ္ပိ ဟီနဂဗ္ဘပဋိလာဘဘာဂီ, တသ္မာ ဟီနော ဝာ ဂဗ္ဘော အသ္သာတိ အပဂဗ္ဘောတိ အဓိပ္ပာယော။
10.Devalokagabbhasampattiyāti vatvā ṭhapetvā bhummadeve sesesu devesu gabbhaggahaṇassa abhāvato paṭisandhiyevettha gabbhasampattīti veditabbāti vuttamevatthaṃ vivaritvā dassento āha ‘‘devalokapaṭisandhipaṭilābhāya saṃvattatī’’ti. Assāti abhivādanādisāmīcikammassa. Mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassentoti mātito aparisuddhabhāvaṃ dassento, akkositukāmassa dāsiyā puttoti dāsikucchismiṃ nibbattabhāve dosaṃ dassetvā akkosanaṃ viya bhagavato mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassetvā akkosantopi evamāhāti adhippāyo. Gabbhatoti devalokapaṭisandhito. Tenevāha ‘‘abhabbo devalokūpapattiṃ pāpuṇitunti adhippāyo’’ti. Hīno vā gabbho assāti apagabbhoti imassa viggahassa ekena pariyāyena adhippāyaṃ dassento āha ‘‘devalokagabbhaparibāhirattā āyatiṃ hīnagabbhapaṭilābhabhāgītī’’ti. Iti-saddāe hetuattho, yasmā āyatimpi hīnagabbhapaṭilābhabhāgī, tasmā hīno vā gabbho assāti apagabbhoti adhippāyo.
ပုန တသ္သေဝ ဝိဂ္ဂဟသ္သ ကောဓဝသေန။ပေ.။ ဒသ္သေန္တောတိ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တနယသ္သ အနုရူပံ ကတ္ဝာ အဓိပ္ပာယံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဟီနော ဝာသ္သ မာတုကုစ္ဆိသ္မိံ ဂဗ္ဘဝာသော အဟောသီတိ အဓိပ္ပာယော’’တိ။ ဂဗ္ဘ-သဒ္ဒော အတ္ထိ မာတုကုစ္ဆိပရိယာယော ‘‘ဂဗ္ဘေ ဝသတိ မာဏဝော’’တိအာဒီသု (ဇာ. ၁.၁၅.၃၆၃) ဝိယ ။ အတ္ထိ မာတုကုစ္ဆိသ္မိံ နိဗ္ဗတ္တသတ္တပရိယာယော ‘‘အန္တမသော ဂဗ္ဘပာတနံ ဥပာဒာယာ’’တိအာဒီသု (မဟာဝ. ၁၂၉) ဝိယ။ တတ္ထ မာတုကုစ္ဆိပရိယာယံ ဂဟေတ္ဝာ အတ္ထံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘အနာဂတေ ဂဗ္ဘသေယ္ယာ’’တိ။ ဂဗ္ဘေ သေယ္ယာ ဂဗ္ဘသေယ္ယာ။ အနုတ္တရေန မဂ္ဂေနာတိ အဂ္ဂမဂ္ဂေန။ ကမ္မကိလေသာနံ မဂ္ဂေန ဝိဟတတ္တာ အာဟ ‘‘ဝိဟတကာရဏတ္တာ’’တိ။ ဣတရာ တိသ္သောပီတိ အဏ္ဍဇသံသေဒဇဩပပာတိကာ။ ဧတ္ထ စ ယဒိပိ ‘‘အပဂဗ္ဘော’’တိ ဣမသ္သ အနုရူပတော ဂဗ္ဘသေယ္ယာ ဧဝ ဝတ္တဗ္ဗာ, ပသင္ဂတော ပန လဗ္ဘမာနံ သဗ္ဗမ္ပိ ဝတ္တုံ ဝဋ္ဋတီတိ ပုနဗ္ဘဝာဘိနိဗ္ဗတ္တိပိ ဝုတ္တာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Puna tasseva viggahassa kodhavasena…pe… dassentoti heṭṭhā vuttanayassa anurūpaṃ katvā adhippāyaṃ dassento āha ‘‘hīno vāssa mātukucchismiṃ gabbhavāso ahosīti adhippāyo’’ti. Gabbha-saddo atthi mātukucchipariyāyo ‘‘gabbhe vasati māṇavo’’tiādīsu (jā. 1.15.363) viya . Atthi mātukucchismiṃ nibbattasattapariyāyo ‘‘antamaso gabbhapātanaṃ upādāyā’’tiādīsu (mahāva. 129) viya. Tattha mātukucchipariyāyaṃ gahetvā atthaṃ dassento āha ‘‘anāgate gabbhaseyyā’’ti. Gabbhe seyyā gabbhaseyyā. Anuttarena maggenāti aggamaggena. Kammakilesānaṃ maggena vihatattā āha ‘‘vihatakāraṇattā’’ti. Itarā tissopīti aṇḍajasaṃsedajaopapātikā. Ettha ca yadipi ‘‘apagabbho’’ti imassa anurūpato gabbhaseyyā eva vattabbā, pasaṅgato pana labbhamānaṃ sabbampi vattuṃ vaṭṭatīti punabbhavābhinibbattipi vuttāti veditabbā.
ဣဒာနိ သတ္တပရိယာယသ္သ ဂဗ္ဘသဒ္ဒသ္သ ဝသေန ဝိဂ္ဂဟနာနတ္တံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘အပိစာ’’တိအာဒိ။ ဣမသ္မိံ ပန ဝိကပ္ပေ ဂဗ္ဘသေယ္ယာ ပုနဗ္ဘဝာဘိနိဗ္ဗတ္တီတိ ဥဘယမ္ပိ ဂဗ္ဘသေယ္ယဝသေနေဝ ဝုတ္တန္တိပိ ဝဒန္တိ။ နနု စ ‘‘အာယတိံ ဂဗ္ဘသေယ္ယာ ပဟီနာ’’တိ (ပာရာ. ၁၀) ဝုတ္တတ္တာ ဂဗ္ဘသ္သ သေယ္ယာ ဧဝ ပဟီနာ, န ပန ဂဗ္ဘောတိ အာပဇ္ဇတီတိ အာဟ ‘‘ယထာ စာ’’တိအာဒိ။ အထ ‘‘အဘိနိဗ္ဗတ္တီ’’တိ ဧတ္တကမေဝ အဝတ္ဝာ ပုနဗ္ဘဝဂ္ဂဟဏံ ကိမတ္ထန္တိ အာဟ ‘‘အဘိနိဗ္ဗတ္တိ စ နာမာ’’တိအာဒိ။ အပုနဗ္ဘဝဘူတာတိ ခဏေ ခဏေ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာနံ ဓမ္မာနံ အဘိနိဗ္ဗတ္တိ။
Idāni sattapariyāyassa gabbhasaddassa vasena viggahanānattaṃ dassento āha ‘‘apicā’’tiādi. Imasmiṃ pana vikappe gabbhaseyyā punabbhavābhinibbattīti ubhayampi gabbhaseyyavaseneva vuttantipi vadanti. Nanu ca ‘‘āyatiṃ gabbhaseyyā pahīnā’’ti (pārā. 10) vuttattā gabbhassa seyyā eva pahīnā, na pana gabbhoti āpajjatīti āha ‘‘yathā cā’’tiādi. Atha ‘‘abhinibbattī’’ti ettakameva avatvā punabbhavaggahaṇaṃ kimatthanti āha ‘‘abhinibbatti ca nāmā’’tiādi. Apunabbhavabhūtāti khaṇe khaṇe uppajjamānānaṃ dhammānaṃ abhinibbatti.
