| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਸਾਰਤ੍ਥਦੀਪਨੀ-ਟੀਕਾ • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
વੇਰਞ੍ਜਕਣ੍ਡવਣ੍ਣਨਾ
Verañjakaṇḍavaṇṇanā
੧
1
. ਸੇਯ੍ਯਥਿਦਨ੍ਤਿ ਤਂ ਕਤਮਂ, ਤਂ ਕਥਨ੍ਤਿ વਾ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਨਿਯਮਨਿਦ੍ਦੇਸવਚਨਨ੍ਤਿ ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ ਨਿਯਮੋਤਿ ਅਨਿਯਮੋ, ਨਿਦ੍ਦਿਸੀਯਤਿ ਅਤ੍ਥੋ ਏਤੇਨਾਤਿ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ, વੁਚ੍ਚਤਿ ਏਤੇਨਾਤਿ વਚਨਂ, ਨਿਦ੍ਦੇਸੋਯੇવ વਚਨਂ ਨਿਦ੍ਦੇਸવਚਨਂ, ਅਨਿਯਮਸ੍ਸ ਨਿਦ੍ਦੇਸવਚਨਂ ਅਨਿਯਮਨਿਦ੍ਦੇਸવਚਨਂ, ਪਠਮਂ ਅਨਿਯਮਿਤਸ੍ਸ ਸਮਯਸ੍ਸ ਨਿਦ੍ਦੇਸવਚਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਯੇਨਾਤਿ ਅવਤ੍વਾ ਤੇਨਾਤਿ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਅਨਿਯਮਂ ਕਤ੍વਾ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠવਚਨਂ ਅਨਿਯਮਨਿਦ੍ਦੇਸવਚਨ’’ਨ੍ਤਿਪਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਯਂਤਂਸਦ੍ਦਾਨਂ ਨਿਚ੍ਚਸਮ੍ਬਨ੍ਧਭਾવਤੋ ਆਹ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਸਰੂਪੇਨ ਅવੁਤ੍ਤੇਨਪੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਤਸ੍ਸਾਤਿ ‘‘ਤੇਨਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ। ਸਰੂਪੇਨ ਅવੁਤ੍ਤੇਨਪੀਤਿ ‘‘ਯੇਨਾ’’ਤਿ ਏવਂ ਸਰੂਪਤੋ ਪਾਲ਼ਿਯਂ ਅવੁਤ੍ਤੇਨਪਿ। ਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧੇਨਾਤਿ ਪਰਭਾਗੇ ਸਾਰਿਪੁਤ੍ਤਤ੍ਥੇਰਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਕਪਰਿવਿਤਕ੍ਕਸਙ੍ਖਾਤਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧੇਨ। ਪਰਿવਿਤਕ੍ਕੇ ਹਿ ਸਿਦ੍ਧੇ ਯੇਨ ਸਮਯੇਨ ਪਰਿવਿਤਕ੍ਕੋ ਉਦਪਾਦੀਤਿ ਇਦਂ ਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧਮੇવ ਹੋਤਿ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਅਪਰਭਾਗੇ ਹਿ વਿਨਯਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾਚਨਹੇਤੁਭੂਤੋ ਆਯਸ੍ਮਤੋ ਸਾਰਿਪੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਰਿવਿਤਕ੍ਕੋ ਸਿਦ੍ਧੋ’’ਤਿਆਦਿ। ‘‘ਤੇਨਾ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ਤਤੋ ਤਦਤ੍ਥਮੇવ ‘‘ਯੇਨਾ’’ਤਿ ਅਤ੍ਥਤੋ વੁਚ੍ਚਮਾਨਤ੍ਤਾ ‘‘ਯੇਨਾ’’ਤਿ ਅਯਂ ‘‘ਤੇਨਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਨਾਮ ਜਾਤੋ। ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋਤਿ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਨਿਦ੍ਦੇਸੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
.Seyyathidanti taṃ katamaṃ, taṃ kathanti vā attho. Aniyamaniddesavacananti natthi etassa niyamoti aniyamo, niddisīyati attho etenāti niddeso, vuccati etenāti vacanaṃ, niddesoyeva vacanaṃ niddesavacanaṃ, aniyamassa niddesavacanaṃ aniyamaniddesavacanaṃ, paṭhamaṃ aniyamitassa samayassa niddesavacananti attho. ‘‘Yenāti avatvā tenāti vuttattā aniyamaṃ katvā niddiṭṭhavacanaṃ aniyamaniddesavacana’’ntipi vadanti. Yaṃtaṃsaddānaṃ niccasambandhabhāvato āha ‘‘tassa sarūpena avuttenapī’’tiādi. Tattha tassāti ‘‘tenā’’ti etassa. Sarūpena avuttenapīti ‘‘yenā’’ti evaṃ sarūpato pāḷiyaṃ avuttenapi. Atthato siddhenāti parabhāge sāriputtattherassa uppajjanakaparivitakkasaṅkhātaatthato siddhena. Parivitakke hi siddhe yena samayena parivitakko udapādīti idaṃ atthato siddhameva hoti. Tenevāha ‘‘aparabhāge hi vinayapaññattiyācanahetubhūto āyasmato sāriputtassa parivitakko siddho’’tiādi. ‘‘Tenā’’ti vatvā tato tadatthameva ‘‘yenā’’ti atthato vuccamānattā ‘‘yenā’’ti ayaṃ ‘‘tenā’’ti etassa paṭiniddeso nāma jāto. Paṭiniddesoti ca vitthāraniddesoti attho.
ਅਪਰਭਾਗੇ ਹੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ, ਯਸ੍ਮਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਿਨਯਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾਚਨਹੇਤੁਭੂਤੋਤਿ ‘‘ਏਤਸ੍ਸ ਭਗવਾ ਕਾਲੋ, ਏਤਸ੍ਸ ਸੁਗਤ ਕਾਲੋ, ਯਂ ਭਗવਾ ਸਾવਕਾਨਂ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਂ ਪਞ੍ਞਪੇਯ੍ਯ, ਉਦ੍ਦਿਸੇਯ੍ਯ ਪਾਤਿਮੋਕ੍ਖਂ। ਯਥਯਿਦਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਅਦ੍ਧਨਿਯਂ ਅਸ੍ਸ ਚਿਰਟ੍ਠਿਤਿਕ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਪવਤ੍ਤਸ੍ਸ વਿਨਯਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾਚਨਸ੍ਸ ਕਾਰਣਭੂਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਰਿવਿਤਕ੍ਕੋਤਿ ‘‘ਕਤਮੇਸਾਨਂ ਖੋ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਨ ਚਿਰਟ੍ਠਿਤਿਕਂ ਅਹੋਸਿ, ਕਤਮੇਸਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਚਿਰਟ੍ਠਿਤਿਕਂ ਅਹੋਸੀ’’ਤਿ ਏવਂ ਪવਤ੍ਤੋ ਪਰਿવਿਤਕ੍ਕੋ। ਯਂਤਂਸਦ੍ਦਾਨਂ ਨਿਚ੍ਚਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਤਸ੍ਮਾ ਯੇਨ ਸਮਯੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਪੁਬ੍ਬੇ વਾ ਪਚ੍ਛਾ વਾ ਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧੇਨਾਤਿ ਪੁਬ੍ਬੇ વਾ ਪਚ੍ਛਾ વਾ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧੇਨ। ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬੋਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ‘‘ਯਦਿਦ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ‘‘ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ ਯਦਿਦਂ ਯਂ ਇਦਂ વਿਧਾਨਂ, ਅਯਂ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਿਨਯੇ ਯੁਤ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ‘‘ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ ਯਦਿਦਂ ਯਾ ਅਯਂ ਯੁਤ੍ਤਿ, ਅਯਂ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਿਨਯੇ ਯੁਤ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Aparabhāge hīti ettha hi-saddo hetumhi, yasmāti attho. Vinayapaññattiyācanahetubhūtoti ‘‘etassa bhagavā kālo, etassa sugata kālo, yaṃ bhagavā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapeyya, uddiseyya pātimokkhaṃ. Yathayidaṃ brahmacariyaṃ addhaniyaṃ assa ciraṭṭhitika’’nti evaṃ pavattassa vinayapaññattiyācanassa kāraṇabhūtoti attho. Parivitakkoti ‘‘katamesānaṃ kho buddhānaṃ bhagavantānaṃ brahmacariyaṃ na ciraṭṭhitikaṃ ahosi, katamesānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ brahmacariyaṃ ciraṭṭhitikaṃ ahosī’’ti evaṃ pavatto parivitakko. Yaṃtaṃsaddānaṃ niccasambandhoti āha ‘‘tasmā yena samayenā’’tiādi. Pubbe vā pacchā vā atthato siddhenāti pubbe vā pacchā vā uppannaatthato siddhena. Paṭiniddeso kattabboti etassa ‘‘yadida’’nti iminā sambandho. ‘‘Paṭiniddeso kattabbo’’ti yadidaṃ yaṃ idaṃ vidhānaṃ, ayaṃ sabbasmiṃ vinaye yuttīti attho. Atha vā ‘‘paṭiniddeso kattabbo’’ti yadidaṃ yā ayaṃ yutti, ayaṃ sabbasmiṃ vinaye yuttīti attho.
ਤਤ੍ਰਿਦਂ ਮੁਖਮਤ੍ਤਨਿਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਤਸ੍ਸਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਯੁਤ੍ਤਿਯਾ ਪਰਿਦੀਪਨੇ ਇਦਂ ਮੁਖਮਤ੍ਤਨਿਦਸ੍ਸਨਂ, ਉਪਾਯਮਤ੍ਤਨਿਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮੁਖਂ ਦ੍વਾਰਂ ਉਪਾਯੋਤਿ ਹਿ ਅਤ੍ਥਤੋ ਏਕਂ। ‘‘ਤੇਨ ਹਿ ਭਿਕ੍ਖવੇ ਭਿਕ੍ਖੂਨਂ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਂ ਪਞ੍ਞਪੇਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਪਾਲ਼ਿਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸਮਾਹ ‘‘ਯੇਨ ਸੁਦਿਨ੍ਨੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ। ਤੇਨਾਤਿ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੇ ਕਰਣવਚਨਤ੍ਤਾ ਤਸ੍ਸ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸੋਪਿ ਤਾਦਿਸੋਯੇવਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਯਸ੍ਮਾ ਪਟਿਸੇવੀ’’ਤਿ। ਪੁਬ੍ਬੇ ਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧੇਨਾਤਿ ਪੁਬ੍ਬੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਮੇਥੁਨਧਮ੍ਮਪਟਿਸੇવਨਸਙ੍ਖਾਤਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧੇਨ। ਪਚ੍ਛਾ ਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧੇਨਾਤਿ ਰਞ੍ਞਾ ਅਦਿਨ੍ਨਂ ਦਾਰੂਨਂ ਆਦਿਯਨਸਙ੍ਖਾਤਪਚ੍ਛਾਉਪ੍ਪਨ੍ਨਅਤ੍ਥਤੋ ਸਿਦ੍ਧੇਨ। ਸਮਯਸਦ੍ਦੋਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ‘‘ਦਿਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ।
Tatridaṃmukhamattanidassananti tassā yathāvuttayuttiyā paridīpane idaṃ mukhamattanidassanaṃ, upāyamattanidassananti attho. Mukhaṃ dvāraṃ upāyoti hi atthato ekaṃ. ‘‘Tena hi bhikkhave bhikkhūnaṃ sikkhāpadaṃ paññapessāmī’’ti pāḷiṃ dassetvā tattha paṭiniddesamāha ‘‘yena sudinno’’tiādinā. Tenāti hetuatthe karaṇavacanattā tassa paṭiniddesopi tādisoyevāti āha ‘‘yasmā paṭisevī’’ti. Pubbe atthato siddhenāti pubbe uppannamethunadhammapaṭisevanasaṅkhātaatthato siddhena. Pacchā atthato siddhenāti raññā adinnaṃ dārūnaṃ ādiyanasaṅkhātapacchāuppannaatthato siddhena. Samayasaddoti etassa ‘‘dissatī’’ti iminā sambandho.
ਸਮવਾਯੇਤਿ ਪਚ੍ਚਯਸਾਮਗ੍ਗਿਯਂ, ਕਾਰਣਸਮવਾਯੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਖਣੇਤਿ ਓਕਾਸੇ। ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਅਸ੍ਸ ਸਮਯਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਸਮવਾਯੋ ਅਤ੍ਥੋਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਅਪ੍ਪੇવ ਨਾਮ ਸ੍વੇਪਿ ਉਪਸਙ੍ਕਮੇਯ੍ਯਾਮ ਕਾਲਞ੍ਚ ਸਮਯਞ੍ਚ ਉਪਾਦਾਯਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਕਾਲੋ ਨਾਮ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨਸ੍ਸ ਯੁਤ੍ਤਪਯੁਤ੍ਤਕਾਲੋ। ਸਮਯੋ ਨਾਮ ਤਸ੍ਸੇવ ਪਚ੍ਚਯਸਾਮਗ੍ਗੀ, ਅਤ੍ਥਤੋ ਤਦਨੁਰੂਪਂ ਸਰੀਰਬਲਞ੍ਚੇવ ਤਪ੍ਪਚ੍ਚਯਪਰਿਸ੍ਸਯਾਭਾવੋ ਚ। ਉਪਾਦਾਨਂ ਨਾਮ ਞਾਣੇਨ ਤੇਸਂ ਗਹਣਂ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖਣਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਕਾਲਞ੍ਚ ਸਮਯਞ੍ਚ ਪਞ੍ਞਾਯ ਗਹੇਤ੍વਾ ਉਪਧਾਰੇਤ੍વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਸਚੇ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਸ੍વੇ ਗਮਨਸ੍ਸ ਯੁਤ੍ਤਕਾਲੋ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ, ਕਾਯੇ ਬਲਮਤ੍ਤਾ ਚੇવ ਫਰਿਸ੍ਸਤਿ, ਗਮਨਪਚ੍ਚਯਾ ਚ ਅਞ੍ਞੋ ਅਫਾਸੁવਿਹਾਰੋ ਨ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ, ਅਥੇਤਂ ਕਾਲਞ੍ਚ ਗਮਨਕਾਰਣਸਮવਾਯਸਙ੍ਖਾਤਂ ਸਮਯਞ੍ਚ ਉਪਧਾਰੇਤ੍વਾ ਅਪਿ ਏવ ਨਾਮ ਸ੍વੇ ਆਗਚ੍ਛੇਯ੍ਯਾਮਾਤਿ।
Samavāyeti paccayasāmaggiyaṃ, kāraṇasamavāyeti attho. Khaṇeti okāse. Assāti assa samayasaddassa samavāyo atthoti sambandho. Appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyāti ettha kālo nāma upasaṅkamanassa yuttapayuttakālo. Samayo nāma tasseva paccayasāmaggī, atthato tadanurūpaṃ sarīrabalañceva tappaccayaparissayābhāvo ca. Upādānaṃ nāma ñāṇena tesaṃ gahaṇaṃ sallakkhaṇaṃ, tasmā kālañca samayañca paññāya gahetvā upadhāretvāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace amhākaṃ sve gamanassa yuttakālo bhavissati, kāye balamattā ceva pharissati, gamanapaccayā ca añño aphāsuvihāro na bhavissati, athetaṃ kālañca gamanakāraṇasamavāyasaṅkhātaṃ samayañca upadhāretvā api eva nāma sve āgaccheyyāmāti.
ਖਣੋਤਿ ਓਕਾਸੋ। ਤਥਾਗਤੁਪ੍ਪਾਦਾਦਿਕੋ ਹਿ ਮਗ੍ਗਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਸ੍ਸ ਓਕਾਸੋ ਤਪ੍ਪਚ੍ਚਯਪਟਿਲਾਭਹੇਤੁਤ੍ਤਾ, ਖਣੋ ਏવ ਚ ਸਮਯੋ। ਯੋ ਖਣੋਤਿ ਚ ਸਮਯੋਤਿ ਚ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਸੋ ਏਕੋવਾਤਿ ਹਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮਹਾਸਮਯੋਤਿ ਮਹਾਸਮੂਹੋ। ਪવੁਦ੍ਧਂ વਨਂ ਪવਨਂ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਪવਨਸ੍ਮਿਂ, વਨਸਣ੍ਡੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਮਯੋਪਿ ਖੋ ਤੇ ਭਦ੍ਦਾਲਿ ਅਪ੍ਪਟਿવਿਦ੍ਧੋ ਅਹੋਸੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸਮਯੋਤਿ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪੂਰਣਸ੍ਸ ਹੇਤੁ। ਭਦ੍ਦਾਲੀਤਿ ਤਸ੍ਸ ਭਿਕ੍ਖੁਨੋ ਨਾਮਂ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਭਦ੍ਦਾਲਿ ਤਯਾ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬਯੁਤ੍ਤਕਂ ਏਤਂ ਕਾਰਣਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਤਮ੍ਪਿ ਤੇ ਨ ਪਟਿવਿਦ੍ਧਂ ਨ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖਿਤਨ੍ਤਿ। ਕਿਂ ਤਂ ਕਾਰਣਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਭਗવਾ ਖੋ’’ਤਿਆਦਿ।
Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā, khaṇo eva ca samayo. Yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so ekovāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Pavuddhaṃ vanaṃ pavanaṃ, tasmiṃ pavanasmiṃ, vanasaṇḍeti attho. Samayopi kho te bhaddāli appaṭividdho ahosīti ettha samayoti sikkhāpadapūraṇassa hetu. Bhaddālīti tassa bhikkhuno nāmaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – bhaddāli tayā paṭivijjhitabbayuttakaṃ etaṃ kāraṇaṃ atthi, tampi te na paṭividdhaṃ na sallakkhitanti. Kiṃ taṃ kāraṇanti āha ‘‘bhagavā kho’’tiādi.
ਉਗ੍ਗਾਹਮਾਨੋ ਤਿਆਦੀਸੁ ਮਾਨੋਤਿ ਤਸ੍ਸ ਪਰਿਬ੍ਬਾਜਕਸ੍ਸ ਪਕਤਿਨਾਮਂ, ਕਿਞ੍ਚਿ ਕਿਞ੍ਚਿ ਪਨ ਉਗ੍ਗਹੇਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥਤਾਯ ‘‘ਉਗ੍ਗਾਹਮਾਨੋ’’ਤਿ ਨਂ ਸਞ੍ਜਾਨਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਉਗ੍ਗਾਹਮਾਨੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ । ਸਮਣਮੁਣ੍ਡਿਕਾਯ ਪੁਤ੍ਤੋ ਸਮਣਮੁਣ੍ਡਿਕਾਪੁਤ੍ਤੋ। ਸੋ ਕਿਰ ਦੇવਦਤ੍ਤਸ੍ਸ ਉਪਟ੍ਠਾਕੋ। ਸਮਯਂ ਦਿਟ੍ਠਿਂ ਪવਦਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਸਮਯਪ੍ਪવਾਦਕੋ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯਪ੍ਪવਾਦਕੇ, ਦਿਟ੍ਠਿਪ੍ਪવਾਦਕੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਕਿਰ ਠਾਨੇ ਚਙ੍ਕੀਤਾਰੁਕ੍ਖਪੋਕ੍ਖਰਸਾਤਿਪਭੁਤਯੋ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ ਨਿਗਣ੍ਠਾਚੇਲਕਪਰਿਬ੍ਬਾਜਕਾਦਯੋ ਚ ਪਰਿਬ੍ਬਾਜਕਾ ਸਨ੍ਨਿਪਤਿਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਮਯਂ ਦਿਟ੍ਠਿਂ ਪવਦਨ੍ਤਿ ਕਥੇਨ੍ਤਿ ਦੀਪੇਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ਆਰਾਮੋ ‘‘ਸਮਯਪ੍ਪવਾਦਕੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਸ੍વੇવ ਤਿਨ੍ਦੁਕਾਚੀਰਸਙ੍ਖਾਤਾਯ ਤਿਮ੍ਬਰੁਰੁਕ੍ਖਪਨ੍ਤਿਯਾ ਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਤਿਨ੍ਦੁਕਾਚੀਰ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਏਕਾ ਸਾਲਾ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਏਕਸਾਲਕੋ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਪਠਮਂ ਏਕਾ ਸਾਲਾ ਕਤਾ ਅਹੋਸਿ, ਪਚ੍ਛਾ ਮਹਾਪੁਞ੍ਞਂ ਪੋਟ੍ਠਪਾਦਪਰਿਬ੍ਬਾਜਕਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਬਹੂ ਸਾਲਾ ਕਤਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਮੇવ ਏਕਂ ਸਾਲਮੁਪਾਦਾਯ ਲਦ੍ਧਨਾਮવਸੇਨ ‘‘ਏਕਸਾਲਕੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਮਲ੍ਲਿਕਾਯ ਪਨ ਪਸੇਨਦਿਰਞ੍ਞੋ ਦੇવਿਯਾ ਉਯ੍ਯਾਨਭੂਤੋ ਸੋ ਪੁਪ੍ਫਫਲਸਞ੍ਛਨ੍ਨੋ ਆਰਾਮੋਤਿ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਮਲ੍ਲਿਕਾਯ ਆਰਾਮੋ’’ਤਿ ਸਙ੍ਖ੍ਯਂ ਗਤੋ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯਪ੍ਪવਾਦਕੇ ਤਿਨ੍ਦੁਕਾਚੀਰੇ ਏਕਸਾਲਕੇ ਮਲ੍ਲਿਕਾਯ ਆਰਾਮੇ। ਪਟਿવਸਤੀਤਿ ਤਸ੍ਮਿਂ વਾਸਫਾਸੁਤਾਯ વਸਤਿ।
Uggāhamāno tiādīsu mānoti tassa paribbājakassa pakatināmaṃ, kiñci kiñci pana uggahetuṃ samatthatāya ‘‘uggāhamāno’’ti naṃ sañjānanti, tasmā ‘‘uggāhamāno’’ti vuccati . Samaṇamuṇḍikāya putto samaṇamuṇḍikāputto. So kira devadattassa upaṭṭhāko. Samayaṃ diṭṭhiṃ pavadanti etthāti samayappavādako, tasmiṃ samayappavādake, diṭṭhippavādaketi attho. Tasmiṃ kira ṭhāne caṅkītārukkhapokkharasātipabhutayo brāhmaṇā nigaṇṭhācelakaparibbājakādayo ca paribbājakā sannipatitvā attano attano samayaṃ diṭṭhiṃ pavadanti kathenti dīpenti, tasmā so ārāmo ‘‘samayappavādako’’ti vuccati, sveva tindukācīrasaṅkhātāya timbarurukkhapantiyā parikkhittattā ‘‘tindukācīra’’nti vuccati. Ekā sālā etthāti ekasālako. Yasmā panettha paṭhamaṃ ekā sālā katā ahosi, pacchā mahāpuññaṃ poṭṭhapādaparibbājakaṃ nissāya bahū sālā katā, tasmā tameva ekaṃ sālamupādāya laddhanāmavasena ‘‘ekasālako’’ti vuccati. Mallikāya pana pasenadirañño deviyā uyyānabhūto so pupphaphalasañchanno ārāmoti katvā ‘‘mallikāya ārāmo’’ti saṅkhyaṃ gato. Tasmiṃ samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme. Paṭivasatīti tasmiṃ vāsaphāsutāya vasati.
ਦਿਟ੍ਠੇ ਧਮ੍ਮੇਤਿ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖੇ ਅਤ੍ਤਭਾવੇ। ਅਤ੍ਥੋਤਿ વੁਡ੍ਢਿ। ਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕੋਤਿ ਕਮ੍ਮਕਿਲੇਸવਸੇਨ ਸਮ੍ਪਰੇਤਬ੍ਬਤੋ ਸਮ੍ਪਾਪੁਣਿਤਬ੍ਬਤੋ ਸਮ੍ਪਰਾਯੋ, ਪਰਲੋਕੋ। ਤਤ੍ਥ ਨਿਯੁਤ੍ਤੋ ਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕੋ, ਪਰਲੋਕਤ੍ਥੋ। ਅਤ੍ਥਾਭਿਸਮਯਾਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਉਭਯਤ੍ਥਸਙ੍ਖਾਤਹਿਤਪਟਿਲਾਭਾ। ਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕੋਪਿ ਹਿ ਅਤ੍ਥੋ ਕਾਰਣਸ੍ਸ ਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਪਟਿਲਦ੍ਧੋ ਨਾਮ ਹੋਤੀਤਿ ਤਮਤ੍ਥਦ੍વਯਂ ਏਕਤੋ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਅਤ੍ਥਾਭਿਸਮਯਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਧਿਯਾ ਪਞ੍ਞਾਯ ਰਾਤਿ ਗਣ੍ਹਾਤੀਤਿ ਧੀਰੋ। ਅਥ વਾ ਧੀ ਪਞ੍ਞਾ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਧੀਰੋ।
Diṭṭhe dhammeti paccakkhe attabhāve. Atthoti vuḍḍhi. Samparāyikoti kammakilesavasena samparetabbato sampāpuṇitabbato samparāyo, paraloko. Tattha niyutto samparāyiko, paralokattho. Atthābhisamayāti yathāvuttaubhayatthasaṅkhātahitapaṭilābhā. Samparāyikopi hi attho kāraṇassa nipphannattā paṭiladdho nāma hotīti tamatthadvayaṃ ekato katvā ‘‘atthābhisamayā’’ti vuttaṃ. Dhiyā paññāya rāti gaṇhātīti dhīro. Atha vā dhī paññā etassa atthīti dhīro.
ਸਮ੍ਮਾ ਮਾਨਾਭਿਸਮਯਾਤਿ ਮਾਨਸ੍ਸ ਸਮ੍ਮਾ ਪਹਾਨੇਨ। ਸਮ੍ਮਾਤਿ ਇਮਿਨਾ ਮਾਨਸ੍ਸ ਅਗ੍ਗਮਗ੍ਗਞਾਣੇਨ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪਹਾਨਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠੋਤਿਆਦੀਸੁ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਸ੍ਸ ਪੀਲ਼ਨਂ ਤਂਸਮਙ੍ਗਿਨੋ ਹਿਂਸਨਂ ਅવਿਪ੍ਫਾਰਿਕਤਾਕਰਣਂ, ਪੀਲ਼ਨਮੇવ ਅਤ੍ਥੋ ਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠੋ, ਤ੍ਥਕਾਰਸ੍ਸ ਟ੍ਠਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਏવਂ ਸੇਸੇਸੁਪਿ। ਸਮੇਚ੍ਚ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਕਤਭਾવੋ ਸਙ੍ਖਤਟ੍ਠੋ। ਸਨ੍ਤਾਪੋ ਦੁਕ੍ਖਦੁਕ੍ਖਤਾਦਿવਸੇਨ ਸਨ੍ਤਾਪਨਂ ਪਰਿਦਹਨਂ। વਿਪਰਿਣਾਮੋ ਜਰਾਯ ਮਰਣੇਨ ਚਾਤਿ ਦ੍વਿਧਾ વਿਪਰਿਣਾਮੇਤਬ੍ਬਤਾ। ਅਭਿਸਮੇਤਬ੍ਬੋ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬੋਤਿ ਅਭਿਸਮਯੋ, ਅਭਿਸਮਯੋવ ਅਤ੍ਥੋ ਅਭਿਸਮਯਟ੍ਠੋ, ਪੀਲ਼ਨਾਦੀਨਿ। ਤਾਨਿ ਹਿ ਅਭਿਸਮੇਤਬ੍ਬਭਾવੇਨ ਏਕੀਭਾવਂ ਉਪਨੇਤ੍વਾ ‘‘ਅਭਿਸਮਯਟ੍ਠੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ, ਅਭਿਸਮਯਸ੍ਸ વਾ ਪਟਿવੇਧਸ੍ਸ વਿਸਯਭੂਤੋ ਅਤ੍ਥੋ ਅਭਿਸਮਯਟ੍ਠੋਤਿ ਤਾਨੇવ ਪੀਲ਼ਨਾਦੀਨਿ ਅਭਿਸਮਯਸ੍ਸ વਿਸਯਭਾવੂਪਗਮਨਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਏਕਤ੍ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਾਨਿ।
Sammā mānābhisamayāti mānassa sammā pahānena. Sammāti iminā mānassa aggamaggañāṇena samucchedappahānaṃ vuttaṃ. Dukkhassa pīḷanaṭṭhotiādīsu dukkhasaccassa pīḷanaṃ taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ, pīḷanameva attho pīḷanaṭṭho, tthakārassa ṭṭhakāraṃ katvā vuttaṃ. Evaṃ sesesupi. Samecca paccayehi katabhāvo saṅkhataṭṭho. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahanaṃ. Vipariṇāmo jarāya maraṇena cāti dvidhā vipariṇāmetabbatā. Abhisametabbo paṭivijjhitabboti abhisamayo, abhisamayova attho abhisamayaṭṭho, pīḷanādīni. Tāni hi abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā ‘‘abhisamayaṭṭho’’ti vuttāni, abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva pīḷanādīni abhisamayassa visayabhāvūpagamanasāmaññato ekattena vuttāni.
ਏਤ੍ਥ ਚ ਉਪਸਗ੍ਗਾਨਂ ਜੋਤਕਮਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ વਾਚਕੋ ਸਮਯਸਦ੍ਦੋ ਏવਾਤਿ ਸਮਯਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੁਦ੍ਧਾਰੇਪਿ ਸਉਪਸਗ੍ਗੋ ਅਭਿਸਮਯਸਦ੍ਦੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਤਤ੍ਥ ਸਹਕਾਰੀਕਾਰਣਸਨ੍ਨਿਜ੍ਝਂ ਸਮੇਤਿ ਸਮવੇਤੀਤਿ ਸਮਯੋ, ਸਮવਾਯੋ। ਸਮੇਤਿ ਸਮਾਗਚ੍ਛਤਿ ਮਗ੍ਗਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਏਤ੍ਥ ਤਦਾਧਾਰਪੁਗ੍ਗਲੇਹੀਤਿ ਸਮਯੋ, ਖਣੋ। ਸਮੇਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ, ਏਤੇਨ વਾ ਸਂਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਧਮ੍ਮਾ ਸਹਜਾਤਧਮ੍ਮੇਹਿ ਉਪ੍ਪਾਦਾਦੀਹਿ વਾਤਿ ਸਮਯੋ, ਕਾਲੋ। ਧਮ੍ਮਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਮਤ੍ਤਤਾਯ ਅਤ੍ਥਤੋ ਅਭੂਤੋਪਿ ਹਿ ਕਾਲੋ ਧਮ੍ਮਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਅਧਿਕਰਣਂ ਕਾਰਣਂ વਿਯ ਚ ਪਰਿਕਪ੍ਪਨਾਮਤ੍ਤਸਿਦ੍ਧੇਨ ਰੂਪੇਨ વੋਹਰੀਯਤਿ। ਸਮਂ, ਸਹ વਾ ਅવਯવਾਨਂ ਅਯਨਂ ਪવਤ੍ਤਿ ਅવਟ੍ਠਾਨਨ੍ਤਿ ਸਮਯੋ, ਸਮੂਹੋ ਯਥਾ ‘‘ਸਮੁਦਾਯੋ’’ਤਿ। ਅવਯવੇਨ ਸਹਾવਟ੍ਠਾਨਮੇવ ਹਿ ਸਮੂਹੋ। ਪਚ੍ਚਯਨ੍ਤਰਸਮਾਗਮੇ ਏਤਿ ਫਲਂ ਏਤਸ੍ਮਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਪવਤ੍ਤਤਿ ਚਾਤਿ ਸਮਯੋ, ਹੇਤੁ ਯਥਾ ‘‘ਸਮੁਦਯੋ’’ਤਿ। ਸਮੇਤਿ ਸਂਯੋਜਨਭਾવਤੋ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਏਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਸਯੇ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਦਲ਼੍ਹਗ੍ਗਹਣਭਾવਤੋ વਾ ਤਂਸਂਯੁਤ੍ਤਾ ਅਯਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਸਤ੍ਤਾ ਯਥਾਭਿਨਿવੇਸਂ ਏਤੇਨਾਤਿ ਸਮਯੋ, ਦਿਟ੍ਠਿ। ਦਿਟ੍ਠਿਸਂਯੋਜਨੇਨ ਹਿ ਸਤ੍ਤਾ ਅਤਿવਿਯ ਬਜ੍ਝਨ੍ਤਿ। ਸਮਿਤਿ ਸਙ੍ਗਤਿ ਸਮੋਧਾਨਨ੍ਤਿ ਸਮਯੋ, ਪਟਿਲਾਭੋ। ਸਮਸ੍ਸ ਨਿਰੋਧਸ੍ਸ ਯਾਨਂ, ਸਮ੍ਮਾ વਾ ਯਾਨਂ ਅਪਗਮੋ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤੀਤਿ ਸਮਯੋ, ਪਹਾਨਂ। ਞਾਣੇਨ ਅਭਿਮੁਖਂ ਸਮ੍ਮਾ ਏਤਬ੍ਬੋ ਅਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬੋਤਿ ਅਭਿਸਮਯੋ, ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅવਿਪਰੀਤੋ ਸਭਾવੋ। ਅਭਿਮੁਖਭਾવੇਨ ਸਮ੍ਮਾ ਏਤਿ ਗਚ੍ਛਤਿ ਬੁਜ੍ਝਤੀਤਿ ਅਭਿਸਮਯੋ, ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਯਥਾਭੂਤਸਭਾવਾવਬੋਧੋ। ਏવਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ ਸਮਯਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Ettha ca upasaggānaṃ jotakamattattā tassa tassa atthassa vācako samayasaddo evāti samayasaddassa atthuddhārepi saupasaggo abhisamayasaddo vutto. Tattha sahakārīkāraṇasannijjhaṃ sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati maggabrahmacariyaṃ ettha tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Samenti ettha, etena vā saṃgacchanti dhammā sahajātadhammehi uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ kāraṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyati. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavena sahāvaṭṭhānameva hi samūho. Paccayantarasamāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā taṃsaṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhanti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo appavattīti samayo, pahānaṃ. Ñāṇena abhimukhaṃ sammā etabbo adhigantabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ yathābhūtasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā.
ਨਨੁ ਚ ਅਤ੍ਥਮਤ੍ਤਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਸਦ੍ਦਾ ਅਭਿਨਿવਿਸਨ੍ਤਿ, ਨ ਏਕੇਨ ਸਦ੍ਦੇਨ ਅਨੇਕੇ ਅਤ੍ਥਾ ਅਭਿਧੀਯਨ੍ਤੀਤਿ? ਸਚ੍ਚਮੇਤਂ ਸਦ੍ਦવਿਸੇਸੇ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤੇ। ਸਦ੍ਦવਿਸੇਸੇ ਹਿ ਅਪੇਕ੍ਖਿਯਮਾਨੇ ਏਕੇਨ ਸਦ੍ਦੇਨ ਅਨੇਕਤ੍ਥਾਭਿਧਾਨਂ ਨ ਸਮ੍ਭવਤਿ। ਨ ਹਿ ਯੋ ਕਾਲਤ੍ਥੋ ਸਮਯਸਦ੍ਦੋ, ਸੋਯੇવ ਸਮੂਹਾਦਿਅਤ੍ਥਂ વਦਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਤੇਸਂ ਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥਾਨਂ ਸਮਯਸਦ੍ਦવਚਨੀਯਤਾਸਾਮਞ੍ਞਮੁਪਾਦਾਯ ਅਨੇਕਤ੍ਥਤਾ ਸਮਯਸਦ੍ਦਸ੍ਸ વੁਤ੍ਤਾ। ਏવਂ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੁਦ੍ਧਾਰੇ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਇਧ ਪਨਸ੍ਸ ਕਾਲੋ ਅਤ੍ਥੋਤਿ ਅਸ੍ਸ ਸਮਯਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਇਧ ਕਾਲੋ ਅਤ੍ਥੋ ਸਮવਾਯਾਦੀਨਂ ਅਤ੍ਥਾਨਂ ਇਧ ਅਸਮ੍ਭવਤੋ ਦੇਸਦੇਸਕਾਦੀਨਂ વਿਯ ਨਿਦਾਨਭਾવੇਨ ਕਾਲਸ੍ਸ ਅਪਦਿਸਿਤਬ੍ਬਤੋ ਚ।
Nanu ca atthamattaṃ paṭicca saddā abhinivisanti, na ekena saddena aneke atthā abhidhīyantīti? Saccametaṃ saddavisese apekkhite. Saddavisese hi apekkhiyamāne ekena saddena anekatthābhidhānaṃ na sambhavati. Na hi yo kālattho samayasaddo, soyeva samūhādiatthaṃ vadati. Ettha pana tesaṃ tesaṃ atthānaṃ samayasaddavacanīyatāsāmaññamupādāya anekatthatā samayasaddassa vuttā. Evaṃ sabbattha atthuddhāre adhippāyo veditabbo. Idha panassa kālo atthoti assa samayasaddassa idha kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato desadesakādīnaṃ viya nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.
ਉਪਯੋਗવਚਨੇਨ ਭੁਮ੍ਮવਚਨੇਨ ਚ ਨਿਦ੍ਦੇਸਮਕਤ੍વਾ ਇਧ ਕਰਣવਚਨੇਨ ਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ਪਯੋਜਨਂ ਨਿਦ੍ਧਾਰੇਤੁਕਾਮੋ ਪਰਮ੍ਮੁਖੇਨ ਚੋਦਨਂ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪੇਤਿ ‘‘ਏਤ੍ਥਾਹਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਏਤ੍ਥ ‘‘ਤੇਨ ਸਮਯੇਨਾ’’ਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਠਾਨੇ વਿਤਣ੍ਡવਾਦੀ ਆਹਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥਾਤਿ ਚੋਦਨਾਯ ਕਤ੍ਤੁਕਾਮਤਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਨਨੂਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਮਾਨਤ੍ਥੋ। ਕਸ੍ਮਾ ਕਰਣવਚਨੇਨ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਕਤੋਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਭੁਮ੍ਮવਚਨੇਨ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਕਤੋਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਏਤ੍ਥਾਪਿ ‘‘ਯਥਾ’’ਤਿ ਇਦਂ ਆਨੇਤ੍વਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਤ੍ਥਾਤਿ ਤੇਸੁ ਸੁਤ੍ਤਾਭਿਧਮ੍ਮੇਸੁ। ਤਥਾਤਿ ਉਪਯੋਗਭੁਮ੍ਮવਚਨੇਹਿ। ਇਧਾਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ વਿਨਯੇ। ਅਞ੍ਞਥਾਤਿ ਕਰਣવਚਨੇਨ। ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਮੇવਾਤਿ ਆਰਮ੍ਭਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਯਾવ ਦੇਸਨਾਨਿਟ੍ਠਾਨਂ, ਤਾવ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਮੇવ, ਨਿਰਨ੍ਤਰਮੇવਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕਰੁਣਾવਿਹਾਰੇਨਾਤਿ ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਕਰੁਣਾવਿਹਾਰੇਨ। ਤਥਾ ਹਿ ਕਰੁਣਾਨਿਦਾਨਤ੍ਤਾ ਦੇਸਨਾਯ ਇਧ ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ‘‘ਕਰੁਣਾવਿਹਾਰੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਨ ਪਨ ਕਰੁਣਾਸਮਆਪਤ੍ਤਿવਿਹਾਰੋ। ਨ ਹਿ ਦੇਸਨਾਕਾਲੇ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮવਿਸਯਸ੍ਸ ਦੇਸਨਾਞਾਣਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤવਿਸਯਾਯ ਮਹਾਕਰੁਣਾਯ ਸਹੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਸਮ੍ਭવਤਿ ਭਿਨ੍ਨવਿਸਯਤ੍ਤਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਕਰੁਣਾવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ ਪਰਹਿਤਪਅਪਤ੍ਤਿਸਙ੍ਖਾਤੋ વਿਹਾਰੋ ਇਧ ਕਰੁਣਾવਿਹਾਰੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਤਦਤ੍ਥਜੋਤਨਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਸਂਯੋਗਤ੍ਥਦੀਪਨਤ੍ਥਂ ਉਪਯੋਗਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਕਤੋ ਯਥਾ ‘‘ਮਾਸਂ ਅਜ੍ਝੇਤੀ’’ਤਿ।
Upayogavacanena bhummavacanena ca niddesamakatvā idha karaṇavacanena niddese payojanaṃ niddhāretukāmo parammukhena codanaṃ samuṭṭhāpeti ‘‘etthāhā’’tiādi. Ettha ‘‘tena samayenā’’ti imasmiṃ ṭhāne vitaṇḍavādī āhāti attho. Athāti codanāya kattukāmataṃ dīpeti, nanūti iminā samānattho. Kasmā karaṇavacanena niddeso katoti sambandho. Bhummavacanena niddeso katoti yojetabbaṃ. Etthāpi ‘‘yathā’’ti idaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ. Tatthāti tesu suttābhidhammesu. Tathāti upayogabhummavacanehi. Idhāti imasmiṃ vinaye. Aññathāti karaṇavacanena. Accantamevāti ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ, tāva accantameva, nirantaramevāti attho. Karuṇāvihārenāti parahitapaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tathā hi karuṇānidānattā desanāya idha parahitapaṭipatti ‘‘karuṇāvihāro’’ti vuttā, na pana karuṇāsamaāpattivihāro. Na hi desanākāle desetabbadhammavisayassa desanāñāṇassa sattavisayāya mahākaruṇāya sahuppatti sambhavati bhinnavisayattā, tasmā karuṇāvasena pavatto parahitapaapattisaṅkhāto vihāro idha karuṇāvihāroti veditabbo. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthadīpanatthaṃ upayoganiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti.
ਅਧਿਕਰਣਤ੍ਥੋਤਿ ਆਧਾਰਤ੍ਥੋ। ਭਾવੋ ਨਾਮ ਕਿਰਿਯਾ, ਕਿਰਿਯਾਯ ਕਿਰਿਯਨ੍ਤਰਲਕ੍ਖਣਂ ਭਾવੇਨਭਾવਲਕ੍ਖਣਂ, ਸੋਯੇવਤ੍ਥੋ ਭਾવੇਨਭਾવਲਕ੍ਖਣਤ੍ਥੋ। ਕਥਂ ਪਨ ਅਭਿਧਮ੍ਮੇ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਅਤ੍ਥਦ੍વਯਸਮ੍ਭવੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਧਿਕਰਣਞ੍ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਕਾਲਸਙ੍ਖਾਤੋ ਅਤ੍ਥੋ ਕਾਲਤ੍ਥੋ, ਸਮੂਹਸਙ੍ਖਾਤੋ ਅਤ੍ਥੋ ਸਮੂਹਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ਕਾਲਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ ਕਾਲਤ੍ਥੋ, ਸਮੂਹਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ ਸਮੂਹਤ੍ਥੋ। ਕੋ ਸੋ? ਸਮਯੋ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਕਾਲਤ੍ਥੋ ਸਮੂਹਤ੍ਥੋ ਚ ਸਮਯੋ ਤਤ੍ਥ ਅਭਿਧਮ੍ਮੇ વੁਤ੍ਤਾਨਂ ਫਸ੍ਸਾਦਿਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਧਿਕਰਣਂ ਆਧਾਰੋਤਿ ਯਸ੍ਮਿਂ ਕਾਲੇ ਧਮ੍ਮਪੁਞ੍ਜੇ વਾ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਕਾਲੇ ਪੁਞ੍ਜੇ ਚ ਫਸ੍ਸਾਦਯੋਪਿ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਅਯਞ੍ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ।
Adhikaraṇatthoti ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ, soyevattho bhāvenabhāvalakkhaṇattho. Kathaṃ pana abhidhamme yathāvuttaatthadvayasambhavoti āha ‘‘adhikaraṇañhī’’tiādi. Tattha kālasaṅkhāto attho kālattho, samūhasaṅkhāto attho samūhattho. Atha vā kālasaddassa attho kālattho, samūhasaddassa attho samūhattho. Ko so? Samayo. Idaṃ vuttaṃ hoti – kālattho samūhattho ca samayo tattha abhidhamme vuttānaṃ phassādidhammānaṃ adhikaraṇaṃ ādhāroti yasmiṃ kāle dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva kāle puñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho.