၁၁. ဓမ္မဓာတုန္တိ ဧတ္ထ ဓမ္မေ အနဝသေသေ ဓာရေတိ ယာထာဝတော ဥပဓာရေတီတိ ဓမ္မဓာတု, ဓမ္မာနံ ယထာသဘာဝတော အဝဗုဇ္ဈနသဘာဝော, သဗ္ဗညုတညာဏသ္သေတံ အဓိဝစနံ။ ပဋိဝိဇ္ဈိတ္ဝာတိ သစ္ဆိကတ္ဝာ, ပဋိလဘိတ္ဝာတိ အတ္ထော, ပဋိလာဘဟေတူတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဒေသနာဝိလာသပ္ပတ္တော ဟောတီတိ ရုစိဝသေန ပရိဝတ္တေတ္ဝာ ဒေသေတုံ သမတ္ထတာ ဒေသနာဝိလာသော, တံ ပတ္တော အဓိဂတောတိ အတ္ထော။ ကရုဏာဝိပ္ဖာရန္တိ သဗ္ဗသတ္တေသု မဟာကရုဏာယ ဖရဏံ။ တာဒိဂုဏလက္ခဏမေဝ ပုန ဥပမာယ ဝိဘာဝေတ္ဝာ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ပထဝီသမစိတ္တတ’’န္တိ။ ယထာ ပထဝီ သုစိအသုစိနိက္ခေပဆေဒနဘေဒနာဒီသု န ဝိကမ္ပတိ, အနုရောဓဝိရောဓံ န ပာပုဏာတိ, ဧဝံ ဣဋ္ဌာနိဋ္ဌေသု လာဘာလာဘာဒီသု အနုရောဓဝိရောဓပ္ပဟာနတော အဝိကမ္ပိတစိတ္တတာယ ပထဝီသမစိတ္တတန္တိ အတ္ထော။ အကုပ္ပဓမ္မတန္တိ ဧတ္ထ ‘‘အကုပ္ပဓမ္မော နာမ ဖလသမာပတ္တီ’’တိ တီသုပိ ဂဏ္ဌိပဒေသု ဝုတ္တံ။ ‘‘ပရေသု ပန အက္ကောသန္တေသုပိ အတ္တနော ပထဝီသမစိတ္တတာလက္ခဏံ အကုဇ္ဈနသဘာဝတန္တိ ဧဝမေတ္ထ အတ္ထော ဂဟေတဗ္ဗော’’တိ အမ္ဟာကံ ခန္တိ။ ဇရာယ အနုသဋန္တိ ဇရာယ ပလိဝေဌိတံ။ ဝဋ္ဋခာဏုဘူတန္တိ အနေကေသံ အနယဗ္ယသနာနံ နိပာတလက္ခဏတ္ထမ္ဘဘူတတာယ သံသာရခာဏုဘူတံ။ ဗ္ရာဟ္မဏသ္သ ဝုဍ္ဎတာယ အာသန္နဝုတ္တိမရဏန္တိ သမ္ဘာဝနဝသေန ‘‘အဇ္ဇ မရိတ္ဝာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ မဟန္တေန ခော ပန ဥသ္သာဟေနာတိ ‘‘သာဓု ခော ပန တထာရူပာနံ အရဟတံ ဒသ္သနံ ဟောတီ’’တိ ဧဝံ သဉ္ဇာတမဟုသ္သာဟေန။ အပ္ပဋိသမံ ပုရေဇာတဘာဝန္တိ အနညသာဓာရဏံ ပုရေဇာတဘာဝံ။ နတ္ထိ ဧတသ္သ ပဋိသမောတိ အပ္ပဋိသမော, ပုရေဇာတဘာဝော။
11.Dhammadhātunti ettha dhamme anavasese dhāreti yāthāvato upadhāretīti dhammadhātu, dhammānaṃ yathāsabhāvato avabujjhanasabhāvo, sabbaññutaññāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Paṭivijjhitvāti sacchikatvā, paṭilabhitvāti attho, paṭilābhahetūti vuttaṃ hoti. Desanāvilāsappatto hotīti rucivasena parivattetvā desetuṃ samatthatā desanāvilāso, taṃ patto adhigatoti attho. Karuṇāvipphāranti sabbasattesu mahākaruṇāya pharaṇaṃ. Tādiguṇalakkhaṇameva puna upamāya vibhāvetvā dassento āha ‘‘pathavīsamacittata’’nti. Yathā pathavī suciasucinikkhepachedanabhedanādīsu na vikampati, anurodhavirodhaṃ na pāpuṇāti, evaṃ iṭṭhāniṭṭhesu lābhālābhādīsu anurodhavirodhappahānato avikampitacittatāya pathavīsamacittatanti attho. Akuppadhammatanti ettha ‘‘akuppadhammo nāma phalasamāpattī’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. ‘‘Paresu pana akkosantesupi attano pathavīsamacittatālakkhaṇaṃ akujjhanasabhāvatanti evamettha attho gahetabbo’’ti amhākaṃ khanti. Jarāya anusaṭanti jarāya paliveṭhitaṃ. Vaṭṭakhāṇubhūtanti anekesaṃ anayabyasanānaṃ nipātalakkhaṇatthambhabhūtatāya saṃsārakhāṇubhūtaṃ. Brāhmaṇassa vuḍḍhatāya āsannavuttimaraṇanti sambhāvanavasena ‘‘ajja maritvā’’tiādi vuttaṃ. Mahantena kho pana ussāhenāti ‘‘sādhu kho pana tathārūpānaṃ arahataṃ dassanaṃ hotī’’ti evaṃ sañjātamahussāhena. Appaṭisamaṃ purejātabhāvanti anaññasādhāraṇaṃ purejātabhāvaṃ. Natthi etassa paṭisamoti appaṭisamo, purejātabhāvo.
‘‘အပီ’’တိ အဝတ္ဝာ ‘‘ပီ’’တိ ဝဒန္တော ပိ-သဒ္ဒောပိ ဝိသုံ အတ္ထိ နိပာတောတိ ဒသ္သေတိ။ သမ္ဘာဝနတ္ထေတိ ‘‘အပိ နာမေဝံ သိယာ’’တိ ဝိကပ္ပနတ္ထော သမ္ဘာဝနတ္ထော, တသ္မိံ ဇောတကတာယ ပိသဒ္ဒော ဝတ္တတိ။ ဝစနသိလိဋ္ဌတာယာတိ ဝစနသ္သ မဓုရဘာဝတ္ထံ, မုဒုဘာဝတ္ထန္တိ အတ္ထော။ ဧဝဉ္ဟိ လောကေ သိလိဋ္ဌဝစနံ ဟောတီတိ ဧဝံ ဧကမေဝ ဂဏနံ အဝတ္ဝာ အပရာယ ဂဏနာယ သဒ္ဓိံ ဝစနံ လောကေ သိလိဋ္ဌဝစနံ ဟောတိ ယထာ ‘‘ဒ္ဝေ ဝာ တီဏိ ဝာ ဥဒကဖုသိတာနီ’’တိ။ သမ္မာ အဓိသယိတာနီတိ ပာဒာဒီဟိ အတ္တနာ နေသံ ကိဉ္စိ ဥပဃာတံ အကရောန္တိယာ ဗဟိဝာတာဒိပရိသ္သယပရိဟာရတ္ထံ သမ္မဒေဝ ဥပရိ သယိတာနိ။ ဥပရိအတ္ထော ဟေတ္ထ အဓိ-သဒ္ဒော။ ဥတုံ ဂဏ္ဟာပေန္တိယာတိ တေသံ အလ္လသိနေဟပရိယာဒာနတ္ထံ အတ္တနော ကာယုသ္မာဝသေန ဥတုံ ဂဏ္ဟာပေန္တိယာ။ တေနာဟ ‘‘ဥသ္မီကတာနီ’’တိ။ သမ္မာ ပရိဘာဝိတာနီတိ သမ္မဒေဝ သဗ္ဗသော ကုက္ကုဋဝာသနာယ ဝာသိတာနိ။ တေနာဟ ‘‘ကုက္ကုဋဂန္ဓံ ဂာဟာပိတာနီ’’တိ။
‘‘Apī’’ti avatvā ‘‘pī’’ti vadanto pi-saddopi visuṃ atthi nipātoti dasseti. Sambhāvanattheti ‘‘api nāmevaṃ siyā’’ti vikappanattho sambhāvanattho, tasmiṃ jotakatāya pisaddo vattati. Vacanasiliṭṭhatāyāti vacanassa madhurabhāvatthaṃ, mudubhāvatthanti attho. Evañhi loke siliṭṭhavacanaṃ hotīti evaṃ ekameva gaṇanaṃ avatvā aparāya gaṇanāya saddhiṃ vacanaṃ loke siliṭṭhavacanaṃ hoti yathā ‘‘dve vā tīṇi vā udakaphusitānī’’ti. Sammā adhisayitānīti pādādīhi attanā nesaṃ kiñci upaghātaṃ akarontiyā bahivātādiparissayaparihāratthaṃ sammadeva upari sayitāni. Upariattho hettha adhi-saddo. Utuṃ gaṇhāpentiyāti tesaṃ allasinehapariyādānatthaṃ attano kāyusmāvasena utuṃ gaṇhāpentiyā. Tenāha ‘‘usmīkatānī’’ti. Sammā paribhāvitānīti sammadeva sabbaso kukkuṭavāsanāya vāsitāni. Tenāha ‘‘kukkuṭagandhaṃ gāhāpitānī’’ti.
ဧတ္ထ စ သမ္မာ ပရိသေဒနံ ကုက္ကုဋဂန္ဓပရိဘာဝနဉ္စ သမ္မာ အဓိသယနနိပ္ဖတ္တိယာ အာနုဘာဝနိပ္ဖာဒိတန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ သမ္မာ အဓိသယနေနေဝ ဟိ ဣတရဒ္ဝယံ ဣဇ္ဈတိ ။ န ဟိ သမ္မာ အဓိသယနတော ဝိသုံ သမ္မာ ပရိသေဒနသ္သ သမ္မာ ပရိဘာဝနသ္သ စ ကရဏံ အတ္ထိ, တေန ပန သဒ္ဓိံယေဝ ဣတရေသံ ဒ္ဝိန္နမ္ပိ ဣဇ္ဈနတော ဝုတ္တံ ‘‘ဧဝံ တီဟိ ပကာရေဟိ တာနိ အဏ္ဍာနိ ပရိပာလိယမာနာနီ’’တိ။ နခသိခာတိ နခဂ္ဂာနိ။ မုခတုဏ္ဍကန္တိ မုခဂ္ဂံ။ ကပာလသ္သ တနုကတ္တာတိ ဧတ္ထ ယထာ ကပာလသ္သ တနုတာ အာလောကသ္သ အန္တော ပညာယမာနသ္သ ကာရဏံ, တထာ ကပာလသ္သ တနုတာယ နခသိခာမုခတုဏ္ဍကာနံ ခရတာယ စ အလ္လသိနေဟပရိယာဒာနံ ကာရဏဝစနန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ သင္ကုဋိတဟတ္ထပာဒာတိ ဧတ္ထ ဟတ္ထာတိ ပက္ခာ။ န ဟိ ကုက္ကုဋာနံ ပက္ခတော အညော ဟတ္ထော နာမ အတ္ထိ။ ဧတ္ထာတိ အာလောကဋ္ဌာနေ။ ပက္ခေ ဝိဓုနန္တာတိ ပက္ခေ စာလေန္တာ။ နိက္ခမန္တာနန္တိ နိဒ္ဓာရဏေ သာမိဝစနံ, နိက္ခမန္တေသူတိ အတ္ထော။
Ettha ca sammā parisedanaṃ kukkuṭagandhaparibhāvanañca sammā adhisayananipphattiyā ānubhāvanipphāditanti daṭṭhabbaṃ. Sammā adhisayaneneva hi itaradvayaṃ ijjhati . Na hi sammā adhisayanato visuṃ sammā parisedanassa sammā paribhāvanassa ca karaṇaṃ atthi, tena pana saddhiṃyeva itaresaṃ dvinnampi ijjhanato vuttaṃ ‘‘evaṃ tīhi pakārehi tāni aṇḍāni paripāliyamānānī’’ti. Nakhasikhāti nakhaggāni. Mukhatuṇḍakanti mukhaggaṃ. Kapālassa tanukattāti ettha yathā kapālassa tanutā ālokassa anto paññāyamānassa kāraṇaṃ, tathā kapālassa tanutāya nakhasikhāmukhatuṇḍakānaṃ kharatāya ca allasinehapariyādānaṃ kāraṇavacananti daṭṭhabbaṃ. Saṅkuṭitahatthapādāti ettha hatthāti pakkhā. Na hi kukkuṭānaṃ pakkhato añño hattho nāma atthi. Etthāti ālokaṭṭhāne. Pakkhe vidhunantāti pakkhe cālentā. Nikkhamantānanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ, nikkhamantesūti attho.