ਨਨੁ ਚਾਯਂ ਉਪਾਦਾਯ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੋ ਕਾਲੋ ਸਮੂਹੋ ਚ વੋਹਾਰਮਤ੍ਤਕੋ, ਸੋ ਕਥਂ ਆਧਾਰੋ ਤਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮਾਨਨ੍ਤਿ? ਨਾਯਂ ਦੋਸੋ। ਯਥਾ ਹਿ ਕਾਲੋ ਸਭਾવਧਮ੍ਮਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨੋ ਸਯਂ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਅવਿਜ੍ਜਮਾਨੋਪਿ ਆਧਾਰਭਾવੇਨ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੋ ਤਙ੍ਖਣਪ੍ਪવਤ੍ਤਾਨਂ ਤਤੋ ਪੁਬ੍ਬੇ ਪਰਤੋ ਚ ਅਭਾવਤੋ ‘‘ਪੁਬ੍ਬਣ੍ਹੇ ਜਾਤੋ ਸਾਯਨ੍ਹੇ ਗਚ੍ਛਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ, ਸਮੂਹੋ ਚ ਅવਯવવਿਨਿਮੁਤ੍ਤੋ ਅવਿਜ੍ਜਮਾਨੋਪਿ ਕਪ੍ਪਨਾਮਤ੍ਤਸਿਦ੍ਧੋ ਅવਯવਾਨਂ ਆਧਾਰਭਾવੇਨ ਪਞ੍ਞਪੀਯਤਿ ‘‘ਰੁਕ੍ਖੇ ਸਾਖਾ, ਯવਰਾਸਿਮ੍ਹਿ ਸਮ੍ਭੂਤੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ, ਏવਮਿਧਾਪੀਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Nanu cāyaṃ upādāya paññatto kālo samūho ca vohāramattako, so kathaṃ ādhāro tattha vuttadhammānanti? Nāyaṃ doso. Yathā hi kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññatto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto sāyanhe gacchatī’’tiādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññapīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsimhi sambhūto’’tiādīsu, evamidhāpīti daṭṭhabbaṃ.
ਅਭਿਧਮ੍ਮੇ ਆਧਾਰਤ੍ਥਸਮ੍ਭવਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਭਾવੇਨਭਾવਲਕ੍ਖਣਤ੍ਥਸਮ੍ਭવਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਖਣਸਮવਾਯਹੇਤੁਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਖਣੋ ਨਾਮ ਅਟ੍ਠਕ੍ਖਣવਿਨਿਮੁਤ੍ਤੋ ਨવਮੋ ਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦਸਙ੍ਖਾਤੋ ਖਣੋ, ਯਾਨਿ વਾ ਪਨੇਤਾਨਿ ‘‘ਚਤ੍ਤਾਰਿਮਾਨਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਚਕ੍ਕਾਨਿ ਯੇਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਾਨਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ ਚਤੁਚਕ੍ਕਂ ਪવਤ੍ਤਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੧) ਏਤ੍ਥ ਪਤਿਰੂਪਦੇਸવਾਸੋ, ਸਪ੍ਪੁਰਿਸੂਪਨਿਸ੍ਸਯੋ, ਅਤ੍ਤਸਮ੍ਮਾਪਣਿਧਿ, ਪੁਬ੍ਬੇ ਚ ਕਤਪੁਞ੍ਞਤਾਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਚਕ੍ਕਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ, ਤਾਨਿ ਏਕਜ੍ਝਂ ਕਤ੍વਾ ਓਕਾਸਟ੍ਠੇਨ ਖਣੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਤਾਨਿ ਹਿ ਕੁਸਲੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਓਕਾਸਭੂਤਾਨਿ। ਸਮવਾਯੋ ਨਾਮ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚ ਰੂਪੇ ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੦੪; ੩.੪੨੧; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੬੦) ਏવਮਾਦਿਨਾ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਾ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦਿਸਙ੍ਖਾਤਸਾਧਾਰਣਫਲਨਿਪ੍ਫਾਦਕਤ੍ਤੇਨ ਸਣ੍ਠਿਤਾ ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦਿਪਚ੍ਚਯਸਾਮਗ੍ਗੀ। ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦੀਨਞ੍ਹਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦਿਸਾਧਾਰਣਫਲਂ। ਹੇਤੂਤਿ ਜਨਕਹੇਤੁ। ਯਥਾવੁਤ੍ਤਖਣਸਙ੍ਖਆਤਸ੍ਸ ਸਮવਾਯਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਹੇਤੁਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਚ ਸਮਯਸ੍ਸ ਭਾવੇਨ ਸਤ੍ਤਾਯ ਤੇਸਂ ਫਸ੍ਸਾਦਿਧਮ੍ਮਾਨਂ ਭਾવੋ ਸਤ੍ਤਾ ਲਕ੍ਖੀਯਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਯਥਾ ‘‘ਗਾવੀਸੁ ਦੁਯ੍ਹਮਾਨਾਸੁ ਗਤੋ, ਦੁਦ੍ਧਾਸੁ ਆਗਤੋ’’ਤਿ ਦੋਹਨਕਿਰਿਯਾਯ ਗਮਨਕਿਰਿਯਾ ਲਕ੍ਖੀਯਤਿ, ਏવਮਿਧਾਪਿ ‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ’’ਤਿ ਚ વੁਤ੍ਤੇ ‘‘ਸਤੀ’’ਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વਿਞ੍ਞਾਯਮਾਨੋ ਏવ ਹੋਤਿ ਅਞ੍ਞਕਿਰਿਯਾਯ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾਭਾવੇ ਪਦਤ੍ਥਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤਾવਿਰਹਾਭਾવਤੋਤਿ ਸਮਯਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤਾਕਿਰਿਯਾਯ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਕਿਰਿਯਾ ਫਸ੍ਸਾਦਿਭવਨਕਿਰਿਯਾ ਚ ਲਕ੍ਖੀਯਤੀਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ ਯਸ੍ਮਿਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇ ਖਣੇ ਪਚ੍ਚਯਸਮવਾਯੇ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਚ ਸਤਿ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਖਣੇ ਪਚ੍ਚਯਸਮવਾਯੇ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਚ ਸਤਿ ਫਸ੍ਸਾਦਯੋਪਿ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ । ਤਦਤ੍ਥਜੋਤਨਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਅਧਿਕਰਣਤ੍ਥਸ੍ਸ ਭਾવੇਨਭਾવਲਕ੍ਖਣਤ੍ਥਸ੍ਸ ਚ ਦੀਪਨਤ੍ਥਂ।
Abhidhamme ādhāratthasambhavaṃ dassetvā idāni bhāvenabhāvalakkhaṇatthasambhavaṃ dassento āha ‘‘khaṇasamavāyahetusaṅkhātassā’’tiādi. Tattha khaṇo nāma aṭṭhakkhaṇavinimutto navamo buddhuppādasaṅkhāto khaṇo, yāni vā panetāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ pavattatī’’ti (a. ni. 4.31) ettha patirūpadesavāso, sappurisūpanissayo, attasammāpaṇidhi, pubbe ca katapuññatāti cattāri cakkāni vuttāni, tāni ekajjhaṃ katvā okāsaṭṭhena khaṇoti veditabbo. Tāni hi kusaluppattiyā okāsabhūtāni. Samavāyo nāma ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204; 3.421; saṃ. ni. 4.60) evamādinā niddiṭṭhā cakkhuviññāṇādisaṅkhātasādhāraṇaphalanipphādakattena saṇṭhitā cakkhurūpādipaccayasāmaggī. Cakkhurūpādīnañhi cakkhuviññāṇādisādhāraṇaphalaṃ. Hetūti janakahetu. Yathāvuttakhaṇasaṅkhaātassa samavāyasaṅkhātassa hetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena sattāya tesaṃ phassādidhammānaṃ bhāvo sattā lakkhīyati viññāyatīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evamidhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte ‘‘satī’’ti ayamattho viññāyamāno eva hoti aññakiriyāya sambandhābhāve padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyatīti. Ayañhi tattha attho yasmiṃ yathāvutte khaṇe paccayasamavāye hetumhi ca sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe paccayasamavāye hetumhi ca sati phassādayopi hontīti . Tadatthajotanatthanti adhikaraṇatthassa bhāvenabhāvalakkhaṇatthassa ca dīpanatthaṃ.
ਇਧ ਪਨਾਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ વਿਨਯੇ। ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੋ ਕਰਣਤ੍ਥੋ ਚ ਸਮ੍ਭવਤੀਤਿ ‘‘ਅਨ੍ਨੇਨ વਸਤਿ, વਿਜ੍ਜਾਯ વਸਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੋ ‘‘ਫਰਸੁਨਾ ਛਿਨ੍ਦਤਿ, ਕੁਦਾਲੇਨ ਖਣਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ ਕਰਣਤ੍ਥੋ ਚ ਸਮ੍ਭવਤਿ। ਕਥਂ ਸਮ੍ਭવਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਯੋ ਹਿ ਸੋ’’ਤਿਆਦਿ। ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਹੇਤੁਭੂਤੇਨ ਕਰਣਭੂਤੇਨਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਤਂਤਂવਤ੍ਥੁવੀਤਿਕ੍ਕਮੋવ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾ ਹੇਤੁ ਚੇવ ਕਰਣਞ੍ਚ। ਤਥਾ ਹਿ ਯਦਾ ਭਗવਾ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾ ਪਠਮਮੇવ ਤੇਸਂ ਤੇਸਂ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਤਂਤਂਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਹੇਤੁਭੂਤਂ વੀਤਿਕ੍ਕਮਂ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨੋ વਿਹਰਤਿ, ਤਦਾ ਤਂ ਤਂ વੀਤਿਕ੍ਕਮਂ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਤਦਤ੍ਥਂ વਸਤੀਤਿ ਸਿਦ੍ਧੋ વਤ੍ਥੁવੀਤਿਕ੍ਕਮਸ੍ਸ ਹੇਤੁਭਾવੋ ‘‘ਅਨ੍ਨੇਨ વਸਤਿ, ਅਨ੍ਨਂ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਤਦਤ੍ਥਾਯ વਸਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ। ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਕਾਲੇ ਪਨ ਤੇਨੇવ ਪੁਬ੍ਬਸਿਦ੍ਧੇਨ વੀਤਿਕ੍ਕਮੇਨ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਂ ਪਞ੍ਞਪੇਤੀਤਿ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾ ਸਾਧਕਤਮਤ੍ਤਾ ਕਰਣਭਾવੋਪਿ વੀਤਿਕ੍ਕਮਸ੍ਸੇવ ਸਿਦ੍ਧੋ ‘‘ਅਸਿਨਾ ਛਿਨ੍ਦਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ। વੀਤਿਕ੍ਕਮਂ ਪਨ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨੋ ਤੇਨੇવ ਸਦ੍ਧਿਂ ਤਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਕਾਲਮ੍ਪਿ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ વਿਹਰਤੀਤਿ ਕਾਲਸ੍ਸਪਿ ਇਧ ਹੇਤੁਭਾવੋ વੁਤ੍ਤੋ, ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਂ ਪਞ੍ਞਪੇਨ੍ਤੋ ਚ ਤਂ ਤਂ વੀਤਿਕ੍ਕਮਕਾਲਂ ਅਨਤਿਕ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਤੇਨੇવ ਕਾਲੇਨ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਂ ਪਞ੍ਞਪੇਤੀਤਿ વੀਤਿਕ੍ਕਮਨਿਸ੍ਸਯਸ੍ਸ ਕਾਲਸ੍ਸਪਿ ਕਰਣਭਾવੋ વੁਤ੍ਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਇਮਿਨਾ ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਕਾਲਸ੍ਸਪਿ ਹੇਤੁਭਾવੋ ਕਰਣਭਾવੋ ਚ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਹੇਤੁਭੂਤੇਨ ਕਰਣਭੂਤੇਨਾ’’ਤਿ। ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯਤੋ ਪਨ વੀਤਿਕ੍ਕਮੋਯੇવ ਹੇਤੁਭੂਤੋ ਕਰਣਭੂਤੋ ਚ। ਸੋ ਹਿ વੀਤਿਕ੍ਕਮਕ੍ਖਣੇ ਹੇਤੁ ਹੁਤ੍વਾ ਪਚ੍ਛਾ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਾਪਨੇ ਕਰਣਮ੍ਪਿ ਹੋਤੀਤਿ।
Idha panāti imasmiṃ vinaye. Hetuattho karaṇattho ca sambhavatīti ‘‘annena vasati, vijjāya vasatī’’tiādīsu viya hetuattho ‘‘pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya karaṇattho ca sambhavati. Kathaṃ sambhavatīti āha ‘‘yo hi so’’tiādi. Tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtenāti ettha pana taṃtaṃvatthuvītikkamova sikkhāpadapaññattiyā hetu ceva karaṇañca. Tathā hi yadā bhagavā sikkhāpadapaññattiyā paṭhamameva tesaṃ tesaṃ tattha tattha taṃtaṃsikkhāpadapaññattihetubhūtaṃ vītikkamaṃ apekkhamāno viharati, tadā taṃ taṃ vītikkamaṃ apekkhitvā tadatthaṃ vasatīti siddho vatthuvītikkamassa hetubhāvo ‘‘annena vasati, annaṃ apekkhitvā tadatthāya vasatī’’tiādīsu viya. Sikkhāpadapaññattikāle pana teneva pubbasiddhena vītikkamena sikkhāpadaṃ paññapetīti sikkhāpadapaññattiyā sādhakatamattā karaṇabhāvopi vītikkamasseva siddho ‘‘asinā chindatī’’tiādīsu viya. Vītikkamaṃ pana apekkhamāno teneva saddhiṃ tannissayakālampi apekkhitvā viharatīti kālassapi idha hetubhāvo vutto, sikkhāpadaṃ paññapento ca taṃ taṃ vītikkamakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadaṃ paññapetīti vītikkamanissayassa kālassapi karaṇabhāvo vutto, tasmā iminā pariyāyena kālassapi hetubhāvo karaṇabhāvo ca labbhatīti vuttaṃ ‘‘tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtenā’’ti. Nippariyāyato pana vītikkamoyeva hetubhūto karaṇabhūto ca. So hi vītikkamakkhaṇe hetu hutvā pacchā sikkhāpadapaññāpane karaṇampi hotīti.
ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਾਨਿ ਪਞ੍ਞਾਪਯਨ੍ਤੋਤਿ વੀਤਿਕ੍ਕਮਂ ਪੁਚ੍ਛਿਤ੍વਾ ਭਿਕ੍ਖੁਸਙ੍ਘਂ ਸਨ੍ਨਿਪਾਤਾਪੇਤ੍વਾ ਓਤਿਣ੍ਣવਤ੍ਥੁਕਂ ਪੁਗ੍ਗਲਂ ਪਟਿਪੁਚ੍ਛਿਤ੍વਾ વਿਗਰਹਿਤ੍વਾ ਚ ਤਂ ਤਂ વਤ੍ਥੁਂ ਓਤਿਣ੍ਣਕਾਲਂ ਅਨਤਿਕ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਤੇਨੇવ ਕਾਲੇਨ ਕਰਣਭੂਤੇਨ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਾਨਿ ਪਞ੍ਞਾਪਯਨ੍ਤੋ। ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਹੇਤੁਞ੍ਚ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨੋਤਿ ਤਤਿਯਪਾਰਾਜਿਕਾਦੀਸੁ વਿਯ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾ ਹੇਤੁਭੂਤਂ ਤਂ ਤਂ વਤ੍ਥੁਂ વੀਤਿਕ੍ਕਮਸਮਯਂ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨੋ ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਹੇਤੁਭੂਤੇਨ ਭਗવਾ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ વਿਹਾਸੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਾਨਿ ਪਞ੍ਞਾਪਯਨ੍ਤੋ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਹੇਤੁਞ੍ਚ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨੋ’’ਤਿ વਚਨਤੋ ‘‘ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਕਰਣਭੂਤੇਨ ਹੇਤੁਭੂਤੇਨਾ’’ਤਿ ਏવਂ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇਪਿ ਪਠਮਂ ‘‘ਹੇਤੁਭੂਤੇਨਾ’’ਤਿ વਚਨਂ ਇਧ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਭਗવਾ ਹਿ વੇਰਞ੍ਜਾਯਂ વਿਹਰਨ੍ਤੋ ਥੇਰਸ੍ਸ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਯਾਚਨਹੇਤੁਭੂਤਂ ਪਰਿવਿਤਕ੍ਕਸਮਯਂ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨੋ ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਹੇਤੁਭੂਤੇਨ વਿਹਾਸੀਤਿ ਤੀਸੁਪਿ ਗਣ੍ਠਿਪਦੇਸੁ વੁਤ੍ਤਂ। ਕਿਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਯੁਤ੍ਤਿਚਿਨ੍ਤਾਯ, ਆਚਰਿਯਸ੍ਸ ਇਧ ਕਮવਚਨਿਚ੍ਛਾ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਏવਮੇਤਂ ਗਹੇਤਬ੍ਬਂ। ਤੇਨੇવ ਦੀਘਨਿਕਾਯਟ੍ਠਕਥਾਯਮ੍ਪਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.ਪਰਿਬ੍ਬਾਜਕਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ) ‘‘ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਹੇਤੁਭੂਤੇਨ ਕਰਣਭੂਤੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਯਮੇવ ਅਨੁਕ੍ਕਮੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਨ ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਪਠਮਂ ‘‘ਹੇਤੁਭੂਤੇਨਾ’’ਤਿ વਚਨਂ ਇਧ ‘‘ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ વੇਰਞ੍ਜਾਯਂ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਭਾવਦੀਪਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਾਨਿ ਪਞ੍ਞਾਪਯਨ੍ਤੋ ਹੇਤੁਭੂਤੇਨ ਕਰਣਭੂਤੇਨ ਸਮਯੇਨ વਿਹਾਸਿ, ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਹੇਤੁਞ੍ਚ ਅਪੇਕ੍ਖਮਾਨੋ ਹੇਤੁਭੂਤੇਨ ਸਮਯੇਨ વਿਹਾਸੀਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਕਾਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿਪਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਤਦਤ੍ਥਜੋਤਨਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਕਰਣਤ੍ਥਸ੍ਸ વਾ ਦੀਪਨਤ੍ਥਂ। ਇਧਾਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ વਿਨਯੇ। ਹੋਤਿ ਚੇਤ੍ਥਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਪਦੇਸੇ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਤ੍ਥਸਙ੍ਗਹવਸੇਨ ਅਯਂ ਗਾਥਾ ਹੋਤਿ। ਅਞ੍ਞਤ੍ਰਾਤਿ ਸੁਤ੍ਤਾਭਿਧਮ੍ਮੇਸੁ।
Sikkhāpadānipaññāpayantoti vītikkamaṃ pucchitvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena karaṇabhūtena sikkhāpadāni paññāpayanto. Sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamānoti tatiyapārājikādīsu viya sikkhāpadapaññattiyā hetubhūtaṃ taṃ taṃ vatthuṃ vītikkamasamayaṃ apekkhamāno tena samayena hetubhūtena bhagavā tattha tattha vihāsīti attho. ‘‘Sikkhāpadāni paññāpayanto sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno’’ti vacanato ‘‘tena samayena karaṇabhūtena hetubhūtenā’’ti evaṃ vattabbepi paṭhamaṃ ‘‘hetubhūtenā’’ti vacanaṃ idha hetuatthassa adhippetattā vuttaṃ. Bhagavā hi verañjāyaṃ viharanto therassa sikkhāpadapaññattiyācanahetubhūtaṃ parivitakkasamayaṃ apekkhamāno tena samayena hetubhūtena vihāsīti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. Kiṃ panettha yutticintāya, ācariyassa idha kamavacanicchā natthīti evametaṃ gahetabbaṃ. Teneva dīghanikāyaṭṭhakathāyampi (dī. ni. aṭṭha. 1.paribbājakakathāvaṇṇanā) ‘‘tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtenā’’tiādinā ayameva anukkamo vutto. Na hi tattha paṭhamaṃ ‘‘hetubhūtenā’’ti vacanaṃ idha ‘‘tena samayena verañjāyaṃ viharatī’’ti ettha hetuatthassa adhippetabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ. ‘‘Sikkhāpadāni paññāpayanto hetubhūtena karaṇabhūtena samayena vihāsi, sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno hetubhūtena samayena vihāsīti evamettha sambandho kātabbo’’tipi vadanti. Tadatthajotanatthanti hetuatthassa karaṇatthassa vā dīpanatthaṃ. Idhāti imasmiṃ vinaye. Hoti cetthāti ettha imasmiṃ padese yathāvuttatthasaṅgahavasena ayaṃ gāthā hoti. Aññatrāti suttābhidhammesu.
ਪੋਰਾਣਾਤਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਚਰਿਯਾ। ਅਭਿਲਾਪਮਤ੍ਤਭੇਦੋਤਿ વਚਨਮਤ੍ਤੇਨ વਿਸੇਸੋ। ਤੇਨ ਸੁਤ੍ਤવਿਨਯੇਸੁ વਿਭਤ੍ਤਿવਿਪਰਿਣਾਮੋ ਕਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਪਰਤੋ ਅਤ੍ਥਂ વਣ੍ਣਯਿਸ੍ਸਾਮਾਤਿ ਪਰਤੋ ‘‘ਇਤਿਪਿ ਸੋ ਭਗવਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਆਗਤਟ੍ਠਾਨੇ વਣ੍ਣਯਿਸ੍ਸਾਮ। વੇਰਞ੍ਜਾਯਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ‘‘ਬਲਿਕਰਗ੍ਗਹਣੇਨ ਜਨਸ੍ਸ ਪੀਲ਼ਾਭਾવਤੋ ਨਿਦ੍ਦੋਸਤ੍ਤਾ વਿਗਤੋ ਰਜੋ ਅਸ੍ਸਾਤਿ વੇਰਞ੍ਜਾ, ਸੇਰਿવਾਣਿਜਜਾਤਕੇ ਦੇવਦਤ੍ਤਸ੍ਸ વੇਰੁਪ੍ਪਨ੍ਨਪਦੇਸੇ ਕਤਤ੍ਤਾ વੇਰਂ ਏਤ੍ਥ ਜਾਤਨ੍ਤਿ વੇਰਞ੍ਜਾ, ਪવਿਟ੍ਠਪવਿਟ੍ਠੇ ਨਟਸਮਜ੍ਜਾਦੀਹਿ ਖਾਦਨੀਯਭੋਜਨੀਯਾਲਙ੍ਕਾਰਾਦੀਹਿ ਚ વਿવਿਧੇਹਿ ਉਪਕਰਣੇਹਿ ਰਞ੍ਜਨਤੋ વਿવਿਧੇਹਿ ਰਞ੍ਜਯਤੀਤਿ વੇਰਞ੍ਜਾ, ਪਟਿਪਕ੍ਖੇ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਕਤਭਾવਤੋ વੇਰਂ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਜਾਤਾਤਿ વੇਰਞ੍ਜਾ, વੇਰਞ੍ਜਸ੍ਸ ਨਾਮ ਇਸਿਨੋ ਅਸ੍ਸਮਟ੍ਠਾਨੇ ਕਤਤ੍ਤਾ વੇਰਞ੍ਜਾ’’ਤਿ ਏવਮਾਦਿਨਾ ਕੇਚਿ વਣ੍ਣਯਨ੍ਤਿ। ਕਿਂ ਇਮਿਨਾ, ਨਾਮਮਤ੍ਤਮੇਤਂ ਤਸ੍ਸ ਨਗਰਸ੍ਸਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘વੇਰਞ੍ਜਾਤਿ ਅਞ੍ਞਤਰਸ੍ਸ ਨਗਰਸ੍ਸੇਤਂ ਅਧਿવਚਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਸਮੀਪਤ੍ਥੇ ਭੁਮ੍ਮવਚਨਨ੍ਤਿ ‘‘ਗਙ੍ਗਾਯਂ ਗਾવੋ ਚਰਨ੍ਤਿ, ਕੂਪੇ ਗਗ੍ਗਕੁਲ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ। ਅવਿਸੇਸੇਨਾਤਿ ‘‘ਪਾਤਿਮੋਕ੍ਖਸਂવਰਸਂવੁਤੋ વਿਹਰਤਿ। ਪਠਮਂ ਝਾਨਂ ਉਪਸਮ੍ਪਜ੍ਜ વਿਹਰਤਿ। ਮੇਤ੍ਤਾਸਹਗਤੇਨ ਚੇਤਸਾ ਏਕਂ ਦਿਸਂ ਫਰਿਤ੍વਾ વਿਹਰਤਿ। ਸਬ੍ਬਨਿਮਿਤ੍ਤਾਨਂ ਅਮਨਸਿਕਾਰਾ ਅਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਚੇਤੋਸਮਾਧਿਂ ਸਮਾਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ ਸਦ੍ਦਨ੍ਤਰਸਨ੍ਨਿਧਾਨਸਿਦ੍ਧੇਨ વਿਸੇਸਪਰਾਮਸਨੇਨ વਿਨਾ। ਅਥ વਾ ਅવਿਸੇਸੇਨਾਤਿ ਨ વਿਸੇਸੇਨ, વਿਹਾਰਭਾવਸਾਮਞ੍ਞੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattivipariṇāmo katoti dasseti. Parato atthaṃ vaṇṇayissāmāti parato ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā āgataṭṭhāne vaṇṇayissāma. Verañjāyanti ettha ‘‘balikaraggahaṇena janassa pīḷābhāvato niddosattā vigato rajo assāti verañjā, serivāṇijajātake devadattassa veruppannapadese katattā veraṃ ettha jātanti verañjā, paviṭṭhapaviṭṭhe naṭasamajjādīhi khādanīyabhojanīyālaṅkārādīhi ca vividhehi upakaraṇehi rañjanato vividhehi rañjayatīti verañjā, paṭipakkhe abhibhavitvā katabhāvato veraṃ abhibhavitvā jātāti verañjā, verañjassa nāma isino assamaṭṭhāne katattā verañjā’’ti evamādinā keci vaṇṇayanti. Kiṃ iminā, nāmamattametaṃ tassa nagarassāti dassento āha ‘‘verañjāti aññatarassa nagarassetaṃ adhivacana’’nti. Samīpatthe bhummavacananti ‘‘gaṅgāyaṃ gāvo caranti, kūpe gaggakula’’ntiādīsu viya. Avisesenāti ‘‘pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati. Paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati. Sabbanimittānaṃ amanasikārā animittaṃ cetosamādhiṃ samāpajjitvā viharatī’’tiādīsu viya saddantarasannidhānasiddhena visesaparāmasanena vinā. Atha vā avisesenāti na visesena, vihārabhāvasāmaññenāti attho.
ਇਰਿਯਾਪਥ…ਪੇ॰… વਿਹਾਰੇਸੂਤਿ ਇਰਿਯਾਪਥવਿਹਾਰੋ ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰੋ ਬ੍ਰਹ੍ਮવਿਹਾਰੋ ਅਰਿਯવਿਹਾਰੋਤਿ ਏਤੇਸੁ ਚਤੂਸੁ વਿਹਾਰੇਸੁ। ਤਤ੍ਥ ਇਰਿਯਨਂ ਪવਤ੍ਤਨਂ ਇਰਿਯਾ, ਕਾਯਪ੍ਪਯੋਗੋ ਕਾਯਿਕਕਿਰਿਯਾ। ਤਸ੍ਸਾ ਪવਤ੍ਤਨੁਪਾਯਭਾવਤੋ ਇਰਿਯਾਯ ਪਥੋਤਿ ਇਰਿਯਾਪਥੋ, ਠਾਨਨਿਸਜ੍ਜਾਦਿ। ਨ ਹਿ ਠਾਨਨਿਸਜ੍ਜਾਦੀਹਿ ਅવਤ੍ਥਾਹਿ વਿਨਾ ਕਞ੍ਚਿ ਕਾਯਿਕਕਿਰਿਯਂ ਪવਤ੍ਤੇਤੁਂ ਸਕ੍ਕਾ। ਠਾਨਸਮਙ੍ਗੀ વਾ ਹਿ ਕਾਯੇਨ ਕਿਞ੍ਚਿ ਕਰੇਯ੍ਯ ਗਮਨਾਦੀਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰਸਮਙ੍ਗੀ વਾਤਿ। વਿਹਰਣਂ, વਿਹਰਤਿ ਏਤੇਨਾਤਿ વਾ વਿਹਾਰੋ, ਇਰਿਯਾਪਥੋવ વਿਹਾਰੋ ਇਰਿਯਾਪਥવਿਹਾਰੋ, ਸੋ ਚ ਅਤ੍ਥਤੋ ਠਾਨਨਿਸਜ੍ਜਾਦਿਆਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤੋ ਚਤੁਸਨ੍ਤਤਿਰੂਪਪ੍ਪਬਨ੍ਧੋવ। ਦਿવਿ ਭવੋ ਦਿਬ੍ਬੋ, ਤਤ੍ਥ ਬਹੁਲਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਪਾਰਿਸਜ੍ਜਾਦਿਦੇવਲੋਕਭવੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਤ੍ਥ ਯੋ ਦਿਬ੍ਬਾਨੁਭਾવੋ ਤਦਤ੍ਥਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਤੀਤਿ વਾ ਦਿਬ੍ਬੋ, ਅਭਿਞ੍ਞਾਭਿਨੀਹਾਰવਸੇਨ ਮਹਾਗਤਿਕਤ੍ਤਾ વਾ ਦਿਬ੍ਬੋ, ਦਿਬ੍ਬੋ ਚ ਸੋ વਿਹਾਰੋ ਚਾਤਿ ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰੋ, ਦਿਬ੍ਬਭਾવਾવਹੋ વਾ વਿਹਾਰੋ ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰੋ, ਮਹਗ੍ਗਤਜ੍ਝਾਨਾਨਿ। ਆਰੁਪ੍ਪਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯੋਪਿ ਹਿ ਏਤ੍ਥੇવ ਸਙ੍ਗਹਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਨੇਤ੍ਤਿਯਂ ਪਨ ‘‘ਚਤਸ੍ਸੋ ਆਰੁਪ੍ਪਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯੋ ਆਨੇਞ੍ਜવਿਹਾਰੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਂ ਮੇਤ੍ਤਾਝਾਨਾਦੀਨਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮવਿਹਾਰਤਾ વਿਯ ਤਾਸਂ ਭਾવਨਾવਿਸੇਸਭਾવਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਟ੍ਠਕਥਾਸੁ ਪਨ ਦਿਬ੍ਬਭਾવਾવਹਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਤਾਪਿ ‘‘ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰਾ’’ਤ੍વੇવ વੁਤ੍ਤਾ। ਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨਂ વਿਹਾਰਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮવਿਹਾਰਾ, ਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨੋ વਾ વਿਹਾਰਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮવਿਹਾਰਾ, ਹਿਤੂਪਸਂਹਰਾਦਿવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਭੂਤਾ ਸੇਟ੍ਠਭੂਤਾ વਿਹਾਰਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ, ਮੇਤ੍ਤਾਝਾਨਾਦਿਕਾ ਚਤਸ੍ਸੋ ਅਪ੍ਪਮਞ੍ਞਾਯੋ। ਅਰਿਯਾ ਉਤ੍ਤਮਾ વਿਹਾਰਾਤਿ ਅਰਿਯવਿਹਾਰਾ, ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਤ੍ਤਾ ਅਰਿਯਾਨਂ વਾ વਿਹਾਰਾ ਅਰਿਯવਿਹਾਰਾ, ਚਤਸ੍ਸੋ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯੋ। વਿਸੇਸਤੋ ਪਨ ਰੂਪਾવਚਰਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਂ ਚਤਸ੍ਸੋ ਅਪ੍ਪਮਞ੍ਞਾਯੋ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਿਕਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿ ਚ ਭਗવਤੋ ਦਿਬ੍ਬਬ੍ਰਹ੍ਮਅਰਿਯવਿਹਾਰਾ।
Iriyāpatha…pe… vihāresūti iriyāpathavihāro dibbavihāro brahmavihāro ariyavihāroti etesu catūsu vihāresu. Tattha iriyanaṃ pavattanaṃ iriyā, kāyappayogo kāyikakiriyā. Tassā pavattanupāyabhāvato iriyāya pathoti iriyāpatho, ṭhānanisajjādi. Na hi ṭhānanisajjādīhi avatthāhi vinā kañci kāyikakiriyaṃ pavattetuṃ sakkā. Ṭhānasamaṅgī vā hi kāyena kiñci kareyya gamanādīsu aññatarasamaṅgī vāti. Viharaṇaṃ, viharati etenāti vā vihāro, iriyāpathova vihāro iriyāpathavihāro, so ca atthato ṭhānanisajjādiākārappavatto catusantatirūpappabandhova. Divi bhavo dibbo, tattha bahulappavattiyā brahmapārisajjādidevalokabhavoti attho. Tattha yo dibbānubhāvo tadatthāya saṃvattatīti vā dibbo, abhiññābhinīhāravasena mahāgatikattā vā dibbo, dibbo ca so vihāro cāti dibbavihāro, dibbabhāvāvaho vā vihāro dibbavihāro, mahaggatajjhānāni. Āruppasamāpattiyopi hi ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Nettiyaṃ pana ‘‘catasso āruppasamāpattiyo āneñjavihāro’’ti vuttaṃ, taṃ mettājhānādīnaṃ brahmavihāratā viya tāsaṃ bhāvanāvisesabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Aṭṭhakathāsu pana dibbabhāvāvahasāmaññato tāpi ‘‘dibbavihārā’’tveva vuttā. Brahmānaṃ vihārā brahmavihārā, brahmāno vā vihārā brahmavihārā, hitūpasaṃharādivasena pavattiyā brahmabhūtā seṭṭhabhūtā vihārāti attho, mettājhānādikā catasso appamaññāyo. Ariyā uttamā vihārāti ariyavihārā, anaññasādhāraṇattā ariyānaṃ vā vihārā ariyavihārā, catasso phalasamāpattiyo. Visesato pana rūpāvacaracatutthajjhānaṃ catasso appamaññāyo catutthajjhānikaphalasamāpatti ca bhagavato dibbabrahmaariyavihārā.
ਅਞ੍ਞਤਰવਿਹਾਰਸਮਙ੍ਗੀਪਰਿਦੀਪਨਨ੍ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤવਿਹਾਰੇਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰવਿਹਾਰਸਮਙ੍ਗੀਭਾવਪਰਿਦੀਪਨਂ। ਭਗવਾ ਹਿ ਲੋਭਦੋਸਮੋਹੁਸ੍ਸਨ੍ਨਕਾਲੇ ਲੋਕੇ ਤਸ੍ਸ ਸਕਾਯ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਾ વਿਨਯਨਤ੍ਥਂ ਦਿਬ੍ਬਬ੍ਰਹ੍ਮਅਅਯવਿਹਾਰੇ ਉਪਸਮ੍ਪਜ੍ਜ વਿਹਰਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਯਦਾ ਸਤ੍ਤਾ ਕਾਮੇਸੁ વਿਪ੍ਪਟਿਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਕਿਰ ਭਗવਾ ਦਿਬ੍ਬੇਨ વਿਹਾਰੇਨ વਿਹਰਤਿ ਤੇਸਂ ਅਲੋਭਕੁਸਲਮੂਲੁਪ੍ਪਾਦਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਅਪ੍ਪੇવ ਨਾਮ ਇਮਂ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਂ ਦਿਸ੍વਾ ਏਤ੍ਥ ਰੁਚਿਂ ਉਪ੍ਪਾਦੇਨ੍ਤਾ ਕਾਮੇਸੁ વਿਰਜ੍ਜੇਯ੍ਯੁ’’ਨ੍ਤਿ। ਯਦਾ ਪਨ ਇਸ੍ਸਰਿਯਤ੍ਥਂ ਸਤ੍ਤੇਸੁ વਿਪ੍ਪਟਿਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਪਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮવਿਹਾਰੇਨ વਿਹਰਤਿ ਤੇਸਂ ਅਦੋਸਕੁਸਲਮੂਲੁਪ੍ਪਾਦਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਅਪ੍ਪੇવ ਨਾਮ ਇਮਂ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਂ ਦਿਸ੍વਾ ਏਤ੍ਥ ਰੁਚਿਂ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤ੍વਾ ਅਦੋਸੇਨ ਦੋਸਂ વੂਪਸਮੇਯ੍ਯੁ’’ਨ੍ਤਿ। ਯਦਾ ਪਨ ਪਬ੍ਬਜਿਤਾ ਧਮ੍ਮਾਧਿਕਰਣਂ વਿવਦਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਅਰਿਯવਿਹਾਰੇਨ વਿਹਰਤਿ ਤੇਸਂ ਅਮੋਹਕੁਸਲਮੂਲੁਪ੍ਪਾਦਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਅਪ੍ਪੇવ ਨਾਮ ਇਮਂ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਂ ਦਿਸ੍વਾ ਤਤ੍ਥ ਰੁਚਿਂ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤ੍વਾ ਅਮੋਹੇਨ ਮੋਹਂ વੂਪਸਮੇਯ੍ਯੁ’’ਨ੍ਤਿ। ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾ ਇਮੇਹਿ ਦਿਬ੍ਬਬ੍ਰਹ੍ਮਅਰਿਯવਿਹਾਰੇਹਿ ਸਤ੍ਤਾਨਂ વਿવਿਧਂ ਹਿਤਸੁਖਂ ਹਰਤਿ ਉਪਹਰਤਿ ਉਪਨੇਤਿ ਜਨੇਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤੀਤਿ ‘‘વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
Aññataravihārasamaṅgīparidīpananti yathāvuttavihāresu aññataravihārasamaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Bhagavā hi lobhadosamohussannakāle loke tassa sakāya paṭipattiyā vinayanatthaṃ dibbabrahmaaayavihāre upasampajja viharati. Tathā hi yadā sattā kāmesu vippaṭipajjanti, tadā kira bhagavā dibbena vihārena viharati tesaṃ alobhakusalamūluppādanatthaṃ ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā ettha ruciṃ uppādentā kāmesu virajjeyyu’’nti. Yadā pana issariyatthaṃ sattesu vippaṭipajjanti, tadā pana brahmavihārena viharati tesaṃ adosakusalamūluppādanatthaṃ ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā ettha ruciṃ uppādetvā adosena dosaṃ vūpasameyyu’’nti. Yadā pana pabbajitā dhammādhikaraṇaṃ vivadanti, tadā ariyavihārena viharati tesaṃ amohakusalamūluppādanatthaṃ ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā tattha ruciṃ uppādetvā amohena mohaṃ vūpasameyyu’’nti. Evañca katvā imehi dibbabrahmaariyavihārehi sattānaṃ vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaharati upaneti janeti uppādetīti ‘‘viharatī’’ti vuccati.
ਇਰਿਯਾਪਥવਿਹਾਰੇਨ ਪਨ ਨ ਕਦਾਚਿ ਨ વਿਹਰਤਿ ਤਂ વਿਨਾ ਅਤ੍ਤਭਾવਪਰਿਹਰਣਾਭਾવਤੋ, ਤਤੋਯੇવ ਚ ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਸਾਧਾਰਣੋ ਇਰਿਯਾਪਥવਿਹਾਰੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਇਧ ਪਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਇਰਿਯਾਪਥਸਮਾਯੋਗਪਰਿਦੀਪਨਨ੍ਤਿ ਇਤਰવਿਹਾਰਸਮਾਯੋਗਪਰਿਦੀਪਨਸ੍ਸ વਿਸੇਸવਚਨਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ ਇਰਿਯਾਪਥਸਮਾਯੋਗਪਰਿਦੀਪਨਸ੍ਸ ਚ ਅਤ੍ਥਸਿਦ੍ਧਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਪਕ੍ਖੇ વਿਹਰਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ વਿ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਚ੍ਛੇਦਤ੍ਥਜੋਤਨੋ, ਹਰਤੀਤਿ ਨੇਤਿ ਪવਤ੍ਤੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ, વਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਹਰਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਕਸ੍ਸ ਕੇਨ વਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਨਂ, ਕਥਂ ਕਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਨਨ੍ਤਿ ਅਨ੍ਤੋਲੀਨਚੋਦਨਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ ‘‘ਸੋ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਸੋਤਿ ਭਗવਾ। ਯਦਿਪਿ ਭਗવਾ ਏਕੇਨਪਿ ਇਰਿਯਾਪਥੇਨ ਚਿਰਤਰਂ ਕਾਲਂ ਅਤ੍ਤਭਾવਂ ਪવਤ੍ਤੇਤੁਂ ਸਕ੍ਕੋਤਿ, ਤਥਾਪਿ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਕਸਰੀਰਸ੍ਸ ਨਾਮ ਅਯਂ ਸਭਾવੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਏਕਂ ਇਰਿਯਾਪਥਬਾਧਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਪਰਿਪਤਨ੍ਤਨ੍ਤਿ ਅਪਤਨ੍ਤਂ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ਭਗવਾ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ વਸਨ੍ਤੋ વਿਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਨ੍ਤੋ ਨਾਨਾਸਮਾਪਤ੍ਤੀਹਿ ਚ ਕਾਲਂ વੀਤਿਨਾਮੇਨ੍ਤੋ વਸਤੀਤਿ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚ વਿવਿਧਂ ਹਿਤਸੁਖਂ ਹਰਤਿ ਉਪਨੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ વਿવਿਧਂ ਹਰਤੀਤਿ વਿਹਰਤੀਤਿ ਏવਮ੍ਪੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Iriyāpathavihārena pana na kadāci na viharati taṃ vinā attabhāvapariharaṇābhāvato, tatoyeva ca dibbavihārādīnampi sādhāraṇo iriyāpathavihāroti āha ‘‘idha panā’’tiādi. Iriyāpathasamāyogaparidīpananti itaravihārasamāyogaparidīpanassa visesavacanassa abhāvato iriyāpathasamāyogaparidīpanassa ca atthasiddhattā vuttaṃ. Asmiṃ pana pakkhe viharatīti ettha vi-saddo vicchedatthajotano, haratīti neti pavattetīti attho, vicchinditvā haratīti vuttaṃ hoti. Tattha kassa kena vicchindanaṃ, kathaṃ kassa pavattananti antolīnacodanaṃ sandhāyāha ‘‘so hī’’tiādi. Soti bhagavā. Yadipi bhagavā ekenapi iriyāpathena cirataraṃ kālaṃ attabhāvaṃ pavattetuṃ sakkoti, tathāpi upādinnakasarīrassa nāma ayaṃ sabhāvoti dassetuṃ ‘‘ekaṃ iriyāpathabādhana’’ntiādi vuttaṃ. Aparipatantanti apatantaṃ. Yasmā pana bhagavā yattha katthaci vasanto vineyyānaṃ dhammaṃ desento nānāsamāpattīhi ca kālaṃ vītināmento vasatīti sattānaṃ attano ca vividhaṃ hitasukhaṃ harati upaneti, tasmā vividhaṃ haratīti viharatīti evampettha attho veditabbo.
ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲੇਤਿ ਏਤ੍ਥ વਣ੍ਣਯਨ੍ਤਿ – ਨਲ਼ੇਰੂਤਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਰੁਕ੍ਖੇ ਅਧਿવਤ੍ਥਯਕ੍ਖਸ੍ਸੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇਨ ਅਧਿવਤ੍ਥੋ ਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋ ‘‘ਨਲ਼ੇਰੁਸ੍ਸ ਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਅਥ વਾ ਨਲ਼ੇ ਰੁਹਤ੍ਤਾ ਜਾਤਤ੍ਤਾ ਨਲ਼ੇਰੁ। ਸੁਸਿਰਮੇਤ੍ਥ ਨਲ਼ਸਦ੍ਦੇਨ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਰੁਕ੍ਖਸੁਸਿਰੇ ਜਾਤਤ੍ਤਾ ਨਲ਼ੇਰੁ ਚ ਸੋ ਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋ ਚਾਤਿ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਨਲ਼વਨੇ ਰੁਹਤ੍ਤਾ ਜਾਤਤ੍ਤਾ વਾ ਨਲ਼ੇਰੁ। ਨਲ਼વਨੇ ਕਿਰ ਸੋ ਪੁਚਿਮਨ੍ਦਰੁਕ੍ਖੋ ਜਾਤੋ। ਉਰੁਨਲ਼ੋ ਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋ। ਉਰੁਸਦ੍ਦੋ ਚੇਤ੍ਥ ਮਹਨ੍ਤਪਰਿਯਾਯੋ, ਨਲ਼ਸਦ੍ਦੋ ਸੁਸਿਰਪਰਿਯਾਯੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਮਹਨ੍ਤੇਨ ਸੁਸਿਰੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ ਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ। ਆਚਰਿਯੋ ਪਨ ਕਿਮੇਤ੍ਥ ਬਹੁਭਾਸਿਤੇਨਾਤਿ ਏਕਮੇવਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਨਲ਼ੇਰੁ ਨਾਮ ਯਕ੍ਖੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ।
Naḷerupucimandamūleti ettha vaṇṇayanti – naḷerūti tasmiṃ rukkhe adhivatthayakkhassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā tena adhivattho pucimando ‘‘naḷerussa pucimando naḷerupucimando’’ti vuccati. Atha vā naḷe ruhattā jātattā naḷeru. Susiramettha naḷasaddena vuccati, tasmā rukkhasusire jātattā naḷeru ca so pucimando cāti naḷerupucimandoti vuccati. Naḷavane ruhattā jātattā vā naḷeru. Naḷavane kira so pucimandarukkho jāto. Urunaḷo pucimando naḷerupucimando. Urusaddo cettha mahantapariyāyo, naḷasaddo susirapariyāyo, tasmā mahantena susirena samannāgato pucimando naḷerupucimandoti vuccatīti. Ācariyo pana kimettha bahubhāsitenāti ekamevatthaṃ dassento ‘‘naḷeru nāma yakkho’’tiādimāha.
ਮੂਲ-ਸਦ੍ਦੋ ਏਤ੍ਥ ਸਮੀਪવਚਨੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ, ਨ ਮੂਲਮੂਲਾਦੀਸੁ વਤ੍ਤਮਾਨੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਮੂਲਨ੍ਤਿ ਸਮੀਪ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਸਾਖਾਦਿਮਤੋ ਸਙ੍ਘਾਤਸ੍ਸ ਸੁਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਭਾવਸਾਧਨੇ ਅવਯવવਿਸੇਸੇ ਪવਤ੍ਤਮਾਨੋ ਮੂਲਸਦ੍ਦੋ ਯਸ੍ਮਾ ਤਂਸਦਿਸੇਸੁ ਤਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯੇ ਪਦੇਸੇ ਚ ਰੁਲ਼੍ਹੀવਸੇਨ ਪਰਿਯਾਯਤੋ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਮੂਲਾਨਿ ਉਦ੍ਧਰੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯਤੋ ਮੂਲਂ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਨ੍ਤਿ ਏਕੇਨ ਮੂਲਸਦ੍ਦੇਨ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ ਆਹ ‘‘ਮੂਲਮੂਲੇ ਦਿਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਦੁਕ੍ਖਂ, ਰੂਪਰੂਪ’’ਨ੍ਤਿ ਚ। ਅਸਾਧਾਰਣਹੇਤੁਮ੍ਹੀਤਿ ਅਸਾਧਾਰਣਕਾਰਣੇ। ਲੋਭੋ ਹਿ ਲੋਭਸਹਗਤਅਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਸ੍ਸੇવ ਹੇਤੁਤ੍ਤਾ ਅਸਾਧਾਰਣੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਲੋਭਸਹਗਤਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਾਨਮੇવ ਆવੇਣਿਕੇ ਨੇਸਂ ਸੁਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਭਾવਸਾਧਨਤੋ ਮੂਲਟ੍ਠੇਨ ਉਪਕਾਰਕੇ ਪਚ੍ਚਯਧਮ੍ਮવਿਸੇਸੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ਯਥਾ ਅਲੋਭਾਦਯੋ ਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਸਾਧਾਰਣਾ, ਲੋਭਾਦਯੋ ਪਨ ਤਥਾ ਨ ਹੋਨ੍ਤਿ ਅਕੁਸਲਸ੍ਸੇવ ਸਾਧਾਰਣਤ੍ਤਾਤਿ ਅਸਾਧਾਰਣਕਾਰਣਂ। ਅਥ વਾ ਆਦੀਸੂਤਿ ਏਤ੍ਥ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਅਲੋਭਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤਮੂਲਾਨਂ ਸਙ੍ਗਹੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਤੇਸੁਪਿ ਹਿ ਅਲੋਭਾਦਿਕੁਸਲਮੂਲਂ ਅਕੁਸਲਾਬ੍ਯਾਕਤੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਤ੍ਤਾ ਅਸਾਧਾਰਣਕਾਰਣਂ, ਤਥਾ ਅਲੋਭਾਦਿਅਬ੍ਯਾਕਤਮੂਲਮ੍ਪਿ ਇਤਰਦ੍વਯੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਤ੍ਤਾਤਿ। ਨਿવਾਤੇਤਿ વਾਤਰਹਿਤੇ ਪਦੇਸੇ, વਾਤਸ੍ਸ ਅਭਾવੇ વਾ। ਪਤਨ੍ਤੀਤਿ ਨਿਪਤਨ੍ਤਿ, ਅਯਮੇવ વਾ ਪਾਠੋ। ਰਮਣੀਯੋਤਿ ਮਨੁਞ੍ਞੋ। ਪਾਸਾਦਿਕੋਤਿ ਪਸਾਦਾવਹੋ, ਪਸਾਦਜਨਕੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਆਧਿਪਚ੍ਚਂ ਕੁਰੁਮਾਨੋ વਿਯਾਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ।
Mūla-saddo ettha samīpavacano adhippeto, na mūlamūlādīsu vattamānoti dassento āha ‘‘mūlanti samīpa’’ntiādi. Nippariyāyena sākhādimato saṅghātassa suppatiṭṭhitabhāvasādhane avayavavisese pavattamāno mūlasaddo yasmā taṃsadisesu tannissaye padese ca ruḷhīvasena pariyāyato pavattati, tasmā ‘‘mūlāni uddhareyyā’’ti ettha nippariyāyato mūlaṃ adhippetanti ekena mūlasaddena visesetvā āha ‘‘mūlamūle dissatī’’ti yathā ‘‘dukkhadukkhaṃ, rūparūpa’’nti ca. Asādhāraṇahetumhīti asādhāraṇakāraṇe. Lobho hi lobhasahagataakusalacittuppādasseva hetuttā asādhāraṇo, tasmā lobhasahagatacittuppādānameva āveṇike nesaṃ suppatiṭṭhitabhāvasādhanato mūlaṭṭhena upakārake paccayadhammaviseseti attho. Atha vā yathā alobhādayo kusalābyākatasādhāraṇā, lobhādayo pana tathā na honti akusalasseva sādhāraṇattāti asādhāraṇakāraṇaṃ. Atha vā ādīsūti ettha ādi-saddena alobhādīnampi kusalābyākatamūlānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tesupi hi alobhādikusalamūlaṃ akusalābyākatehi asādhāraṇattā asādhāraṇakāraṇaṃ, tathā alobhādiabyākatamūlampi itaradvayehi asādhāraṇattāti. Nivāteti vātarahite padese, vātassa abhāve vā. Patantīti nipatanti, ayameva vā pāṭho. Ramaṇīyoti manuñño. Pāsādikoti pasādāvaho, pasādajanakoti attho. Ādhipaccaṃ kurumāno viyāti sambandho.
ਤਤ੍ਥਾਤਿ ‘‘ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਬੁਦ੍ਧੋ ਭਗવਾ વੇਰਞ੍ਜਾਯਂ વਿਹਰਤਿ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲੇ’’ਤਿ ਯਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਤ੍ਥ। ਸਿਯਾਤਿ ਕਸ੍ਸਚਿ ਏવਂ ਪਰਿવਿਤਕ੍ਕੋ ਸਿਯਾ, વਕ੍ਖਮਾਨਾਕਾਰੇਨ ਕਦਾਚਿ ਚੋਦੇਯ੍ਯ વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯਦਿ ਤਾવ ਭਗવਾਤਿਆਦੀਸੁ ਚੋਦਕਸ੍ਸਾਯਮਧਿਪ੍ਪਾਯੋ – ‘‘ਪਾਟਲਿਪੁਤ੍ਤੇ ਪਾਸਾਦੇ વਸਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ ਅਧਿਕਰਣਾਧਿਕਰਣਂ ਯਦਿ ਭવੇਯ੍ਯ, ਤਦਾ ‘‘વੇਰਞ੍ਜਾਯਂ વਿਹਰਤਿ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲੇ’’ਤਿ ਅਧਿਕਰਣਦ੍વਯਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਯੁਤ੍ਤੋ ਸਿਯਾ, ਇਮੇਸਂ ਪਨ ਭਿਨ੍ਨਦੇਸਤ੍ਤਾ ਨ ਯੁਤ੍ਤੋ ਉਭਯਨਿਦ੍ਦੇਸੋਤਿ। ਅਥ ਤਤ੍ਥ વਿਹਰਤੀਤਿ ਯਦਿ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲੇ વਿਹਰਤਿ। ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਨਾਨਾਠਾਨਭੂਤਤ੍ਤਾ વੇਰਞ੍ਜਾਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲਾਨਂ ‘‘ਤੇਨ ਸਮਯੇਨਾ’’ਤਿ ਚ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਇਦਾਨਿ ਚੋਦਕੋ ਤਮੇવ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ ‘‘ਨ ਹਿ ਸਕ੍ਕਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ વਿવਰਤਿ। વੇਰਞ੍ਜਾਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲਾਨਂ ਭੂਮਿਭਾਗવਸੇਨ ਭਿਨ੍ਨਤ੍ਤਾਯੇવ ਹਿ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਉਭਯਤ੍ਥ ਤੇਨੇવ ਸਮਯੇਨ વਿਹਰਿਤੁਂ, ‘‘ਉਭਯਤ੍ਥ ਤੇਨੇવ ਸਮਯੇਨਾ’’ਤਿ ਚ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਨਾਨਾਸਮਯੇ વਿਹਾਰੋ ਅવਾਰਿਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Tatthāti ‘‘tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti yaṃ vuttaṃ, tattha. Siyāti kassaci evaṃ parivitakko siyā, vakkhamānākārena kadāci codeyya vāti attho. Yadi tāva bhagavātiādīsu codakassāyamadhippāyo – ‘‘pāṭaliputte pāsāde vasatī’’tiādīsu viya adhikaraṇādhikaraṇaṃ yadi bhaveyya, tadā ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti adhikaraṇadvayaniddeso yutto siyā, imesaṃ pana bhinnadesattā na yutto ubhayaniddesoti. Atha tattha viharatīti yadi naḷerupucimandamūle viharati. Na vattabbanti nānāṭhānabhūtattā verañjānaḷerupucimandamūlānaṃ ‘‘tena samayenā’’ti ca vuttattāti adhippāyo. Idāni codako tameva attano adhippāyaṃ ‘‘na hi sakkā’’tiādinā vivarati. Verañjānaḷerupucimandamūlānaṃ bhūmibhāgavasena bhinnattāyeva hi na sakkā ubhayattha teneva samayena viharituṃ, ‘‘ubhayattha teneva samayenā’’ti ca vuttattā nānāsamaye vihāro avāritoti veditabbo.
ਇਤਰੋ ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਅવਿਪਰੀਤਮਤ੍ਥਂ ਅਜਾਨਨ੍ਤੇਨ ਤਯਾ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਨ ਖੋ ਪਨੇਤਂ ਏવਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਏਤਨ੍ਤਿ ‘‘વੇਰਞ੍ਜਾਯਂ વਿਹਰਤਿ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲੇ’’ਤਿ ਏਤਂ વਚਨਂ। ਏવਨ੍ਤਿ ‘‘ਯਦਿ ਤਾવ ਭਗવਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਯਂ ਤਂ ਭવਤਾ ਚੋਦਿਤਂ, ਤਂ ਅਤ੍ਥਤੋ ਏવਂ ਨ ਖੋ ਪਨ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ, ਨ ਉਭਯਤ੍ਥ ਅਪੁਬ੍ਬਂ ਅਚਰਿਮਂ વਿਹਾਰਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਦਾਨਿ ਅਤ੍ਤਨਾ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤਂ ਅવਿਪਰੀਤਮਤ੍ਥਂ ਤਸ੍ਸ ਚ ਪਟਿਕਚ੍ਚੇવ વੁਤ੍ਤਭਾવਂ ਤੇਨ ਚ ਅਪ੍ਪਟਿવਿਦ੍ਧਤਂ ਪਕਾਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਨਨੁ ਅવੋਚੁਮ੍ਹ ਸਮੀਪਤ੍ਥੇ ਭੁਮ੍ਮવਚਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਗੋਯੂਥਾਨੀਤਿ ਗੋਮਣ੍ਡਲਾਨਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲੇ વਿਹਰਤਿਚ੍ਚੇવ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ, ਨ વੇਰਞ੍ਜਾਯਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਮੀਪਾਧਿਕਰਣਤ੍ਥવਸੇਨ ਉਭਯਥਾ ਨਿਦਾਨਕਿਤ੍ਤਨੇ ਕਿਂ ਪਯੋਜਨਨ੍ਤਿ ਚੋਦਨਂ ਮਨਸਿ ਨਿਧਾਯਾਹ ‘‘ਗੋਚਰਗਾਮਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਭਗવਤੋ।
Itaro sabbametaṃ aviparītamatthaṃ ajānantena tayā vuttanti dassento ‘‘na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabba’’ntiādimāha. Tattha etanti ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti etaṃ vacanaṃ. Evanti ‘‘yadi tāva bhagavā’’tiādinā yaṃ taṃ bhavatā coditaṃ, taṃ atthato evaṃ na kho pana daṭṭhabbaṃ, na ubhayattha apubbaṃ acarimaṃ vihāradassanatthanti attho. Idāni attanā yathādhippetaṃ aviparītamatthaṃ tassa ca paṭikacceva vuttabhāvaṃ tena ca appaṭividdhataṃ pakāsento ‘‘nanu avocumha samīpatthe bhummavacana’’ntiādimāha. Goyūthānīti gomaṇḍalāni. Evampi naḷerupucimandamūle viharaticceva vattabbaṃ, na verañjāyanti, tasmā samīpādhikaraṇatthavasena ubhayathā nidānakittane kiṃ payojananti codanaṃ manasi nidhāyāha ‘‘gocaragāmanidassanattha’’ntiādi. Assāti bhagavato.
ਅવਸ੍ਸਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਗੋਚਰਗਾਮਕਿਤ੍ਤਨਂ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ਯਥਾ ਹਿ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲਕਿਤ੍ਤਨਂ ਪਬ੍ਬਜਿਤਾਨੁਗ੍ਗਹਕਰਣਾਦਿਅਨੇਕਪ੍ਪਯੋਜਨਂ, ਏવਂ ਗੋਚਰਗਾਮਕਿਤ੍ਤਨਮ੍ਪਿ ਗਹਟ੍ਠਾਨੁਗ੍ਗਹਕਰਣਾਦਿવਿવਿਧਪ੍ਪਯੋਜਨਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘વੇਰਞ੍ਜਾਕਿਤ੍ਤਨੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਗਹਟ੍ਠਾਨੁਗ੍ਗਹਕਰਣਨ੍ਤਿ ਤੇਸਂ ਤਤ੍ਥ ਪਚ੍ਚਯਗ੍ਗਹਣੇਨ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨਪਯਿਰੁਪਾਸਨਾਦੀਨਂ ਓਕਾਸਦਾਨੇਨ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਯ ਸਰਣੇਸੁ ਸੀਲੇਸੁ ਚ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪਨੇਨ ਯਥੂਪਨਿਸ੍ਸਯਂ ਉਪਰਿવਿਸੇਸਾਧਿਗਮਾવਹਨੇਨ ਚ ਗਹਟ੍ਠਾਨਂ ਅਨੁਗ੍ਗਹਕਰਣਂ। ਪਬ੍ਬਜਿਤਾਨੁਗ੍ਗਹਕਰਣਨ੍ਤਿ ਉਗ੍ਗਹਪਰਿਪੁਚ੍ਛਾਨਂ ਕਮ੍ਮਟ੍ਠਾਨਾਨੁਯੋਗਸ੍ਸ ਚ ਅਨੁਰੂਪવਸਨਟ੍ਠਾਨਪਰਿਗ੍ਗਹੇਨੇਤ੍ਥ ਪਬ੍ਬਜਿਤਾਨਂ ਅਨੁਗ੍ਗਹਕਰਣਂ।
Avassañcettha gocaragāmakittanaṃ kattabbaṃ. Yathā hi naḷerupucimandamūlakittanaṃ pabbajitānuggahakaraṇādianekappayojanaṃ, evaṃ gocaragāmakittanampi gahaṭṭhānuggahakaraṇādivividhappayojananti dassento ‘‘verañjākittanenā’’tiādimāha. Tattha gahaṭṭhānuggahakaraṇanti tesaṃ tattha paccayaggahaṇena upasaṅkamanapayirupāsanādīnaṃ okāsadānena dhammadesanāya saraṇesu sīlesu ca patiṭṭhāpanena yathūpanissayaṃ uparivisesādhigamāvahanena ca gahaṭṭhānaṃ anuggahakaraṇaṃ. Pabbajitānuggahakaraṇanti uggahaparipucchānaṃ kammaṭṭhānānuyogassa ca anurūpavasanaṭṭhānapariggahenettha pabbajitānaṃ anuggahakaraṇaṃ.
ਪਚ੍ਚਯਗ੍ਗਹਣੇਨੇવ ਪਚ੍ਚਯਪਰਿਭੋਗਸਿਦ੍ਧਿਤੋ ਆਹ ‘‘ਤਥਾ ਪੁਰਿਮੇਨ…ਪੇ॰… વਿવਜ੍ਜਨਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਪੁਰਿਮੇਨਾਤਿ વੇਰਞ੍ਜਾવਚਨੇਨ। ਆਹਿਤੋ ਅਹਂਮਾਨੋ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਅਤ੍ਤਾ, ਅਤ੍ਤਭਾવੋ। ਤਸ੍ਸ ਕਿਲਮਥੋ ਕਿਲਨ੍ਤਭਾવੋ ਅਤ੍ਤਕਿਲਮਥੋ, ਅਤ੍ਤਪੀਲ਼ਾ ਅਤ੍ਤਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਅਨੁਯੋਗੋ ਕਰਣਂ ਅਤ੍ਤਕਿਲਮਥਾਨੁਯੋਗੋ, ਉਪવਾਸਕਣ੍ਟਕਾਪਸ੍ਸਯਸੇਯ੍ਯਾਦਿਨਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਦੁਕ੍ਖੁਪ੍ਪਾਦਨਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਸ੍ਸ વਿવਜ੍ਜਨਂ ਅਤ੍ਤਕਿਲਮਥਾਨੁਯੋਗવਿવਜ੍ਜਨਂ। ਅਨ੍ਤੋਗਾਮੇ વਸਨ੍ਤਾਨਂ ਅਨਿਚ੍ਛਨ੍ਤਾਨਮ੍ਪਿ વਿਸਭਾਗਰੂਪਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਦਸ੍ਸਨਾਦਿਸਮ੍ਭવਤੋ ਬਹਿਗਾਮੇ ਪਤਿਰੂਪਟ੍ਠਾਨੇ વਸਨ੍ਤਾਨਂ ਤਦਭਾવਤੋ ਆਹ ‘‘ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ વਤ੍ਥੁਕਾਮਪ੍ਪਹਾਨਤੋ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਪਚ੍ਛਿਮੇਨਾਤਿ ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲવਚਨੇਨ। ਕਿਲੇਸਕਾਮਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁਭੂਤਤ੍ਤਾ ਰੂਪਾਦਯੋ ਪਞ੍ਚ ਕਾਮਗੁਣਾ વਤ੍ਥੁਕਾਮੋ, ਤਸ੍ਸ ਪਹਾਨਂ વਤ੍ਥੁਕਾਮਪ੍ਪਹਾਨਂ। ਕਾਮਸੁਖਲ੍ਲਿਕਾਨੁਯੋਗવਿવਜ੍ਜਨੁਪਾਯਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ વਤ੍ਥੁਕਾਮੇਸੁ ਕਿਲੇਸਕਾਮਸਂਯੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸੁਖਸ੍ਸ ਯੋਗੋ ਅਨੁਯੋਗੋ ਅਨੁਭવੋ, ਤਸ੍ਸ ਪਰਿવਜ੍ਜਨੇ ਉਪਾਯਦਸ੍ਸਨਂ।
Paccayaggahaṇeneva paccayaparibhogasiddhito āha ‘‘tathā purimena…pe… vivajjananti. Tattha purimenāti verañjāvacanena. Āhito ahaṃmāno etthāti attā, attabhāvo. Tassa kilamatho kilantabhāvo attakilamatho, attapīḷā attadukkhanti vuttaṃ hoti, tassa anuyogo karaṇaṃ attakilamathānuyogo, upavāsakaṇṭakāpassayaseyyādinā attano dukkhuppādananti vuttaṃ hoti. Tassa vivajjanaṃ attakilamathānuyogavivajjanaṃ. Antogāme vasantānaṃ anicchantānampi visabhāgarūpādiārammaṇadassanādisambhavato bahigāme patirūpaṭṭhāne vasantānaṃ tadabhāvato āha ‘‘pacchimena vatthukāmappahānato’’tiādi. Tattha pacchimenāti naḷerupucimandamūlavacanena. Kilesakāmassa vatthubhūtattā rūpādayo pañca kāmaguṇā vatthukāmo, tassa pahānaṃ vatthukāmappahānaṃ. Kāmasukhallikānuyogavivajjanupāyadassananti vatthukāmesu kilesakāmasaṃyuttassa sukhassa yogo anuyogo anubhavo, tassa parivajjane upāyadassanaṃ.
ਸਯਮੇવ ਗੋਚਰਗਾਮਂ ਉਪਸਙ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸવਨਾਨੁਰੂਪਭਬ੍ਬਪੁਗ੍ਗਲਾਨਂ ਦਸ੍ਸਨਤੋ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਯ ਕਾਲੋ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤੋ ਨਾਮ ਹੋਤੀਤਿ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਯ ਅਭਿਯੋਗੋ વਿਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਪੁਰਿਮੇਨ ਚ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਭਿਯੋਗ’’ਨ੍ਤਿ। ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਯ ਸਉਸ੍ਸਾਹਭਾવੋ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਭਿਯੋਗੋ। ਬਹਿਗਾਮੇ વਿવਿਤ੍ਤੋਕਾਸੇ વਸਨ੍ਤਸ੍ਸ ਆਕਿਣ੍ਣવਿਹਾਰਾਭਾવਤੋ ਕਾਯવਿવੇਕਾਦੀਸੁ ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਿ ਤਪ੍ਪੋਣਤਾ વਿਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ વਿવੇਕਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿ’’ਨ੍ਤਿ।
Sayameva gocaragāmaṃ upasaṅkamitvā attano dhammassavanānurūpabhabbapuggalānaṃ dassanato dhammadesanāya kālo sampatto nāma hotīti dhammadesanāya abhiyogo viññāyatīti āha ‘‘purimena ca dhammadesanābhiyoga’’nti. Dhammadesanāya saussāhabhāvo dhammadesanābhiyogo. Bahigāme vivittokāse vasantassa ākiṇṇavihārābhāvato kāyavivekādīsu adhimutti tappoṇatā viññāyatīti āha ‘‘pacchimena vivekādhimutti’’nti.
ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਭਿਯੋਗવਿવੇਕਾਧਿਮੁਤ੍ਤੀਨਂ ਹੇਤੁਭੂਤਾ ਏવ ਕਰੁਣਾਪਞ੍ਞਾ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਯ ਉਪਗਮਨਸ੍ਸ ਤਤੋ ਅਪਗਮਨਸ੍ਸ ਕਾਰਣਭੂਤਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਪੁਰਿਮੇਨ ਕਰੁਣਾਯ ਉਪਗਮਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਕਰੁਣਾਪਞ੍ਞਾਯੇવ ਹਿ ਅਨਨ੍ਤਰਦੁਕਸ੍ਸ ਹੇਤੂ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਏਤੇਨ ਚ ਕਰੁਣਾਯ ਉਪਗਮਨਂ ਨ ਲਾਭਾਦਿਨਿਮਿਤ੍ਤਂ , ਪਞ੍ਞਾਯ ਅਪਗਮਨਂ ਨ વਿਰੋਧਾਦਿਨਿਮਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਉਪਗਮਨਾਪਗਮਨਾਨਂ ਨਿਰੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸਤਂ વਿਭਾવਿਭਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਤਨ੍ਤਿ ਤਨ੍ਨਿਨ੍ਨਭਾવਂ। ਨਿਰੁਪਲੇਪਨਨ੍ਤਿ ਅਨੁਪਲੇਪਨਂ ਅਨਲ੍ਲੀਯਨਂ।
Dhammadesanābhiyogavivekādhimuttīnaṃ hetubhūtā eva karuṇāpaññā dhammadesanāya upagamanassa tato apagamanassa kāraṇabhūtā hontīti āha ‘‘purimena karuṇāya upagamana’’ntiādi. Karuṇāpaññāyeva hi anantaradukassa hetū honti. Etena ca karuṇāya upagamanaṃ na lābhādinimittaṃ , paññāya apagamanaṃ na virodhādinimittanti upagamanāpagamanānaṃ nirupakkilesataṃ vibhāvibhanti daṭṭhabbaṃ. Adhimuttatanti tanninnabhāvaṃ. Nirupalepananti anupalepanaṃ anallīyanaṃ.
ਧਮ੍ਮਿਕਸੁਖਾਪਰਿਚ੍ਚਾਗਨਿਮਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਧਮ੍ਮਿਕਸੁਖਂ ਨਾਮ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖਂ। ਤਞ੍ਹਿ ਧਮ੍ਮਿਕਂ ਲਾਭਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ‘‘ਧਮ੍ਮਿਕਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਉਤ੍ਤਰਿਮਨੁਸ੍ਸਧਮ੍ਮਾਭਿਯੋਗਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਫਾਸੁવਿਹਾਰਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ ਉਪਕਾਰਬਹੁਲਤਨ੍ਤਿ ਪਚ੍ਚਯਪਟਿਗ੍ਗਹਣਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਦਿવਸੇਨ ਉਪਕਾਰਬਹੁਲਤਂ। ਦੇવਤਾਨਂ ਉਪਕਾਰਬਹੁਲਤਂ ਜਨવਿવਿਤ੍ਤਤਾਯ। ਪਚੁਰਜਨવਿવਿਤ੍ਤਞ੍ਹਿ ਠਾਨਂ ਦੇવਾ ਉਪਸਙ੍ਕਮਿਤਬ੍ਬਂ ਮਞ੍ਞਨ੍ਤਿ। ਲੋਕੇ ਸਂવਡ੍ਢਭਾવਨ੍ਤਿ ਆਮਿਸੋਪਭੋਗੇਨ ਸਂવਡ੍ਢਿਤਭਾવਂ।
Dhammikasukhāpariccāganimittanti ettha dhammikasukhaṃ nāma anavajjasukhaṃ. Tañhi dhammikaṃ lābhaṃ paṭicca uppannattā ‘‘dhammikasukha’’nti vuccati. Uttarimanussadhammābhiyoganimittaṃ phāsuvihāranti sambandho. Manussānaṃ upakārabahulatanti paccayapaṭiggahaṇadhammadesanādivasena upakārabahulataṃ. Devatānaṃ upakārabahulataṃ janavivittatāya. Pacurajanavivittañhi ṭhānaṃ devā upasaṅkamitabbaṃ maññanti. Loke saṃvaḍḍhabhāvanti āmisopabhogena saṃvaḍḍhitabhāvaṃ.
ਏਕਪੁਗ੍ਗਲੋਤਿ ਏਤ੍ਥ (ਅ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੧੭੦) ਏਕੋਤਿ ਦੁਤਿਯਾਦਿਪਟਿਕ੍ਖੇਪਤ੍ਥੋ ਗਣਨਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋ। ਪੁਗ੍ਗਲੋਤਿ ਸਮ੍ਮੁਤਿਕਥਾ, ਨ ਪਰਮਤ੍ਥਕਥਾ। ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਹਿ ਭਗવਤੋ ਦੁવਿਧਾ ਦੇਸਨਾ ਸਮ੍ਮੁਤਿਦੇਸਨਾ ਪਰਮਤ੍ਥਦੇਸਨਾ ਚਾਤਿ। ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਪਨ ਹੇਟ੍ਠਾ વਿਤ੍ਥਾਰਿਤੋવਾਤਿ ਇਧ ਨ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਏਕੋ ਚ ਸੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਚਾਤਿ ਏਕਪੁਗ੍ਗਲੋ। ਕੇਨਟ੍ਠੇਨ ਏਕਪੁਗ੍ਗਲੋ? ਅਸਦਿਸਟ੍ਠੇਨ ਗੁਣવਿਸਿਟ੍ਠਟ੍ਠੇਨ ਅਸਮਸਮਟ੍ਠੇਨ। ਸੋ ਹਿ ਦਸਨ੍ਨਂ ਪਾਰਮੀਨਂ ਪਟਿਪਾਟਿਯਾ ਆવਜ੍ਜਨਂ ਆਦਿਂ ਕਤ੍વਾ ਬੋਧਿਸਮ੍ਭਾਰਗੁਣੇਹਿ ਚੇવ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣੇਹਿ ਚ ਸੇਸਮਹਾਜਨੇਨ ਅਸਦਿਸੋਤਿ ਅਸਦਿਸਟ੍ਠੇਨਪਿ ਏਕਪੁਗ੍ਗਲੋ। ਯੇ ਚਸ੍ਸ ਤੇ ਗੁਣਾ, ਤੇਪਿ ਅਞ੍ਞਸਤ੍ਤਾਨਂ ਗੁਣੇਹਿ વਿਸਿਟ੍ਠਾਤਿ ਗੁਣવਿਸਿਟ੍ਠਟ੍ਠੇਨਪਿ ਏਕਪੁਗ੍ਗਲੋ। ਪੁਰਿਮਕਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਾ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤੇਹਿ ਅਸਮਾ, ਤੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅਯਮੇવ ਏਕੋ ਰੂਪਕਾਯਗੁਣੇਹਿ ਚੇવ ਨਾਮਕਾਯਗੁਣੇਹਿ ਚ ਸਮੋਤਿ ਅਸਮਸਮਟ੍ਠੇਨਪਿ ਏਕਪੁਗ੍ਗਲੋ। ਲੋਕੇਤਿ ਸਤ੍ਤਲੋਕੇ।
Ekapuggaloti ettha (a. ni. aṭṭha. 1.1.170) ekoti dutiyādipaṭikkhepattho gaṇanaparicchedo. Puggaloti sammutikathā, na paramatthakathā. Buddhassa hi bhagavato duvidhā desanā sammutidesanā paramatthadesanā cāti. Ayamattho pana heṭṭhā vitthāritovāti idha na vuccati. Eko ca so puggalo cāti ekapuggalo. Kenaṭṭhena ekapuggalo? Asadisaṭṭhena guṇavisiṭṭhaṭṭhena asamasamaṭṭhena. So hi dasannaṃ pāramīnaṃ paṭipāṭiyā āvajjanaṃ ādiṃ katvā bodhisambhāraguṇehi ceva buddhaguṇehi ca sesamahājanena asadisoti asadisaṭṭhenapi ekapuggalo. Ye cassa te guṇā, tepi aññasattānaṃ guṇehi visiṭṭhāti guṇavisiṭṭhaṭṭhenapi ekapuggalo. Purimakā sammāsambuddhā sabbasattehi asamā, tehi saddhiṃ ayameva eko rūpakāyaguṇehi ceva nāmakāyaguṇehi ca samoti asamasamaṭṭhenapi ekapuggalo. Loketi sattaloke.
ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਇਦਂ ਪਨ ਉਭਯਮ੍ਪਿ વਿਪ੍ਪਕਤવਚਨਮੇવ। ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤੋ ਬਹੁਜਨਹਿਤਤ੍ਥਾਯ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਨ ਅਞ੍ਞੇਨ ਕਾਰਣੇਨਾਤਿ ਏવਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਏવਰੂਪਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਲਕ੍ਖਣਂ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਏਤਂ ਅਞ੍ਞੇਨ ਸਦ੍ਦਲਕ੍ਖਣੇਨ ਪਟਿਬਾਹਿਤੁਂ। ਅਪਿਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ, ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਨਾਮ, ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਨਾਮਾਤਿ ਅਯਮੇਤ੍ਥ ਭੇਦੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਏਸ ਹਿ ਦੀਪਙ੍ਕਰਪਾਦਮੂਲਤੋ ਲਦ੍ਧਬ੍ਯਾਕਰਣੋ ਬੁਦ੍ਧਕਾਰਕਧਮ੍ਮੇ ਪਰਿਯੇਸਨ੍ਤੋ ਦਸ ਪਾਰਮਿਯੋ ਦਿਸ੍વਾ ‘‘ਇਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਮਯਾ ਪੂਰੇਤਬ੍ਬਾ’’ਤਿ ਕਤਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਨੋ ਦਾਨਪਾਰਮਿਂ ਪੂਰੇਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਸੀਲਪਾਰਮਿਂ…ਪੇ॰… ਉਪੇਕ੍ਖਾਪਾਰਮਿਨ੍ਤਿ ਇਮਾ ਦਸ ਪਾਰਮਿਯੋ ਪੂਰੇਨ੍ਤੋਪਿ, ਦਸ ਉਪਪਾਰਮਿਯੋ ਪੂਰੇਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਦਸ ਪਰਮਤ੍ਥਪਾਰਮਿਯੋ ਪੂਰੇਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਪਞ੍ਚ ਮਹਾਪਰਿਚ੍ਚਾਗੇ ਪਰਿਚ੍ਚਜਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਞਾਤਤ੍ਥਚਰਿਯਂ ਲੋਕਤ੍ਥਚਰਿਯਂ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਥਚਰਿਯਂ ਪੂਰਯਮਾਨੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਕਪ੍ਪਸਤਸਹਸ੍ਸਾਧਿਕਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਾਨਿ ਬੁਦ੍ਧਕਾਰਕੇ ਧਮ੍ਮੇ ਮਤ੍ਥਕਂ ਪਾਪੇਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। વੇਸ੍ਸਨ੍ਤਰਤ੍ਤਭਾવਂ ਪਹਾਯ ਤੁਸਿਤਪੁਰੇ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਸਟ੍ਠਿવਸ੍ਸਸਤਸਹਸ੍ਸਾਧਿਕਾ ਸਤ੍ਤਪਣ੍ਣਾਸ વਸ੍ਸਕੋਟਿਯੋ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਦੇવਤਾਹਿ ਯਾਚਿਤੋ ਪਞ੍ਚ ਮਹਾવਿਲੋਕਨਾਨਿ વਿਲੋਕੇਤ੍વਾ ਮਾਯਾਦੇવਿਯਾ ਕੁਚ੍ਛਿਸ੍ਮਿਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਂ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤੋਪਿ, ਅਨੂਨਾਧਿਕੇ ਦਸ ਮਾਸੇ ਗਬ੍ਭવਾਸਂ વਸਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਏਕੂਨਤਿਂਸ વਸ੍ਸਾਨਿ ਅਗਾਰਮਜ੍ਝੇ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਕਾਮੇਸੁ ਆਦੀਨવਂ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮੇ ਚ ਆਨਿਸਂਸਂ ਦਿਸ੍વਾ ਰਾਹੁਲਭਦ੍ਦਸ੍ਸ ਜਾਤਦਿવਸੇ ਛਨ੍ਨਸਹਾਯੋ ਕਣ੍ਡਕਂ ਅਸ੍ਸવਰਮਾਰੁਯ੍ਹ ਨਿਕ੍ਖਮਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਤੀਣਿ ਰਜ੍ਜਾਨਿ ਅਤਿਕ੍ਕਮਨ੍ਤੋ ਅਨੋਮਨਦਿਤੀਰੇ ਪਬ੍ਬਜਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਛਬ੍ਬਸ੍ਸਾਨਿ ਮਹਾਪਧਾਨਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਪਰਿਪਾਕਗਤੇ ਞਾਣੇ ਓਲ਼ਾਰਿਕਂ ਆਹਾਰਂ ਆਹਰਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਸਾਯਨ੍ਹਸਮਯੇ વਿਸਾਖਪੁਣ੍ਣਮਾਯਂ ਮਹਾਬੋਧਿਮਣ੍ਡਂ ਆਰੁਯ੍ਹ ਮਾਰਬਲਂ વਿਧਮੇਤ੍વਾ ਪਠਮਯਾਮੇ ਪੁਬ੍ਬੇਨਿવਾਸਂ ਅਨੁਸ੍ਸਰਿਤ੍વਾ ਮਜ੍ਝਿਮਯਾਮੇ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁਂ ਪਰਿਸੋਧੇਤ੍વਾ ਪਚ੍ਛਿਮਯਾਮਸਮਨਨ੍ਤਰੇ ਦ੍વਾਦਸਙ੍ਗਂ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦਂ ਅਨੁਲੋਮਪਟਿਲੋਮਤੋ ਸਮ੍ਮਸਿਤ੍વਾ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਮਗ੍ਗਂ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨ੍ਤੋਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਫਲਕ੍ਖਣੇਪਿ ਸਕਦਾਗਾਮਿਫਲਕ੍ਖਣੇਪਿ ਅਨਾਗਾਮਿਫਲਕ੍ਖਣੇਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਨਾਮ। ਅਰਹਤ੍ਤਮਗ੍ਗਕ੍ਖਣੇ ਪਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਨਾਮ। ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਕ੍ਖਣੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਨਾਮ। ਬੁਦ੍ਧਾਨਞ੍ਹਿ ਸਾવਕਾਨਂ વਿਯ ਨ ਪਟਿਪਾਟਿਯਾ ਇਦ੍ਧਿવਿਧਞਾਣਾਦੀਨਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਸਹੇવ ਪਨ ਅਰਹਤ੍ਤਮਗ੍ਗੇਨ ਸਕਲੋਪਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਾਦਿ ਗੁਣਰਾਸਿ ਆਗਤੋવ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਸਬ੍ਬਕਿਚ੍ਚਤ੍ਤਾ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਕ੍ਖਣੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਇਮਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਸੁਤ੍ਤੇ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਕ੍ਖਣਂਯੇવ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਹੋਤੀਤਿ ਅਯਞ੍ਹੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ।
Uppajjamāno uppajjatīti idaṃ pana ubhayampi vippakatavacanameva. Uppajjanto bahujanahitatthāya uppajjati, na aññena kāraṇenāti evaṃ panettha attho veditabbo. Evarūpañcettha lakkhaṇaṃ na sakkā etaṃ aññena saddalakkhaṇena paṭibāhituṃ. Apica uppajjamāno nāma, uppajjati nāma, uppanno nāmāti ayamettha bhedo veditabbo. Esa hi dīpaṅkarapādamūlato laddhabyākaraṇo buddhakārakadhamme pariyesanto dasa pāramiyo disvā ‘‘ime dhammā mayā pūretabbā’’ti katasanniṭṭhāno dānapāramiṃ pūrentopi uppajjamāno nāma. Sīlapāramiṃ…pe… upekkhāpāraminti imā dasa pāramiyo pūrentopi, dasa upapāramiyo pūrentopi uppajjamāno nāma. Dasa paramatthapāramiyo pūrentopi uppajjamāno nāma. Pañca mahāpariccāge pariccajantopi uppajjamāno nāma. Ñātatthacariyaṃ lokatthacariyaṃ buddhatthacariyaṃ pūrayamānopi uppajjamāno nāma. Kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni buddhakārake dhamme matthakaṃ pāpentopi uppajjamāno nāma. Vessantarattabhāvaṃ pahāya tusitapure paṭisandhiṃ gahetvā saṭṭhivassasatasahassādhikā sattapaṇṇāsa vassakoṭiyo tiṭṭhantopi uppajjamāno nāma. Devatāhi yācito pañca mahāvilokanāni viloketvā māyādeviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhantopi, anūnādhike dasa māse gabbhavāsaṃ vasantopi uppajjamāno nāma. Ekūnatiṃsa vassāni agāramajjhe tiṭṭhantopi uppajjamāno nāma. Kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā rāhulabhaddassa jātadivase channasahāyo kaṇḍakaṃ assavaramāruyha nikkhamantopi uppajjamāno nāma. Tīṇi rajjāni atikkamanto anomanaditīre pabbajantopi uppajjamāno nāma. Chabbassāni mahāpadhānaṃ karontopi uppajjamāno nāma. Paripākagate ñāṇe oḷārikaṃ āhāraṃ āharantopi uppajjamāno nāma. Sāyanhasamaye visākhapuṇṇamāyaṃ mahābodhimaṇḍaṃ āruyha mārabalaṃ vidhametvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ parisodhetvā pacchimayāmasamanantare dvādasaṅgaṃ paṭiccasamuppādaṃ anulomapaṭilomato sammasitvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhantopi uppajjamāno nāma. Sotāpattiphalakkhaṇepi sakadāgāmiphalakkhaṇepi anāgāmiphalakkhaṇepi uppajjamāno nāma. Arahattamaggakkhaṇe pana uppajjati nāma. Arahattaphalakkhaṇe uppanno nāma. Buddhānañhi sāvakānaṃ viya na paṭipāṭiyā iddhividhañāṇādīni uppajjanti, saheva pana arahattamaggena sakalopi sabbaññutaññāṇādi guṇarāsi āgatova nāma hoti, tasmā nibbattasabbakiccattā arahattaphalakkhaṇe uppanno nāma hoti. Imasmimpi sutte arahattaphalakkhaṇaṃyeva sandhāya ‘‘uppajjatī’’ti vuttaṃ. Uppanno hotīti ayañhettha attho.