သော ဇေဋ္ဌော ဣတိ အသ္သ ဝစနီယောတိ ယော ပဌမတရံ အဏ္ဍကောသတော နိက္ခန္တော ကုက္ကုဋပောတကော, သောယေဝ ဇေဋ္ဌောတိ ဝစနီယော အသ္သ, ဘဝေယ္ယာတိ အတ္ထော။ သမ္ပဋိပာဒေန္တောတိ သံသန္ဒေန္တော။ တိဘူမကပရိယာပန္နာပိ သတ္တာ အဝိဇ္ဇာကောသသ္သ အန္တော ပဝိဋ္ဌာ တတ္ထ တတ္ထ အပ္ပဟီနာယ အဝိဇ္ဇာယ ဝေဌိတတ္တာတိ အာဟ ‘‘အဝိဇ္ဇာကောသသ္သ အန္တော ပဝိဋ္ဌေသု သတ္တေသူ’’တိ။ အဏ္ဍကောသန္တိ ဗီဇကပာလံ။ လောကသန္နိဝာသေတိ လောကော ဧဝ လောကသန္နိဝာသော။ သမ္မာသမ္ဗောဓိန္တိ ဧတ္ထ သမ္မာတိ အဝိပရီတတ္ထော, သံ-သဒ္ဒော သာမန္တိ ဣမမတ္ထံ ဒီပေတိ, တသ္မာ သမ္မာ အဝိပရီတေနာကာရေန သယမေဝ စတ္တာရိ သစ္စာနိ ဗုဇ္ဈတိ ပဋိဝိဇ္ဈတီတိ သမ္မာသမ္ဗောဓီတိ မဂ္ဂော ဝုစ္စတိ။ တေနာဟ ‘‘သမ္မာ သာမဉ္စ ဗောဓိ’’န္တိ, သမ္မာ သယမေဝ စ ဗုဇ္ဈနကန္တိ အတ္ထော။ သမ္မာတိ ဝာ ပသတ္ထဝစနော, သံ-သဒ္ဒော သုန္ဒရဝစနောတိ အာဟ ‘‘အထ ဝာ ပသတ္ထံ သုန္ဒရဉ္စ ဗောဓိ’’န္တိ။ ဗောဓိသဒ္ဒသ္သ အနေကတ္ထတံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဓာဓိပ္ပေတမတ္ထံ နိဒ္ဓာရေတ္ဝာ ဒသ္သေတုကာမော အာဟ ‘‘ဗောဓီတိ ရုက္ခောပိ မဂ္ဂောပီ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ အဗုဇ္ဈိ ဧတ္ထာတိ ရုက္ခော ဗောဓိ။ သယံ ဗုဇ္ဈတိ, ဗုဇ္ဈန္တိ ဝာ တေန အရိယာတိ မဂ္ဂော ဗောဓိ။ သဗ္ဗဓမ္မေ သဗ္ဗာကာရတော ဗုဇ္ဈတိ ပဋိဝိဇ္ဈတီတိ သဗ္ဗညုတညာဏံ ဗောဓိ။ ဗုဇ္ဈီယတိ သစ္ဆိကရီယတီတိ နိဗ္ဗာနံ ဗောဓိ။ အန္တရာ စ ဗောဓိန္တိ ဒုတိယမုဒာဟရဏံ ဝိနာပိ ရုက္ခသဒ္ဒေန ဗောဓိသဒ္ဒသ္သ ရုက္ခေ ပဝတ္တိဒသ္သနတ္ထံ ဝုတ္တံ။ ဝရဘူရိမေဓသောတိ မဟာပထဝီ ဝိယ ပတ္ထဋဝရပညောတိ အတ္ထော။ အသဗ္ဗဂုဏဒာယကတ္တာတိ သဗ္ဗဂုဏာနံ အဒာယကတ္တာ။ သဗ္ဗဂုဏေ န ဒဒာတီတိ ဟိ အသဗ္ဗဂုဏဒာယကော, အယုတ္တသမာသောယံ ဂမကတ္တာ ယထာ ‘‘အသူရိယံပသ္သာနိ မုခာနီ’’တိ။
So jeṭṭho iti assa vacanīyoti yo paṭhamataraṃ aṇḍakosato nikkhanto kukkuṭapotako, soyeva jeṭṭhoti vacanīyo assa, bhaveyyāti attho. Sampaṭipādentoti saṃsandento. Tibhūmakapariyāpannāpi sattā avijjākosassa anto paviṭṭhā tattha tattha appahīnāya avijjāya veṭhitattāti āha ‘‘avijjākosassa anto paviṭṭhesu sattesū’’ti. Aṇḍakosanti bījakapālaṃ. Lokasannivāseti loko eva lokasannivāso. Sammāsambodhinti ettha sammāti aviparītattho, saṃ-saddo sāmanti imamatthaṃ dīpeti, tasmā sammā aviparītenākārena sayameva cattāri saccāni bujjhati paṭivijjhatīti sammāsambodhīti maggo vuccati. Tenāha ‘‘sammā sāmañca bodhi’’nti, sammā sayameva ca bujjhanakanti attho. Sammāti vā pasatthavacano, saṃ-saddo sundaravacanoti āha ‘‘atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhi’’nti. Bodhisaddassa anekatthataṃ dassetvā idhādhippetamatthaṃ niddhāretvā dassetukāmo āha ‘‘bodhīti rukkhopi maggopī’’tiādi. Tattha abujjhi etthāti rukkho bodhi. Sayaṃ bujjhati, bujjhanti vā tena ariyāti maggo bodhi. Sabbadhamme sabbākārato bujjhati paṭivijjhatīti sabbaññutaññāṇaṃ bodhi. Bujjhīyati sacchikarīyatīti nibbānaṃ bodhi. Antarā ca bodhinti dutiyamudāharaṇaṃ vināpi rukkhasaddena bodhisaddassa rukkhe pavattidassanatthaṃ vuttaṃ. Varabhūrimedhasoti mahāpathavī viya patthaṭavarapaññoti attho. Asabbaguṇadāyakattāti sabbaguṇānaṃ adāyakattā. Sabbaguṇe na dadātīti hi asabbaguṇadāyako, ayuttasamāsoyaṃ gamakattā yathā ‘‘asūriyaṃpassāni mukhānī’’ti.