ਬਹੁਜਨਹਿਤਾਯਾਤਿ ਮਹਾਜਨਸ੍ਸ ਹਿਤਤ੍ਥਾਯ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਬਹੁਜਨਸੁਖਾਯਾਤਿ ਮਹਾਜਨਸ੍ਸ ਸੁਖਤ੍ਥਾਯ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਲੋਕਾਨੁਕਮ੍ਪਾਯਾਤਿ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨੁਕਮ੍ਪਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਕਤਰਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸਾਤਿ? ਯੋ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਂ ਸੁਤ੍વਾ ਅਮਤਪਾਨਂ ਪਿવਿ, ਧਮ੍ਮਂ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿ, ਤਸ੍ਸ। ਭਗવਤਾ ਹਿ ਮਹਾਬੋਧਿਮਣ੍ਡੇ ਸਤ੍ਤਸਤ੍ਤਾਹਂ વੀਤਿਨਾਮੇਤ੍વਾ ਬੋਧਿਮਣ੍ਡਾ ਇਸਿਪਤਨਂ ਆਗਮ੍ਮ ‘‘ਦ੍વੇਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨ੍ਤਾ ਪਬ੍ਬਜਿਤੇਨ ਨ ਸੇવਿਤਬ੍ਬਾ’’ਤਿ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤੇ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੫; ਮਹਾવ॰ ੧੩) ਦੇਸਿਤੇ ਆਯਸ੍ਮਤਾ ਅਞ੍ਞਾਸਿਕੋਣ੍ਡਞ੍ਞਤ੍ਥੇਰੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅਟ੍ਠਾਰਸਕੋਟਿਸਙ੍ਖਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨੋ ਅਮਤਪਾਨਂ ਪਿવਿਂਸੁ, ਏਤਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨੁਕਮ੍ਪਾਯ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ। ਪਞ੍ਚਮਦਿવਸੇ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਪਰਿਯੋਸਾਨੇ ਪਞ੍ਚવਗ੍ਗਿਯਤ੍ਥੇਰਾ ਅਰਹਤ੍ਤੇ ਪਤਿਟ੍ਠਹਿਂਸੁ, ਏਤਸ੍ਸਪਿ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨੁਕਮ੍ਪਾਯ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ। ਤਤੋ ਯਸਦਾਰਕਪ੍ਪਮੁਖੇ ਪਞ੍ਚਪਣ੍ਣਾਸ ਪੁਰਿਸੇ ਅਰਹਤ੍ਤੇ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪੇਸਿ, ਤਤੋ ਕਪ੍ਪਾਸਿਕવਨਸਣ੍ਡੇ ਤਿਂਸ ਭਦ੍ਦવਗ੍ਗਿਯੇ ਤਯੋ ਮਗ੍ਗੇ ਚ ਫਲਾਨਿ ਚ ਸਮ੍ਪਾਪੇਸਿ, ਏਤਸ੍ਸਪਿ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨੁਕਮ੍ਪਾਯ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ। ਗਯਾਸੀਸੇ ਆਦਿਤ੍ਤਪਰਿਯਾਯਪਰਿਯੋਸਾਨੇ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੮; ਮਹਾવ॰ ੫੪) ਜਟਿਲਸਹਸ੍ਸਂ ਅਰਹਤ੍ਤੇ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪੇਸਿ, ਤਤੋ ਲਟ੍ਠਿવਨੇ ਬਿਮ੍ਬਿਸਾਰਪ੍ਪਮੁਖਾ ਏਕਾਦਸ ਨਹੁਤਾ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਗਹਪਤਿਕਾ ਸਤ੍ਥੁ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਂ ਸੁਤ੍વਾ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਫਲੇ ਪਤਿਟ੍ਠਹਿਂਸੁ, ਏਕਂ ਨਹੁਤਂ ਸਰਣੇਸੁ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਂ। ਤਿਰੋਕੁਟ੍ਟਅਨੁਮੋਦਨਾવਸਾਨੇ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੭. ੧ ਆਦਯੋ) ਚਤੁਰਾਸੀਤਿਯਾ ਪਾਣਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਅਮਤਪਾਨਂ ਪੀਤਂ। ਸੁਮਨਮਾਲਾਕਾਰਸਮਾਗਮੇ ਚਤੁਰਾਸੀਤਿਯਾ, ਧਨਪਾਲਸਮਾਗਮੇ ਦਸਹਿ ਪਾਣਸਹਸ੍ਸੇਹਿ, ਖਦਿਰਙ੍ਗਾਰਜਾਤਕਸਮਾਗਮੇ ਚਤੁਰਾਸੀਤਿਯਾ ਪਾਣਸਹਸ੍ਸੇਹਿ, ਜਮ੍ਬੁਕਆਜੀવਕਸਮਾਗਮੇ ਚਤੁਰਾਸੀਤਿਯਾવ, ਆਨਨ੍ਦਸੇਟ੍ਠਿਸਮਾਗਮੇ ਚਤੁਰਾਸੀਤਿਯਾવ ਪਾਣਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਅਮਤਪਾਨਂ ਪੀਤਂ। ਪਾਸਾਣਕਚੇਤਿਯੇ ਪਾਰਾਯਨਸੁਤ੍ਤਕਥਾਦਿવਸੇ (ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੯੮੨ ਆਦਯੋ) ਚੁਦ੍ਦਸ ਕੋਟਿਯੋ ਅਮਤਪਾਨਂ ਪਿવਿਂਸੁ। ਯਮਕਪਾਟਿਹਾਰਿਯਦਿવਸੇ વੀਸਤਿ ਪਾਣਕੋਟਿਯੋ, ਤਾવਤਿਂਸਭવਨੇ ਪਣ੍ਡੁਕਮ੍ਬਲਸਿਲਾਯਂ ਨਿਸੀਦਿਤ੍વਾ ਮਾਤਰਂ ਕਾਯਸਕ੍ਖਿਂ ਕਤ੍વਾ ਸਤ੍ਤਪ੍ਪਕਰਣਂ ਅਭਿਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਅਸੀਤਿ ਪਾਣਕੋਟਿਯੋ, ਦੇવੋਰੋਹਣੇ ਤਿਂਸ ਪਾਣਕੋਟਿਯੋ, ਸਕ੍ਕਪਞ੍ਹਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤੇ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੪੪ ਆਦਯੋ) ਅਸੀਤਿ ਦੇવਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਅਮਤਪਾਨਂ ਪਿવਿਂਸੁ। ਮਹਾਸਮਯਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤੇ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੩੧ ਆਦਯੋ) ਮਙ੍ਗਲਸੁਤ੍ਤੇ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੫.੧ ਆਦਯੋ; ਸੁ॰ ਨਿ॰ ਮਙ੍ਗਲਸੁਤ੍ਤ) ਚੂਲ਼ਰਾਹੁਲੋવਾਦੇ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੪੧੬ ਆਦਯੋ) ਸਮਚਿਤ੍ਤਪਟਿਪਦਾਯਾਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੩) ਇਮੇਸੁ ਚਤੂਸੁ ਠਾਨੇਸੁ ਅਭਿਸਮਯਪ੍ਪਤ੍ਤਸਤ੍ਤਾਨਂ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਏਤਸ੍ਸਪਿ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨੁਕਮ੍ਪਾਯ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋਤਿ। ਯਾવਜ੍ਜਦਿવਸਾ ਇਤੋ ਪਰਮ੍ਪਿ ਅਨਾਗਤੇ ਇਮਂ ਸਾਸਨਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਸਗ੍ਗਮੋਕ੍ਖਮਗ੍ਗੇ ਪਤਿਟ੍ਠਹਨ੍ਤਾਨਂ વਸੇਨਪਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Bahujanahitāyāti mahājanassa hitatthāya uppajjati. Bahujanasukhāyāti mahājanassa sukhatthāya uppajjati. Lokānukampāyāti sattalokassa anukampaṃ paṭicca uppajjati. Katarasattalokassāti? Yo tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā amatapānaṃ pivi, dhammaṃ paṭivijjhi, tassa. Bhagavatā hi mahābodhimaṇḍe sattasattāhaṃ vītināmetvā bodhimaṇḍā isipatanaṃ āgamma ‘‘dveme, bhikkhave, antā pabbajitena na sevitabbā’’ti dhammacakkappavattanasuttante (saṃ. ni. 3.5; mahāva. 13) desite āyasmatā aññāsikoṇḍaññattherena saddhiṃ aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno amatapānaṃ piviṃsu, etassa sattalokassa anukampāya uppanno. Pañcamadivase anattalakkhaṇasuttantapariyosāne pañcavaggiyattherā arahatte patiṭṭhahiṃsu, etassapi sattalokassa anukampāya uppanno. Tato yasadārakappamukhe pañcapaṇṇāsa purise arahatte patiṭṭhāpesi, tato kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa bhaddavaggiye tayo magge ca phalāni ca sampāpesi, etassapi sattalokassa anukampāya uppanno. Gayāsīse ādittapariyāyapariyosāne (saṃ. ni. 4.28; mahāva. 54) jaṭilasahassaṃ arahatte patiṭṭhāpesi, tato laṭṭhivane bimbisārappamukhā ekādasa nahutā brāhmaṇagahapatikā satthu dhammadesanaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu, ekaṃ nahutaṃ saraṇesu patiṭṭhitaṃ. Tirokuṭṭaanumodanāvasāne (khu. pā. 7. 1 ādayo) caturāsītiyā pāṇasahassehi amatapānaṃ pītaṃ. Sumanamālākārasamāgame caturāsītiyā, dhanapālasamāgame dasahi pāṇasahassehi, khadiraṅgārajātakasamāgame caturāsītiyā pāṇasahassehi, jambukaājīvakasamāgame caturāsītiyāva, ānandaseṭṭhisamāgame caturāsītiyāva pāṇasahassehi amatapānaṃ pītaṃ. Pāsāṇakacetiye pārāyanasuttakathādivase (su. ni. 982 ādayo) cuddasa koṭiyo amatapānaṃ piviṃsu. Yamakapāṭihāriyadivase vīsati pāṇakoṭiyo, tāvatiṃsabhavane paṇḍukambalasilāyaṃ nisīditvā mātaraṃ kāyasakkhiṃ katvā sattappakaraṇaṃ abhidhammaṃ desentassa asīti pāṇakoṭiyo, devorohaṇe tiṃsa pāṇakoṭiyo, sakkapañhasuttante (dī. ni. 2.344 ādayo) asīti devasahassāni amatapānaṃ piviṃsu. Mahāsamayasuttante (dī. ni. 2.331 ādayo) maṅgalasutte (khu. pā. 5.1 ādayo; su. ni. maṅgalasutta) cūḷarāhulovāde (ma. ni. 3.416 ādayo) samacittapaṭipadāyāti (a. ni. 2.33) imesu catūsu ṭhānesu abhisamayappattasattānaṃ paricchedo natthi, etassapi sattalokassa anukampāya uppannoti. Yāvajjadivasā ito parampi anāgate imaṃ sāsanaṃ nissāya saggamokkhamagge patiṭṭhahantānaṃ vasenapi ayamattho veditabbo.
ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਨਨ੍ਤਿ ਨ ਕੇવਲਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂਯੇવ, ਅવਸੇਸਾਨਂ ਨਾਗਸੁਪਣ੍ਣਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥਾਯ ਹਿਤਾਯ ਸੁਖਾਯੇવ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ। ਸਹੇਤੁਕਪਟਿਸਨ੍ਧਿਕੇ ਪਨ ਮਗ੍ਗਫਲਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਯ ਭਬ੍ਬੇ ਪੁਗ੍ਗਲੇ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਏਤੇਸਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥਤ੍ਥਾਯ ਹਿਤਤ੍ਥਾਯ ਸੁਖਤ੍ਥਾਯੇવ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Devamanussānanti na kevalaṃ devamanussānaṃyeva, avasesānaṃ nāgasupaṇṇādīnampi atthāya hitāya sukhāyeva uppanno. Sahetukapaṭisandhike pana maggaphalasacchikiriyāya bhabbe puggale dassetuṃ evaṃ vuttaṃ. Tasmā etesampi atthatthāya hitatthāya sukhatthāyeva uppannoti veditabbo.
ਕਤਮੋ ਏਕਪੁਗ੍ਗਲੋਤਿ ਕਥੇਤੁਕਮ੍ਯਤਾਪੁਚ੍ਛਾ। ਇਦਾਨਿ ਤਾਯ ਪੁਚ੍ਛਾਯ ਪੁਟ੍ਠਂ ਏਕਪੁਗ੍ਗਲਂ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਤਥਾਗਤੋ ਅਰਹਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਤਦਤ੍ਥਪਰਿਨਿਪ੍ਫਾਦਨਨ੍ਤਿ ਲੋਕਤ੍ਥਨਿਪ੍ਫਾਦਨਂ, ਬੁਦ੍ਧਕਿਚ੍ਚਸਮ੍ਪਾਦਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਠਮਂ ਲੁਮ੍ਬਿਨੀવਨੇ ਦੁਤਿਯਂ ਬੋਧਿਮਣ੍ਡੇਤਿ ਲੁਮ੍ਬਿਨੀવਨੇ ਰੂਪਕਾਯੇਨ ਜਾਤੋ, ਬੋਧਿਮਣ੍ਡੇ ਧਮ੍ਮਕਾਯੇਨ। ਏવਮਾਦਿਨਾਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ વੇਰਞ੍ਜਾਕਿਤ੍ਤਨਤੋ ਰੂਪਕਾਯਸ੍ਸ ਅਨੁਗ੍ਗਣ੍ਹਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਨਲ਼ੇਰੁਪੁਚਿਮਨ੍ਦਮੂਲਕਿਤ੍ਤਨਤੋ ਧਮ੍ਮਕਾਯਸ੍ਸ। ਤਥਾ ਪੁਰਿਮੇਨ ਪਰਾਧੀਨਕਿਰਿਯਾਕਰਣਂ, ਦੁਤਿਯੇਨ ਅਤ੍ਤਾਧੀਨਕਿਰਿਯਾਕਰਣਂ। ਪੁਰਿਮੇਨ વਾ ਕਰੁਣਾਕਿਚ੍ਚਂ, ਇਤਰੇਨ ਪਞ੍ਞਾਕਿਚ੍ਚਂ , ਪੁਰਿਮੇਨ ਚਸ੍ਸ ਪਰਮਾਯ ਅਨੁਕਮ੍ਪਾਯ ਸਮਨ੍ਨਾਗਮਂ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਪਰਮਾਯ ਉਪੇਕ੍ਖਾਯ ਸਮਨ੍ਨਾਗਮਨ੍ਤਿ ਏવਮਾਦਿਂ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ।
Katamo ekapuggaloti kathetukamyatāpucchā. Idāni tāya pucchāya puṭṭhaṃ ekapuggalaṃ vibhāvento ‘‘tathāgato arahaṃ sammāsambuddho’’ti āha. Tadatthaparinipphādananti lokatthanipphādanaṃ, buddhakiccasampādananti attho. Paṭhamaṃ lumbinīvane dutiyaṃ bodhimaṇḍeti lumbinīvane rūpakāyena jāto, bodhimaṇḍe dhammakāyena. Evamādināti ādi-saddena verañjākittanato rūpakāyassa anuggaṇhanaṃ dasseti, naḷerupucimandamūlakittanato dhammakāyassa. Tathā purimena parādhīnakiriyākaraṇaṃ, dutiyena attādhīnakiriyākaraṇaṃ. Purimena vā karuṇākiccaṃ, itarena paññākiccaṃ , purimena cassa paramāya anukampāya samannāgamaṃ, pacchimena paramāya upekkhāya samannāgamanti evamādiṃ saṅgaṇhāti.
ਪਚ੍ਛਿਮਕੋਤਿ ਗੁਣੇਨ ਪਚ੍ਛਿਮਕੋ। ਆਨਨ੍ਦਤ੍ਥੇਰਂ ਸਨ੍ਧਾਯੇਤਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਸਙ੍ਖ੍ਯਾਯਪੀਤਿ ਗਣਨਤੋਪਿ। ਦਿਟ੍ਠਿਸੀਲਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਸਂਹਤਤ੍ਤਾ ਸਙ੍ਘੋਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਦਿਟ੍ਠਿਸੀਲਸਾਮਞ੍ਞਸਙ੍ਖਾਤਸਙ੍ਘਾਤੇਨ ਸਮਣਗਣੇਨਾ’’ਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ‘‘ਯਾਯਂ ਦਿਟ੍ਠਿ ਅਰਿਯਾ ਨਿਯ੍ਯਾਨਿਕਾ ਨਿਯ੍ਯਾਤਿ ਤਕ੍ਕਰਸ੍ਸ ਸਮ੍ਮਾ ਦੁਕ੍ਖਕ੍ਖਯਾਯ, ਤਥਾਰੂਪਾਯ ਦਿਟ੍ਠਿਯਾ ਦਿਟ੍ਠਿਸਾਮਞ੍ਞਗਤੋ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੨੪, ੩੫੬, ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੯੨; ੩.੫੪) ਏવਂ વੁਤ੍ਤਾਯ ਦਿਟ੍ਠਿਯਾ, ‘‘ਯਾਨਿ ਤਾਨਿ ਸੀਲਾਨਿ ਅਖਣ੍ਡਾਨਿ ਅਚ੍ਛਿਦ੍ਦਾਨਿ ਅਸਬਲਾਨਿ ਅਕਮ੍ਮਾਸਾਨਿ ਭੁਜਿਸ੍ਸਾਨਿ વਿਞ੍ਞੁਪ੍ਪਸਤ੍ਥਾਨਿ ਅਪਰਾਮਟ੍ਠਾਨਿ ਸਮਾਧਿਸਂવਤ੍ਤਨਿਕਾਨਿ, ਤਥਾਰੂਪੇਸੁ ਸੀਲੇਸੁ ਸੀਲਸਾਮਞ੍ਞਗਤੋ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੨੪; ੩੫੬; ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੯੨; ੩.੫੪) ਏવਂ વੁਤ੍ਤਾਨਞ੍ਚ ਸੀਲਾਨਂ ਸਾਮਞ੍ਞਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸਙ੍ਘਤੋ ਸਙ੍ਘਟਿਤੋ ਸਮੇਤੋਤਿ ਦਿਟ੍ਠਿਸੀਲਸਾਮਞ੍ਞਸਙ੍ਖਾਤਸਙ੍ਘਾਤੋ, ਸਮਣਗਣੋ। ਦਿਟ੍ਠਿਸੀਲਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਸਂਹਤੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ‘‘ਅਟ੍ਠਾਨਮੇਤਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨવਕਾਸੋ, ਯਂ ਦਿਟ੍ਠਿਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਸਞ੍ਚਿਚ੍ਚ ਪਾਣਂ ਜੀવਿਤਾ વੋਰੋਪੇਯ੍ਯ, ਨੇਤਂ ਠਾਨਂ વਿਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ ਆਦਿવਚਨਤੋ ਦਿਟ੍ਠਿਸੀਲਾਨਂ ਨਿਯਤਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਸੋਤਾਪਨ੍ਨਾਪਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਦਿਟ੍ਠਿਸੀਲਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਸਂਹਤਾ, ਪਗੇવ ਸਕਦਾਗਾਮਿਆਦਯੋ। ਅਰਿਯਪੁਗ੍ਗਲਾ ਹਿ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਦੂਰੇ ਠਿਤਾਪਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਗੁਣਸਾਮਗ੍ਗਿਯਾ ਸਂਹਤਾਯੇવ। ‘‘ਤਥਾਰੂਪਾਯ ਦਿਟ੍ਠਿਯਾ ਦਿਟ੍ਠਿਸਾਮਞ੍ਞਗਤੋ વਿਹਰਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੨੪, ੩੫੬; ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੯੨; ੩.੫੪), ਤਥਾਰੂਪੇਸੁ ਸੀਲੇਸੁ ਸੀਲਸਾਮਞ੍ਞਗਤੋ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੨੪, ੩੫੬; ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੯੨; ੩.੫੪) વਚਨਤੋ ਪੁਥੁਜ੍ਜਨਾਨਮ੍ਪਿ ਦਿਟ੍ਠਿਸੀਲਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਸਂਹਤਭਾવੋ ਲਬ੍ਭਤਿਯੇવ, ਇਧ ਪਨ ਅਰਿਯਸਙ੍ਘੋਯੇવ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ ‘‘ਯੋ ਤਤ੍ਥ ਪਚ੍ਛਿਮਕੋ, ਸੋ ਸੋਤਾਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ વਚਨਤੋ। ਏਤੇਨਾਤਿ ‘‘ਪਞ੍ਚਮਤ੍ਤੇਹਿ ਭਿਕ੍ਖੁਸਤੇਹੀ’’ਤਿ ਏਤੇਨ વਚਨੇਨ। ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਪਞ੍ਚਮਤ੍ਤਸ੍ਸ ਭਿਕ੍ਖੁਸਤਸ੍ਸ। ਨਿਰਬ੍ਬੁਦੋਤਿਆਦੀਨਂ વਚਨਤ੍ਥੋ ਪਰਤੋ ਏવ ਆવਿ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ।
Pacchimakoti guṇena pacchimako. Ānandattheraṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Saṅkhyāyapīti gaṇanatopi. Diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatattā saṅghoti imamatthaṃ vibhāvento āha ‘‘diṭṭhisīlasāmaññasaṅkhātasaṅghātena samaṇagaṇenā’’ti. Ettha pana ‘‘yāyaṃ diṭṭhi ariyā niyyānikā niyyāti takkarassa sammā dukkhakkhayāya, tathārūpāya diṭṭhiyā diṭṭhisāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324, 356, ma. ni. 1.492; 3.54) evaṃ vuttāya diṭṭhiyā, ‘‘yāni tāni sīlāni akhaṇḍāni acchiddāni asabalāni akammāsāni bhujissāni viññuppasatthāni aparāmaṭṭhāni samādhisaṃvattanikāni, tathārūpesu sīlesu sīlasāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324; 356; ma. ni. 1.492; 3.54) evaṃ vuttānañca sīlānaṃ sāmaññasaṅkhātena saṅghato saṅghaṭito sametoti diṭṭhisīlasāmaññasaṅkhātasaṅghāto, samaṇagaṇo. Diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatoti vuttaṃ hoti. Tathā hi ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropeyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti ādivacanato diṭṭhisīlānaṃ niyatasabhāvattā sotāpannāpi aññamaññaṃ diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatā, pageva sakadāgāmiādayo. Ariyapuggalā hi yattha katthaci dūre ṭhitāpi attano guṇasāmaggiyā saṃhatāyeva. ‘‘Tathārūpāya diṭṭhiyā diṭṭhisāmaññagato viharati (dī. ni. 3.324, 356; ma. ni. 1.492; 3.54), tathārūpesu sīlesu sīlasāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324, 356; ma. ni. 1.492; 3.54) vacanato puthujjanānampi diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvo labbhatiyeva, idha pana ariyasaṅghoyeva adhippeto ‘‘yo tattha pacchimako, so sotāpanno’’ti vacanato. Etenāti ‘‘pañcamattehi bhikkhusatehī’’ti etena vacanena. Assāti pañcamattassa bhikkhusatassa. Nirabbudotiādīnaṃ vacanattho parato eva āvi bhavissati.
ਅਸ੍ਸੋਸੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸવਨਮੁਪਲਬ੍ਭੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਸ੍ਸੋਸੀਤਿ ਸੁਣਿ ਉਪਲਭੀ’’ਤਿ, ਅਞ੍ਞਾਸੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੋ ਚਾਯਮੁਪਲਬ੍ਭੋ ਸવਨવਸੇਨੇવਾਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਸੋਤਦ੍વਾਰਸਮ੍ਪਤ੍ਤવਚਨਨਿਗ੍ਘੋਸਾਨੁਸਾਰੇਨ ਅਞ੍ਞਾਸੀ’’ਤਿ। ਅવਧਾਰਣਫਲਤ੍ਤਾ ਸਦ੍ਦਪ੍ਪਯੋਗਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ વਾਕ੍ਯਂ ਅਨ੍ਤੋਗਧਾવਧਾਰਣਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਖੋਤਿ ਪਦਪੂਰਣਮਤ੍ਤੇ ਨਿਪਾਤੋ’’ਤਿ। ਅવਧਾਰਣਤ੍ਥੇਤਿ ਪਨ ਇਮਿਨਾ ਅਨ੍ਤੋਗਧਾવਧਾਰਣੇਪਿ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਾਕ੍ਯੇ ਇਟ੍ਠਤੋવਧਾਰਣਤ੍ਥਂ ਖੋਸਦ੍ਦਗ੍ਗਹਣਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤਮੇવ ਇਟ੍ਠਤੋવਧਾਰਣਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਤਤ੍ਥ ਅવਧਾਰਣਤ੍ਥੇਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਥ ਪਦਪੂਰਣਤ੍ਥੇਨ ਖੋਸਦ੍ਦੇਨ ਕਿਂਪਯੋਜਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਦਪੂਰਣੇਨ ਪਨ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਿਲਿਟ੍ਠਤਾਮਤ੍ਤਮੇવਾ’’ਤਿ। ‘‘ਅਸ੍ਸੋਸੀ’’ਤਿ ਹਿ ਪਦਂ ਖੋਸਦ੍ਦੇ ਗਹਿਤੇ ਤੇਨ ਫੁਲ੍ਲਿਤਮਣ੍ਡਿਤવਿਭੂਸਿਤਂ વਿਯ ਹੋਨ੍ਤਂ ਪੂਰਿਤਂ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਤੇਨ ਚ ਪੁਰਿਮਪਚ੍ਛਿਮਪਦਾਨਿ ਸਿਲਿਟ੍ਠਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਨ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਗ੍ਗਹਿਤੇ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਦਪੂਰਣੇਨ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਿਲਿਟ੍ਠਤਾਮਤ੍ਤਮੇવ ਪਯੋਜਨਂ। ਮਤ੍ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਚੇਤ੍ਥ વਿਸੇਸਨਿવਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥੋ, ਤੇਨਸ੍ਸ ਅਨਤ੍ਥਨ੍ਤਰਦੀਪਨਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਏવ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਪਨ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਿਲਿਟ੍ਠਤਾਯ ਏਕਨ੍ਤਿਕਤਂ।
Assosīti ettha savanamupalabbhoti āha ‘‘assosīti suṇi upalabhī’’ti, aññāsīti attho. So cāyamupalabbho savanavasenevāti imamatthaṃ dassento āha ‘‘sotadvārasampattavacananigghosānusārena aññāsī’’ti. Avadhāraṇaphalattā saddappayogassa sabbampi vākyaṃ antogadhāvadhāraṇanti āha ‘‘khoti padapūraṇamatte nipāto’’ti. Avadhāraṇattheti pana iminā antogadhāvadhāraṇepi sabbasmiṃ vākye iṭṭhatovadhāraṇatthaṃ khosaddaggahaṇanti dasseti. Tameva iṭṭhatovadhāraṇaṃ dassento āha ‘‘tattha avadhāraṇatthenā’’tiādi. Atha padapūraṇatthena khosaddena kiṃpayojananti āha ‘‘padapūraṇena pana byañjanasiliṭṭhatāmattamevā’’ti. ‘‘Assosī’’ti hi padaṃ khosadde gahite tena phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ viya hontaṃ pūritaṃ nāma hoti, tena ca purimapacchimapadāni siliṭṭhāni honti, na tasmiṃ aggahite, tasmā padapūraṇena byañjanasiliṭṭhatāmattameva payojanaṃ. Matta-saddo cettha visesanivattiattho, tenassa anatthantaradīpanataṃ dasseti, eva-saddena pana byañjanasiliṭṭhatāya ekantikataṃ.
વੇਰਞ੍ਜੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸਦ੍ਦਲਕ੍ਖਣਾਨੁਸਾਰੇਨ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘વੇਰਞ੍ਜਾਯਂ ਜਾਤੋ’’ਤਿਆਦਿ। ਬ੍ਰਹ੍ਮਂ ਅਣਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਬ੍ਰਹ੍ਮਨ੍ਤਿ વੇਦੋ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਸੋ ਪਨ ਮਨ੍ਤਬ੍ਰਹ੍ਮਕਪ੍ਪવਸੇਨ ਤਿવਿਧੋ। ਤਤ੍ਥ ਮਨ੍ਤਾ ਪਧਾਨਮੂਲਭਾવਤੋਯੇવ ਅਟ੍ਠਕਾਦੀਹਿ ਪવੁਤ੍ਤਾ, ਇਤਰੇ ਪਨ ਤਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯੇਨ ਜਾਤਾ, ਤੇਨ ਪਧਾਨਸ੍ਸੇવ ਗਹਣਂ। ਮਨ੍ਤੇ ਸਜ੍ਝਾਯਤੀਤਿ ਇਰੁવੇਦਾਦਿਕੇ ਮਨ੍ਤਸਤ੍ਥੇ ਸਜ੍ਝਾਯਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਰੁવੇਦਾਦਯੋ ਹਿ ਗੁਤ੍ਤਭਾਸਿਤਬ੍ਬਤਾਯ ‘‘ਮਨ੍ਤਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਇਦਮੇવ ਹੀਤਿ ਅવਧਾਰਣੇਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮਤੋ ਜਾਤੋਤਿਆਦਿਕਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਂ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਤਿ। ਜਾਤਿਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਨਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਦੁવਿਧਾ ਹਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ ਜਾਤਿਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ વਿਸੁਦ੍ਧਿਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ ਚਾਤਿ। ਇਦਾਨਿ ਤਤ੍ਥ વਿਸੁਦ੍ਧਿਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਨਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਅਰਿਯਾ ਪਨਾ’’ਤਿਆਦਿ।
Verañjoti ettha saddalakkhaṇānusārena atthaṃ dassento āha ‘‘verañjāyaṃ jāto’’tiādi. Brahmaṃ aṇatīti ettha brahmanti vedo vuccati, so pana mantabrahmakappavasena tividho. Tattha mantā padhānamūlabhāvatoyeva aṭṭhakādīhi pavuttā, itare pana tannissayena jātā, tena padhānasseva gahaṇaṃ. Mante sajjhāyatīti iruvedādike mantasatthe sajjhāyatīti attho. Iruvedādayo hi guttabhāsitabbatāya ‘‘mantā’’ti vuccanti. Idameva hīti avadhāraṇena brahmato jātotiādikaṃ niruttiṃ paṭikkhipati. Jātibrāhmaṇānanti iminā aññepi brāhmaṇā atthīti dasseti. Duvidhā hi brāhmaṇā jātibrāhmaṇā visuddhibrāhmaṇā cāti. Idāni tattha visuddhibrāhmaṇānaṃ niruttiṃ dassento āha ‘‘ariyā panā’’tiādi.
ਸਮਿਤਪਾਪਤ੍ਤਾਤਿ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਂ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਸવਾਸਨਂ ਸਮਿਤਪਾਪਤ੍ਤਾ। ਏવਞ੍ਹਿ ਬਾਹਿਰਕਅવੀਤਰਾਗਸੇਕ੍ਖਾਸੇਕ੍ਖਪਾਪਸਮਣਤੋ ਭਗવਤੋ ਪਾਪਸਮਣਂ વਿਸੇਸਿਤਂ ਹੋਤਿ। વੁਤ੍ਤਮੇવਤ੍ਥਂ ਉਦਾਹਰਣੇਨ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ‘‘ਬਾਹਿਤਪਾਪੋਤਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋ, ਸਮਿਤਪਾਪਤ੍ਤਾ ਸਮਣੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ ਇਦਂ ਭਿਨ੍ਨਗਾਥਾਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਪਦਦ੍વਯਂ ਏਕਤੋ ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ਤੀਸੁਪਿ ਗਣ੍ਠਿਪਦੇਸੁ ‘‘ਸਮਿਤਤ੍ਤਾ ਹਿ ਪਾਪਾਨਂ, ਸਮਣੋਤਿ ਪવੁਚ੍ਚਤੀਤਿ ਇਦਂ વਚਨਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ‘ਸਮਿਤਤ੍ਤਾ ਸਮਣੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀ’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਬਾਹਿਤਪਾਪੋਤਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋਤਿ ਇਦਂ ਪਨ ਅਞ੍ਞਸ੍ਮਿਂ ਗਾਥਾਬਨ੍ਧੇ વੁਤ੍ਤવਚਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਅਨੇਕਤ੍ਥਤ੍ਤਾ ਨਿਪਾਤਾਨਂ ਇਧ ਅਨੁਸ੍ਸવਨਤ੍ਥੇ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਖਲੂਤਿ ਅਨੁਸ੍ਸવਨਤ੍ਥੇ ਨਿਪਾਤੋ’’ਤਿ। ਜਾਤਿਸਮੁਦਾਗਤਨ੍ਤਿ ਜਾਤਿਯਾ ਆਗਤਂ, ਜਾਤਿਸਿਦ੍ਧਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਆਲਪਨਮਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਪਿਯਾਲਾਪવਚਨਮਤ੍ਤਂ। ਪਿਯਸਮੁਦਾਹਾਰਾ ਹੇਤੇ ਭੋਤਿ વਾ ਆવੁਸੋਤਿ વਾ ਦੇવਾਨਮ੍ਪਿਯਾਤਿ વਾ। ਭੋવਾਦੀ ਨਾਮ ਸੋ ਹੋਤੀਤਿ ਯੋ ਆਮਨ੍ਤਨਾਦੀਸੁ ‘‘ਭੋ ਭੋ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤੋ વਿਚਰਤਿ, ਸੋ ਭੋવਾਦੀ ਨਾਮ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਕਿਞ੍ਚਨੋਤਿ ਰਾਗਾਦੀਹਿ ਕਿਞ੍ਚਨੇਹਿ ਸਕਿਞ੍ਚਨੋ। ਰਾਗਾਦਯੋ ਹਿ ਸਤ੍ਤੇ ਕਿਞ੍ਚੇਨ੍ਤਿ ਮਦ੍ਦਨ੍ਤਿ ਪਲਿਬੁਨ੍ਧਨ੍ਤੀਤਿ ‘‘ਕਿਞ੍ਚਨਾਨੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਕਿਰ ਗੋਣੇਹਿ ਖਲਂ ਮਦ੍ਦਾਪੇਨ੍ਤਾ ‘‘ਕਿਞ੍ਚੇਹਿ ਕਪਿਲ, ਕਿਞ੍ਚੇਹਿ ਕਾਲ਼ਕਾ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਮਦ੍ਦਨਟ੍ਠੋ ਕਿਞ੍ਚਨਟ੍ਠੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Samitapāpattāti accantaṃ anavasesato savāsanaṃ samitapāpattā. Evañhi bāhirakaavītarāgasekkhāsekkhapāpasamaṇato bhagavato pāpasamaṇaṃ visesitaṃ hoti. Vuttamevatthaṃ udāharaṇena vibhāvento āha ‘‘vuttañheta’’ntiādi. Ettha pana ‘‘bāhitapāpoti brāhmaṇo, samitapāpattā samaṇoti vuccatīti idaṃ bhinnagāthāsannissitapadadvayaṃ ekato gahetvā vutta’’nti vadanti. Vuttañhetaṃ tīsupi gaṇṭhipadesu ‘‘samitattā hi pāpānaṃ, samaṇoti pavuccatīti idaṃ vacanaṃ gahetvā ‘samitattā samaṇoti vuccatī’ti vuttaṃ. Bāhitapāpoti brāhmaṇoti idaṃ pana aññasmiṃ gāthābandhe vuttavacana’’nti. Anekatthattā nipātānaṃ idha anussavanatthe adhippetoti āha ‘‘khalūti anussavanatthe nipāto’’ti. Jātisamudāgatanti jātiyā āgataṃ, jātisiddhanti vuttaṃ hoti. Ālapanamattanti piyālāpavacanamattaṃ. Piyasamudāhārā hete bhoti vā āvusoti vā devānampiyāti vā. Bhovādī nāma so hotīti yo āmantanādīsu ‘‘bho bho’’ti vadanto vicarati, so bhovādī nāma hotīti attho. Sakiñcanoti rāgādīhi kiñcanehi sakiñcano. Rāgādayo hi satte kiñcenti maddanti palibundhantīti ‘‘kiñcanānī’’ti vuccanti. Manussā kira goṇehi khalaṃ maddāpentā ‘‘kiñcehi kapila, kiñcehi kāḷakā’’ti vadanti, tasmā maddanaṭṭho kiñcanaṭṭhoti veditabbo.
ਗੋਤ੍ਤવਸੇਨਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਗਂ ਤਾਯਤੀਤਿ ਗੋਤ੍ਤਂ। ਗੋਸਦ੍ਦੇਨ ਚੇਤ੍ਥ ਅਭਿਧਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਿ ਚ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਗੋਤਮੋਤਿ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਂ ਅਭਿਧਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਿਞ੍ਚ ਏਕਂਸਿਕવਿਸਯਤਾਯ ਤਾਯਤਿ ਰਕ੍ਖਤੀਤਿ ਗੋਤ੍ਤਂ। ਯਥਾ ਹਿ ਬੁਦ੍ਧਿ ਆਰਮ੍ਮਣਭੂਤੇਨ ਅਤ੍ਥੇਨ વਿਨਾ ਨ વਤ੍ਤਤਿ, ਏવਂ ਅਭਿਧਾਨਂ ਅਭਿਧੇਯ੍ਯਭੂਤੇਨ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ਗੋਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਤੋ ਅਤ੍ਥੋ ਤਾਨਿ ਬੁਦ੍ਧਿਅਭਿਧਾਨਾਨਿ ਤਾਯਤਿ ਰਕ੍ਖਤੀਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਸੋ ਪਨ ਅਞ੍ਞਕੁਲਪਰਮ੍ਪਰਾਯ ਅਸਾਧਾਰਣਂ ਤਸ੍ਸ ਕੁਲਸ੍ਸ ਆਦਿਪੁਰਿਸਸਮੁਦਾਗਤਂ ਤਂਕੁਲਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਸਾਧਾਰਣਂ ਸਾਮਞ੍ਞਰੂਪਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਸਮਣੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਰਿਕ੍ਖਕਜਨੇਹਿ ਭਗવਤੋ ਬਹੁਮਤਭਾવੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ ਸਮਿਤਪਾਪਤਾਕਿਤ੍ਤਨਤੋ, ਗੋਤਮੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਲੋਕਿਯਜਨੇਹਿ ਉਲ਼ਾਰਕੁਲਸਮ੍ਭੂਤਤਾਦੀਪਨਤੋ। ਸਕ੍ਯਸ੍ਸ ਸੁਦ੍ਧੋਦਨਮਹਾਰਾਜਸ੍ਸ ਪੁਤ੍ਤੋ ਸਕ੍ਯਪੁਤ੍ਤੋ। ਇਮਿਨਾ ਚ ਉਦਿਤੋਦਿਤવਿਪੁਲਖਤ੍ਤਿਯਕੁਲવਿਭਾવਨਤੋ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਇਦਂ ਪਨ ਭਗવਤੋ ਉਚ੍ਚਾਕੁਲਪਅਦੀਪਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਸਬ੍ਬਖਤ੍ਤਿਯਾਨਞ੍ਹਿ ਆਦਿਭੂਤਮਹਾਸਮ੍ਮਤਮਹਾਰਾਜਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਅਸਮ੍ਭਿਨ੍ਨਂ ਉਲ਼ਾਰਤਮਂ ਸਕ੍ਯਰਾਜਕੁਲਂ। ਕੇਨਚਿ ਪਾਰਿਜੁਞ੍ਞੇਨ ਅਨਭਿਭੂਤੋਤਿ ਞਾਤਿਪਾਰਿਜੁਞ੍ਞਭੋਗਪਾਰਿਜੁਞ੍ਞਾਦਿਨਾ ਕੇਨਚਿ ਪਾਰਿਜੁਞ੍ਞੇਨ ਪਰਿਹਾਨਿਯਾ ਅਨਭਿਭੂਤੋ ਅਨਜ੍ਝੋਤ੍ਥਟੋ। ਤਥਾ ਹਿ ਲੋਕਨਾਥਸ੍ਸ ਅਭਿਜਾਤਿਯਂ ਤਸ੍ਸ ਕੁਲਸ੍ਸ ਨ ਕਿਞ੍ਚਿ ਪਾਰਿਜੁਞ੍ਞਂ, ਅਥ ਖੋ વਡ੍ਢਿਯੇવ। ਅਭਿਨਿਕ੍ਖਮਨੇ ਚ ਤਤੋ ਸਮਿਦ੍ਧਤਮਭਾવੋ ਲੋਕੇ ਪਾਕਟੋ ਪਞ੍ਞਾਤੋ। ਤੇਨ ‘‘ਸਕ੍ਯਕੁਲਾ ਪਬ੍ਬਜਿਤੋ’’ਤਿ ਇਦਂ વਚਨਂ ਭਗવਤੋ ਸਦ੍ਧਾਪਬ੍ਬਜਿਤਭਾવਪਰਿਦੀਪਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤਂ ਮਹਨ੍ਤਂ ਞਾਤਿਪਰਿવਟ੍ਟਂ ਮਹਨ੍ਤਞ੍ਚ ਭੋਗਕ੍ਖਨ੍ਧਂ ਪਹਾਯ ਪਬ੍ਬਜਿਤਭਾવਸਿਦ੍ਧਿਤੋ। ਤਤੋ ਪਰਨ੍ਤਿ ‘‘વੇਰਞ੍ਜਾਯਂ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿਆਦਿ।
Gottavasenāti ettha gaṃ tāyatīti gottaṃ. Gosaddena cettha abhidhānaṃ buddhi ca vuccati, tasmā evamettha attho daṭṭhabbo. Gotamoti pavattamānaṃ abhidhānaṃ buddhiñca ekaṃsikavisayatāya tāyati rakkhatīti gottaṃ. Yathā hi buddhi ārammaṇabhūtena atthena vinā na vattati, evaṃ abhidhānaṃ abhidheyyabhūtena, tasmā so gottasaṅkhāto attho tāni buddhiabhidhānāni tāyati rakkhatīti vuccati. So pana aññakulaparamparāya asādhāraṇaṃ tassa kulassa ādipurisasamudāgataṃ taṃkulapariyāpannasādhāraṇaṃ sāmaññarūpanti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca samaṇoti iminā sarikkhakajanehi bhagavato bahumatabhāvo dassito samitapāpatākittanato, gotamoti iminā lokiyajanehi uḷārakulasambhūtatādīpanato. Sakyassa suddhodanamahārājassa putto sakyaputto. Iminā ca uditoditavipulakhattiyakulavibhāvanato vuttaṃ ‘‘idaṃ pana bhagavato uccākulapaadīpana’’nti. Sabbakhattiyānañhi ādibhūtamahāsammatamahārājato paṭṭhāya asambhinnaṃ uḷāratamaṃ sakyarājakulaṃ. Kenaci pārijuññena anabhibhūtoti ñātipārijuññabhogapārijuññādinā kenaci pārijuññena parihāniyā anabhibhūto anajjhotthaṭo. Tathā hi lokanāthassa abhijātiyaṃ tassa kulassa na kiñci pārijuññaṃ, atha kho vaḍḍhiyeva. Abhinikkhamane ca tato samiddhatamabhāvo loke pākaṭo paññāto. Tena ‘‘sakyakulā pabbajito’’ti idaṃ vacanaṃ bhagavato saddhāpabbajitabhāvaparidīpanatthaṃ vuttaṃ mahantaṃ ñātiparivaṭṭaṃ mahantañca bhogakkhandhaṃ pahāya pabbajitabhāvasiddhito. Tato paranti ‘‘verañjāyaṃ viharatī’’tiādi.
ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨਤ੍ਥੇ ਉਪਯੋਗવਚਨਨ੍ਤਿ ਇਤ੍ਥਂ ਇਮਂ ਪਕਾਰਂ ਭੂਤੋ ਆਪਨ੍ਨੋਤਿ ਇਤ੍ਤਮ੍ਭੂਤੋ, ਤਸ੍ਸ ਆਖ੍ਯਾਨਂ ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨਂ, ਸੋਯੇવ ਅਤ੍ਥੋ ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ਇਤ੍ਥਂ ਏવਂ ਪਕਾਰੋ ਭੂਤੋ ਜਾਤੋਤਿ ਏવਂ ਕਥਨਤ੍ਥੋ ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨਤ੍ਥੋ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਉਪਯੋਗવਚਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਅਬ੍ਭੁਗ੍ਗਤੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਭਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨਤ੍ਥਜੋਤਕੋ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਉਗ੍ਗਮਨਪ੍ਪਕਾਰਸ੍ਸ ਦੀਪਨਤੋ। ਤੇਨ ਯੋਗਤੋ ‘‘ਤਂ ਖੋ ਪਨ ਭવਨ੍ਤਂ ਗੋਤਮ’’ਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਉਪਯੋਗવਚਨਂ ਸਾਮਿਅਤ੍ਥੇਪਿ ਸਮਾਨਂ ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨਦੀਪਨਤੋ ‘‘ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨਤ੍ਥੇ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਖੋ ਪਨ ਭੋਤੋ ਗੋਤਮਸ੍ਸਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ’’ਤਿ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਯਥਾ ‘‘ਸਾਧੁ ਦੇવਦਤ੍ਤੋ ਮਾਤਰਮਭੀ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਭਿਸਦ੍ਦਯੋਗਤੋ ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨੇ ਉਪਯੋਗવਚਨਂ ਕਤਂ, ਏવਮਿਧਾਪਿ ਤਂ ਖੋ ਪਨ ਭવਨ੍ਤਂ ਗੋਤਮਂ ਅਭਿ ਏવਂ ਕਲ੍ਯਾਣੋ ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦੋ ਉਗ੍ਗਤੋਤਿ ਅਭਿਸਦ੍ਦਯੋਗਤੋ ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨੇ ਉਪਯੋਗવਚਨਨ੍ਤਿ। ‘‘ਸਾਧੁ ਦੇવਦਤ੍ਤੋ ਮਾਤਰਮਭੀ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹਿ ‘‘ਦੇવਦਤ੍ਤੋ ਮਾਤਰਮਭਿ ਮਾਤਰਿ વਿਸਯੇ ਮਾਤੁਯਾ વਾ ਸਾਧੂ’’ਤਿ ਏવਂ ਅਧਿਕਰਣਤ੍ਥੇ ਸਾਮਿਅਤ੍ਥੇ વਾ ਭੁਮ੍ਮવਚਨਸ੍ਸ વਾ ਸਾਮਿવਚਨਸ੍ਸ વਾ ਪਸਙ੍ਗੇ ਇਤ੍ਥਮ੍ਭੂਤਾਖ੍ਯਾਨਤ੍ਥਜੋਤਕੇਨ ਅਭਿਸਦ੍ਦੇਨ ਯੋਗੇ ਉਪਯੋਗવਚਨਂ ਕਤਂ। ਯਥਾ ਚੇਤ੍ਥ ‘‘ਦੇવਦਤ੍ਤੋ ਮਾਤੁ વਿਸਯੇ ਮਾਤੁਸਮ੍ਬਨ੍ਧੀ વਾ ਸਾਧੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਪ੍ਪਤ੍ਤੋ’’ਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ , ਏવਮਿਧਾਪਿ ‘‘ਭੋਤੋ ਗੋਤਮਸ੍ਸ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੀ ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦੋ ਅਬ੍ਭੁਗ੍ਗਤੋ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਉਗ੍ਗਮਨਪ੍ਪਕਾਰਪ੍ਪਤ੍ਤੋ’’ਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਹਿ ਦੇવਦਤ੍ਤਗ੍ਗਹਣਂ વਿਯ ਇਧ ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦਗ੍ਗਹਣਂ, ਤਥਾ ਤਤ੍ਥ ‘‘ਮਾਤਰ’’ਨ੍ਤਿ વਚਨਂ વਿਯ ਇਧ ‘‘ਤਂ ਖੋ ਪਨ ਭવਨ੍ਤਂ ਗੋਤਮ’’ਨ੍ਤਿ વਚਨਂ, ਤਤ੍ਥ ਸਾਧੁਸਦ੍ਦਗ੍ਗਹਣਂ વਿਯ ਇਧ ਉਗ੍ਗਤਸਦ੍ਦਗ੍ਗਹਣਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Itthambhūtākhyānatthe upayogavacananti itthaṃ imaṃ pakāraṃ bhūto āpannoti ittambhūto, tassa ākhyānaṃ itthambhūtākhyānaṃ, soyeva attho itthambhūtākhyānattho. Atha vā itthaṃ evaṃ pakāro bhūto jātoti evaṃ kathanattho itthambhūtākhyānattho, tasmiṃ upayogavacananti attho. Ettha ca abbhuggatoti ettha abhi-saddo itthambhūtākhyānatthajotako abhibhavitvā uggamanappakārassa dīpanato. Tena yogato ‘‘taṃ kho pana bhavantaṃ gotama’’nti idaṃ upayogavacanaṃ sāmiatthepi samānaṃ itthambhūtākhyānadīpanato ‘‘itthambhūtākhyānatthe’’ti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘tassa kho pana bhoto gotamassāti attho’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā ‘‘sādhu devadatto mātaramabhī’’ti ettha abhisaddayogato itthambhūtākhyāne upayogavacanaṃ kataṃ, evamidhāpi taṃ kho pana bhavantaṃ gotamaṃ abhi evaṃ kalyāṇo kittisaddo uggatoti abhisaddayogato itthambhūtākhyāne upayogavacananti. ‘‘Sādhu devadatto mātaramabhī’’ti ettha hi ‘‘devadatto mātaramabhi mātari visaye mātuyā vā sādhū’’ti evaṃ adhikaraṇatthe sāmiatthe vā bhummavacanassa vā sāmivacanassa vā pasaṅge itthambhūtākhyānatthajotakena abhisaddena yoge upayogavacanaṃ kataṃ. Yathā cettha ‘‘devadatto mātu visaye mātusambandhī vā sādhuttappakārappatto’’ti ayamattho viññāyati , evamidhāpi ‘‘bhoto gotamassa sambandhī kittisaddo abbhuggato abhibhavitvā uggamanappakārappatto’’ti ayamattho viññāyati. Tattha hi devadattaggahaṇaṃ viya idha kittisaddaggahaṇaṃ, tathā tattha ‘‘mātara’’nti vacanaṃ viya idha ‘‘taṃ kho pana bhavantaṃ gotama’’nti vacanaṃ, tattha sādhusaddaggahaṇaṃ viya idha uggatasaddaggahaṇaṃ veditabbaṃ.
ਕਲ੍ਯਾਣੋਤਿ ਭਦ੍ਦਕੋ। ਕਲ੍ਯਾਣਭਾવੋ ਚਸ੍ਸ ਕਲ੍ਯਾਣਗੁਣવਿਸਯਤਾਯਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਕਲ੍ਯਾਣਗੁਣਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ’’ਤਿ, ਕਲ੍ਯਾਣੇਹਿ ਗੁਣੇਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ ਤਂવਿਸਯਤਾਯ ਯੁਤ੍ਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਂવਿਸਯਤਾ ਹੇਤ੍ਥ ਸਮਨ੍ਨਾਗਮੋ ਕਲ੍ਯਾਣਗੁਣવਿਸਯਤਾਯ ਤਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਸੇਟ੍ਠੋਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਸੇਟ੍ਠਗੁਣવਿਸਯਤਾਯ ਏવ ਹਿ ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਸੇਟ੍ਠਤਾ ‘‘ਭਗવਾਤਿ વਚਨਂ ਸੇਟ੍ਠ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ। ‘‘ਭਗવਾ ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਗੁਣਾਨਂ ਸਂਕਿਤ੍ਤਨਤੋ ਸਦ੍ਦਨੀਯਤੋ ਚ ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦੋ વਣ੍ਣੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦੋਤਿ ਕਿਤ੍ਤਿ ਏવਾ’’ਤਿ। વਣ੍ਣੋਯੇવ ਹਿ ਕਿਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਤੋ ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦਨੀਯਤੋ ਸਦ੍ਦੋਤਿ ਚ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਕਿਤ੍ਤਿਪਰਿਯਾਯੋ ਹਿ ਸਦ੍ਦਸਦ੍ਦੋ ਯਥਾ ‘‘ਉਲ਼ਾਰਸਦ੍ਦਾ ਇਸਯੋ, ਗੁਣવਨ੍ਤੋ ਤਪਸ੍ਸਿਨੋ’’ਤਿ। ਅਭਿਤ੍ਥવਨવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ ਸਦ੍ਦੋ ਥੁਤਿਘੋਸੋ, ਅਭਿਤ੍ਥવੁਦਾਹਾਰੋ।
Kalyāṇoti bhaddako. Kalyāṇabhāvo cassa kalyāṇaguṇavisayatāyāti āha ‘‘kalyāṇaguṇasamannāgato’’ti, kalyāṇehi guṇehi samannāgato taṃvisayatāya yuttoti attho. Taṃvisayatā hettha samannāgamo kalyāṇaguṇavisayatāya tannissitoti adhippāyo. Seṭṭhoti etthāpi eseva nayo. Seṭṭhaguṇavisayatāya eva hi kittisaddassa seṭṭhatā ‘‘bhagavāti vacanaṃ seṭṭha’’ntiādīsu viya. ‘‘Bhagavā araha’’ntiādinā guṇānaṃ saṃkittanato saddanīyato ca kittisaddo vaṇṇoti āha ‘‘kittisaddoti kitti evā’’ti. Vaṇṇoyeva hi kittetabbato kittisaddanīyato saddoti ca vuccati. Kittipariyāyo hi saddasaddo yathā ‘‘uḷārasaddā isayo, guṇavanto tapassino’’ti. Abhitthavanavasena pavatto saddo thutighoso, abhitthavudāhāro.
‘‘ਅਬ੍ਭੁਗ੍ਗਤੋ’’ਤਿ ਪਨ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਨ ਦਸ੍ਸਿਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਸਤ੍ਥੋ ਏવਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ – ਅਬ੍ਭੁਗ੍ਗਤੋਤਿ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਉਗ੍ਗਤੋ, ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਗੁਣੇ ਆਰਬ੍ਭ ਪવਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਸਦੇવਕਂ ਲੋਕਂ ਅਜ੍ਝੋਤ੍ਥਰਿਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਕਿਨ੍ਤਿ ਸਦ੍ਦੋ ਅਬ੍ਭੁਗ੍ਗਤੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਇਤਿਪਿ ਸੋ ਭਗવਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਇਤੋ ਪਰਂ ਪਨ ਈਦਿਸੇਸੁ ਠਾਨੇਸੁ ਯਤ੍ਥ ਯਤ੍ਥ ਪਾਲ਼ਿਪਾਠਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੋ વਤ੍ਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ, ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ‘‘ਪਾਲ਼ਿਯਂ ਪਨਾ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸਯਿਸ੍ਸਾਮ, ਇਦਾਨਿ ਤਤ੍ਥ ਪਦਯੋਜਨਾਪੁਬ੍ਬਕਂ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਇਤਿਪਿ ਸੋ ਭਗવਾਤਿਆਦੀਸੁ ਪਨ ਅਯਂ ਤਾવ ਯੋਜਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਸੋ ਭਗવਾਤਿ ਯੋ ਸੋ ਸਮਤਿਂਸ ਪਾਰਮਿਯੋ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਸਬ੍ਬਕਿਲੇਸੇ ਭਞ੍ਜਿਤ੍વਾ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਦੇવਾਨਂ ਅਤਿਦੇવੋ ਸਕ੍ਕਾਨਂ ਅਤਿਸਕ੍ਕੋ ਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨਂ ਅਤਿਬ੍ਰਹ੍ਮਾ ਲੋਕਨਾਥੋ ਭਾਗ੍ਯવਨ੍ਤਤਾਦੀਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਭਗવਾਤਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮੋ, ਸੋ ਭਗવਾ। ਭਗવਾਤਿ ਹਿ ਇਦਂ ਸਤ੍ਥੁ ਨਾਮਕਿਤ੍ਤਨਂ। ਤੇਨਾਹ ਆਯਸ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮਸੇਨਾਪਤਿ ‘‘ਭਗવਾਤਿ ਨੇਤਂ ਨਾਮਂ ਮਾਤਰਾ ਕਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੮੪)। ਪਰਤੋ ਪਨ ਭਗવਾਤਿ ਗੁਣਕਿਤ੍ਤਨਮੇવ। ਯਥਾ ਕਮ੍ਮਟ੍ਠਾਨਿਕੇਨ ‘‘ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਨવਸੁ ਠਾਨੇਸੁ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਇਤਿਪਿਸਦ੍ਦਂ ਯੋਜੇਤ੍વਾ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ ਅਨੁਸ੍ਸਰੀਯਨ੍ਤਿ, ਏવਂ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਸਂਕਿਤ੍ਤਕੇਨਪੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਇਤਿਪਿ ਅਰਹਂ ਇਤਿਪਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ…ਪੇ॰… ਇਤਿਪਿ ਭਗવਾ’’ਤਿ ਆਹ। ਏવਞ੍ਹਿ ਸਤਿ ‘‘ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਹਿ ਨવਹਿ ਪਦੇਹਿ ਯੇ ਸਦੇવਕੇ ਲੋਕੇ ਅਤਿવਿਯ ਪਾਕਟਾ ਪਞ੍ਞਾਤਾ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ, ਤੇ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਤੋ વਿਭਾવਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ‘‘ਇਤਿਪੇਤਂ ਭੂਤਂ, ਇਤਿਪੇਤਂ ਤਚ੍ਛ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੬) વਿਯ ਹਿ ਇਧ ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਆਸਨ੍ਨਪਚ੍ਚਕ੍ਖਕਾਰਣਤ੍ਥੋ , ਪਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡਨਤ੍ਥੋ, ਤੇਨ ਚ ਤੇਸਂ ਗੁਣਾਨਂ ਬਹੁਭਾવੋ ਦੀਪਿਤੋ, ਤਾਨਿ ਚ ਗੁਣਸਲ੍ਲਕ੍ਖਣਕਾਰਣਾਨਿ ਸਦ੍ਧਾਸਮ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ વਿਞ੍ਞੁਜਾਤਿਕਾਨਂ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਤਾਨਿ ਸਂਕਿਤ੍ਤੇਨ੍ਤੇਨ વਿਞ੍ਞੁਨਾ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸਮ੍ਮੁਖੀਭੂਤਾਨੇવ ਕਤ੍વਾ ਸਂਕਿਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬਾਨੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਇਮਿਨਾ ਚ ਇਮਿਨਾ ਚ ਕਾਰਣੇਨਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਆਹ।
‘‘Abbhuggato’’ti pana etassa attho aṭṭhakathāyaṃ na dassito, tasmā tassattho evaṃ veditabbo – abbhuggatoti abhibhavitvā uggato, anaññasādhāraṇaguṇe ārabbha pavattattā sadevakaṃ lokaṃ ajjhottharitvā pavattoti vuttaṃ hoti. Kinti saddo abbhuggatoti āha ‘‘itipi so bhagavā’’tiādi. Ito paraṃ pana īdisesu ṭhānesu yattha yattha pāḷipāṭhassa attho vattabbo siyā, tattha tattha ‘‘pāḷiyaṃ panā’’ti vatvā atthaṃ dassayissāma, idāni tattha padayojanāpubbakaṃ atthaṃ dassento āha ‘‘itipi so bhagavātiādīsu panaayaṃ tāva yojanā’’tiādi. So bhagavāti yo so samatiṃsa pāramiyo pūretvā sabbakilese bhañjitvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā lokanātho bhāgyavantatādīhi kāraṇehi bhagavāti laddhanāmo, so bhagavā. Bhagavāti hi idaṃ satthu nāmakittanaṃ. Tenāha āyasmā dhammasenāpati ‘‘bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kata’’ntiādi (mahāni. 84). Parato pana bhagavāti guṇakittanameva. Yathā kammaṭṭhānikena ‘‘araha’’ntiādīsu navasu ṭhānesu paccekaṃ itipisaddaṃ yojetvā buddhaguṇā anussarīyanti, evaṃ buddhaguṇasaṃkittakenapīti dassento ‘‘itipi arahaṃ itipi sammāsambuddho…pe… itipi bhagavā’’ti āha. Evañhi sati ‘‘araha’’ntiādīhi navahi padehi ye sadevake loke ativiya pākaṭā paññātā buddhaguṇā, te nānappakārato vibhāvitā honti. ‘‘Itipetaṃ bhūtaṃ, itipetaṃ taccha’’ntiādīsu (dī. ni. 1.6) viya hi idha iti-saddo āsannapaccakkhakāraṇattho , pi-saddo sampiṇḍanattho, tena ca tesaṃ guṇānaṃ bahubhāvo dīpito, tāni ca guṇasallakkhaṇakāraṇāni saddhāsampannānaṃ viññujātikānaṃ paccakkhāni hontīti tāni saṃkittentena viññunā cittassa sammukhībhūtāneva katvā saṃkittetabbānīti dassento ‘‘iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṃ hotī’’ti āha.
‘‘ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿਕਾਨਂ વਚਨਾਨਮਤ੍ਥਂ, ਸੁਤ੍ਤਾਨੁਰੂਪਂ ਪਰਿਦੀਪਯਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ વਿਸੁਦ੍ਧਿਮਗ੍ਗੇ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੨੫-੧੨੮) ਸਬ੍ਬਾਕਾਰਤੋ ਸਂવਣ੍ਣਿਤਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥਂ ਇਧਾਪਿ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਕਾਮੋ ਤਤ੍ਥ ਪਯੋਜਨਮਾਹ ‘‘ਇਦਾਨਿ વਿਨਯਧਰਾਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਚਿਤ੍ਤਸਮ੍ਪਹਂਸਨਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਚਿਤ੍ਤਸਨ੍ਤੋਸਨਤ੍ਥਂ, ਚਿਤ੍ਤਪ੍ਪਸਾਦਜਨਨਤ੍ਥਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ‘‘ਆਰਕਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਆਰਕਤ੍ਤਾਤਿ ਸੁવਿਦੂਰਤ੍ਤਾ। ਅਰੀਨਨ੍ਤਿ ਕਿਲੇਸਾਰੀਨਂ। ਅਰਾਨਨ੍ਤਿ ਸਂਸਾਰਚਕ੍ਕਸ੍ਸ ਅਰਾਨਂ। ਹਤਤ੍ਤਾਤਿ વਿਦ੍ਧਂਸਿਤਤ੍ਤਾ। ਪਚ੍ਚਯਾਦੀਨਨ੍ਤਿ ਚੀવਰਾਦਿਪਚ੍ਚਯਾਨਞ੍ਚੇવ ਪੂਜਾવਿਸੇਸਾਨਞ੍ਚ।
‘‘Suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ, suttānurūpaṃ paridīpayantī’’ti heṭṭhā vuttattā visuddhimagge (visuddhi. 1.125-128) sabbākārato saṃvaṇṇitampi atthaṃ idhāpi vitthāretvā dassetukāmo tattha payojanamāha ‘‘idāni vinayadharāna’’ntiādi. Tattha cittasampahaṃsanatthanti cittasantosanatthaṃ, cittappasādajananatthanti vuttaṃ hoti. ‘‘Ārakattā’’tiādīsu ārakattāti suvidūrattā. Arīnanti kilesārīnaṃ. Arānanti saṃsāracakkassa arānaṃ. Hatattāti viddhaṃsitattā. Paccayādīnanti cīvarādipaccayānañceva pūjāvisesānañca.
ਇਦਾਨਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਮੇવਤ੍ਥਂ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਆਰਕਾ ਹਿ ਸੋ’’ਤਿਆਦਿ। ਦੂਰਤਾ ਨਾਮ ਆਸਨ੍ਨਤਾ વਿਯ ਉਪਾਦਾਯੁਪਾਦਾਯ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ ਪਰਮੁਕ੍ਕਂਸਗਤਂ ਦੂਰਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਸੁવਿਦੂਰવਿਦੂਰੇ ਠਿਤੋ’’ਤਿ ਆਹ, ਸੁਟ੍ਠੁ વਿਦੂਰਭਾવੇਨੇવ વਿਦੂਰੇ ਠਿਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੋ ਪਨਸ੍ਸ ਕਿਲੇਸੇਹਿ ਦੂਰੇ ਠਿਤਭਾવੋ, ਨ ਪਦੇਸવਸੇਨ, ਅਥ ਖੋ ਤੇਸਂ ਸਬ੍ਬਸੋ ਪਹੀਨਤ੍ਤਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਮਗ੍ਗੇਨ ਕਿਲੇਸਾਨਂ વਿਦ੍ਧਂਸਿਤਤ੍ਤਾ’’ਤਿ। ਨਨੁ ਅਞ੍ਞੇਸਮ੍ਪਿ ਖੀਣਾਸવਾਨਂ ਤੇ ਪਹੀਨਾ ਏવਾਤਿ ਅਨੁਯੋਗਂ ਮਨਸਿ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਸવਾਸਨਾਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਨ ਹਿ ਠਪੇਤ੍વਾ ਭਗવਨ੍ਤਂ ਅਞ੍ਞੇ ਸਹ વਾਸਨਾਯ ਕਿਲੇਸੇ ਪਹਾਤੁਂ ਸਕ੍ਕੋਨ੍ਤਿ। ਏਤੇਨ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਂ ਭਗવਤੋ ਅਰਹਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸਿਤਂ ਹੋਤਿ। ਕਾ ਪਨਾਯਂ વਾਸਨਾ ਨਾਮ? ਪਹੀਨਕਿਲੇਸਸ੍ਸਪਿ ਅਪ੍ਪਹੀਨਕਿਲੇਸਸ੍ਸ ਪਯੋਗਸਦਿਸਪਯੋਗਹੇਤੁਭੂਤੋ ਕਿਲੇਸਨਿਸ੍ਸਿਤੋ ਸਾਮਤ੍ਥਿਯવਿਸੇਸੋ ਆਯਸ੍ਮਤੋ ਪਿਲਿਨ੍ਦવਚ੍ਛਸ੍ਸ વਸਲਸਮੁਦਾਚਾਰਨਿਮਿਤ੍ਤਂ વਿਯ। ਕਥਂ ਪਨ ‘‘ਆਰਕਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ‘‘ਕਿਲੇਸੇਹੀ’’ਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞਚੋਦਨਾਯ વਿਸੇਸੇ ਅવਟ੍ਠਾਨਤੋ વਿਸੇਸਤ੍ਥਿਨਾ ਚ વਿਸੇਸਸ੍ਸ ਅਨੁਪਯੁਜ੍ਜਿਤਬ੍ਬਤੋ ‘‘ਆਰਕਾਸ੍ਸ ਹੋਨ੍ਤਿ ਪਾਪਕਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦੀਨਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੩੪) ਸੁਤ੍ਤਪਦਾਨੇਤ੍ਥ ਉਦਾਹਰਿਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਆਰਕਾਤਿ ਚੇਤ੍ਥ ਆ-ਕਾਰਸ੍ਸ ਰਸ੍ਸਤ੍ਤਂ, ਕ-ਕਾਰਸ੍ਸ ਚ ਹਕਾਰਂ ਸਾਨੁਸਾਰਂ ਕਤ੍વਾ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ ‘‘ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿ ਪਦਸਿਦ੍ਧਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸ੍ਸੇવਤ੍ਥਸ੍ਸ ਸੁਖਗ੍ਗਹਣਤ੍ਥਂ ਇਦਮੇਤ੍ਥ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Idāni yathāvuttamevatthaṃ vibhāvento āha ‘‘ārakā hi so’’tiādi. Dūratā nāma āsannatā viya upādāyupādāya vuccatīti paramukkaṃsagataṃ dūrabhāvaṃ dassento ‘‘suvidūravidūre ṭhito’’ti āha, suṭṭhu vidūrabhāveneva vidūre ṭhitoti attho. So panassa kilesehi dūre ṭhitabhāvo, na padesavasena, atha kho tesaṃ sabbaso pahīnattāti dassento āha ‘‘maggena kilesānaṃ viddhaṃsitattā’’ti. Nanu aññesampi khīṇāsavānaṃ te pahīnā evāti anuyogaṃ manasi katvā vuttaṃ ‘‘savāsanāna’’nti. Na hi ṭhapetvā bhagavantaṃ aññe saha vāsanāya kilese pahātuṃ sakkonti. Etena aññehi asādhāraṇaṃ bhagavato arahattanti dassitaṃ hoti. Kā panāyaṃ vāsanā nāma? Pahīnakilesassapi appahīnakilesassa payogasadisapayogahetubhūto kilesanissito sāmatthiyaviseso āyasmato pilindavacchassa vasalasamudācāranimittaṃ viya. Kathaṃ pana ‘‘ārakā’’ti vutte ‘‘kilesehī’’ti ayamattho labbhatīti sāmaññacodanāya visese avaṭṭhānato visesatthinā ca visesassa anupayujjitabbato ‘‘ārakāssa honti pāpakā akusalā dhammā’’tiādīni (ma. ni. 1.434) suttapadānettha udāharitabbāni. Ārakāti cettha ā-kārassa rassattaṃ, ka-kārassa ca hakāraṃ sānusāraṃ katvā niruttinayena ‘‘araha’’nti padasiddhi veditabbā. Yathāvuttassevatthassa sukhaggahaṇatthaṃ idamettha vuccati –
‘‘ਸੋ ਤਤੋ ਆਰਕਾ ਨਾਮ, ਯਸ੍ਸ ਯੇਨਾਸਮਙ੍ਗਿਤਾ।
‘‘So tato ārakā nāma, yassa yenāsamaṅgitā;
ਅਸਮਙ੍ਗੀ ਚ ਦੋਸੇਹਿ, ਨਾਥੋ ਤੇਨਾਰਹਂ ਮਤੋ’’ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੨੫)।
Asamaṅgī ca dosehi, nātho tenārahaṃ mato’’ti. (visuddhi. 1.125);
ਅਨਤ੍ਥਚਰਣੇਨ ਕਿਲੇਸਾ ਏવ ਅਰਯੋਤਿ ਕਿਲੇਸਾਰਯੋ। ਅਰੀਨਂ ਹਤਤ੍ਤਾ ਅਰਿਹਾਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ ‘‘ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸ੍ਸਤ੍ਥਸ੍ਸ ਸੁਖਗ੍ਗਹਣਤ੍ਥਂ ਇਦਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ –
Anatthacaraṇena kilesā eva arayoti kilesārayo. Arīnaṃ hatattā arihāti vattabbe niruttinayena ‘‘araha’’nti vuttaṃ. Etthāpi yathāvuttassatthassa sukhaggahaṇatthaṃ idaṃ veditabbaṃ –
‘‘ਯਸ੍ਮਾ ਰਾਗਾਦਿਸਙ੍ਖਾਤਾ, ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਅਰਯੋ ਹਤਾ।
‘‘Yasmā rāgādisaṅkhātā, sabbepi arayo hatā;
ਪਞ੍ਞਾਸਤ੍ਥੇਨ ਨਾਥੇਨ, ਤਸ੍ਮਾਪਿ ਅਰਹਂ ਮਤੋ’’ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੨੬)।
Paññāsatthena nāthena, tasmāpi arahaṃ mato’’ti. (visuddhi. 1.126);
ਯਞ੍ਚੇਤਂ ਸਂਸਾਰਚਕ੍ਕਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਰਥਚਕ੍ਕਸ੍ਸ ਨਾਭਿ વਿਯ ਮੂਲਾવਯવਭੂਤਂ ਅਨ੍ਤੋ ਬਹਿ ਚ ਸਮવਟ੍ਠਿਤਂ ਅવਿਜ੍ਜਾਭવਤਣ੍ਹਾਦ੍વਯਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅવਿਜ੍ਜਾਭવਤਣ੍ਹਾਮਯਨਾਭੀ’’ਤਿ। ਨਾਭਿਯਾ ਨੇਮਿਯਾ ਚ ਸਮ੍ਬਦ੍ਧਅਰਸਦਿਸਾ ਪਚ੍ਚਯਫਲਭੂਤੇਹਿ ਅવਿਜ੍ਜਾਤਣ੍ਹਾਜਰਾਮਰਣੇਹਿ ਸਮ੍ਬਦ੍ਧਾ ਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰਅਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰਆਨੇਞ੍ਜਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਪੁਞ੍ਞਾਦਿਅਭਿਸਙ੍ਖਾਰਾਰ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਭવੇ ਪਰਿਯਨ੍ਤਭਾવੇਨ ਪਾਕਟਂ ਜਰਾਮਰਣਨ੍ਤਿ ਤਂ ਨੇਮਿਟ੍ਠਾਨਿਯਂ ਕਤ੍વਾ ਆਹ ‘‘ਜਰਾਮਰਣਨੇਮੀ’’ਤਿ। ਯਥਾ ਰਥਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਪਧਾਨਕਾਰਣਂ ਅਕ੍ਖੋ, ਏવਂ ਸਂਸਾਰਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਆਸવਸਮੁਦਯੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਆਸવਸਮੁਦਯਮਯੇਨ ਅਕ੍ਖੇਨ વਿਜ੍ਝਿਤ੍વਾ’’ਤਿ। ਆਸવਾ ਏવ ਅવਿਜ੍ਜਾਦੀਨਂ ਕਾਰਣਤ੍ਤਾ ਆਸવਸਮੁਦਯੋ। ਯਥਾਹ ‘‘ਆਸવਸਮੁਦਯਾ ਅવਿਜ੍ਜਾਸਮੁਦਯੋ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੦੩)। વਿਪਾਕਕਟਤ੍ਤਾਰੂਪਪ੍ਪਭੇਦੋ ਕਾਮਭવਾਦਿਕੋ ਤਿਭવੋ ਏવ ਰਥੋ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਿਭવਰਥੇ। ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਸਮਂ, ਸਬ੍ਬਸੋ વਾ ਆਦਿਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਯੋਜਿਤਨ੍ਤਿ ਸਮਾਯੋਜਿਤਂ। ਆਦਿਰਹਿਤਂ ਕਾਲਂ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਕਤ੍વਾ ਅਨਾਦਿਕਾਲਪ੍ਪવਤ੍ਤਂ।
Yañcetaṃ saṃsāracakkanti sambandho. Rathacakkassa nābhi viya mūlāvayavabhūtaṃ anto bahi ca samavaṭṭhitaṃ avijjābhavataṇhādvayanti vuttaṃ ‘‘avijjābhavataṇhāmayanābhī’’ti. Nābhiyā nemiyā ca sambaddhaarasadisā paccayaphalabhūtehi avijjātaṇhājarāmaraṇehi sambaddhā puññābhisaṅkhāraapuññābhisaṅkhāraāneñjābhisaṅkhārāti vuttaṃ ‘‘puññādiabhisaṅkhārāra’’nti. Tattha tattha bhave pariyantabhāvena pākaṭaṃ jarāmaraṇanti taṃ nemiṭṭhāniyaṃ katvā āha ‘‘jarāmaraṇanemī’’ti. Yathā rathacakkappavattiyā padhānakāraṇaṃ akkho, evaṃ saṃsāracakkappavattiyā āsavasamudayoti āha ‘‘āsavasamudayamayena akkhena vijjhitvā’’ti. Āsavā eva avijjādīnaṃ kāraṇattā āsavasamudayo. Yathāha ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103). Vipākakaṭattārūpappabhedo kāmabhavādiko tibhavo eva ratho, tasmiṃ tibhavarathe. Attano paccayehi samaṃ, sabbaso vā ādito paṭṭhāya yojitanti samāyojitaṃ. Ādirahitaṃ kālaṃ pavattatīti katvā anādikālappavattaṃ.
‘‘ਖਨ੍ਧਾਨਞ੍ਚ ਪਟਿਪਾਟਿ, ਧਾਤੁਆਯਤਨਾਨ ਚ।
‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;
ਅਬ੍ਬੋਚ੍ਛਿਨ੍ਨਂ વਤ੍ਤਮਾਨਾ, ਸਂਸਾਰੋਤਿ ਪવੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੬੧੯; ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੯੫ ਅਪਸਾਦਨਾવਣ੍ਣਨਾ; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੨.੬੦; ਅ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੪.੧੯੯) –
Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 2.619; dī. ni. aṭṭha. 2.95 apasādanāvaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.60; a. ni. aṭṭha. 2.4.199) –
ਏવਂ વੁਤ੍ਤਸਂਸਾਰੋવ ਸਂਸਾਰਚਕ੍ਕਂ। ਅਨੇਨਾਤਿ ਭਗવਤਾ। ਬੋਧਿਮਣ੍ਡੇਤਿ ਬੋਧਿਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਞਾਣਸ੍ਸ ਮਣ੍ਡਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤੇ ਠਾਨੇ ਕਾਲੇ વਾ। ਬੋਧੀਤਿ ਪਞ੍ਞਾ, ਸਾ ਏਤ੍ਥ ਮਣ੍ਡਾ ਪਸਨ੍ਨਾ ਜਾਤਾਤਿ ਬੋਧਿਮਣ੍ਡੋ। વੀਰਿਯਪਾਦੇਹੀਤਿ ਸਂਕਿਲੇਸવੋਦਾਨਪਕ੍ਖਿਯੇਸੁ ਸਨ੍ਨਿਰੁਮ੍ਭਨਸਨ੍ਨਿਕ੍ਖਿਪਨਕਿਚ੍ਚਤਾਯ ਦ੍વਿਧਾ ਪવਤ੍ਤੇਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ વੀਰਿਯਸਙ੍ਖਾਤੇਹਿ ਪਾਦੇਹਿ। ਸੀਲਪਥવਿਯਨ੍ਤਿ ਪਤਿਟ੍ਠਾਨਟ੍ਠੇਨ ਸੀਲਮੇવ ਪਥવੀ, ਤਸ੍ਸਂ। ਪਤਿਟ੍ਠਾਯਾਤਿ ਸਮ੍ਪਾਦਨવਸੇਨ ਪਤਿਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ। ਸਦ੍ਧਾਹਤ੍ਥੇਨਾਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਧਮ੍ਮਾਦਾਨਸਾਧਨਤੋ ਸਦ੍ਧਾવ ਹਤ੍ਥੋ, ਤੇਨ। ਕਮ੍ਮਕ੍ਖਯਕਰਨ੍ਤਿ ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿਭੇਦਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਸ੍ਸਪਿ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਖਯਕਰਣਤੋ ਕਮ੍ਮਕ੍ਖਯਕਰਂ। ਞਾਣਫਰਸੁਨ੍ਤਿ ਸਮਾਧਿਸਿਲਾਯਂ ਸੁਨਿਸਿਤਂ ਮਗ੍ਗਞਾਣਫਰਸੁਂ ਗਹੇਤ੍વਾ।
Evaṃ vuttasaṃsārova saṃsāracakkaṃ. Anenāti bhagavatā. Bodhimaṇḍeti bodhisaṅkhātassa ñāṇassa maṇḍabhāvappatte ṭhāne kāle vā. Bodhīti paññā, sā ettha maṇḍā pasannā jātāti bodhimaṇḍo. Vīriyapādehīti saṃkilesavodānapakkhiyesu sannirumbhanasannikkhipanakiccatāya dvidhā pavatteti attano vīriyasaṅkhātehi pādehi. Sīlapathaviyanti patiṭṭhānaṭṭhena sīlameva pathavī, tassaṃ. Patiṭṭhāyāti sampādanavasena patiṭṭhahitvā. Saddhāhatthenāti anavajjadhammādānasādhanato saddhāva hattho, tena. Kammakkhayakaranti kāyakammādibhedassa sabbassapi kammassa khayakaraṇato kammakkhayakaraṃ. Ñāṇapharasunti samādhisilāyaṃ sunisitaṃ maggañāṇapharasuṃ gahetvā.
ਏવਂ ‘‘ਅਰਾਨਂ ਹਤਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਂ ਅਰਸਙ੍ਖਾਤਂ ਸਂਸਾਰਂ ਚਕ੍ਕਂ વਿਯ ਚਕ੍ਕਨ੍ਤਿ ਗਹੇਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥਯੋਜਨਂ ਕਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦਦੇਸਨਾਕ੍ਕਮੇਨਪਿ ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅਥ વਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਅਨਮਤਗ੍ਗਸਂਸਾਰવਟ੍ਟਨ੍ਤਿ ਅਨੁ ਅਨੁ ਅਮਤਗ੍ਗਂ ਅવਿਞ੍ਞਾਤਪੁਬ੍ਬਕੋਟਿਕਂ ਸਂਸਾਰਮਣ੍ਡਲਂ। ਸੇਸਾ ਦਸ ਧਮ੍ਮਾਤਿ ਸਙ੍ਖਾਰਾਦਯੋ ਜਾਤਿਪਰਿਯੋਸਾਨਾ ਦਸ ਧਮ੍ਮਾ। ਕਥਂ ਤੇਸਂ ਸਙ੍ਖਾਰਾਦੀਨਂ ਅਰਭਾવੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਅવਿਜ੍ਜਾਮੂਲਕਤ੍ਤਾ ਜਰਾਮਰਣਪਰਿਯਨ੍ਤਤ੍ਤਾ ਚਾ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਅવਿਜ੍ਜਾ ਮੂਲਂ ਪਧਾਨਕਾਰਣਂ ਯੇਸਂ ਸਙ੍ਖਾਰਾਦੀਨਂ ਤੇ ਅવਿਜ੍ਜਾਮੂਲਕਾ, ਤੇਸਂ ਭਾવੋ ਅવਿਜ੍ਜਾਮੂਲਕਤ੍ਤਂ। ਜਰਾਮਰਣਂ ਪਰਿਯਨ੍ਤਂ ਪਰਿਯੋਸਾਨਭੂਤਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਜਰਾਮਰਣਪਰਿਯਨ੍ਤਾ, ਸਙ੍ਖਾਰਾਦਯੋ ਦਸ ਧਮ੍ਮਾ। ਤੇਸਂ ਭਾવੋ ਜਰਾਮਰਣਪਰਿਯਨ੍ਤਤ੍ਤਂ। ਸਙ੍ਖਾਰਾਦਿਜਾਤਿਪਰਿਯੋਸਾਨਾਨਂ ਦਸਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅવਿਜ੍ਜਾਮੂਲਕਤ੍ਤਾ ਜਰਾਮਰਣਪਰਿਯੋਸਾਨਤ੍ਤਾ ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ, ਨਾਭਿਭੂਤਾਯ ਅવਿਜ੍ਜਾਯ ਮੂਲਤੋ ਨੇਮਿਭੂਤੇਨ ਜਰਾਮਰਣੇਨ ਅਨ੍ਤਤੋ ਸਙ੍ਖਾਰਾਦੀਨਂ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਤ੍ਤਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
Evaṃ ‘‘arānaṃ hatattā’’ti ettha vuttaṃ arasaṅkhātaṃ saṃsāraṃ cakkaṃ viya cakkanti gahetvā atthayojanaṃ katvā idāni paṭiccasamuppādadesanākkamenapi taṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Tattha anamataggasaṃsāravaṭṭanti anu anu amataggaṃ aviññātapubbakoṭikaṃ saṃsāramaṇḍalaṃ. Sesā dasa dhammāti saṅkhārādayo jātipariyosānā dasa dhammā. Kathaṃ tesaṃ saṅkhārādīnaṃ arabhāvoti āha ‘‘avijjāmūlakattā jarāmaraṇapariyantattā cā’’ti. Tattha avijjā mūlaṃ padhānakāraṇaṃ yesaṃ saṅkhārādīnaṃ te avijjāmūlakā, tesaṃ bhāvo avijjāmūlakattaṃ. Jarāmaraṇaṃ pariyantaṃ pariyosānabhūtaṃ etesanti jarāmaraṇapariyantā, saṅkhārādayo dasa dhammā. Tesaṃ bhāvo jarāmaraṇapariyantattaṃ. Saṅkhārādijātipariyosānānaṃ dasadhammānaṃ avijjāmūlakattā jarāmaraṇapariyosānattā cāti attho, nābhibhūtāya avijjāya mūlato nemibhūtena jarāmaraṇena antato saṅkhārādīnaṃ sambandhattāti adhippāyo.