တိသ္သော ဝိဇ္ဇာတိ ဥပနိသ္သယဝတော သဟေဝ အရဟတ္တဖလေန တိသ္သော ဝိဇ္ဇာ ဒေတိ။ နနု စေတ္ထ တီသု ဝိဇ္ဇာသု အာသဝက္ခယဉာဏသ္သ မဂ္ဂပရိယာပန္နတ္တာ ကထမေတံ ယုဇ္ဇတိ ‘‘မဂ္ဂော တိသ္သော ဝိဇ္ဇာ ဒေတီ’’တိ? နာယံ ဒောသော။ သတိပိ အာသဝက္ခယဉာဏသ္သ မဂ္ဂပရိယာပန္နဘာဝေ အဋ္ဌင္ဂိကေ မဂ္ဂေ သတိ မဂ္ဂဉာဏေန သဒ္ဓိံ တိသ္သော ဝိဇ္ဇာ ပရိပုဏ္ဏာ ဟောန္တီတိ ‘‘မဂ္ဂော တိသ္သော ဝိဇ္ဇာ ဒေတီ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဆ အဘိညာတိ ဧတ္ထာပိ ဧသေဝ နယော။ သာဝကပာရမိဉာဏန္တိ အဂ္ဂသာဝကေဟိ ပဋိလဘိတဗ္ဗံ သဗ္ဗမေဝ လောကိယလောကုတ္တရဉာဏံ။ ပစ္စေကဗောဓိဉာဏန္တိ ဧတ္ထာပိ ဣမိနာဝ နယေန အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အဗ္ဘညာသိန္တိ ဇာနိံ။ ဇာနနဉ္စ န အနုသ္သဝာဒိဝသေနာတိ အာဟ ‘‘ပဋိဝိဇ္ဈိ’’န္တိ, ပစ္စက္ခမကာသိန္တိ အတ္ထော။ ပဋိဝေဓောပိ န ဒူရေ ဌိတသ္သ လက္ခဏပ္ပဋိဝေဓော ဝိယာတိ အာဟ ‘‘ပတ္တောမ္ဟီ’’တိ, ပာပုဏိန္တိ အတ္ထော။ ပာပုဏနဉ္စ န သယံ ဂန္တ္ဝာတိ အာဟ ‘‘အဓိဂတောမ္ဟီ’’တိ, သကသန္တာနေ ဥပ္ပာဒနဝသေန ပဋိလဘိန္တိ အတ္ထော။
Tisso vijjāti upanissayavato saheva arahattaphalena tisso vijjā deti. Nanu cettha tīsu vijjāsu āsavakkhayañāṇassa maggapariyāpannattā kathametaṃ yujjati ‘‘maggo tisso vijjā detī’’ti? Nāyaṃ doso. Satipi āsavakkhayañāṇassa maggapariyāpannabhāve aṭṭhaṅgike magge sati maggañāṇena saddhiṃ tisso vijjā paripuṇṇā hontīti ‘‘maggo tisso vijjā detī’’ti vuccati. Cha abhiññāti etthāpi eseva nayo. Sāvakapāramiñāṇanti aggasāvakehi paṭilabhitabbaṃ sabbameva lokiyalokuttarañāṇaṃ. Paccekabodhiñāṇanti etthāpi imināva nayena attho veditabbo. Abbhaññāsinti jāniṃ. Jānanañca na anussavādivasenāti āha ‘‘paṭivijjhi’’nti, paccakkhamakāsinti attho. Paṭivedhopi na dūre ṭhitassa lakkhaṇappaṭivedho viyāti āha ‘‘pattomhī’’ti, pāpuṇinti attho. Pāpuṇanañca na sayaṃ gantvāti āha ‘‘adhigatomhī’’ti, sakasantāne uppādanavasena paṭilabhinti attho.
ဩပမ္မသမ္ပဋိပာဒနန္တိ ဩပမ္မတ္ထသ္သ ဥပမေယ္ယေန သမ္မဒေဝ ပဋိပာဒနံ။ အတ္ထေနာတိ ဥပမေယ္ယတ္ထေန။ ယထာ ကုက္ကုဋိယာ အဏ္ဍေသု တိဝိဓကိရိယာကရဏံ ကုက္ကုဋစ္ဆာပကာနံ အဏ္ဍကောသတော နိက္ခမနသ္သ မူလကာရဏံ, ဧဝံ ဗောဓိသတ္တဘူတသ္သ ဘဂဝတော တိဝိဓာနုပသ္သနာကရဏံ အဝိဇ္ဇဏ္ဍကောသတော နိက္ခမနသ္သ မူလကာရဏန္တိ အာဟ ‘‘ယထာ ဟိ တသ္သာ ကုက္ကုဋိယာ။ပေ.။ တိဝိဓာနုပသ္သနာကရဏ’’န္တိ။ ‘‘သန္တာနေ’’တိ ဝုတ္တတ္တာ အဏ္ဍသဒိသတာ သန္တာနသ္သ ဗဟိ နိက္ခန္တကုက္ကုဋစ္ဆာပကသဒိသတာ ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ, ဗုဒ္ဓဂုဏာတိ စ အတ္ထတော ဗုဒ္ဓောယေဝ ‘‘တထာဂတသ္သ ခော ဧတံ, ဝာသေဋ္ဌ, အဓိဝစနံ ဓမ္မကာယော ဣတိပီ’’တိ ဝစနတော။ အဝိဇ္ဇဏ္ဍကောသသ္သ တနုဘာဝောတိ ဗလဝဝိပသ္သနာဝသေန အဝိဇ္ဇဏ္ဍကောသသ္သ တနုဘာဝော, ပဋိစ္ဆာဒနသာမညေန စ အဝိဇ္ဇာယ အဏ္ဍကောသသဒိသတာ။ မုဒုဘူတသ္သပိ ခရဘာဝာပတ္တိ ဟောတီတိ တန္နိဝတ္တနတ္ထံ ‘‘ထဒ္ဓခရဘာဝော’’တိ ဝုတ္တံ။ တိက္ခခရဝိပ္ပသန္နသူရဘာဝောတိ ဧတ္ထ ပရိဂ္ဂယ္ဟမာနေသု သင္ခာရေသု ဝိပသ္သနာဉာဏသ္သ သမာဓိန္ဒ္ရိယဝသေန သုခာနုပ္ပဝေသော တိက္ခတာ, အနုပဝိသိတ္ဝာပိ သတိန္ဒ္ရိယဝသေန အနတိက္ကမနတော အကုဏ္ဌတာ ခရဘာဝော။ တိက္ခောပိ ဟိ ဧကစ္စော သရော လက္ခံ ပတ္ဝာ ကုဏ္ဌော ဟောတိ, န တထာ ဣဒံ။ သတိပိ ခရဘာဝေ သုခုမပ္ပဝတ္တိဝသေန ကိလေသသမုဒာစာရသင္ခောဘရဟိတတာယ သဒ္ဓိန္ဒ္ရိယဝသေန ပသန္နဘာဝော, သတိပိ စ ပသန္နဘာဝေ အန္တရာ အနောသက္ကိတ္ဝာ ကိလေသပစ္စတ္ထိကာနံ သုဋ္ဌု အဘိဘဝနတော ဝီရိယိန္ဒ္ရိယဝသေန သူရဘာဝော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဧဝမိမေဟိ ပကာရေဟိ သင္ခာရုပေက္ခာဉာဏမေဝ ဂဟိတန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဝိပသ္သနာဉာဏသ္သ ပရိဏာမကာလောတိ ဝိပသ္သနာယ ဝုဋ္ဌာနဂာမိနိဘာဝပ္ပတ္တိ, တဒာ စ သာ မဂ္ဂဉာဏဂဗ္ဘံ ဓာရေန္တီ ဝိယ ဟောတီတိ အာဟ ‘‘ဂဗ္ဘဂ္ဂဟဏကာလော’’တိ။ ဂဗ္ဘံ ဂဏ္ဟာပေတ္ဝာတိ သင္ခာရုပေက္ခာယ အနန္တရံ သိခာပ္ပတ္တအနုလောမဝိပသ္သနာဝသေန မဂ္ဂဝိဇာယနတ္ထံ ဂဗ္ဘံ ဂဏ္ဟာပေတ္ဝာ။ အနုပုဗ္ဗာဓိဂတေနာတိ ပဌမမဂ္ဂပဋိပာဋိယာ အဓိဂတေန။ အဘိညာပက္ခေတိ လောကိယာဘိညာပက္ခေ။ လောကုတ္တရာဘိညာ ဟိ အဝိဇ္ဇဏ္ဍကောသံ ပဒာလိတာ။ ပောတ္ထကေသု ပန ကတ္ထစိ ‘‘ဆအဘိညာပက္ခေ’’တိ လိခန္တိ, သော အပာဌောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဇေဋ္ဌော သေဋ္ဌောတိ ဝုဒ္ဓတမတ္တာ ဇေဋ္ဌော, သဗ္ဗဂုဏေဟိ ဥတ္တမတ္တာ ပသတ္ထတမောတိ သေဋ္ဌော။
Opammasampaṭipādananti opammatthassa upameyyena sammadeva paṭipādanaṃ. Atthenāti upameyyatthena. Yathā kukkuṭiyā aṇḍesu tividhakiriyākaraṇaṃ kukkuṭacchāpakānaṃ aṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇaṃ, evaṃ bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanākaraṇaṃ avijjaṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇanti āha ‘‘yathā hi tassā kukkuṭiyā…pe… tividhānupassanākaraṇa’’nti. ‘‘Santāne’’ti vuttattā aṇḍasadisatā santānassa bahi nikkhantakukkuṭacchāpakasadisatā buddhaguṇānaṃ, buddhaguṇāti ca atthato buddhoyeva ‘‘tathāgatassa kho etaṃ, vāseṭṭha, adhivacanaṃ dhammakāyo itipī’’ti vacanato. Avijjaṇḍakosassa tanubhāvoti balavavipassanāvasena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo, paṭicchādanasāmaññena ca avijjāya aṇḍakosasadisatā. Mudubhūtassapi kharabhāvāpatti hotīti tannivattanatthaṃ ‘‘thaddhakharabhāvo’’ti vuttaṃ. Tikkhakharavippasannasūrabhāvoti ettha pariggayhamānesu saṅkhāresu vipassanāñāṇassa samādhindriyavasena sukhānuppaveso tikkhatā, anupavisitvāpi satindriyavasena anatikkamanato akuṇṭhatā kharabhāvo. Tikkhopi hi ekacco saro lakkhaṃ patvā kuṇṭho hoti, na tathā idaṃ. Satipi kharabhāve sukhumappavattivasena kilesasamudācārasaṅkhobharahitatāya saddhindriyavasena pasannabhāvo, satipi ca pasannabhāve antarā anosakkitvā kilesapaccatthikānaṃ suṭṭhu abhibhavanato vīriyindriyavasena sūrabhāvo veditabbo. Evamimehi pakārehi saṅkhārupekkhāñāṇameva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Vipassanāñāṇassa pariṇāmakāloti vipassanāya vuṭṭhānagāminibhāvappatti, tadā ca sā maggañāṇagabbhaṃ dhārentī viya hotīti āha ‘‘gabbhaggahaṇakālo’’ti. Gabbhaṃ gaṇhāpetvāti saṅkhārupekkhāya anantaraṃ sikhāppattaanulomavipassanāvasena maggavijāyanatthaṃ gabbhaṃ gaṇhāpetvā. Anupubbādhigatenāti paṭhamamaggapaṭipāṭiyā adhigatena. Abhiññāpakkheti lokiyābhiññāpakkhe. Lokuttarābhiññā hi avijjaṇḍakosaṃ padālitā. Potthakesu pana katthaci ‘‘chaabhiññāpakkhe’’ti likhanti, so apāṭhoti veditabbo. Jeṭṭho seṭṭhoti vuddhatamattā jeṭṭho, sabbaguṇehi uttamattā pasatthatamoti seṭṭho.