ਦੁਕ੍ਖਾਦੀਸੂਤਿ ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧਮਗ੍ਗੇਸੁ। ਅਞ੍ਞਾਣਨ੍ਤਿ ਞਾਣਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਤ੍ਤਾ ਮੋਹੋ ਅਞ੍ਞਾਣਂ, ਨ ਪਨ ਞਾਣਤੋ ਅਞ੍ਞਂ, ਨਪਿ ਞਾਣਸ੍ਸ ਅਭਾવਮਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਦੁਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਅਞ੍ਞਾਣਂ ਯਥਾਸਭਾવਪ੍ਪਟਿવੇਧਾਪ੍ਪਦਾਨਤੋ ਤਪ੍ਪਟਿਚ੍ਛਾਦਨવਸੇਨੇવ। ਏਤ੍ਥ ਹਿ ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਠਪੇਤ੍વਾ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸਚ੍ਚਦ੍વਯਂ ਸੇਸਟ੍ਠਾਨੇਸੁ ਆਰਮ੍ਮਣવਸੇਨਪਿ ਅવਿਜ੍ਜਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇਪਿ ਪਟਿਚ੍ਛਾਦਨવਸੇਨੇવ ਇਧ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾ। ਸਾ ਹਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ ਪਟਿਚ੍ਛਾਦੇਤ੍વਾ ਤਿਟ੍ਠਤਿ, ਯਾਥਾવਸਰਸਲਕ੍ਖਣਂ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤੁਂ ਨ ਦੇਤਿ, ਤਥਾ ਸਮੁਦਯਂ ਨਿਰੋਧਂ ਮਗ੍ਗਨ੍ਤਿ।
Dukkhādīsūti dukkhasamudayanirodhamaggesu. Aññāṇanti ñāṇappaṭipakkhattā moho aññāṇaṃ, na pana ñāṇato aññaṃ, napi ñāṇassa abhāvamattaṃ. Tattha dukkhādīsu aññāṇaṃ yathāsabhāvappaṭivedhāppadānato tappaṭicchādanavaseneva. Ettha hi kiñcāpi ṭhapetvā lokuttarasaccadvayaṃ sesaṭṭhānesu ārammaṇavasenapi avijjā uppajjati, evaṃ santepi paṭicchādanavaseneva idha adhippetā. Sā hi uppannā dukkhasaccaṃ paṭicchādetvā tiṭṭhati, yāthāvasarasalakkhaṇaṃ paṭivijjhituṃ na deti, tathā samudayaṃ nirodhaṃ magganti.
ਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ ਚੇਤ੍ਥ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਨ੍ਤਿ ਤਂ ਕਾਮਭવਾਦਿવਸੇਨ ਤਿਧਾ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਤਥਾ ਤਪ੍ਪਟਿਚ੍ਛਾਦਿਕਞ੍ਚ ਅવਿਜ੍ਜਂ ਤਿਧਾ ਕਤ੍વਾ ਅવਿਜ੍ਜਾਦਿਪਚ੍ਚਯੇ ਤੀਸੁ ਭવੇਸੁ ਸਙ੍ਖਾਰਾਦਿਕੇ ਪਟਿਪਾਟਿਯਾ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਕਾਮਭવੇ ਚ ਅવਿਜ੍ਜਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਕਾਮਭવੇ ਚ ਅવਿਜ੍ਜਾਤਿ ਕਾਮਭવੇ ਆਦੀਨવਪਟਿਚ੍ਛਾਦਿਕਾ ਅવਿਜ੍ਜਾ। ਰੂਪਭવੇ ਅવਿਜ੍ਜਾ ਅਰੂਪਭવੇ ਅવਿਜ੍ਜਾਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਕਾਮਭવੇ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਨ੍ਤਿ ਕਾਮਭੂਮਿਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾਨਂ ਪੁਞ੍ਞਾਪੁਞ੍ਞਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ, ਕਾਮਭવੇ વਾ ਨਿਪ੍ਫਾਦੇਤਬ੍ਬਾ ਯੇ ਪੁਞ੍ਞਾਪੁਞ੍ਞਸਙ੍ਖਾਰਾ, ਤੇਸਂ ਕਾਮਭવੂਪਪਤ੍ਤਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਕਸਙ੍ਖਾਰਾਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਙ੍ਖਾਰਾਤਿ ਚੇਤ੍ਥ ਲੋਕਿਯਕੁਸਲਾਕੁਸਲਚੇਤਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤੀਤਿ ਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਤਾવ ਆਰਮ੍ਮਣਪਚ੍ਚਯੇਨ ਚੇવ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਪਚ੍ਚਯੇਨ ਚਾਤਿ ਦ੍વਿਧਾ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ, ਅਪੁਞ੍ਞਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ ਸਹਜਾਤਸ੍ਸ ਸਹਜਾਤਾਦਿવਸੇਨ, ਅਸਹਜਾਤਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰਸਮਨਨ੍ਤਰਾਦਿવਸੇਨ, ਅਨਾਨਨ੍ਤਰਸ੍ਸ ਪਨ ਆਰਮ੍ਮਣવਸੇਨ ਚੇવ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯવਸੇਨ ਚ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ। ਅਰੂਪਭવੇ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਨ੍ਤਿ ਆਨੇਞ੍ਜਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ। ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤੀਤਿ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਪਚ੍ਚਯવਸੇਨੇવ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਪਨਤ੍ਥੇ ਏਤ੍ਥ વਿਤ੍ਥਾਰਿਯਮਾਨੇ ਅਤਿਪ੍ਪਪਞ੍ਚੋ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਂ ਨਯਿਧ વਿਤ੍ਥਾਰਯਿਸ੍ਸਾਮ। ਇਤਰੇਸੂਤਿ ਰੂਪਾਰੂਪਭવੇਸੁ।
Dukkhanti cettha dukkhaṃ ariyasaccaṃ adhippetanti taṃ kāmabhavādivasena tidhā bhinditvā tathā tappaṭicchādikañca avijjaṃ tidhā katvā avijjādipaccaye tīsu bhavesu saṅkhārādike paṭipāṭiyā dassento ‘‘kāmabhave ca avijjā’’tiādimāha. Tattha kāmabhave ca avijjāti kāmabhave ādīnavapaṭicchādikā avijjā. Rūpabhave avijjā arūpabhave avijjāti etthāpi eseva nayo. Kāmabhave saṅkhārānanti kāmabhūmipariyāpannānaṃ puññāpuññasaṅkhārānaṃ, kāmabhave vā nipphādetabbā ye puññāpuññasaṅkhārā, tesaṃ kāmabhavūpapattinibbattakasaṅkhārānanti attho. Saṅkhārāti cettha lokiyakusalākusalacetanā veditabbā. Paccayo hotīti puññābhisaṅkhārānaṃ tāva ārammaṇapaccayena ceva upanissayapaccayena cāti dvidhā paccayo hoti, apuññābhisaṅkhāresu sahajātassa sahajātādivasena, asahajātassa anantarasamanantarādivasena, anānantarassa pana ārammaṇavasena ceva upanissayavasena ca paccayo hoti. Arūpabhave saṅkhārānanti āneñjābhisaṅkhārānaṃ. Paccayo hotīti upanissayapaccayavaseneva. Imasmiñca panatthe ettha vitthāriyamāne atippapañco hoti, tasmā taṃ nayidha vitthārayissāma. Itaresūti rūpārūpabhavesu.
ਤਿਣ੍ਣਂ ਆਯਤਨਾਨਨ੍ਤਿ ਚਕ੍ਖੁਸੋਤਮਨਾਯਤਨਾਨਂ ਘਾਨਾਦਿਤ੍ਤਯਸ੍ਸ ਤਤ੍ਥ ਅਸਮ੍ਭવਤੋ। ਏਕਸ੍ਸਾਤਿ ਮਨਾਯਤਨਸ੍ਸ ਇਤਰੇਸਂ ਤਤ੍ਥ ਅਸਮ੍ਭવਤੋ। ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਤਿਣ੍ਣਂ ਫਸ੍ਸਾਨਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁਪਿ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਛਬ੍ਬਿਧਸ੍ਸ ਫਸ੍ਸਸ੍ਸਾਤਿ ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਸੋਤਸਮ੍ਫਸ੍ਸਘਾਨਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਿવ੍ਹਾਸਮ੍ਫਸ੍ਸਕਾਯਸਮ੍ਫਸ੍ਸਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਾਨਂ વਸੇਨ ਛਬ੍ਬਿਧਸ੍ਸ ਫਸ੍ਸਸ੍ਸ। ਛਨ੍ਨਂ વੇਦਨਾਨਨ੍ਤਿ ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਾ વੇਦਨਾ, ਤਥਾ ਸੋਤਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਾ ਘਾਨਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਾ ਜਿવ੍ਹਾਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਾ ਕਾਯਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਾ ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਾ વੇਦਨਾਤਿ ਇਮਾਸਂ ਛਨ੍ਨਂ વੇਦਨਾਨਂ। ਛਨ੍ਨਂ ਤਣ੍ਹਾਕਾਯਾਨਨ੍ਤਿ ਰੂਪਤਣ੍ਹਾ ਸਦ੍ਦਤਣ੍ਹਾ ਗਨ੍ਧਤਣ੍ਹਾ ਰਸਤਣ੍ਹਾ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਤਣ੍ਹਾ ਧਮ੍ਮਤਣ੍ਹਾਤਿ ਇਮੇਸਂ ਛਨ੍ਨਂ ਤਣ੍ਹਾਕਾਯਾਨਂ। ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਸਾ ਸਾ ਤਣ੍ਹਾਤਿ ਰੂਪਤਣ੍ਹਾਦਿਭੇਦਾ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਕਾਮਭવਾਦੀਸੁ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਕਤਣ੍ਹਾ।
Tiṇṇaṃāyatanānanti cakkhusotamanāyatanānaṃ ghānādittayassa tattha asambhavato. Ekassāti manāyatanassa itaresaṃ tattha asambhavato. Iminā nayena tiṇṇaṃ phassānantiādīsupi attho veditabbo. Chabbidhassa phassassāti cakkhusamphassasotasamphassaghānasamphassajivhāsamphassakāyasamphassamanosamphassānaṃ vasena chabbidhassa phassassa. Channaṃ vedanānanti cakkhusamphassajā vedanā, tathā sotasamphassajā ghānasamphassajā jivhāsamphassajā kāyasamphassajā manosamphassajā vedanāti imāsaṃ channaṃ vedanānaṃ. Channaṃ taṇhākāyānanti rūpataṇhā saddataṇhā gandhataṇhā rasataṇhā phoṭṭhabbataṇhā dhammataṇhāti imesaṃ channaṃ taṇhākāyānaṃ. Tattha tattha sā sā taṇhāti rūpataṇhādibhedā tattha tattha kāmabhavādīsu uppajjanakataṇhā.
ਸਾ ਤਣ੍ਹਾਦਿਮੂਲਿਕਾ ਕਥਾ ਅਤਿਸਂਖਿਤ੍ਤਾਤਿ ਤਂ ਉਪਾਦਾਨਭવੇ ਚ વਿਭਜਿਤ੍વਾ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਕਥ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਕਾਮੇ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਿਸ੍ਸਾਮੀਤਿ ਇਮਿਨਾ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾਪવਤ੍ਤਿਮਾਹ, ਤਥਾ ਸਗ੍ਗਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਅਨੁਭવਿਸ੍ਸਾਮੀਤਿਆਦੀਹਿ। ਸਾ ਪਨ ਤਣ੍ਹਾ ਯਸ੍ਮਾ ਭੁਸਮਾਦਾਨવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਕਾਮੁਪਾਦਾਨਂ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਕਾਮੁਪਾਦਾਨਪਚ੍ਚਯਾ’’ਤਿ। ਤਥੇવਾਤਿ ਕਾਮੁਪਾਦਾਨਪਚ੍ਚਯਾ ਏવ। ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਨ੍ਤਿ ਰੂਪੀਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਂ। ‘‘ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਤੇਭੂਮਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਕਾਮਨੀਯਟ੍ਠੇਨ ਕਾਮਾ’’ਤਿ વਚਨਤੋ ਭવਰਾਗੋਪਿ ਕਾਮੁਪਾਦਾਨਮੇવਾਤਿ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਕਾਮੁਪਾਦਾਨਪਚ੍ਚਯਾ ਏવ ਮੇਤ੍ਤਂ ਭਾવੇਤੀ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਮੇਤ੍ਤਂ ਭਾવੇਤੀਤਿ ਮਿਜ੍ਜਤਿ ਸਿਨਿਯ੍ਹਤੀਤਿ ਮੇਤ੍ਤਾ, ਤਂ ਭਾવੇਤਿ વਡ੍ਢੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ਮੇਤ੍ਤਾ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਮੇਤ੍ਤਂ, ਚਿਤ੍ਤਂ, ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਝਾਨਂ વਾ, ਤਂ ਭਾવੇਤਿ વਡ੍ਢੇਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤਿ વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕਰੁਣਂ ਭਾવੇਤੀਤਿਆਦੀਸੁਪਿ ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Sā taṇhādimūlikā kathā atisaṃkhittāti taṃ upādānabhave ca vibhajitvā vitthāretvā dassetuṃ ‘‘katha’’ntiādi vuttaṃ. Tattha kāme paribhuñjissāmīti iminā kāmataṇhāpavattimāha, tathā saggasampattiṃ anubhavissāmītiādīhi. Sā pana taṇhā yasmā bhusamādānavasena pavattamānā kāmupādānaṃ nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘kāmupādānapaccayā’’ti. Tathevāti kāmupādānapaccayā eva. Brahmalokasampattinti rūpībrahmaloke sampattiṃ. ‘‘Sabbepi tebhūmakā dhammā kāmanīyaṭṭhena kāmā’’ti vacanato bhavarāgopi kāmupādānamevāti katvā ‘‘kāmupādānapaccayā eva mettaṃ bhāvetī’’tiādi vuttaṃ. Tattha mettaṃ bhāvetīti mijjati siniyhatīti mettā, taṃ bhāveti vaḍḍhetīti attho. Atha vā mettā etassa atthīti mettaṃ, cittaṃ, taṃsampayuttaṃ jhānaṃ vā, taṃ bhāveti vaḍḍheti uppādeti vāti attho. Karuṇaṃ bhāvetītiādīsupi imināva nayena attho veditabbo.
ਸੇਸੁਪਾਦਾਨਮੂਲਿਕਾਸੁਪੀਤਿ ਦਿਟ੍ਠੁਪਾਦਾਨਸੀਲਬ੍ਬਤੁਪਾਦਾਨਅਤ੍ਤવਾਦੁਪਾਦਾਨਮੂਲਿਕਾਸੁਪਿ ਯੋਜਨਾਸੁ ਏਸੇવ ਨਯੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਤ੍ਥਾਯਂ ਯੋਜਨਾ – ਇਧੇਕਚ੍ਚੋ ‘‘ਨਤ੍ਥਿ ਪਰਲੋਕੋ’’ਤਿ ਨਤ੍ਥਿਕਦਿਟ੍ਠਿਂ ਗਣ੍ਹਾਤਿ, ਸੋ ਦਿਟ੍ਠੁਪਾਦਾਨਪਚ੍ਚਯਾ ਕਾਯੇਨ ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ ਚਰਤੀਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਅਪਰੋ ‘‘ਅਸੁਕਸ੍ਮਿਂ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਭવੇ ਅਤ੍ਤਾ ਉਚ੍ਛਿਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ ਉਚ੍ਛੇਦਦਿਟ੍ਠਿਂ ਗਣ੍ਹਾਤਿ, ਸੋ ਤਤ੍ਰੂਪਪਤ੍ਤਿਯਾ ਕਾਯੇਨ ਸੁਚਰਿਤਂ ਚਰਤੀਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਅਪਰੋ ‘‘ਰੂਪੀ ਮਨੋਮਯੋ ਹੁਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਾ ਉਚ੍ਛਿਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ ਰੂਪੂਪਪਤ੍ਤਿਯਾ ਮਗ੍ਗਂ ਭਾવੇਤਿ ਭਾવਨਾਪਾਰਿਪੂਰਿਯਾਤਿ ਸਬ੍ਬਂ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਪਰੋਪਿ ‘‘ਅਰੂਪਭવੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਾ ਉਚ੍ਛਿਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ ਅਰੂਪੂਪਪਤ੍ਤਿਯਾ ਮਗ੍ਗਂ ਭਾવੇਤਿ ਭਾવਨਾਪਾਰਿਪੂਰਿਯਾਤਿ ਸਬ੍ਬਂ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਏਤਾਹਿਯੇવ ਅਤ੍ਤવਾਦੁਪਾਦਾਨਮੂਲਿਕਾਪਿ ਯੋਜਨਾ ਸਂવਣ੍ਣਿਤਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਏવਂ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਨਿਬ੍ਬਾਨવਾਦવਸੇਨਪਿ ਯੋਜਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਪਰੋ ‘‘ਸੀਲੇਨ ਸੁਦ੍ਧਿ, વਤੇਨ ਸੁਦ੍ਧੀ’’ਤਿ ਅਸੁਦ੍ਧਿਮਗ੍ਗਂ ‘‘ਸੁਦ੍ਧਿਮਗ੍ਗੋ’’ਤਿ ਪਰਾਮਸਨ੍ਤੋ ਸੀਲਬ੍ਬਤੁਪਾਦਾਨਪਚ੍ਚਯਾ ਕਾਯੇਨ ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ ਚਰਤੀਤਿਆਦਿ ਸਬ੍ਬਂ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ।
Sesupādānamūlikāsupīti diṭṭhupādānasīlabbatupādānaattavādupādānamūlikāsupi yojanāsu eseva nayoti attho. Tatthāyaṃ yojanā – idhekacco ‘‘natthi paraloko’’ti natthikadiṭṭhiṃ gaṇhāti, so diṭṭhupādānapaccayā kāyena duccaritaṃ caratītiādi vuttanayena yojetabbaṃ. Aparo ‘‘asukasmiṃ sampattibhave attā ucchijjatī’’ti ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti, so tatrūpapattiyā kāyena sucaritaṃ caratītiādi vuttanayeneva yojetabbaṃ. Aparo ‘‘rūpī manomayo hutvā attā ucchijjatī’’ti rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti bhāvanāpāripūriyāti sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Aparopi ‘‘arūpabhave uppajjitvā attā ucchijjatī’’ti arūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti bhāvanāpāripūriyāti sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Etāhiyeva attavādupādānamūlikāpi yojanā saṃvaṇṇitāti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ diṭṭhadhammanibbānavādavasenapi yojanā veditabbā. Aparo ‘‘sīlena suddhi, vatena suddhī’’ti asuddhimaggaṃ ‘‘suddhimaggo’’ti parāmasanto sīlabbatupādānapaccayā kāyena duccaritaṃ caratītiādi sabbaṃ vuttanayeneva yojetabbaṃ.
ਇਦਾਨਿ ਯ੍વਾਯਂ ਸਂਸਾਰਚਕ੍ਕਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੇਨ ‘‘ਕਾਮਭવੇ ਅવਿਜ੍ਜਾ ਕਾਮਭવੇ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅવਿਜ੍ਜਾਦੀਨਂ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ ਸਙ੍ਖਾਰਾਦੀਨਂ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਭਾવੋ ਚ ਦਸ੍ਸਿਤੋ, ਤਮੇવ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗਪਾਲ਼ਿਂ ਆਨੇਤ੍વਾ ਨਿਗਮਨવਸੇਨ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਏવਮਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਯਥਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਹੇਤੁਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ, ਏવਂ ਅવਿਜ੍ਜਾਪਿ ਕਾਮਾਸવਾਦਿਨਾ ਸਹੇਤੁਕਾ ਏવਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਉਭੋਪੇਤੇ ਹੇਤੁਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ’’ਤਿ। ਪਚ੍ਚਯਪਰਿਗ੍ਗਹੇਤਿ ਨਾਮਰੂਪਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯਾਨਂ ਅવਿਜ੍ਜਾਦੀਨਂ ਪਰਿਚ੍ਛਿਜ੍ਜ ਗਹਣੇ। ਨਿਪ੍ਫਾਦੇਤਬ੍ਬੇ ਭੁਮ੍ਮਂ। ਪਞ੍ਞਾਤਿ ਕਙ੍ਖਾવਿਤਰਣવਿਸੁਦ੍ਧਿਸਙ੍ਖਾਤਾ ਪਕਾਰਤੋ ਜਾਨਨਾ। ਧਮ੍ਮਟ੍ਠਿਤਿਞਾਣਨ੍ਤਿ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਫਲਧਮ੍ਮਾ ਤਦਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯਾਤਿ ਠਿਤਿ, ਕਾਰਣਂ, ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਠਿਤਿ ਧਮ੍ਮਟ੍ਠਿਤਿ, ਧਮ੍ਮਟ੍ਠਿਤਿਯਾ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਟ੍ਠਿਤਿਞਾਣਂ, ਪਚ੍ਚਯਞਾਣਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ, ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦਾવਬੋਧੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਕਾਮਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਪਚ੍ਚਯਪਰਿਗ੍ਗਹੇ ਪਞ੍ਞਾਯੇવ ਧਮ੍ਮਟ੍ਠਿਤਿਞਾਣਂ, ਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ ਪਨ ਅਦਿਟ੍ਠੇਸੁ ਅવਿਜ੍ਜਾਯ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਦਟ੍ਠੁਨ੍ਤਿ ‘‘ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਹੇਤੁਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ’’ਤਿ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਧਮ੍ਮਾਨਮ੍ਪਿ ਗਹਣਂ ਕਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਉਭੋਪੇਤੇ ਹੇਤੁਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਤਿ ਇਦਂ ਪਨ ਉਭਿਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਕਾਮਤਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਦਞ੍ਚ ਧਮ੍ਮਟ੍ਠਿਤਿਞਾਣਂ ਯਸ੍ਮਾ ਅਦ੍ਧਤ੍ਤਯੇ ਕਙ੍ਖਾਮਲવਿਤਰਣવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਅਤੀਤਮ੍ਪਿ ਅਦ੍ਧਾਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਏਤੇਨ ਨਯੇਨ ਸਬ੍ਬਪਦਾਨਿ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਾਨੀਤਿ ਏਤੇਨ ਨਯੇਨ ‘‘ਅવਿਜ੍ਜਾ ਹੇਤੂ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅવਿਜ੍ਜਾਯਂ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ‘‘ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਹੇਤੁ, વਿਞ੍ਞਾਣਂ ਹੇਤੁਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਸਬ੍ਬਪਦਾਨਿ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਾਨਿ।
Idāni yvāyaṃ saṃsāracakkaṃ dassentena ‘‘kāmabhave avijjā kāmabhave saṅkhārānaṃ paccayo hotī’’tiādinā avijjādīnaṃ paccayabhāvo saṅkhārādīnaṃ paccayuppannabhāvo ca dassito, tameva paṭisambhidāmaggapāḷiṃ ānetvā nigamanavasena dassento ‘‘evamaya’’ntiādimāha. Tattha yathā saṅkhārā hetunibbattā, evaṃ avijjāpi kāmāsavādinā sahetukā evāti āha ‘‘ubhopete hetusamuppannā’’ti. Paccayapariggaheti nāmarūpassa paccayānaṃ avijjādīnaṃ paricchijja gahaṇe. Nipphādetabbe bhummaṃ. Paññāti kaṅkhāvitaraṇavisuddhisaṅkhātā pakārato jānanā. Dhammaṭṭhitiñāṇanti tiṭṭhanti ettha phaladhammā tadāyattavuttitāyāti ṭhiti, kāraṇaṃ, dhammānaṃ ṭhiti dhammaṭṭhiti, dhammaṭṭhitiyā ñāṇaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, paccayañāṇanti attho, paṭiccasamuppādāvabodhoti vuttaṃ hoti. Kāmañcettha paccayapariggahe paññāyeva dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, saṅkhāresu pana adiṭṭhesu avijjāya saṅkhārānaṃ paccayabhāvo na sakkā daṭṭhunti ‘‘saṅkhārā hetusamuppannā’’ti paccayuppannadhammānampi gahaṇaṃ katanti veditabbaṃ. Ubhopete hetusamuppannāti idaṃ pana ubhinnampi paccayuppannabhāvaṃ dassetukāmatāya vuttaṃ. Idañca dhammaṭṭhitiñāṇaṃ yasmā addhattaye kaṅkhāmalavitaraṇavasena pavattati, tasmā ‘‘atītampi addhāna’’ntiādi vuttaṃ. Etena nayena sabbapadāni vitthāretabbānīti etena nayena ‘‘avijjā hetū’’tiādinā avijjāyaṃ vuttanayena ‘‘saṅkhārā hetu, viññāṇaṃ hetusamuppanna’’ntiādinā sabbapadāni vitthāretabbāni.
ਸਂਖਿਪ੍ਪਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅવਿਜ੍ਜਾਦਯੋ વਿਞ੍ਞਾਣਾਦਯੋ ਚਾਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪੋ, ਹੇਤੁ વਿਪਾਕੋ ਚ। ਅਥ વਾ ਹੇਤੁવਿਪਾਕੋਤਿ ਸਂਖਿਪ੍ਪਤੀਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪੋ, ਅવਿਜ੍ਜਾਦਯੋ વਿਞ੍ਞਾਣਾਦਯੋ ਚ। ਸਙ੍ਖੇਪਭਾવਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਪਨ ਏਕવਚਨਂ ਕਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ । ਤੇ ਪਨ ਸਙ੍ਖੇਪਾ ਅਤੀਤੇ ਹੇਤੁ, ਏਤਰਹਿ વਿਪਾਕੋ, ਏਤਰਹਿ ਹੇਤੁ, ਆਯਤਿਂ વਿਪਾਕੋਤਿ ਏવਂ ਕਾਲવਿਭਾਗੇਨ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਜਾਤਾ, ਤੇਨਾਹ ‘‘ਪੁਰਿਮਸਙ੍ਖੇਪੋ ਚੇਤ੍ਥ ਅਤੀਤੋ ਅਦ੍ਧਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਅਦ੍ਧਾਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਤਣ੍ਹੁਪਾਦਾਨਭવਾ ਗਹਿਤਾવ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅવਿਜ੍ਜਾਗਹਣੇਨ ਕਿਲੇਸਭਾવਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਤਣ੍ਹੁਪਾਦਾਨਾ ਗਹਿਤਾ, ਸਙ੍ਖਾਰਗ੍ਗਹਣੇਨ ਕਮ੍ਮਭਾવਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਭવੋ ਗਹਿਤੋ, ਅવਿਜ੍ਜਾਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਤੇਹਿ વਿਨਾ ਸਕਿਚ੍ਚਾਕਰਣਤੋ ਚ ਤਣ੍ਹੁਪਾਦਾਨਭવਾ ਗਹਿਤਾવ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਅਥ વਾ ਅવਿਦ੍વਾ ਪਰਿਤਸ੍ਸਤਿ, ਪਰਿਤਸਿਤੋ ਉਪਾਦਿਯਤਿ, ਤਸ੍ਸੁਪਾਦਾਨਪਚ੍ਚਯਾ ਭવੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਣ੍ਹੁਪਾਦਾਨਭવਾਪਿ ਗਹਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਚ વੁਤ੍ਤਂ –
Saṃkhippanti ettha avijjādayo viññāṇādayo cāti saṅkhepo, hetu vipāko ca. Atha vā hetuvipākoti saṃkhippatīti saṅkhepo, avijjādayo viññāṇādayo ca. Saṅkhepabhāvasāmaññena pana ekavacanaṃ katanti daṭṭhabbaṃ . Te pana saṅkhepā atīte hetu, etarahi vipāko, etarahi hetu, āyatiṃ vipākoti evaṃ kālavibhāgena cattāro jātā, tenāha ‘‘purimasaṅkhepo cettha atīto addhā’’tiādi. Paccuppanno addhāti sambandho. Taṇhupādānabhavā gahitāva hontīti ettha avijjāgahaṇena kilesabhāvasāmaññato taṇhupādānā gahitā, saṅkhāraggahaṇena kammabhāvasāmaññato bhavo gahito, avijjāsaṅkhārānaṃ tehi vinā sakiccākaraṇato ca taṇhupādānabhavā gahitāva honti. Atha vā avidvā paritassati, paritasito upādiyati, tassupādānapaccayā bhavo, tasmā taṇhupādānabhavāpi gahitā honti. Tathā ca vuttaṃ –
‘‘ਪੁਰਿਮਕਮ੍ਮਭવਸ੍ਮਿਂ ਮੋਹੋ ਅવਿਜ੍ਜਾ, ਆਯੂਹਨਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾ। ਨਿਕਨ੍ਤਿ ਤਣ੍ਹਾ, ਉਪਗਮਨਂ ਉਪਾਦਾਨਂ, ਚੇਤਨਾ ਭવੋ, ਇਤਿ ਇਮੇ ਪਞ੍ਚ ਧਮ੍ਮਾ ਪੁਰਿਮਕਮ੍ਮਭવਸ੍ਮਿਂ ਇਧ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਯਾ ਪਚ੍ਚਯਾ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੪੭)।
‘‘Purimakammabhavasmiṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā. Nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo, iti ime pañca dhammā purimakammabhavasmiṃ idha paṭisandhiyā paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47).
ਤਤ੍ਥ (વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨੪੨; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੪੭) ਪੁਰਿਮਕਮ੍ਮਭવਸ੍ਮਿਨ੍ਤਿ ਪੁਰਿਮੇ ਕਮ੍ਮਭવੇ, ਅਤੀਤਜਾਤਿਯਂ ਕਮ੍ਮਭવੇ ਕਰਿਯਮਾਨੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮੋਹੋ ਅવਿਜ੍ਜਾਤਿ ਯੋ ਤਦਾ ਦੁਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਮੋਹੋ ਯੇਨ ਮੂਲ਼੍ਹੋ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਤਿ, ਸਾ ਅવਿਜ੍ਜਾ। ਆਯੂਹਨਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾਤਿ ਤਂ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਤੋ ਯਾ ਪੁਰਿਮਚੇਤਨਾਯੋ, ਯਥਾ ‘‘ਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤ੍વਾ ਮਾਸਮ੍ਪਿ ਸਂવਚ੍ਛਰਮ੍ਪਿ ਦਾਨੂਪਕਰਣਾਨਿ ਸਜ੍ਜੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਪੁਰਿਮਚੇਤਨਾਯੋ, ਪਟਿਗ੍ਗਾਹਕਾਨਂ ਪਨ ਹਤ੍ਥੇ ਦਕ੍ਖਿਣਂ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪਯਤੋ ਚੇਤਨਾ ਭવੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਏਕਾવਜ੍ਜਨੇਸੁ વਾ ਛਸੁ ਜવਨੇਸੁ ਚੇਤਨਾ ਆਯੂਹਨਸਙ੍ਖਾਰਾ ਨਾਮ, ਸਤ੍ਤਮਾ ਭવੋ। ਯਾ ਕਾਚਿ વਾ ਪਨ ਚੇਤਨਾ ਭવੋ, ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਆਯੂਹਨਸਙ੍ਖਾਰਾ ਨਾਮ। ਨਿਕਨ੍ਤਿ ਤਣ੍ਹਾਤਿ ਯਾ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਨ੍ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਫਲੇ ਉਪਪਤ੍ਤਿਭવੇ ਨਿਕਾਮਨਾ ਪਤ੍ਥਨਾ, ਸਾ ਤਣ੍ਹਾ ਨਾਮ। ਉਪਗਮਨਂ ਉਪਾਦਾਨਨ੍ਤਿ ਯਂ ਕਮ੍ਮਭવਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯਭੂਤਂ ‘‘ਇਦਂ ਕਤ੍વਾ ਅਸੁਕਸ੍ਮਿਂ ਨਾਮ ਠਾਨੇ ਕਾਮੇ ਸੇવਿਸ੍ਸਾਮਿ ਉਚ੍ਛਿਜ੍ਜਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਪવਤ੍ਤਂ ਉਪਗਮਨਂ ਗਹਣਂ ਪਰਾਮਸਨਂ, ਇਦਂ ਉਪਾਦਾਨਂ ਨਾਮ। ਚੇਤਨਾ ਭવੋਤਿ ‘‘ਤਂ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਤੋ ਯਾ ਪੁਰਿਮਾ ਚੇਤਨਾਯੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤੇਸੁ ਤੀਸੁ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇਸੁ ਯਾ ਚੇਤਨਾ ਭવੋਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਸਾ ਚੇਤਨਾ ਭવੋਤਿ ਏવਮਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Tattha (vibha. aṭṭha. 242; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.47) purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kariyamāneti attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho yena mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ kammaṃ karoto yā purimacetanāyo, yathā ‘‘dānaṃ dassāmī’’ti cittaṃ uppādetvā māsampi saṃvaccharampi dānūpakaraṇāni sajjentassa uppannā purimacetanāyo, paṭiggāhakānaṃ pana hatthe dakkhiṇaṃ patiṭṭhāpayato cetanā bhavoti vuccati. Ekāvajjanesu vā chasu javanesu cetanā āyūhanasaṅkhārā nāma, sattamā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, sampayuttā āyūhanasaṅkhārā nāma. Nikanti taṇhāti yā kammaṃ karontassa tassa phale upapattibhave nikāmanā patthanā, sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ kammabhavassa paccayabhūtaṃ ‘‘idaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmi ucchijjissāmī’’tiādinā nayena pavattaṃ upagamanaṃ gahaṇaṃ parāmasanaṃ, idaṃ upādānaṃ nāma. Cetanā bhavoti ‘‘taṃ kammaṃ karoto yā purimā cetanāyo’’tiādinā heṭṭhā vuttesu tīsu atthavikappesu yā cetanā bhavoti vuttā, sā cetanā bhavoti evamattho veditabbo.
ਇਦਾਨਿ ਸਬ੍ਬੇਪੇਤੇ ਅવਿਜ੍ਜਾਦਯੋ ਧਮ੍ਮੇ ਦ੍વੀਹਿ વਟ੍ਟੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਕਾਮੋ ਆਹ ‘‘ਇਮੇ ਪਞ੍ਚ ਧਮ੍ਮਾ ਅਤੀਤੇ ਕਮ੍ਮવਟ੍ਟ’’ਨ੍ਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯਤੋ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਭવੋ ਚ ਕਮ੍ਮਂ, ਅવਿਜ੍ਜਾਦਯੋ ਪਨ ਕਮ੍ਮਸਹਾਯਤਾਯ ਕਮ੍ਮਸਰਿਕ੍ਖਕਾ ਤਦੁਪਕਾਰਕਾ ਚਾਤਿ ਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਅવਿਜ੍ਜਾਦਯੋ ਹਿ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਤਾਯ ਕਮ੍ਮਸਰਿਕ੍ਖਕਾ ਸਹਜਾਤਕੋਟਿਯਾ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਕੋਟਿਯਾ ਚ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਚ ਉਪਕਾਰਕਾ। ਕਮ੍ਮਮੇવ ਚ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ ਹੁਤ੍વਾ ਪੁਨਪ੍ਪੁਨਂ ਪਰਿવਤ੍ਤਨਟ੍ਠੇਨ ਕਮ੍ਮવਟ੍ਟਂ। વਿਞ੍ਞਾਣਾਦਯੋ ਪਞ੍ਚਾਤਿ વਿਞ੍ਞਾਣਾਦਯੋ વੇਦਨਾਪਰਿਯਨ੍ਤਾ ਪਞ੍ਚ ਏਤਰਹਿ ਇਦਾਨਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਤਭਾવੇਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਅવਿਜ੍ਜਾਸਙ੍ਖਾਰਾ ਗਹਿਤਾવ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਪੁਬ੍ਬੇ વਿਯ ਕਿਲੇਸਕਮ੍ਮਭਾવਸਾਮਞ੍ਞਤੋ ਤਣ੍ਹੁਪਾਦਾਨਗ੍ਗਹਣੇਨ ਅવਿਜ੍ਜਾ ਗਹਿਤਾ, ਭવਗ੍ਗਹਣੇਨ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਗਹਿਤਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਅਥ વਾ ਭવੇ ਗਹਿਤੇ ਤਸ੍ਸ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗਾ ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ વਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਗਹਿਤਾવ ਹੋਨ੍ਤਿ , ਤਣ੍ਹੁਪਾਦਾਨਗ੍ਗਹਣੇਨ ਚ ਤਂਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਯਾਯ વਾ ਮੂਲ਼੍ਹੋ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਤਿ, ਸਾ ਅવਿਜ੍ਜਾવ ਹੋਤੀਤਿ ਤਣ੍ਹੁਪਾਦਾਨਭવਗ੍ਗਹਣੇਨ ਅવਿਜ੍ਜਾਸਙ੍ਖਾਰਾ ਗਹਿਤਾવ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤੇਨੇવ વੁਤ੍ਤਂ –
Idāni sabbepete avijjādayo dhamme dvīhi vaṭṭehi saṅgahetvā dassetukāmo āha ‘‘ime pañca dhammā atīte kammavaṭṭa’’nti. Ettha ca nippariyāyato saṅkhārā bhavo ca kammaṃ, avijjādayo pana kammasahāyatāya kammasarikkhakā tadupakārakā cāti kammanti vuttā. Avijjādayo hi vipākadhammadhammatāya kammasarikkhakā sahajātakoṭiyā upanissayakoṭiyā ca kammassa ca upakārakā. Kammameva ca aññamaññasambandhaṃ hutvā punappunaṃ parivattanaṭṭhena kammavaṭṭaṃ. Viññāṇādayo pañcāti viññāṇādayo vedanāpariyantā pañca etarahi idāni imasmiṃ attabhāveti vuttaṃ hoti. Avijjāsaṅkhārā gahitāva hontīti etthāpi pubbe viya kilesakammabhāvasāmaññato taṇhupādānaggahaṇena avijjā gahitā, bhavaggahaṇena saṅkhārā gahitāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā bhave gahite tassa pubbabhāgā taṃsampayuttā vā saṅkhārā gahitāva honti , taṇhupādānaggahaṇena ca taṃsampayuttā yāya vā mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjāva hotīti taṇhupādānabhavaggahaṇena avijjāsaṅkhārā gahitāva honti. Teneva vuttaṃ –
‘‘ਇਧ ਪਰਿਪਕ੍ਕਤ੍ਤਾ ਆਯਤਨਾਨਂ ਮੋਹੋ ਅવਿਜ੍ਜਾ, ਆਯੂਹਨਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾ, ਨਿਕਨ੍ਤਿ ਤਣ੍ਹਾ, ਉਪਗਮਨਂ ਉਪਾਦਾਨਂ, ਚੇਤਨਾ ਭવੋ, ਇਤਿ ਇਮੇ ਪਞ੍ਚ ਧਮ੍ਮਾ ਇਧ ਕਮ੍ਮਭવਸ੍ਮਿਂ ਆਯਤਿਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਯਾ ਪਚ੍ਚਯਾ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੪੭)।
‘‘Idha paripakkattā āyatanānaṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo, iti ime pañca dhammā idha kammabhavasmiṃ āyatiṃ paṭisandhiyā paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47).
ਤਤ੍ਥ ਇਧ ਪਰਿਪਕ੍ਕਤ੍ਤਾ ਆਯਤਨਾਨਨ੍ਤਿ ਪਰਿਪਕ੍ਕਾਯਤਨਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮਕਰਣਕਾਲੇ ਸਮ੍ਮੋਹੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ। ਸੇਸਂ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯਮੇવ।
Tattha idha paripakkattā āyatanānanti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle sammoho dassito. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayameva.
વਿਞ੍ਞਾਣਨਾਮਰੂਪਸਲ਼ਾਯਤਨਫਸ੍ਸવੇਦਨਾਨਂ ਜਾਤਿਜਰਾਭਙ੍ਗਾવਤ੍ਥਾ ਜਾਤਿਜਰਾਮਰਣਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਅવਤ੍ਥਾਨਂ ਗਹਣੇਨ ਅવਤ੍ਥਾવਨ੍ਤਾ ਗਹਿਤਾવ ਹੋਨ੍ਤਿ ਤਦવਿਨਾਭਾવਤੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਜਾਤਿਜਰਾਮਰਣਾਪਦੇਸੇਨ વਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਤ੍ਤਾ’’ਤਿ। ਅਪਦੇਸੇਨਾਤਿ ਜਾਤਿਜਰਾਮਰਣਾਨਂ ਕਥਨੇਨ। ਇਮੇਤਿ વਿਞ੍ਞਾਣਾਦਯੋ। ਆਯਤਿਂ વਿਪਾਕવਟ੍ਟਨ੍ਤਿ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਹੇਤੁਤੋ ਭਾવੀਨਂ ਅਨਾਗਤਾਨਂ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ। ਤੇਤਿ ਅવਿਜ੍ਜਾਦਯੋ। ਆਕਾਰਤੋਤਿ ਸਰੂਪਤੋ ਅવੁਤ੍ਤਾਪਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਙ੍ਗਹੇ ਆਕਿਰੀਯਨ੍ਤਿ ਅવਿਜ੍ਜਾਸਙ੍ਖਾਰਾਦਿਗ੍ਗਹਣੇਹਿ ਪਕਾਸੀਯਨ੍ਤੀਤਿ ਆਕਾਰਾ, ਅਤੀਤਹੇਤੁਆਦੀਨਂ વਾ ਪਕਾਰਾ ਆਕਾਰਾ । ਤਤੋ ਆਕਾਰਤੋ। વੀਸਤਿવਿਧਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤੀਤੇ ਹੇਤੁਪਞ੍ਚਕਾਦਿਭੇਦਤੋ વੀਸਤਿવਿਧਾ ਹੋਨ੍ਤਿ।
Viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanānaṃ jātijarābhaṅgāvatthā jātijarāmaraṇanti vuttāti avatthānaṃ gahaṇena avatthāvantā gahitāva honti tadavinābhāvatoti āha ‘‘jātijarāmaraṇāpadesena viññāṇādīnaṃ niddiṭṭhattā’’ti. Apadesenāti jātijarāmaraṇānaṃ kathanena. Imeti viññāṇādayo. Āyatiṃ vipākavaṭṭanti paccuppannahetuto bhāvīnaṃ anāgatānaṃ gahitattā. Teti avijjādayo. Ākāratoti sarūpato avuttāpi tasmiṃ tasmiṃ saṅgahe ākirīyanti avijjāsaṅkhārādiggahaṇehi pakāsīyantīti ākārā, atītahetuādīnaṃ vā pakārā ākārā . Tato ākārato. Vīsatividhā hontīti atīte hetupañcakādibhedato vīsatividhā honti.
ਸਙ੍ਖਾਰવਿਞ੍ਞਾਣਾਨਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਅਨ੍ਤਰਾ ਏਕੋ ਸਨ੍ਧੀਤਿ ਹੇਤੁਤੋ ਫਲਸ੍ਸ ਅવਿਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ ਹੇਤੁਫਲਸ੍ਸ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਭੂਤੋ ਏਕੋ ਸਨ੍ਧਿ, ਤਥਾ ਭવਜਾਤੀਨਮਨ੍ਤਰਾ। વੇਦਨਾਤਣ੍ਹਾਨਮਨ੍ਤਰਾ ਪਨ ਫਲਤੋ ਹੇਤੁਨੋ ਅવਿਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ ਫਲਹੇਤੁਸਮ੍ਬਨ੍ਧਭੂਤੋ ਏਕੋ ਸਨ੍ਧਿ। ਫਲਭੂਤੋਪਿ ਹਿ ਧਮ੍ਮੋ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਹੇਤੁਸਭਾવਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤੀਤਿ।
Saṅkhāraviññāṇānañcettha antarā eko sandhīti hetuto phalassa avicchedappavattibhāvato hetuphalassa sambandhabhūto eko sandhi, tathā bhavajātīnamantarā. Vedanātaṇhānamantarā pana phalato hetuno avicchedappavattibhāvato phalahetusambandhabhūto eko sandhi. Phalabhūtopi hi dhammo aññassa hetusabhāvassa dhammassa paccayo hotīti.
ਇਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਪਰਾਮਸਨਂ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਚਤੁਸਙ੍ਖੇਪ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਸਬ੍ਬਾਕਾਰਤੋਤਿ ਇਧ વੁਤ੍ਤੇਹਿ ਚ ਅવੁਤ੍ਤੇਹਿ ਚ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦવਿਭਙ੍ਗੇ ਅਨਨ੍ਤਨਯਸਮਨ੍ਤਪਟ੍ਠਾਨਾਦੀਸੁ ਚ ਆਗਤੇਹਿ ਸਬ੍ਬੇਹਿ ਆਕਾਰੇਹਿ। ਜਾਨਾਤੀਤਿ ਅવਬੁਜ੍ਝਤਿ। ਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸਨਭੂਤੇਨ ਞਾਣਚਕ੍ਖੁਨਾ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਪਸ੍ਸਤਿ। ਅਞ੍ਞਾਤਿ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤੀਤਿ ਤੇਸਂਯੇવ વੇવਚਨਂ। ਤਨ੍ਤਿ ਤਂ ਜਾਨਨਂ। ਞਾਤਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਯਥਾਸਭਾવਤੋ ਜਾਨਨਟ੍ਠੇਨ। ਪਜਾਨਨਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦੀਹਿ ਪਕਾਰੇਹਿ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨਟ੍ਠੇਨ।
Itīti vuttappakāraparāmasanaṃ. Tenāha ‘‘catusaṅkhepa’’ntiādi. Sabbākāratoti idha vuttehi ca avuttehi ca paṭiccasamuppādavibhaṅge anantanayasamantapaṭṭhānādīsu ca āgatehi sabbehi ākārehi. Jānātīti avabujjhati. Passatīti dassanabhūtena ñāṇacakkhunā paccakkhato passati. Aññāti paṭivijjhatīti tesaṃyeva vevacanaṃ. Tanti taṃ jānanaṃ. Ñātaṭṭhenāti yathāsabhāvato jānanaṭṭhena. Pajānanaṭṭhenāti aniccādīhi pakārehi paṭivijjhanaṭṭhena.
ਇਦਾਨਿ ਯਦਤ੍ਥਮਿਦਂ ਭવਚਕ੍ਕਂ ਇਧਾਨੀਤਂ, ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਇਮਿਨਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਤੇ ਧਮ੍ਮੇਤਿ ਤੇ ਅવਿਜ੍ਜਾਦਿਕੇ ਧਮ੍ਮੇ। ਯਥਾਭੂਤਂ ਞਤ੍વਾਤਿ ਮਹਾવਜਿਰਞਾਣੇਨ ਯਾਥਾવਤੋ ਜਾਨਿਤ੍વਾ। ਨਿਬ੍ਬਿਨ੍ਦਨ੍ਤੋਤਿ ਬਲવવਿਪਸ੍ਸਨਾਯ ਨਿਬ੍ਬਿਨ੍ਦਨ੍ਤੋ। વਿਰਜ੍ਜਨ੍ਤੋ વਿਮੁਚ੍ਚਨ੍ਤੋਤਿ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੇਹਿ વਿਰਜ੍ਜਨ੍ਤੋ વਿਮੁਚ੍ਚਨ੍ਤੋ। ਅਰੇ ਹਨੀਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਤਤ੍ਥ ਯਦਾ ਭਗવਾ વਿਰਜ੍ਜਤਿ વਿਮੁਚ੍ਚਤਿ, ਤਦਾ ਅਰੇ ਹਨਤਿ ਨਾਮ। ਤਤੋ ਪਰਂ ਪਨ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਕ੍ਖਣਂ ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਹਨਿ વਿਹਨਿ વਿਦ੍ਧਂਸੇਸੀ’’ਤਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਅਰਾਨਂ ਹਤਤ੍ਤਾ ਅਰਹਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਇਮਿਨਾਪਿ ਪਕਾਰੇਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸਂਸਾਰਚਕ੍ਕਸ੍ਸ ਸਙ੍ਖਾਰਾਦਿਅਰਾਨਂ ਹਤਤ੍ਤਾ ਅਰਹਂ। ਏਤ੍ਥੇਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Idāni yadatthamidaṃ bhavacakkaṃ idhānītaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘iminā’’tiādi vuttaṃ. Tattha te dhammeti te avijjādike dhamme. Yathābhūtaṃ ñatvāti mahāvajirañāṇena yāthāvato jānitvā. Nibbindantoti balavavipassanāya nibbindanto. Virajjanto vimuccantoti ariyamaggehi virajjanto vimuccanto. Are hanīti sambandho. Tattha yadā bhagavā virajjati vimuccati, tadā are hanati nāma. Tato paraṃ pana abhisambuddhakkhaṇaṃ gahetvā vuttaṃ ‘‘hani vihani viddhaṃsesī’’ti. Evampi arānaṃ hatattā arahanti evaṃ imināpi pakārena yathāvuttasaṃsāracakkassa saṅkhārādiarānaṃ hatattā arahaṃ. Etthedaṃ vuccati –
‘‘ਅਰਾ ਸਂਸਾਰਚਕ੍ਕਸ੍ਸ, ਹਤਾ ਞਾਣਾਸਿਨਾ ਯਤੋ।
‘‘Arā saṃsāracakkassa, hatā ñāṇāsinā yato;
ਲੋਕਨਾਥੇਨ ਤੇਨੇਸ, ਅਰਹਨ੍ਤਿ ਪવੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੨੮)।
Lokanāthena tenesa, arahanti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 1.128);
ਅਗ੍ਗਦਕ੍ਖਿਣੇਯ੍ਯਤ੍ਤਾਤਿ ਉਤ੍ਤਮਦਕ੍ਖਿਣੇਯ੍ਯਭਾવਤੋ। ਚਕ੍ਕવਤ੍ਤਿਨੋ ਅਚੇਤਨੇ ਚਕ੍ਕਰਤਨੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇ ਤਤ੍ਥੇવ ਲੋਕੋ ਪੂਜਂ ਕਰੋਤਿ, ਅਞ੍ਞਤ੍ਥ ਪੂਜਾવਿਸੇਸਾ ਪਚ੍ਛਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਕਿਮਙ੍ਗਂ ਪਨ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇ ਤਥਾਗਤੇ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ‘‘ਏਕੇਕਂ ਧਮ੍ਮਕ੍ਖਨ੍ਧਂ ਏਕੇਕવਿਹਾਰੇਨ ਪੂਜੇਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇਪਿ ਸਤ੍ਥਾਰਂਯੇવ ਉਦ੍ਦਿਸ੍ਸ ਕਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਭਗવਨ੍ਤਂ ਉਦ੍ਦਿਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਕੋ ਪਨ વਾਦੋ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਪੂਜਾવਿਸੇਸਾਨਨ੍ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਤੋ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਅਮਹੇਸਕ੍ਖੇਹਿ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸੇਹਿ ਕਰਿਯਮਾਨਾਨਂ ਨਾਤਿਉਲ਼ਾਰਾਨਂ ਪੂਜਾવਿਸੇਸਾਨਂ ਅਰਹਭਾવੇ ਕਾ ਨਾਮ ਕਥਾ। ਪਚ੍ਚਯਾਦੀਨਂ ਅਰਹਤ੍ਤਾਪਿ ਅਰਹਨ੍ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਚੀવਰਾਦਿਪਚ੍ਚਯਾਨਂ ਪੂਜਾવਿਸੇਸਸ੍ਸ ਚ ਅਗ੍ਗਦਕ੍ਖਿਣੇਯ੍ਯਭਾવੇਨ ਅਨੁਚ੍ਛવਿਕਤ੍ਤਾਪਿ ਅਰਹਂ। ਇਮਸ੍ਸਪਿ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਸੁਖਗ੍ਗਹਣਤ੍ਥਂ ਇਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Aggadakkhiṇeyyattāti uttamadakkhiṇeyyabhāvato. Cakkavattino acetane cakkaratane uppanne tattheva loko pūjaṃ karoti, aññattha pūjāvisesā pacchijjanti, kimaṅgaṃ pana sammāsambuddhe uppanneti dassento ‘‘uppannetathāgate’’tiādimāha. ‘‘Ekekaṃ dhammakkhandhaṃ ekekavihārena pūjessāmī’’ti vuttepi satthāraṃyeva uddissa katattā ‘‘bhagavantaṃ uddissā’’tiādi vuttaṃ. Ko pana vādo aññesaṃ pūjāvisesānanti yathāvuttato aññesaṃ amahesakkhehi devamanussehi kariyamānānaṃ nātiuḷārānaṃ pūjāvisesānaṃ arahabhāve kā nāma kathā. Paccayādīnaṃ arahattāpi arahanti yathāvuttacīvarādipaccayānaṃ pūjāvisesassa ca aggadakkhiṇeyyabhāvena anucchavikattāpi arahaṃ. Imassapi atthassa sukhaggahaṇatthaṃ idaṃ vuccati –
‘‘ਪੂਜਾવਿਸੇਸਂ ਸਹ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ,
‘‘Pūjāvisesaṃ saha paccayehi,
ਯਸ੍ਮਾ ਅਯਂ ਅਰਹਤਿ ਲੋਕਨਾਥੋ।
Yasmā ayaṃ arahati lokanātho;
ਅਤ੍ਥਾਨੁਰੂਪਂ ਅਰਹਨ੍ਤਿ ਲੋਕੇ,
Atthānurūpaṃ arahanti loke,
ਤਸ੍ਮਾ ਜਿਨੋ ਅਰਹਤਿ ਨਾਮਮੇਤ’’ਨ੍ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੨੯)।
Tasmā jino arahati nāmameta’’nti. (visuddhi. 1.129);
ਅਸਿਲੋਕਭਯੇਨਾਤਿ ਅਕਿਤ੍ਤਿਭਯੇਨ, ਅਯਸਭਯੇਨ ਗਰਹਾਭਯੇਨਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਰਹੋ ਪਾਪਂ ਕਰੋਨ੍ਤੀਤਿ ‘‘ਮਾ ਨਂ ਕੋਚਿ ਜਞ੍ਞਾ’’ਤਿ ਰਹਸਿ ਪਾਪਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ। ਏવਮੇਸ ਨ ਕਦਾਚਿ ਕਰੋਤੀਤਿ ਏਸ ਭਗવਾ ਪਾਪਹੇਤੂਨਂ ਬੋਧਿਮਣ੍ਡੇਯੇવ ਸੁਪ੍ਪਹੀਨਤ੍ਤਾ ਕਦਾਚਿਪਿ ਏવਂ ਨ ਕਰੋਤਿ। ਹੋਤਿ ਚੇਤ੍ਥ –
Asilokabhayenāti akittibhayena, ayasabhayena garahābhayenāti vuttaṃ hoti. Raho pāpaṃ karontīti ‘‘mā naṃ koci jaññā’’ti rahasi pāpaṃ karonti. Evamesa na kadāci karotīti esa bhagavā pāpahetūnaṃ bodhimaṇḍeyeva suppahīnattā kadācipi evaṃ na karoti. Hoti cettha –
‘‘ਯਸ੍ਮਾ ਨਤ੍ਥਿ ਰਹੋ ਨਾਮ, ਪਾਪਕਮ੍ਮੇਸੁ ਤਾਦਿਨੋ।
‘‘Yasmā natthi raho nāma, pāpakammesu tādino;
ਰਹਾਭਾવੇਨ ਤੇਨੇਸ, ਅਰਹਂ ਇਤਿ વਿਸ੍ਸੁਤੋ’’ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੩੦)।
Rahābhāvena tenesa, arahaṃ iti vissuto’’ti. (visuddhi. 1.130);
ਇਦਾਨਿ ਸੁਖਗ੍ਗਹਣਤ੍ਥਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਮਤ੍ਥਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਸਙ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਹੋਤਿ ਚੇਤ੍ਥਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਕਿਲੇਸਾਰੀਨ ਸੋ ਮੁਨੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਗਾਥਾਬਨ੍ਧਸੁਖਤ੍ਥਂ ਨਿਗ੍ਗਹੀਤਲੋਪੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ, ਕਿਲੇਸਾਰੀਨਂ ਹਤਤ੍ਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਚ੍ਚਯਾਦੀਨ ਚਾਰਹੋਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਨਿਗ੍ਗਹੀਤਲੋਪੋ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ।
Idāni sukhaggahaṇatthaṃ yathāvuttamatthaṃ sabbampi saṅgahetvā dassento āha ‘‘hoti cetthā’’tiādi. Kilesārīna so munīti ettha gāthābandhasukhatthaṃ niggahītalopo daṭṭhabbo, kilesārīnaṃ hatattāti attho. Paccayādīna cārahoti etthāpi niggahītalopo vuttanayeneva daṭṭhabbo.
ਅਰਹਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਯਮਪਰੋਪਿ ਨਯੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ – ਆਰਕਾਤਿ ਅਰਹਂ, ਸੁવਿਦੂਰਭਾવਤੋ ਇਚ੍ਚੇવ ਅਤ੍ਥੋ। ਕੁਤੋ ਪਨ ਸੁવਿਦੂਰਭਾવਤੋਤਿ? ਯੇ ਅਭਾવਿਤਕਾਯਾ ਅਭਾવਿਤਸੀਲਾ ਅਭਾવਿਤਚਿਤ੍ਤਾ ਅਭਾવਿਤਪਞ੍ਞਾ, ਤਤੋ ਏવ ਅਪ੍ਪਹੀਨਰਾਗਦੋਸਮੋਹਾ ਅਰਿਯਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਕੋવਿਦਾ ਅਰਿਯਧਮ੍ਮੇ ਅવਿਨੀਤਾ ਅਰਿਯਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਦਸ੍ਸਾવਿਨੋ ਅਪ੍ਪਟਿਪਨ੍ਨਾ ਮਿਚ੍ਛਾਪਟਿਪਨ੍ਨਾ ਚ, ਤਤੋ ਸੁવਿਦੂਰਭਾવਤੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ਭਗવਤਾ –
Arahanti ettha ayamaparopi nayo daṭṭhabbo – ārakāti arahaṃ, suvidūrabhāvato icceva attho. Kuto pana suvidūrabhāvatoti? Ye abhāvitakāyā abhāvitasīlā abhāvitacittā abhāvitapaññā, tato eva appahīnarāgadosamohā ariyadhammassa akovidā ariyadhamme avinītā ariyadhammassa adassāvino appaṭipannā micchāpaṭipannā ca, tato suvidūrabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘ਸਙ੍ਘਾਟਿਕਣ੍ਣੇ ਚੇਪਿ ਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਗਹੇਤ੍વਾ ਪਿਟ੍ਠਿਤੋ ਪਿਟ੍ਠਿਤੋ ਅਨੁਬਨ੍ਧੋ ਅਸ੍ਸ ਪਾਦੇ ਪਾਦਂ ਨਿਕ੍ਖਿਪਨ੍ਤੋ, ਸੋ ਚ ਹੋਤਿ ਅਭਿਜ੍ਝਾਲੁ ਕਾਮੇਸੁ ਤਿਬ੍ਬਸਾਰਾਗੋ ਬ੍ਯਾਪਨ੍ਨਚਿਤ੍ਤੋ ਪਦੁਟ੍ਠਮਨਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ ਮੁਟ੍ਠਸ੍ਸਤਿ ਅਸਮ੍ਪਜਾਨੋ ਅਸਮਾਹਿਤੋ વਿਬ੍ਭਨ੍ਤਚਿਤ੍ਤੋ ਪਾਕਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋ, ਅਥ ਖੋ ਸੋ ਆਰਕਾવ ਮਯ੍ਹਂ, ਅਹਞ੍ਚ ਤਸ੍ਸ। ਤਂ ਕਿਸ੍ਸ ਹੇਤੁ? ਧਮ੍ਮਞ੍ਹਿ ਸੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਨ ਪਸ੍ਸਤਿ, ਧਮ੍ਮਂ ਅਪਸ੍ਸਨ੍ਤੋ ਨ ਮਂ ਪਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ (ਇਤਿવੁ॰ ੯੨)।
‘‘Saṅghāṭikaṇṇe cepi me, bhikkhave, bhikkhu gahetvā piṭṭhito piṭṭhito anubandho assa pāde pādaṃ nikkhipanto, so ca hoti abhijjhālu kāmesu tibbasārāgo byāpannacitto paduṭṭhamanasaṅkappo muṭṭhassati asampajāno asamāhito vibbhantacitto pākatindriyo, atha kho so ārakāva mayhaṃ, ahañca tassa. Taṃ kissa hetu? Dhammañhi so, bhikkhave, bhikkhu na passati, dhammaṃ apassanto na maṃ passatī’’ti (itivu. 92).
ਯਥਾવੁਤ੍ਤਪੁਗ੍ਗਲਾ ਹਿ ਸਚੇਪਿ ਸਾਯਂਪਾਤਂ ਸਤ੍ਥੁ ਸਨ੍ਤਿਕਾવਚਰਾવ ਸਿਯੁਂ, ਨ ਤੇ ਤਾવਤਾ ‘‘ਸਤ੍ਥੁ ਸਨ੍ਤਿਕਾ’’ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ, ਤਥਾ ਸਤ੍ਥਾਪਿ ਨੇਸਂ। ਇਤਿ ਅਸਪ੍ਪੁਰਿਸਾਨਂ ਆਰਕਾ ਦੂਰੇਤਿ ਅਰਹਂ। ਤੇਨੇਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Yathāvuttapuggalā hi sacepi sāyaṃpātaṃ satthu santikāvacarāva siyuṃ, na te tāvatā ‘‘satthu santikā’’ti vattabbā, tathā satthāpi nesaṃ. Iti asappurisānaṃ ārakā dūreti arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ਸਮ੍ਮਾ ਨ ਪਟਿਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਯੇ ਨਿਹੀਨਾਸਯਾ ਨਰਾ।
‘‘Sammā na paṭipajjanti, ye nihīnāsayā narā;
ਆਰਕਾ ਤੇਹਿ ਭਗવਾ, ਦੂਰੇ ਤੇਨਾਰਹਂ ਮਤੋ’’ਤਿ॥
Ārakā tehi bhagavā, dūre tenārahaṃ mato’’ti.
ਤਥਾ ਆਰਕਾਤਿ ਅਰਹਂ, ਆਸਨ੍ਨਭਾવਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕੁਤੋ ਪਨ ਆਸਨ੍ਨਭਾવਤੋਤਿ? ਯੇ ਭਾવਿਤਕਾਯਾ ਭਾવਿਤਸੀਲਾ ਭਾવਿਤਚਿਤ੍ਤਾ ਭਾવਿਤਪਞ੍ਞਾ, ਤਤੋ ਏવ ਪਹੀਨਰਾਗਦੋਸਮੋਹਾ ਅਰਿਯਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਕੋવਿਦਾ ਅਰਿਯਧਮ੍ਮੇ ਸੁવਿਨੀਤਾ ਅਰਿਯਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਦਸ੍ਸਾવਿਨੋ ਸਮ੍ਮਾਪਟਿਪਨ੍ਨਾ, ਤਤੋ ਆਸਨ੍ਨਭਾવਤੋ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ਭਗવਤਾ –
Tathā ārakāti arahaṃ, āsannabhāvatoti attho. Kuto pana āsannabhāvatoti? Ye bhāvitakāyā bhāvitasīlā bhāvitacittā bhāvitapaññā, tato eva pahīnarāgadosamohā ariyadhammassa kovidā ariyadhamme suvinītā ariyadhammassa dassāvino sammāpaṭipannā, tato āsannabhāvato. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –
‘‘ਯੋਜਨਸਤੇ ਚੇਪਿ ਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਭਿਕ੍ਖੁ વਿਹਰੇਯ੍ਯ, ਸੋ ਚ ਹੋਤਿ ਅਨਭਿਜ੍ਝਾਲੁ ਕਾਮੇਸੁ ਨ ਤਿਬ੍ਬਸਾਰਾਗੋ ਅਬ੍ਯਾਪਨ੍ਨਚਿਤ੍ਤੋ ਅਪਦੁਟ੍ਠਮਨਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ ਉਪਟ੍ਠਿਤਸ੍ਸਤਿ ਸਮ੍ਪਜਾਨੋ ਸਮਾਹਿਤੋ ਏਕਗ੍ਗਚਿਤ੍ਤੋ ਸਂવੁਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋ, ਅਥ ਖੋ ਸੋ ਸਨ੍ਤਿਕੇવ ਮਯ੍ਹਂ, ਅਹਞ੍ਚ ਤਸ੍ਸ। ਤਂ ਕਿਸ੍ਸ ਹੇਤੁ? ਧਮ੍ਮਞ੍ਹਿ ਸੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਪਸ੍ਸਤਿ, ਧਮ੍ਮਂ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤੋ ਮਂ ਪਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ (ਇਤਿવੁ॰ ੯੨)।
‘‘Yojanasate cepi me, bhikkhave, bhikkhu vihareyya, so ca hoti anabhijjhālu kāmesu na tibbasārāgo abyāpannacitto apaduṭṭhamanasaṅkappo upaṭṭhitassati sampajāno samāhito ekaggacitto saṃvutindriyo, atha kho so santikeva mayhaṃ, ahañca tassa. Taṃ kissa hetu? Dhammañhi so, bhikkhave, bhikkhu passati, dhammaṃ passanto maṃ passatī’’ti (itivu. 92).
ਤਥਾਰੂਪਾ ਹਿ ਪੁਗ੍ਗਲਾ ਸਤ੍ਥੁ ਯੋਜਨਸਤਨ੍ਤਰਿਕਾਪਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਨ ਤਾવਤਾ ਤੇ ‘‘ਸਤ੍ਥੁ ਦੂਰਚਾਰਿਨੋ’’ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ, ਤਥਾ ਸਤ੍ਥਾਪਿ ਨੇਸਂ। ਇਤਿ ਸਪ੍ਪੁਰਿਸਾਨਂ ਆਰਕਾ ਆਸਨ੍ਨੇਤਿ ਅਰਹਂ। ਤੇਨੇਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Tathārūpā hi puggalā satthu yojanasatantarikāpi honti, na tāvatā te ‘‘satthu dūracārino’’ti vattabbā, tathā satthāpi nesaṃ. Iti sappurisānaṃ ārakā āsanneti arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ਯੇ ਸਮ੍ਮਾ ਪਟਿਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਸੁਪ੍ਪਣੀਤਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕਾ।
‘‘Ye sammā paṭipajjanti, suppaṇītādhimuttikā;
ਆਰਕਾ ਤੇਹਿ ਆਸਨ੍ਨੇ, ਤੇਨਾਪਿ ਅਰਹਂ ਜਿਨੋ’’ਤਿ॥
Ārakā tehi āsanne, tenāpi arahaṃ jino’’ti.
ਯੇ ਇਮੇ ਰਾਗਾਦਯੋ ਪਾਪਧਮ੍ਮਾ ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਿਕਮ੍ਪਿ ਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕਮ੍ਪਿ ਅਨਤ੍ਥਂ ਆવਹਨ੍ਤਿ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਗਾਮਿਨਿਯਾ ਪਟਿਪਦਾਯ ਏਕਂਸੇਨੇવ ਉਜੁવਿਪਚ੍ਚਨੀਕਭੂਤਾ ਚ, ਤੇ ਅਤ੍ਤਹਿਤਂ ਪਰਹਿਤਞ੍ਚ ਪਰਿਪੂਰੇਤੁਂ ਸਮ੍ਮਾ ਪਟਿਪਜ੍ਜਨ੍ਤੇਹਿ ਸਾਧੂਹਿ ਦੂਰਤੋ ਰਹਿਤਬ੍ਬਾ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿਤਬ੍ਬਾ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਤਿ ਰਹਾ ਨਾਮ, ਤੇ ਚ ਯਸ੍ਮਾ ਭਗવਤੋ ਬੋਧਿਮੂਲੇਯੇવ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੇਨ ਸਬ੍ਬਸੋ ਪਹੀਨਾ ਸੁਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ। ਯਥਾਹ –
Ye ime rāgādayo pāpadhammā yasmiṃ santāne uppajjanti, tassa diṭṭhadhammikampi samparāyikampi anatthaṃ āvahanti, nibbānagāminiyā paṭipadāya ekaṃseneva ujuvipaccanīkabhūtā ca, te attahitaṃ parahitañca paripūretuṃ sammā paṭipajjantehi sādhūhi dūrato rahitabbā pariccajitabbā pahātabbāti rahā nāma, te ca yasmā bhagavato bodhimūleyeva ariyamaggena sabbaso pahīnā susamucchinnā. Yathāha –
‘‘ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਖੋ, ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣ, ਰਾਗੋ ਪਹੀਨੋ ਦੋਸੋ ਮੋਹੋ, ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਪਾਪਕਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਪਹੀਨਾ ਉਚ੍ਛਿਨ੍ਨਮੂਲਾ ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁਕਤਾ ਅਨਭਾવਂਕਤਾ ਆਯਤਿਂ ਅਨੁਪ੍ਪਾਦਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ (ਪਾਰਾ॰ ੯)।
‘‘Tathāgatassa kho, brāhmaṇa, rāgo pahīno doso moho, sabbepi pāpakā akusalā dhammā pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā’’ti (pārā. 9).
ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਸੋ ਨ ਸਨ੍ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਰਹਾਤਿ ਅਰਹੋਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇ ਓਕਾਰਸ੍ਸ ਸਾਨੁਸਾਰਂ ਅਕਾਰਾਦੇਸਂ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤੇਨੇਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Tasmā sabbaso na santi etassa rahāti arahoti vattabbe okārassa sānusāraṃ akārādesaṃ katvā ‘‘araha’’nti vuttaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ਪਾਪਧਮ੍ਮਾ ਰਹਾ ਨਾਮ, ਸਾਧੂਹਿ ਰਹਿਤਬ੍ਬਤੋ।
‘‘Pāpadhammā rahā nāma, sādhūhi rahitabbato;
ਤੇਸਂ ਸੁਟ੍ਠੁ ਪਹੀਨਤ੍ਤਾ, ਭਗવਾ ਅਰਹਂ ਮਤੋ’’ਤਿ॥
Tesaṃ suṭṭhu pahīnattā, bhagavā arahaṃ mato’’ti.
ਯੇ ਤੇ ਸਬ੍ਬਸੋ ਪਰਿਞ੍ਞਾਤਕ੍ਖਨ੍ਧਾ ਪਹੀਨਕਿਲੇਸਾ ਭਾવਿਤਮਗ੍ਗਾ ਸਚ੍ਛਿਕਤਨਿਰੋਧਾ ਅਰਹਨ੍ਤੋ ਖੀਣਾਸવਾ, ਯੇ ਚ ਸੇਖਾ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤਮਾਨਸਾ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਯੋਗਕ੍ਖੇਮਂ ਪਤ੍ਥਯਮਾਨਾ વਿਹਰਨ੍ਤਿ, ਯੇ ਚ ਪਰਿਸੁਦ੍ਧਪ੍ਪਯੋਗਾ ਕਲ੍ਯਾਣਜ੍ਝਾਸਯਾ ਸਦ੍ਧਾਸੀਲਸੁਤਾਦਿਗੁਣਸਮ੍ਪਨ੍ਨਾ ਪੁਗ੍ਗਲਾ, ਤੇਹਿ ਨ ਰਹਿਤਬ੍ਬੋ ਨ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿਤਬ੍ਬੋ, ਤੇ ਚ ਭਗવਤਾਤਿ ਅਰਹਂ। ਤਥਾ ਹਿ ਅਰਿਯਪੁਗ੍ਗਲਾ ਸਤ੍ਥਾਰਾ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਕਰਣਤੋ ਸਤ੍ਥੁ ਧਮ੍ਮਸਰੀਰੇਨ ਅવਿਰਹਿਤਾવ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਯਥਾਹ ਆਯਸ੍ਮਾ ਪਿਙ੍ਗਿਯੋ –
Ye te sabbaso pariññātakkhandhā pahīnakilesā bhāvitamaggā sacchikatanirodhā arahanto khīṇāsavā, ye ca sekhā appattamānasā anuttaraṃ yogakkhemaṃ patthayamānā viharanti, ye ca parisuddhappayogā kalyāṇajjhāsayā saddhāsīlasutādiguṇasampannā puggalā, tehi na rahitabbo na pariccajitabbo, te ca bhagavatāti arahaṃ. Tathā hi ariyapuggalā satthārā diṭṭhadhammassa paccakkhakaraṇato satthu dhammasarīrena avirahitāva honti. Yathāha āyasmā piṅgiyo –
‘‘ਪਸ੍ਸਾਮਿ ਨਂ ਮਨਸਾ ਚਕ੍ਖੁਨਾવ,
‘‘Passāmi naṃ manasā cakkhunāva,
ਰਤ੍ਤਿਨ੍ਦਿવਂ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣ ਅਪ੍ਪਮਤ੍ਤੋ।
Rattindivaṃ brāhmaṇa appamatto;
ਨਮਸ੍ਸਮਾਨੋ વਿવਸੇਮਿ ਰਤ੍ਤਿਂ,
Namassamāno vivasemi rattiṃ,
ਤੇਨੇવ ਮਞ੍ਞਾਮਿ ਅવਿਪ੍ਪવਾਸਂ॥
Teneva maññāmi avippavāsaṃ.
‘‘ਸਦ੍ਧਾ ਚ ਪੀਤਿ ਚ ਮਨੋ ਸਤਿ ਚ,
‘‘Saddhā ca pīti ca mano sati ca,
ਨਾਪੇਨ੍ਤਿਮੇ ਗੋਤਮਸਾਸਨਮ੍ਹਾ।
Nāpentime gotamasāsanamhā;
ਯਂ ਯਂ ਦਿਸਂ વਜਤਿ ਭੂਰਿਪਞ੍ਞੋ,
Yaṃ yaṃ disaṃ vajati bhūripañño,
ਸ ਤੇਨ ਤੇਨੇવ ਨਤੋਹਮਸ੍ਮੀ’’ਤਿ॥ (ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੧੧੪੮-੧੧੪੯)।
Sa tena teneva natohamasmī’’ti. (su. ni. 1148-1149);
ਤੇਨੇવ ਚ ਤੇ ਅਞ੍ਞਂ ਸਤ੍ਥਾਰਂ ਨ ਉਦ੍ਦਿਸਨ੍ਤਿ। ਯਥਾਹ –
Teneva ca te aññaṃ satthāraṃ na uddisanti. Yathāha –
‘‘ਅਟ੍ਠਾਨਮੇਤਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨવਕਾਸੋ, ਯਂ ਦਿਟ੍ਠਿਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਅਞ੍ਞਂ ਸਤ੍ਥਾਰਂ ਉਦ੍ਦਿਸੇਯ੍ਯ, ਨੇਤਂ ਠਾਨਂ વਿਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੨੮; ਅ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੭੬)।
‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo aññaṃ satthāraṃ uddiseyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (ma. ni. 3.128; a. ni. 1.276).
ਕਲ੍ਯਾਣਪੁਥੁਜ੍ਜਨਾਪਿ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਸਤ੍ਥਰਿ ਨਿਚ੍ਚਲਸਦ੍ਧਾ ਏવ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਇਤਿ ਸੁਪ੍ਪਟਿਪਨ੍ਨੇਹਿ ਪੁਰਿਸવਿਸੇਸੇਹਿ ਅવਿਰਹਿਤਬ੍ਬਤੋ ਤੇਸਞ੍ਚ ਅવਿਰਹਨਤੋ ਨ ਸਨ੍ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਰਹਾ ਪਰਿਚ੍ਚਜਨਕਾ, ਨਤ੍ਥਿ વਾ ਏਤਸ੍ਸ ਰਹਾ ਸਾਧੂਹਿ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿਤਬ੍ਬਤਾਤਿ ਅਰਹਂ। ਤੇਨੇਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Kalyāṇaputhujjanāpi yebhuyyena satthari niccalasaddhā eva honti. Iti suppaṭipannehi purisavisesehi avirahitabbato tesañca avirahanato na santi etassa rahā pariccajanakā, natthi vā etassa rahā sādhūhi pariccajitabbatāti arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ਯੇ ਸਚ੍ਛਿਕਤਸਦ੍ਧਮ੍ਮਾ, ਅਰਿਯਾ ਸੁਦ੍ਧਗੋਚਰਾ।
‘‘Ye sacchikatasaddhammā, ariyā suddhagocarā;
ਨ ਤੇਹਿ ਰਹਿਤੋ ਹੋਤਿ, ਨਾਥੋ ਤੇਨਾਰਹਂ ਮਤੋ’’ਤਿ॥
Na tehi rahito hoti, nātho tenārahaṃ mato’’ti.
ਰਹੋਤਿ ਚ ਗਮਨਂ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਭਗવਤੋ ਚ ਨਾਨਾਗਤੀਸੁ ਪਰਿਬ੍ਭਮਨਸਙ੍ਖਾਤਂ ਸਂਸਾਰੇ ਗਮਨਂ ਨਤ੍ਥਿ ਕਮ੍ਮਕ੍ਖਯਕਰੇਨ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੇਨ ਬੋਧਿਮੂਲੇਯੇવ ਸਬ੍ਬਸੋ ਸਸਮ੍ਭਾਰਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮવਟ੍ਟਸ੍ਸ વਿਦ੍ਧਂਸਿਤਤ੍ਤਾ। ਯਥਾਹ –
Rahoti ca gamanaṃ vuccati, bhagavato ca nānāgatīsu paribbhamanasaṅkhātaṃ saṃsāre gamanaṃ natthi kammakkhayakarena ariyamaggena bodhimūleyeva sabbaso sasambhārassa kammavaṭṭassa viddhaṃsitattā. Yathāha –
‘‘ਯੇਨ ਦੇવੂਪਪਤ੍ਯਸ੍ਸ, ਗਨ੍ਧਬ੍ਬੋ વਾ વਿਹਙ੍ਗਮੋ।
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
ਯਕ੍ਖਤ੍ਤਂ ਯੇਨ ਗਚ੍ਛੇਯ੍ਯਂ, ਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤਞ੍ਚ ਅਬ੍ਬਜੇ।
Yakkhattaṃ yena gaccheyyaṃ, manussattañca abbaje;
ਤੇ ਮਯ੍ਹਂ ਆਸવਾ ਖੀਣਾ, વਿਦ੍ਧਸ੍ਤਾ વਿਨਲ਼ੀਕਤਾ’’ਤਿ॥ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੬)।
Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinaḷīkatā’’ti. (a. ni. 4.36);
ਏવਂ ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ ਰਹੋ ਗਮਨਂ ਗਤੀਸੁ ਪਚ੍ਚਾਜਾਤੀਤਿਪਿ ਅਰਹਂ। ਤੇਨੇਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Evaṃ natthi etassa raho gamanaṃ gatīsu paccājātītipi arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ਰਹੋ વਾ ਗਮਨਂ ਯਸ੍ਸ, ਸਂਸਾਰੇ ਨਤ੍ਥਿ ਸਬ੍ਬਸੋ।
‘‘Raho vā gamanaṃ yassa, saṃsāre natthi sabbaso;
ਪਹੀਨਜਾਤਿਮਰਣੋ, ਅਰਹਂ ਸੁਗਤੋ ਮਤੋ’’ਤਿ॥
Pahīnajātimaraṇo, arahaṃ sugato mato’’ti.
ਪਾਸਂਸਤ੍ਤਾ વਾ ਭਗવਾ ਅਰਹਂ। ਅਕ੍ਖਰਚਿਨ੍ਤਕਾ ਹਿ ਪਸਂਸਾਯਂ ਅਰਹਸਦ੍ਦਂ વਣ੍ਣੇਨ੍ਤਿ। ਪਾਸਂਸਭਾવੋ ਚ ਭਗવਤੋ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਤੋ ਯਥਾਭੁਚ੍ਚਗੁਣਾਧਿਗਤੋ ਸਦੇવਕੇ ਲੋਕੇ ਸੁਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋ। ਤਥਾ ਹੇਸ ਅਨੁਤ੍ਤਰੇਨ ਸੀਲੇਨ ਅਨੁਤ੍ਤਰੇਨ ਸਮਾਧਿਨਾ ਅਨੁਤ੍ਤਰਾਯ ਪਞ੍ਞਾਯ ਅਨੁਤ੍ਤਰਾਯ વਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾ ਅਸਮੋ ਅਸਮਸਮੋ ਅਪ੍ਪਟਿਮੋ ਅਪ੍ਪਟਿਭਾਗੋ ਅਪ੍ਪਟਿਪੁਗ੍ਗਲੋਤਿ ਏવਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਗੁਣੇ વਿਭਜਿਤ੍વਾ વੁਚ੍ਚਮਾਨੇ ਪਣ੍ਡਿਤਪੁਰਿਸੇਹਿ ਦੇવੇਹਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮੇਹਿ ਭਗવਤਾ વਾ ਪਨ ਪਰਿਯੋਸਾਪੇਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਰੂਪੋ। ਇਤਿ ਪਾਸਂਸਤ੍ਤਾਪਿ ਭਗવਾ ਅਰਹਂ। ਤੇਨੇਦਂ વੁਚ੍ਚਤਿ –
Pāsaṃsattā vā bhagavā arahaṃ. Akkharacintakā hi pasaṃsāyaṃ arahasaddaṃ vaṇṇenti. Pāsaṃsabhāvo ca bhagavato anaññasādhāraṇato yathābhuccaguṇādhigato sadevake loke suppatiṭṭhito. Tathā hesa anuttarena sīlena anuttarena samādhinā anuttarāya paññāya anuttarāya vimuttiyā asamo asamasamo appaṭimo appaṭibhāgo appaṭipuggaloti evaṃ tasmiṃ tasmiṃ guṇe vibhajitvā vuccamāne paṇḍitapurisehi devehi brahmehi bhagavatā vā pana pariyosāpetuṃ asakkuṇeyyarūpo. Iti pāsaṃsattāpi bhagavā arahaṃ. Tenedaṃ vuccati –
‘‘ਗੁਣੇਹਿ ਸਦਿਸੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਯਸ੍ਮਾ ਲੋਕੇ ਸਦੇવਕੇ।
‘‘Guṇehi sadiso natthi, yasmā loke sadevake;
ਤਸ੍ਮਾ ਪਾਸਂਸਿਯਤ੍ਤਾਪਿ, ਅਰਹਂ ਦ੍વਿਪਦੁਤ੍ਤਮੋ’’ਤਿ॥
Tasmā pāsaṃsiyattāpi, arahaṃ dvipaduttamo’’ti.
ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਗਹવਸੇਨ ਪਨ –
Sabbasaṅgahavasena pana –
ਆਰਕਾ ਮਨ੍ਦਬੁਦ੍ਧੀਨਂ, ਆਰਕਾ ਚ વਿਜਾਨਤਂ।
Ārakā mandabuddhīnaṃ, ārakā ca vijānataṃ;
ਰਹਾਨਂ ਸੁਪ੍ਪਹੀਨਤ੍ਤਾ, વਿਦੂਨਮਰਹੇਯ੍ਯਤੋ।
Rahānaṃ suppahīnattā, vidūnamaraheyyato;
ਭવੇਸੁ ਚ ਰਹਾਭਾવਾ, ਪਾਸਂਸਾ ਅਰਹਂ ਜਿਨੋਤਿ॥
Bhavesu ca rahābhāvā, pāsaṃsā arahaṃ jinoti.
ਏਤ੍ਤਾવਤਾ ਚ ‘‘ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿ ਪਦਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਸੋ ਅਤ੍ਥੋ વਿਭਤ੍ਤੋ ਹੋਤਿ।
Ettāvatā ca ‘‘araha’’nti padassa sabbaso attho vibhatto hoti.
ਇਦਾਨਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ વਿਭਜਿਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਸਮ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਚਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਮ੍ਮਾਤਿ ਅવਿਪਰੀਤਂ। ਸਾਮਨ੍ਤਿ ਸਯਮੇવ, ਅਪਰਨੇਯ੍ਯੋ ਹੁਤ੍વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਹਿ ਏਤ੍ਥ ਸਂ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਯਨ੍ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਬੋਧਕੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਨ੍ਤਿ ਅਨવਸੇਸਾਨਂ ਨੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮਾਨਂ। ਕਥਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਨ੍ਤਿ ਅਯਂ વਿਸੇਸੋ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ? ਏਕਦੇਸਸ੍ਸ ਅਗ੍ਗਹਣਤੋ। ਪਦੇਸਗ੍ਗਹਣੇ ਹਿ ਅਸਤਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਤਾવ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਦਿਕ੍ਖਿਤੋ ਨ ਦਦਾਤੀ’’ਤਿ। ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥવਿਸੇਸਨਪੇਕ੍ਖਾ ਕਤ੍ਤਰਿ ਏવ ਬੁਦ੍ਧਸਦ੍ਦਸਿਦ੍ਧਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ ਕਮ੍ਮવਚਨਿਚ੍ਛਾਯ ਅਭਾવਤੋ। ‘‘ਸਮ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਚ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ ਏਤ੍ਤਕਮੇવ ਹਿ ਇਧ ਸਦ੍ਦਤੋ ਲਬ੍ਭਤਿ, ‘‘ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਪਨ ਅਤ੍ਥਤੋ ਲਬ੍ਭਮਾਨਂ ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਨ ਹਿ ਬੁਜ੍ਝਨਕਿਰਿਯਾ ਅવਿਸਯਾ ਯੁਜ੍ਜਤਿ।
Idāni sammāsambuddhoti imassa atthaṃ vibhajitvā dassento āha ‘‘sammā sāmañcā’’tiādi. Tattha sammāti aviparītaṃ. Sāmanti sayameva, aparaneyyo hutvāti attho. Sambuddhoti hi ettha saṃ-saddo sayanti etassa atthassa bodhakoti daṭṭhabbo. Sabbadhammānanti anavasesānaṃ neyyadhammānaṃ. Kathaṃ panettha sabbadhammānanti ayaṃ viseso labbhatīti? Ekadesassa aggahaṇato. Padesaggahaṇe hi asati gahetabbassa nippadesatāva viññāyati yathā ‘‘dikkhito na dadātī’’ti. Evañca katvā atthavisesanapekkhā kattari eva buddhasaddasiddhi veditabbā kammavacanicchāya abhāvato. ‘‘Sammā sāmañca buddhattā sammāsambuddho’’ti ettakameva hi idha saddato labbhati, ‘‘sabbadhammāna’’nti idaṃ pana atthato labbhamānaṃ gahetvā vuttaṃ. Na hi bujjhanakiriyā avisayā yujjati.