ဣဒာနိ ‘‘အာရဒ္ဓံ ခော ပန မေ ဗ္ရာဟ္မဏ ဝီရိယ’’န္တိအာဒိကာယ ဒေသနာယ အနုသန္ဓိံ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘ဧဝံ ဘဂဝာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ပုဗ္ဗဘာဂတော ပဘုတီတိ ဘာဝနာယ ပုဗ္ဗဘာဂိယဝီရိယာရမ္ဘာဒိတော ပဋ္ဌာယ။ စိတ္တမေဝမုပ္ပန္နန္တိ ဧဝံ ဥပရိ ဝက္ခမာနပရိဝိတက္ကဝသေန စိတ္တမုပ္ပန္နန္တိ အတ္ထော။ ‘‘စိတ္တမေဝ ဥပ္ပန္န’’န္တိပိ ပာဌော, တတ္ထ စိတ္တမေဝ ဥပ္ပန္နံ, န တာဝ ဘဂဝတိ ပသာဒောတိ အတ္ထော။ မုဋ္ဌသ္သတိနာတိ ဝိနဋ္ဌသ္သတိနာ, သတိဝိရဟိတေနာတိ အတ္ထော။ သာရဒ္ဓကာယေနာတိ သဒရထကာယေန။ ဗောဓိမဏ္ဍေတိ ဗောဓိသင္ခာတသ္သ ဉာဏသ္သ မဏ္ဍဘာဝပ္ပတ္တေ ဌာနေ။ ဗောဓီတိ ဟိ ပညာ ဝုစ္စတိ, သာ ဧတ္ထ မဏ္ဍာ ပသန္နာ ဇာတာတိ သော ပဒေသော ‘‘ဗောဓိမဏ္ဍော’’တိ ပညာတော။ စတုရင္ဂသမန္နာဂတန္တိ ‘‘ကာမံ တစော စ န္ဟာရု စ အဋ္ဌိ စ အဝသိသ္သတု, သရီရေ ဥပသုသ္သတု မံသလောဟိတ’’န္တိ (မ. နိ. ၂.၁၈၄; သံ. နိ. ၂.၂၂; အ. နိ. ၂.၅; မဟာနိ. ၁၉၆) ဧဝံ ဝုတ္တစတုရင္ဂသမန္နာဂတံ ဝီရိယံ။ တတ္ထ တစောတိ ဧကံ အင္ဂံ န္ဟာရု ဧကံ အင္ဂံ အဋ္ဌိ ဧကံ အင္ဂံ မံသလောဟိတံ ဧကံ အင္ဂန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တစော ဧကံ အင္ဂန္တိ စ တစေ နိရပေက္ခဘာဝော ဧကံ အင္ဂန္တိ ဂဟေတဗ္ဗံ။ ပဓာနံ အနုယုဉ္ဇန္တသ္သ ဟိ တစေ ပလုဇ္ဇမာနေပိ တံနိမိတ္တံ အဝောသာနာပဇ္ဇနံ တသ္သ ဝီရိယသ္သ ဧကံ အင္ဂံ ဧကံ ကာရဏံ။ ဧဝံ သေသေသုပိ အတ္ထော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ပဂ္ဂဟိတန္တိ အာရမ္ဘံ သိထိလံ အကတ္ဝာ ဒဠ္ဟပရက္ကမသင္ခာတုသ္သာဟနဘာဝေန ဂဟိတံ။ တေနာဟ ‘‘အသိထိလပ္ပဝတ္တိတန္တိ ဝုတ္တံ ဟောတီ’’တိ။
Idāni ‘‘āraddhaṃ kho pana me brāhmaṇa vīriya’’ntiādikāya desanāya anusandhiṃ dassento āha ‘‘evaṃ bhagavā’’tiādi. Tattha pubbabhāgato pabhutīti bhāvanāya pubbabhāgiyavīriyārambhādito paṭṭhāya. Cittamevamuppannanti evaṃ upari vakkhamānaparivitakkavasena cittamuppannanti attho. ‘‘Cittameva uppanna’’ntipi pāṭho, tattha cittameva uppannaṃ, na tāva bhagavati pasādoti attho. Muṭṭhassatināti vinaṭṭhassatinā, sativirahitenāti attho. Sāraddhakāyenāti sadarathakāyena. Bodhimaṇḍeti bodhisaṅkhātassa ñāṇassa maṇḍabhāvappatte ṭhāne. Bodhīti hi paññā vuccati, sā ettha maṇḍā pasannā jātāti so padeso ‘‘bodhimaṇḍo’’ti paññāto. Caturaṅgasamannāgatanti ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatu, sarīre upasussatu maṃsalohita’’nti (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ vuttacaturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ. Tattha tacoti ekaṃ aṅgaṃ nhāru ekaṃ aṅgaṃ aṭṭhi ekaṃ aṅgaṃ maṃsalohitaṃ ekaṃ aṅganti veditabbaṃ. Taco ekaṃ aṅganti ca tace nirapekkhabhāvo ekaṃ aṅganti gahetabbaṃ. Padhānaṃ anuyuñjantassa hi tace palujjamānepi taṃnimittaṃ avosānāpajjanaṃ tassa vīriyassa ekaṃ aṅgaṃ ekaṃ kāraṇaṃ. Evaṃ sesesupi attho veditabbo. Paggahitanti ārambhaṃ sithilaṃ akatvā daḷhaparakkamasaṅkhātussāhanabhāvena gahitaṃ. Tenāha ‘‘asithilappavattitanti vuttaṃ hotī’’ti.
အသလ္လီနန္တိ အသင္ကုစိတံ ကောသဇ္ဇဝသေန သင္ကောစံ အနာပန္နံ။ ဥပဋ္ဌိတာတိ ဩဂာဟနသင္ခာတေန အပိလာပဘာဝေန အာရမ္မဏံ ဥပဂန္တ္ဝာ ဌိတာ။ တေနာဟ ‘‘အာရမ္မဏာဘိမုခီဘာဝေနာ’’တိ။ သမ္မောသသ္သ ဝိဒ္ဓံသနဝသေန ပဝတ္တိယာ န သမ္မုဋ္ဌာတိ အသမ္မုဋ္ဌာ။ ကိဉ္စာပိ စိတ္တပသ္သဒ္ဓိဝသေနေဝ စိတ္တမေဝ ပသ္သဒ္ဓံ, ကာယပသ္သဒ္ဓိဝသေနေဝ စ ကာယော ပသ္သဒ္ဓော ဟောတိ, တထာပိ ယသ္မာ ကာယပသ္သဒ္ဓိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာ စိတ္တပသ္သဒ္ဓိယာ သဟေဝ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, န ဝိနာ, တသ္မာ ဝုတ္တံ ‘‘ကာယစိတ္တပသ္သဒ္ဓိဝသေနာ’’တိ။ ကာယပသ္သဒ္ဓိယာ ဥဘယေသမ္ပိ ကာယာနံ ပသ္သမ္ဘနာဝဟတ္တာ ဝုတ္တံ ‘‘ရူပကာယောပိ ပသ္သဒ္ဓောယေဝ ဟောတီ’’တိ။ သော စ ခောတိ သော စ ခော ကာယော။ ဝိဂတဒရထောတိ ဝိဂတကိလေသဒရထော။ နာမကာယေ ဟိ ဝိဂတဒရထေ ရူပကာယောပိ ဝူပသန္တဒရထပရိဠာဟော ဟောတိ။ သမ္မာ အာဟိတန္တိ နာနာရမ္မဏေသု ဝိဓာဝနသင္ခာတံ ဝိက္ခေပံ ဝိစ္ဆိန္ဒိတ္ဝာ ဧကသ္မိံယေဝ အာရမ္မဏေ အဝိက္ခိတ္တဘာဝာပာဒနေန သမ္မဒေဝ အာဟိတံ ဌပိတံ။ တေနာဟ ‘‘သုဋ္ဌု ဌပိတ’’န္တိအာဒိ။ စိတ္တသ္သ အနေကဂ္ဂဘာဝော ဝိက္ခေပဝသေန စဉ္စလတာ, သာ သတိ ဧကဂ္ဂတာယ န ဟောတီတိ အာဟ ‘‘ဧကဂ္ဂံ အစလံ နိပ္ဖန္ဒန’’န္တိ။ ဧတ္တာဝတာတိ ‘‘အာရဒ္ဓံ ခော ပနာ’’တိအာဒိနာ ဝီရိယသတိပသ္သဒ္ဓိသမာဓီနံ ကိစ္စသိဒ္ဓိဒသ္သနေန။
Asallīnanti asaṅkucitaṃ kosajjavasena saṅkocaṃ anāpannaṃ. Upaṭṭhitāti ogāhanasaṅkhātena apilāpabhāvena ārammaṇaṃ upagantvā ṭhitā. Tenāha ‘‘ārammaṇābhimukhībhāvenā’’ti. Sammosassa viddhaṃsanavasena pavattiyā na sammuṭṭhāti asammuṭṭhā. Kiñcāpi cittapassaddhivaseneva cittameva passaddhaṃ, kāyapassaddhivaseneva ca kāyo passaddho hoti, tathāpi yasmā kāyapassaddhi uppajjamānā cittapassaddhiyā saheva uppajjati, na vinā, tasmā vuttaṃ ‘‘kāyacittapassaddhivasenā’’ti. Kāyapassaddhiyā ubhayesampi kāyānaṃ passambhanāvahattā vuttaṃ ‘‘rūpakāyopi passaddhoyeva hotī’’ti. So ca khoti so ca kho kāyo. Vigatadarathoti vigatakilesadaratho. Nāmakāye hi vigatadarathe rūpakāyopi vūpasantadarathapariḷāho hoti. Sammā āhitanti nānārammaṇesu vidhāvanasaṅkhātaṃ vikkhepaṃ vicchinditvā ekasmiṃyeva ārammaṇe avikkhittabhāvāpādanena sammadeva āhitaṃ ṭhapitaṃ. Tenāha ‘‘suṭṭhu ṭhapita’’ntiādi. Cittassa anekaggabhāvo vikkhepavasena cañcalatā, sā sati ekaggatāya na hotīti āha ‘‘ekaggaṃ acalaṃ nipphandana’’nti. Ettāvatāti ‘‘āraddhaṃ kho panā’’tiādinā vīriyasatipassaddhisamādhīnaṃ kiccasiddhidassanena.
နနု စ သဒ္ဓာပညာနမ္ပိ ကိစ္စသိဒ္ဓိ ဈာနသ္သ ပုဗ္ဗပဋိပဒာယ ဣစ္ဆိတဗ္ဗာတိ? သစ္စံ ဣစ္ဆိတဗ္ဗာ, သာ ပန နာနန္တရိကဘာဝေန အဝုတ္တသိဒ္ဓာတိ န ဂဟိတာ။ အသတိ ဟိ သဒ္ဓာယ ဝီရိယာရမ္ဘာဒီနံ အသမ္ဘဝောယေဝ, ပညာပရိဂ္ဂဟေ စ နေသံ အသတိ ဉာယာရမ္ဘာဒိဘာဝော န သိယာ, တထာ အသလ္လီနာသမ္မောသတာဒယော ဝီရိယာဒီနန္တိ အသလ္လီနတာဒိဂ္ဂဟဏေနေဝေတ္ထ ပညာကိစ္စသိဒ္ဓိ ဂဟိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဈာနဘာဝနာယံ ဝာ သမာဓိကိစ္စံ အဓိကံ ဣစ္ဆိတဗ္ဗန္တိ ဒသ္သေတုံ သမာဓိပရိယောသာနာဝ ဈာနသ္သ ပုဗ္ဗပဋိပဒာ ကထိတာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Nanu ca saddhāpaññānampi kiccasiddhi jhānassa pubbapaṭipadāya icchitabbāti? Saccaṃ icchitabbā, sā pana nānantarikabhāvena avuttasiddhāti na gahitā. Asati hi saddhāya vīriyārambhādīnaṃ asambhavoyeva, paññāpariggahe ca nesaṃ asati ñāyārambhādibhāvo na siyā, tathā asallīnāsammosatādayo vīriyādīnanti asallīnatādiggahaṇenevettha paññākiccasiddhi gahitāti daṭṭhabbaṃ. Jhānabhāvanāyaṃ vā samādhikiccaṃ adhikaṃ icchitabbanti dassetuṃ samādhipariyosānāva jhānassa pubbapaṭipadā kathitāti daṭṭhabbaṃ.
Related texts:
တိပိဋက (မူလ) • Tipiṭaka (Mūla) / ဝိနယပိဋက • Vinayapiṭaka / မဟာဝိဘင္ဂ • Mahāvibhaṅga / ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍံ • Verañjakaṇḍaṃ
အဋ္ဌကထာ • Aṭṭhakathā / ဝိနယပိဋက (အဋ္ဌကထာ) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / မဟာဝိဘင္ဂ-အဋ္ဌကထာ • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍဝဏ္ဏနာ • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
ဋီကာ • Tīkā / ဝိနယပိဋက (ဋီကာ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ဝဇိရဗုဒ္ဓိ-ဋီကာ • Vajirabuddhi-ṭīkā / ဝေရဉ္ဇကဏ္ဍဝဏ္ဏနာ • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
ဋီကာ • Tīkā / ဝိနယပိဋက (ဋီကာ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ဝိမတိဝိနောဒနီ-ဋီကာ • Vimativinodanī-ṭīkā / ပဌမဇ္ဈာနကထာဝဏ္ဏနာ • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