ਇਦਾਨਿ ਤਸ੍ਸਾ વਿਸਯਂ ‘‘ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇ’’ਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞਤੋ વੁਤ੍ਤਂ વਿਭਜਿਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੇ ਧਮ੍ਮੇ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੇਤਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਤੋ ਲਕ੍ਖਣਰਸਾਦਿਤੋ ਚ ਅਭਿવਿਸਿਟ੍ਠੇਨ ਞਾਣੇਨ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬੇ ਚਤੁਸਚ੍ਚਧਮ੍ਮੇ। ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਤੋ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਭਾવਤੋ ਬੁਜ੍ਝਿ, ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇ વਿਪਸ੍ਸਨਾਪਞ੍ਞਾਦੀਹਿ ਅਧਿਗਮਕ੍ਖਣੇ ਮਗ੍ਗਪਞ੍ਞਾਯ ਅਪਰਭਾਗੇ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਾਦੀਹਿ ਅਞ੍ਞਾਸੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਤੋ ਪਰੇਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ । ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੇ ਧਮ੍ਮੇਤਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿવਸੇਨ ਪਰਿਜਾਨਿਤਬ੍ਬਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਮਾਹ। ਪਹਾਤਬ੍ਬੇਤਿ ਸਮੁਦਯਪਕ੍ਖਿਯੇ। ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬੇਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ। ਬਹੁવਚਨਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸੋਪਾਦਿਸੇਸਾਦਿਕਂ ਪਰਿਯਾਯਸਿਦ੍ਧਂ ਭੇਦਮਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਕਤੋ, ਉਦ੍ਦੇਸੋ વਾ ਅਯਂ ਚਤੁਸਚ੍ਚਧਮ੍ਮਾਨਮ੍ਪਿ। ਤਥਾ ਹਿ વਕ੍ਖਤਿ ‘‘ਚਕ੍ਖੁ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਉਦ੍ਦੇਸੋ ਚ ਅવਿਨਿਚ੍ਛਿਤਤ੍ਥਪਰਿਚ੍ਛੇਦਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ વਸੇਨ ਕਰੀਯਤਿ। ਉਦ੍ਦੇਸੇਨ ਹਿ ਉਦ੍ਦਿਸਿਯਮਾਨਾਨਂ ਅਤ੍ਥਿਤਾਮਤ੍ਤਂ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਨ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋਤਿ ਅਪਰਿਚ੍ਛੇਦੇਨ ਬਹੁવਚਨੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ਯਥਾ ‘‘ਅਪ੍ਪਚ੍ਚਯਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਅਸਙ੍ਖਤਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ। ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬੇਤਿ વਾ ਫਲવਿਮੁਤ੍ਤੀਨਮ੍ਪਿ ਗਹਣਂ, ਨ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸੇવਾਤਿ ਬਹੁવਚਨਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਕਤੋ। ਏવਞ੍ਚ ਭਾવੇਤਬ੍ਬੇਤਿ ਏਤ੍ਥ ਝਾਨਾਨਮ੍ਪਿ ਗਹਣਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਤੇਨੇવ ਚਾਹਾਤਿ ਸੇਲਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਨੋ ਬੁਦ੍ਧਭਾવਂ ਸਾਧੇਨ੍ਤੋ ਏવਮਾਹ।
Idāni tassā visayaṃ ‘‘sabbadhamme’’ti sāmaññato vuttaṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘abhiññeyye dhamme’’tiādi vuttaṃ. Tattha abhiññeyyeti aniccādito lakkhaṇarasādito ca abhivisiṭṭhena ñāṇena jānitabbe catusaccadhamme. Abhiññeyyato buddhoti abhiññeyyabhāvato bujjhi, pubbabhāge vipassanāpaññādīhi adhigamakkhaṇe maggapaññāya aparabhāge sabbaññutaññāṇādīhi aññāsīti attho. Ito paresupi eseva nayo . Pariññeyye dhammeti aniccādivasena parijānitabbaṃ dukkhaṃ ariyasaccamāha. Pahātabbeti samudayapakkhiye. Sacchikātabbeti nibbānaṃ sandhāyāha. Bahuvacananiddeso panettha sopādisesādikaṃ pariyāyasiddhaṃ bhedamapekkhitvā kato, uddeso vā ayaṃ catusaccadhammānampi. Tathā hi vakkhati ‘‘cakkhu dukkhasacca’’ntiādi. Uddeso ca avinicchitatthaparicchedassa dhammassa vasena karīyati. Uddesena hi uddisiyamānānaṃ atthitāmattaṃ vuccati, na paricchedoti aparicchedena bahuvacanena vuttaṃ yathā ‘‘appaccayā dhammā, asaṅkhatā dhammā’’ti. Sacchikātabbeti vā phalavimuttīnampi gahaṇaṃ, na nibbānassevāti bahuvacananiddeso kato. Evañca bhāvetabbeti ettha jhānānampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Teneva cāhāti selabrāhmaṇassa attano buddhabhāvaṃ sādhento evamāha.
ਕਿਂ ਪਨ ਭਗવਾ ਸਯਮੇવ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਭਾવਂ ਸਾਧੇਤੀਤਿ? ਸਾਧੇਤਿ ਮਹਾਕਰੁਣਾਯ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਅવਿਸਯਤੋ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਏਕੋਮ੍ਹਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਸਬ੍ਬਾਭਿਭੂ ਸਬ੍ਬવਿਦੂਹਮਸ੍ਮੀ’’ਤਿਆਦੀਨਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੪੧; ਮਹਾવ॰ ੧੧) ਸੁਤ੍ਤਪਦਾਨਿ, ਇਦਮੇવ ਚ ‘‘ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ ਸੁਤ੍ਤਪਦਂ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਸਾਧਕਂ। ਤਤ੍ਥ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਮਾਹ, ਭਾવੇਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚਂ। ਚ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਨੇਤ੍ਥ ਅવੁਤ੍ਤਸਮੁਚ੍ਚਯਤ੍ਥੋ, ਤੇਨ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਗਹਣਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਥ વਾ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾવ ਪਾਰਿਸੇਸਞਾਯੇਨ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮੇ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇ ਚ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਬੁਦ੍ਧੋਸ੍ਮੀਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਸਚ੍ਚਾਨਿ ਮਯਾ ਬੁਦ੍ਧਾਨਿ, ਸਚ੍ਚવਿਨਿਮੁਤ੍ਤਞ੍ਚ ਕਿਞ੍ਚਿ ਞੇਯ੍ਯਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਞੇਯ੍ਯਂ ਬੁਦ੍ਧੋਸ੍ਮਿ, ਅਬ੍ਭਞ੍ਞਾਸਿਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੇਲਸੁਤ੍ਤਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਪਨ ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ –
Kiṃ pana bhagavā sayameva attano sammāsambuddhabhāvaṃ sādhetīti? Sādheti mahākaruṇāya aññesaṃ avisayato. Tattha ‘‘ekomhi sammāsambuddho, sabbābhibhū sabbavidūhamasmī’’tiādīni (ma. ni. 2.341; mahāva. 11) suttapadāni, idameva ca ‘‘abhiññeyya’’ntiādi suttapadaṃ etassa atthassa sādhakaṃ. Tattha abhiññeyyanti iminā dukkhasaccamāha, bhāvetabbanti maggasaccaṃ. Ca-saddo panettha avuttasamuccayattho, tena sacchikātabbassa gahaṇaṃ veditabbaṃ. Atha vā abhiññeyyanti imināva pārisesañāyena pariññeyyadhamme sacchikātabbadhamme ca dasseti. Tasmā buddhosmīti yasmā cattāri saccāni mayā buddhāni, saccavinimuttañca kiñci ñeyyaṃ natthi, tasmā sabbampi ñeyyaṃ buddhosmi, abbhaññāsinti attho. Selasuttaṭṭhakathāyaṃ pana idaṃ vuttaṃ –
‘‘ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ વਿਜ੍ਜਾ ਚ વਿਮੁਤ੍ਤਿ ਚ। ਭਾવੇਤਬ੍ਬਂ ਮਗ੍ਗਸਚ੍ਚਂ। ਪਹਾਤਬ੍ਬਂ ਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚਂ। ਹੇਤੁવਚਨੇਨ ਪਨ ਫਲਸਿਦ੍ਧਿਤੋ ਤੇਸਂ ਫਲਾਨਿ ਨਿਰੋਧਸਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਾਨਿਪਿ વੁਤ੍ਤਾਨੇવ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬਂ ਸਚ੍ਛਿਕਤਂ, ਪਰਿਞ੍ਞਾਤਬ੍ਬਂ ਪਰਿਞ੍ਞਾਤਨ੍ਤਿ ਇਦਮ੍ਪੇਤ੍ਥ ਸਙ੍ਗਹਿਤਮੇવਾਤਿ ਚਤੁਸਚ੍ਚਭਾવਨਂ ਚਤੁਸਚ੍ਚਭਾવਨਾਫਲਞ੍ਚ વਿਮੁਤ੍ਤਿਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘ਬੁਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬਂ ਬੁਜ੍ਝਿਤ੍વਾ ਬੁਦ੍ਧੋ ਜਾਤੋਸ੍ਮੀ’ਤਿ ਯੁਤ੍ਤਹੇਤੁਨਾ ਬੁਦ੍ਧਭਾવਂ ਸਾਧੇਤੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੩੯੯)।
‘‘Abhiññeyyanti vijjā ca vimutti ca. Bhāvetabbaṃ maggasaccaṃ. Pahātabbaṃ samudayasaccaṃ. Hetuvacanena pana phalasiddhito tesaṃ phalāni nirodhasaccadukkhasaccānipi vuttāneva honti. Evaṃ sacchikātabbaṃ sacchikataṃ, pariññātabbaṃ pariññātanti idampettha saṅgahitamevāti catusaccabhāvanaṃ catusaccabhāvanāphalañca vimuttiṃ dassento ‘bujjhitabbaṃ bujjhitvā buddho jātosmī’ti yuttahetunā buddhabhāvaṃ sādhetī’’ti (ma. ni. aṭṭha. 2.399).
ਤਤ੍ਥ વਿਜ੍ਜਾਤਿ ਮਗ੍ਗવਿਜ੍ਜਾ વੁਤ੍ਤਾ ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਨਿਦ੍ਦੇਸੇਨ। વਿਮੁਤ੍ਤੀਤਿ ਫਲવਿਮੁਤ੍ਤਿ। ਕਾਮਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਮਗ੍ਗવਿਜ੍ਜਾਪਿ ਭਾવੇਤਬ੍ਬਭਾવੇਨ ਗਹਿਤਾ, ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਪਨ ਸਭਾવਧਮ੍ਮਾ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਾਤਿ વਿਜ੍ਜਾਯ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਭਾવੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਭਾવੋ વੁਤ੍ਤੋ ਏવਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਫਲੇਨ વਿਨਾ ਹੇਤੁਭਾવਸ੍ਸੇવ ਅਭਾવਤੋ ਹੇਤੁવਚਨੇਨ ਫਲਸਿਦ੍ਧਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਨਿਰੋਧਸ੍ਸ ਹਿ ਸਮ੍ਪਾਪਨੇਨ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਹੇਤੁਭਾવੋ, ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨੇਨ ਤਣ੍ਹਾਯ ਸਮੁਦਯਭਾવੋਤਿ।
Tattha vijjāti maggavijjā vuttā ukkaṭṭhaniddesena. Vimuttīti phalavimutti. Kāmañcettha maggavijjāpi bhāvetabbabhāvena gahitā, sabbepi pana sabhāvadhammā abhiññeyyāti vijjāya abhiññeyyabhāvo vutto. Imināva nayena sabbesampi abhiññeyyabhāvo vutto evāti daṭṭhabbaṃ. Phalena vinā hetubhāvasseva abhāvato hetuvacanena phalasiddhi vuttāti veditabbaṃ. Nirodhassa hi sampāpanena maggassa hetubhāvo, dukkhassa nibbattanena taṇhāya samudayabhāvoti.
ਏવਂ ਸਚ੍ਚવਸੇਨ ਸਾਮਞ੍ਞਤੋ વੁਤ੍ਤਮਤ੍ਥਂ ਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਦ੍વਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਧਮ੍ਮੇਹਿ ਚੇવ ਖਨ੍ਧਾਦੀਹਿ ਚ ਸਚ੍ਚવਸੇਨੇવ વਿਭਜਿਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅਪਿਚਾ’’ਤਿਆਦਿ ਆਰਦ੍ਧਂ। ਮੂਲਕਾਰਣਭਾવੇਨਾਤਿ ਸਨ੍ਤੇਸੁਪਿ ਅવਿਜ੍ਜਾਦੀਸੁ ਅਞ੍ਞੇਸੁ ਕਾਰਣੇਸੁ ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਮੂਲਭੂਤਕਾਰਣਭਾવੇਨ। ਤਣ੍ਹਾ ਹਿ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ વਿਚਿਤ੍ਤਭਾવਹੇਤੁਤੋ ਸਹਾਯਭਾવੂਪਗਮਨਤੋ ਚ ਦੁਕ੍ਖવਿਚਿਤ੍ਤਤਾਯ ਪਧਾਨਕਾਰਣਂ। ਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾਤਿ ਉਪ੍ਪਾਦਿਕਾ। ਪੁਰਿਮਤਣ੍ਹਾਤਿ ਪੁਰਿਮਭવਸਿਦ੍ਧਾ ਤਣ੍ਹਾ। ਉਭਿਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਤਂਸਮੁਦਯਸ੍ਸ ਚ। ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤੀਤਿ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਨਿਮਿਤ੍ਤਂ। ਨਿਰੋਧਪ੍ਪਜਾਨਨਾਤਿ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਭਿਸਮਯવਸੇਨ ਨਿਰੋਧਸ੍ਸ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨਾ। ਏਕੇਕਪਦੁਦ੍ਧਾਰੇਨਾਤਿ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਂ ਚਕ੍ਖੁਸਮੁਦਯੋ ਚਕ੍ਖੁਨਿਰੋਧੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਏਕੇਕਕੋਟ੍ਠਾਸਨਿਦ੍ਧਾਰਣੇਨ। ਤਣ੍ਹਾਯਪਿ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਭਾવਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਉਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧੋਗਧਤ੍ਤਾ ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਭਾવਤੋ ਚ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਸਙ੍ਗਹਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਰੂਪਤਣ੍ਹਾਦਯੋ ਛ ਤਣ੍ਹਾਕਾਯਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ વਤ੍ਤਮਾਨਭવੇ ਤਣ੍ਹਾ ਖਨ੍ਧਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਭਾવਤੋ ਚ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ। ਯਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਅਤ੍ਤਭਾવੇ ਸਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਭਾવਸ੍ਸ ਮੂਲਕਾਰਣਭਾવੇਨ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਪੁਰਿਮਭવਸਿਦ੍ਧਾ ਤਣ੍ਹਾ ਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ।
Evaṃ saccavasena sāmaññato vuttamatthaṃ dvārārammaṇehi saddhiṃ dvārappavattadhammehi ceva khandhādīhi ca saccavaseneva vibhajitvā dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi āraddhaṃ. Mūlakāraṇabhāvenāti santesupi avijjādīsu aññesu kāraṇesu tesampi mūlabhūtakāraṇabhāvena. Taṇhā hi kammassa vicittabhāvahetuto sahāyabhāvūpagamanato ca dukkhavicittatāya padhānakāraṇaṃ. Samuṭṭhāpikāti uppādikā. Purimataṇhāti purimabhavasiddhā taṇhā. Ubhinnanti cakkhussa taṃsamudayassa ca. Appavattīti appavattinimittaṃ. Nirodhappajānanāti sacchikiriyābhisamayavasena nirodhassa paṭivijjhanā. Ekekapaduddhārenāti ‘‘cakkhuṃ cakkhusamudayo cakkhunirodho’’tiādinā ekekakoṭṭhāsaniddhāraṇena. Taṇhāyapi pariññeyyabhāvasabbhāvato upādānakkhandhogadhattā saṅkhāradukkhabhāvato ca dukkhasaccasaṅgahaṃ dassetuṃ ‘‘rūpataṇhādayo cha taṇhākāyā’’ti vuttaṃ, tasmā vattamānabhave taṇhā khandhapariyāpannattā saṅkhāradukkhabhāvato ca dukkhasaccaṃ. Yasmiṃ pana attabhāve sā uppajjati, tassa attabhāvassa mūlakāraṇabhāvena samuṭṭhāpikā purimabhavasiddhā taṇhā samudayasaccanti gahetabbā.
ਕਸਿਣਾਨੀਤਿ ਕਸਿਣਾਰਮ੍ਮਣਿਕਜ੍ਝਾਨਾਨਿ। ਦ੍વਤ੍ਤਿਂਸਾਕਾਰਾਤਿ ਦ੍વਤ੍ਤਿਂਸ ਕੋਟ੍ਠਾਸਾ ਤਦਾਰਮ੍ਮਣਜ੍ਝਾਨਾਨਿ ਚ। ਨવ ਭવਾਤਿ ਕਾਮਭવੋ ਰੂਪਭવੋ ਅਰੂਪਭવੋ ਸਞ੍ਞੀਭવੋ ਅਸਞ੍ਞੀਭવੋ ਨੇવਸਞ੍ਞੀਨਾਸਞ੍ਞੀਭવੋ ਏਕવੋਕਾਰਭવੋ ਚਤੁવੋਕਾਰਭવੋ ਪਞ੍ਚવੋਕਾਰਭવੋਤਿ ਨવ ਭવਾ। ਤਤ੍ਥ ਭવਤੀਤਿ ਭવੋ, ਕਾਮਰਾਗਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਕਾਮੇਨ ਯੁਤ੍ਤੋ ਭવੋ, ਕਾਮਸਙ੍ਖਾਤੋ વਾ ਭવੋ ਕਾਮਭવੋ, ਏਕਾਦਸ ਕਾਮਾવਚਰਭੂਮਿਯੋ। ਕਾਮੇ ਪਹਾਯ ਰੂਪਰਾਗਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਰੂਪੇਨ ਯੁਤ੍ਤੋ ਭવੋ, ਰੂਪਸਙ੍ਖਾਤੋ વਾ ਭવੋ ਰੂਪਭવੋ, ਸੋਲ਼ਸ ਰੂਪਾવਚਰਭੂਮਿਯੋ। ਕਾਮਞ੍ਚ ਰੂਪਞ੍ਚ ਪਹਾਯ ਅਰੂਪਰਾਗਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਅਰੂਪੇਨ ਯੁਤ੍ਤੋ ਭવੋ, ਅਰੂਪਸਙ੍ਖਾਤੋ વਾ ਭવੋ ਅਰੂਪਭવੋ, ਚਤਸ੍ਸੋ ਆਰੁਪ੍ਪਭੂਮਿਯੋ। ਸਞ੍ਞਾવਤਂ ਭવੋ ਸਞ੍ਞੀਭવੋ, ਸਞ੍ਞਾ વਾ ਏਤ੍ਥ ਭવੇ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਸਞ੍ਞੀਭવੋ, ਸੋ ਕਾਮਭવੋ ਚ ਅਸਞ੍ਞੀਭવਮੁਤ੍ਤੋ ਰੂਪਭવੋ ਚ ਨੇવਸਞ੍ਞੀਨਾਸਞ੍ਞੀਭવਮੁਤ੍ਤੋ ਅਰੂਪਭવੋ ਚ ਹੋਤਿ। ਨ ਸਞ੍ਞੀਭવੋ ਅਸਞ੍ਞੀਭવੋ, ਸੋ ਰੂਪਭવੇਕਦੇਸੋ। ਓਲ਼ਾਰਿਕਤ੍ਤਾਭਾવਤੋ ਨੇવਸਞ੍ਞਾ, ਸੁਖੁਮਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਨਾਸਞ੍ਞਾਤਿ ਨੇવਸਞ੍ਞਾਨਾਸਞ੍ਞਾ, ਤਾਯ ਯੁਤ੍ਤੋ ਭવੋ ਨੇવਸਞ੍ਞਾਨਾਸਞ੍ਞਾਭવੋ। ਅਥ વਾ ਓਲ਼ਾਰਿਕਾਯ ਸਞ੍ਞਾਯ ਅਭਾવਾ ਸੁਖੁਮਾਯ ਚ ਭਾવਾ ਨੇવਸਞ੍ਞਾ ਨਾਸਞ੍ਞਾ ਅਸ੍ਮਿਂ ਭવੇਤਿ ਨੇવਸਞ੍ਞਾਨਾਸਞ੍ਞਾਭવੋ, ਸੋ ਅਰੂਪਭવੇਕਦੇਸੋ। ਏਕੇਨ ਰੂਪਕ੍ਖਨ੍ਧੇਨ વੋਕਿਣ੍ਣੋ ਭવੋ, ਏਕੇਨ વਾ વੋਕਾਰੋ ਅਸ੍ਸ ਭવਸ੍ਸਾਤਿ ਏਕવੋਕਾਰਭવੋ, ਸੋ ਅਸਞ੍ਞੀਭવੋ। ਚਤੂਹਿ ਅਰੂਪਕ੍ਖਨ੍ਧੇਹਿ વੋਕਿਣ੍ਣੋ ਭવੋ, ਚਤੂਹਿ વਾ વੋਕਾਰੋ ਅਸ੍ਸ ਭવਸ੍ਸਾਤਿ ਚਤੁવੋਕਾਰਭવੋ, ਸੋ ਅਰੂਪਭવੋ ਏવ। ਪਞ੍ਚਹਿ ਖਨ੍ਧੇਹਿ વੋਕਿਣ੍ਣੋ ਭવੋ, ਪਞ੍ਚਹਿ વਾ વੋਕਾਰੋ ਅਸ੍ਸ ਭવਸ੍ਸਾਤਿ ਪਞ੍ਚવੋਕਾਰਭવੋ, ਸੋ ਕਾਮਭવੋ ਚ ਰੂਪਭવੇਕਦੇਸੋ ਚ ਹੋਤਿ। વੋਕਾਰੋਤਿ વਾ ਖਨ੍ਧਾਨਮੇਤਮਧਿવਚਨਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਏਕੋ વੋਕਾਰੋ ਅਸ੍ਸ ਭવਸ੍ਸਾਤਿ ਏਕવੋਕਾਰਭવੋਤਿ ਏવਮਾਦਿਨਾਪੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਝਾਨਾਨੀਤਿ ਅਗ੍ਗਹਿਤਾਰਮ੍ਮਣવਿਸੇਸਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਰੂਪਾવਚਰਜ੍ਝਾਨਾਨਿ। વਿਪਾਕਜ੍ਝਾਨਾਨਂ વਾ ਏਤਂ ਗਹਣਂ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਾਨਂ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਭੂਤਾ ਤਣ੍ਹਾਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਪੁਰਿਮਤਣ੍ਹਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਕਿਰਿਯਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਨ ਯਤ੍ਥ ਤੇ ਕਿਰਿਯਧਮ੍ਮਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਭਾવਸ੍ਸ ਕਾਰਣਭੂਤਾ ਤਣ੍ਹਾ। ਅਨੁਲੋਮਤੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ‘‘ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ, ਅવਿਜ੍ਜਾ ਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ।
Kasiṇānīti kasiṇārammaṇikajjhānāni. Dvattiṃsākārāti dvattiṃsa koṭṭhāsā tadārammaṇajjhānāni ca. Nava bhavāti kāmabhavo rūpabhavo arūpabhavo saññībhavo asaññībhavo nevasaññīnāsaññībhavo ekavokārabhavo catuvokārabhavo pañcavokārabhavoti nava bhavā. Tattha bhavatīti bhavo, kāmarāgasaṅkhātena kāmena yutto bhavo, kāmasaṅkhāto vā bhavo kāmabhavo, ekādasa kāmāvacarabhūmiyo. Kāme pahāya rūparāgasaṅkhātena rūpena yutto bhavo, rūpasaṅkhāto vā bhavo rūpabhavo, soḷasa rūpāvacarabhūmiyo. Kāmañca rūpañca pahāya arūparāgasaṅkhātena arūpena yutto bhavo, arūpasaṅkhāto vā bhavo arūpabhavo, catasso āruppabhūmiyo. Saññāvataṃ bhavo saññībhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññībhavo, so kāmabhavo ca asaññībhavamutto rūpabhavo ca nevasaññīnāsaññībhavamutto arūpabhavo ca hoti. Na saññībhavo asaññībhavo, so rūpabhavekadeso. Oḷārikattābhāvato nevasaññā, sukhumattassa sabbhāvato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā sukhumāya ca bhāvā nevasaññā nāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so arūpabhavekadeso. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo, ekena vā vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññībhavo. Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo, catūhi vā vokāro assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva. Pañcahi khandhehi vokiṇṇo bhavo, pañcahi vā vokāro assa bhavassāti pañcavokārabhavo, so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti. Vokāroti vā khandhānametamadhivacanaṃ, tasmā eko vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavoti evamādināpettha attho veditabbo. Cattāri jhānānīti aggahitārammaṇavisesāni cattāri rūpāvacarajjhānāni. Vipākajjhānānaṃ vā etaṃ gahaṇaṃ. Ettha ca kusaladhammānaṃ upanissayabhūtā taṇhāsamuṭṭhāpikā purimataṇhāti veditabbā. Kiriyadhammānaṃ pana yattha te kiriyadhammā uppajjanti, tassa attabhāvassa kāraṇabhūtā taṇhā. Anulomatoti ettha ‘‘saṅkhārā dukkhasaccaṃ, avijjā samudayasacca’’nti iminā anukkamena yojetabbaṃ.
ਅਨੁਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਬੁਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਨੁਰੂਪਤੋ ਬੁਦ੍ਧੋ। ਤੇਨਾਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਞਤੋ વਿਸੇਸਤੋ ਚ ਏਕੇਕਪਦੁਦ੍ਧਾਰੇਨ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਤਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਕਿਂ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਮ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਚ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ’’ਤਿ, ਸਬ੍ਬਸ੍ਸਪਿ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰਤੋ ਅવਿਪਰੀਤਂ ਸਯਮੇવ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਮਿਨਾਸ੍ਸ ਪਰੋਪਦੇਸਰਹਿਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰੇਨ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾવਬੋਧਨਸਮਤ੍ਥਸ੍ਸ ਆਕਙ੍ਖਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਨੋ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਅਧਿਗਮੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ।
Anubuddhoti bujjhitabbadhammassa anurūpato buddho. Tenāti yasmā sāmaññato visesato ca ekekapaduddhārena sabbadhamme buddho, tasmā vuttaṃ. Kiṃ vuttanti āha ‘‘sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā’’ti, sabbassapi ñeyyassa sabbākārato aviparītaṃ sayameva abhisambuddhattāti attho. Imināssa paropadesarahitassa sabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhappaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa adhigamo dassito.
ਨਨੁ ਚ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਤੋ ਅਞ੍ਞਂ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਂ, ਅਞ੍ਞਥਾ ‘‘ਛ ਅਸਾਧਾਰਣਞਾਣਾਨਿ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣਾਨੀ’’ਤਿ વਚਨਂ વਿਰੁਜ੍ਝੇਯ੍ਯਾਤਿ? ਨ વਿਰੁਜ੍ਝਤਿ વਿਸਯਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਭੇਦવਸੇਨ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਭਾવਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ਏਕਸ੍ਸੇવ ਞਾਣਸ੍ਸ ਦ੍વਿਧਾ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ। ਏਕਮੇવ ਹਿ ਤਂ ਞਾਣਂ ਅਨવਸੇਸਸਙ੍ਖਤਾਸਙ੍ਖਤਸਮ੍ਮੁਤਿਧਮ੍ਮવਿਸਯਤਾਯ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਂ, ਤਤ੍ਥ ਚ ਆવਰਣਾਭਾવਤੋ ਨਿਸ੍ਸਙ੍ਗਚਾਰਮੁਪਾਦਾਯ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਥਾਹ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਯਂ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੯) ‘‘ਸਬ੍ਬਂ ਸਙ੍ਖਤਮਸਙ੍ਖਤਂ ਅਨવਸੇਸਂ ਜਾਨਾਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਂ, ਤਤ੍ਥ ਆવਰਣਂ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਅਨਾવਰਣਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਨਤ੍ਥਿ ਨੇਸਂ ਅਤ੍ਥਤੋ ਭੇਦੋ, ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਚੇਤਂ ਏવਮਿਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਞ੍ਞਥਾ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਾਨਾવਰਣਞਾਣਾਨਂ ਸਾਧਾਰਣਤਾ ਅਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਤਾ ਚ ਆਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯ। ਨ ਹਿ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਸ੍ਸ ਅਣੁਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਆવਰਣਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਅਨਾવਰਣਞਾਣਸ੍ਸ ਅਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇ ਯਤ੍ਥ ਤਂ ਨ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਤ੍ਥਾવਰਣਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਅਨਾવਰਣਭਾવੋਯੇવ ਨ ਸਿਯਾ। ਅਥ વਾ ਪਨ ਹੋਤੁ ਅਞ੍ਞਮੇવ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਂ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਤੋ, ਇਧ ਪਨ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਅਨਾવਰਣਞਾਣਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਮੇવ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ, ਤਸ੍ਸ ਚਾਧਿਗਮਨੇਨ ਭਗવਾ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੂ ਸਬ੍ਬવਿਦੂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਚ વੁਚ੍ਚਤਿ ਨ ਸਕਿਂਯੇવ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾવਬੋਧਨਤੋ। ਤਥਾ ਚ વੁਤ੍ਤਂ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਯਂ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੬੨) ‘‘વਿਮੋਕ੍ਖਨ੍ਤਿਕਮੇਤਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਬੋਧਿਯਾ ਮੂਲੇ ਸਹ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਪਟਿਲਾਭਾ ਸਚ੍ਛਿਕਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ ਯਦਿਦਂ ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ। ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾવਬੋਧਨਸਮਤ੍ਥਞਾਣਸਮਧਿਗਮੇਨ ਹਿ ਭਗવਤੋ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਅਨવਸੇਸਧਮ੍ਮੇ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥਤਾ ਅਹੋਸੀਤਿ।
Nanu ca sabbaññutaññāṇato aññaṃ anāvaraṇañāṇaṃ, aññathā ‘‘cha asādhāraṇañāṇāni buddhañāṇānī’’ti vacanaṃ virujjheyyāti? Na virujjhati visayappavattibhedavasena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutidhammavisayatāya sabbaññutaññāṇaṃ, tattha ca āvaraṇābhāvato nissaṅgacāramupādāya anāvaraṇañāṇanti vuttaṃ. Yathāha paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.119) ‘‘sabbaṃ saṅkhatamasaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi. Tasmā natthi nesaṃ atthato bhedo, ekantena cetaṃ evamicchitabbaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā asabbadhammārammaṇatā ca āpajjeyya. Na hi bhagavato ñāṇassa aṇumattampi āvaraṇaṃ atthi, anāvaraṇañāṇassa asabbadhammārammaṇabhāve yattha taṃ na pavattati, tatthāvaraṇasabbhāvato anāvaraṇabhāvoyeva na siyā. Atha vā pana hotu aññameva anāvaraṇañāṇaṃ sabbaññutaññāṇato, idha pana sabbattha appaṭihatavuttitāya anāvaraṇañāṇanti sabbaññutaññāṇameva adhippetaṃ, tassa cādhigamanena bhagavā sabbaññū sabbavidū sammāsambuddhoti ca vuccati na sakiṃyeva sabbadhammāvabodhanato. Tathā ca vuttaṃ paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 1.162) ‘‘vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti. Sabbadhammāvabodhanasamatthañāṇasamadhigamena hi bhagavato santāne anavasesadhamme paṭivijjhituṃ samatthatā ahosīti.
ਏਤ੍ਥਾਹ – ਕਿਂ ਪਨਿਦਂ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਂ ਸਕਿਂਯੇવ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਿਸਯੇ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਉਦਾਹੁ ਕਮੇਨਾਤਿ। ਕਿਞ੍ਚੇਤ੍ਥ – ਯਦਿ ਤਾવ ਸਕਿਂਯੇવ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਿਸਯੇ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਦਿਭੇਦਭਿਨ੍ਨਾਨਂ ਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਸਙ੍ਖਤਸਮ੍ਮੁਤਿਧਮ੍ਮਾਨਞ੍ਚ ਏਕਜ੍ਝਂ ਉਪਟ੍ਠਾਨੇ ਦੂਰਤੋ ਚਿਤ੍ਤਪਟਂ ਪੇਕ੍ਖਨ੍ਤਸ੍ਸ વਿਯ ਪਟਿવਿਭਾਗੇਨਾવਬੋਧੋ ਨ ਸਿਯਾ, ਤਥਾ ਸਤਿ ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਧਮ੍ਮਾ ਅਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ વਿਪਸ੍ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਅਨਤ੍ਤਾਕਾਰੇਨ વਿਯ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾ ਅਨਿਰੂਪਿਤਰੂਪੇਨ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਸ੍ਸ વਿਸਯਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਆਪਜ੍ਜਤਿ। ਯੇਪਿ ‘‘ਸਬ੍ਬਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮਾਨਂ ਠਿਤਲਕ੍ਖਣવਿਸਯਂ વਿਕਪ੍ਪਰਹਿਤਂ ਸਬ੍ਬਕਾਲਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤੇਨ ਤੇ ਸਬ੍ਬવਿਦੂਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾ ‘ਚਰਂ ਸਮਾਹਿਤੋ ਨਾਗੋ, ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤੋਪਿ ਸਮਾਹਿਤੋ’ਤਿ ਇਦਮ੍ਪਿ વਚਨਂ ਸੁવੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਮ੍ਪਿ વੁਤ੍ਤਦੋਸਾ ਨਾਤਿવਤ੍ਤਿ, ਠਿਤਲਕ੍ਖਣਾਰਮ੍ਮਣਤਾਯ ਚ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਸਮ੍ਮੁਤਿਧਮ੍ਮਾਨਂ ਤਦਭਾવਤੋ ਏਕਦੇਸવਿਸਯਮੇવ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਸਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਕਿਂਯੇવ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ।
Etthāha – kiṃ panidaṃ ñāṇaṃ pavattamānaṃ sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, udāhu kamenāti. Kiñcettha – yadi tāva sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, atītānāgatapaccuppannaajjhattabahiddhādibhedabhinnānaṃ saṅkhatadhammānaṃ asaṅkhatasammutidhammānañca ekajjhaṃ upaṭṭhāne dūrato cittapaṭaṃ pekkhantassa viya paṭivibhāgenāvabodho na siyā, tathā sati ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ anattākārena viya sabbadhammā anirūpitarūpena bhagavato ñāṇassa visayā hontīti āpajjati. Yepi ‘‘sabbañeyyadhammānaṃ ṭhitalakkhaṇavisayaṃ vikapparahitaṃ sabbakālaṃ buddhānaṃ ñāṇaṃ pavattati, tena te sabbavidūti vuccanti, evañca katvā ‘caraṃ samāhito nāgo, tiṭṭhantopi samāhito’ti idampi vacanaṃ suvuttaṃ hotī’’ti vadanti, tesampi vuttadosā nātivatti, ṭhitalakkhaṇārammaṇatāya ca atītānāgatasammutidhammānaṃ tadabhāvato ekadesavisayameva bhagavato ñāṇaṃ siyā, tasmā sakiṃyeva ñāṇaṃ pavattatīti na yujjati.
ਅਥ ਕਮੇਨ ਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ વਿਸਯੇ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ। ਨ ਹਿ ਜਾਤਿਭੂਮਿਸਭਾવਾਦਿવਸੇਨ ਦਿਸਾਦੇਸਕਾਲਾਦਿવਸੇਨ ਚ ਅਨੇਕਭੇਦਭਿਨ੍ਨੇ ਞੇਯ੍ਯੇ ਕਮੇਨ ਗਯ੍ਹਮਾਨੇ ਤਸ੍ਸ ਅਨવਸੇਸਪ੍ਪਟਿવੇਧੋ ਸਮ੍ਭવਤਿ ਅਪਰਿਯਨ੍ਤਭਾવਤੋ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ। ਯੇ ਪਨ ‘‘ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅવਿਸਂવਾਦਨਤੋ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਏਕਦੇਸਂ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਂ ਕਤ੍વਾ ਸੇਸੇਪਿ ਏવਨ੍ਤਿ ਅਧਿਮੁਚ੍ਚਿਤ੍વਾ વવਤ੍ਥਾਪਨੇਨ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੂ ਭਗવਾ, ਤਞ੍ਚ ਞਾਣਂ ਨ ਅਨੁਮਾਨਞਾਣਂ ਸਂਸਯਾਭਾવਤੋ। ਸਂਸਯਾਨੁਬਦ੍ਧਞ੍ਹਿ ਲੋਕੇ ਅਨੁਮਾਨਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਤਂ ਨ ਯੁਤ੍ਤਂ। ਸਬ੍ਬਸ੍ਸ ਹਿ ਅਪ੍ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਭਾવੇ ਅਤ੍ਥਾવਿਸਂવਾਦਨੇਨ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਏਕਦੇਸਂ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਂ ਕਤ੍વਾ ਸੇਸੇਪਿ ਏવਨ੍ਤਿ ਅਧਿਮੁਚ੍ਚਿਤ੍વਾ વવਤ੍ਥਾਪਨਸ੍ਸ ਅਸਮ੍ਭવਤੋ। ਯਞ੍ਹਿ ਤਂ ਸੇਸਂ, ਤਂ ਅਪ੍ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਨ੍ਤਿ।
Atha kamena sabbasmiṃ visaye ñāṇaṃ pavattatīti. Evampi na yujjati. Na hi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne ñeyye kamena gayhamāne tassa anavasesappaṭivedho sambhavati apariyantabhāvato ñeyyassa. Ye pana ‘‘atthassa avisaṃvādanato ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanena sabbaññū bhagavā, tañca ñāṇaṃ na anumānañāṇaṃ saṃsayābhāvato. Saṃsayānubaddhañhi loke anumānañāṇa’’nti vadanti, tesampi taṃ na yuttaṃ. Sabbassa hi appaccakkhabhāve atthāvisaṃvādanena ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanassa asambhavato. Yañhi taṃ sesaṃ, taṃ appaccakkhanti.
ਅਥ ਤਮ੍ਪਿ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਂ ਤਸ੍ਸ ਸੇਸਭਾવੋ ਏવ ਨ ਸਿਯਾਤਿ? ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਅਕਾਰਣਂ। ਕਸ੍ਮਾ? ਅવਿਸਯવਿਚਾਰਣਭਾવਤੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ਭਗવਤਾ – ‘‘ਬੁਦ੍ਧવਿਸਯੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯੋ ਨ ਚਿਨ੍ਤੇਤਬ੍ਬੋ, ਯੋ ਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯ, ਉਮ੍ਮਾਦਸ੍ਸ વਿਘਾਤਸ੍ਸ ਭਾਗੀ ਅਸ੍ਸਾ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੭੭)। ਇਦਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਨਂ – ਯਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਭਗવਤਾ ਞਾਤੁਂ ਇਚ੍ਛਿਤਂ ਸਕਲਂ ਏਕਦੇਸੋ વਾ, ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ ਨਿਚ੍ਚਸਮਾਧਾਨਞ੍ਚ વਿਕ੍ਖੇਪਾਭਾવਤੋ। ਞਾਤੁਂ ਇਚ੍ਛਿਤਸ੍ਸ ਚ ਸਕਲਸ੍ਸ ਅવਿਸਯਭਾવੇ ਤਸ੍ਸ ਆਕਙ੍ਖਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤਾ ਨ ਸਿਯਾ, ਏਕਨ੍ਤੇਨੇવਸ੍ਸਾ ਇਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਾ ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਧਮ੍ਮਾ ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਆવਜ੍ਜਨਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧਾ ਆਕਙ੍ਖਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧਾ ਮਨਸਿਕਾਰਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧਾ ਚਿਤ੍ਤੁਪ੍ਪਾਦਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧਾ’’ਤਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੬੯; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੩.੫) વਚਨਤੋ। ਅਤੀਤਾਨਾਗਤવਿਸਯਮ੍ਪਿ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਅਨੁਮਾਨਾਗਮਤਕ੍ਕਗਹਣવਿਰਹਿਤਤ੍ਤਾ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਮੇવ।
Atha tampi paccakkhaṃ tassa sesabhāvo eva na siyāti? Sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Avisayavicāraṇabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘buddhavisayo, bhikkhave, acinteyyo na cintetabbo, yo cinteyya, ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77). Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yaṃ kiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalaṃ ekadeso vā, tattha tattha appaṭihatavuttitāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati niccasamādhānañca vikkhepābhāvato. Ñātuṃ icchitassa ca sakalassa avisayabhāve tassa ākaṅkhappaṭibaddhavuttitā na siyā, ekantenevassā icchitabbā ‘‘sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanappaṭibaddhā ākaṅkhappaṭibaddhā manasikārappaṭibaddhā cittuppādappaṭibaddhā’’ti (mahāni. 69; paṭi. ma. 3.5) vacanato. Atītānāgatavisayampi bhagavato ñāṇaṃ anumānāgamatakkagahaṇavirahitattā paccakkhameva.
ਨਨੁ ਚ ਏਤਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਪਕ੍ਖੇ ਯਦਾ ਸਕਲਂ ਞਾਤੁਂ ਇਚ੍ਛਿਤਂ, ਤਦਾ ਸਕਿਂਯੇવ ਸਕਲવਿਸਯਤਾਯ ਅਨਿਰੂਪਿਤਰੂਪੇਨ ਭਗવਤੋ ਞਾਣਂ ਪવਤ੍ਤੇਯ੍ਯਾਤਿ વੁਤ੍ਤਦੋਸਾ ਨਾਤਿવਤ੍ਤਿਯੇવਾਤਿ? ਨ, ਤਸ੍ਸ વਿਸੋਧਿਤਤ੍ਤਾ। વਿਸੋਧਿਤੋ ਹਿ ਸੋ ਬੁਦ੍ਧવਿਸਯੋ ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯੋਤਿ। ਅਞ੍ਞਥਾ ਪਚੁਰਜਨਞਾਣਸਮਾਨવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਞਾਣਸ੍ਸ ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯਤਾ ਨ ਸਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਕਲਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਮ੍ਪਿ ਤਂ ਏਕਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ વਿਯ ਸੁવવਤ੍ਥਾਪਿਤੇਯੇવ ਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਇਦਮੇਤ੍ਥ ਅਚਿਨ੍ਤੇਯ੍ਯਂ, ‘‘ਯਾવਤਕਂ ਞੇਯ੍ਯਂ, ਤਾવਤਕਂ ਞਾਣਂ। ਯਾવਤਕਂ ਞਾਣਂ, ਤਾવਤਕਂ ਞੇਯ੍ਯਂ। ਞੇਯ੍ਯਪਰਿਯਨ੍ਤਿਕਂ ਞਾਣਂ, ਞਾਣਪਰਿਯਨ੍ਤਿਕਂ ਞੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੩.੫) ਏવਮੇਕਜ੍ਝਂ વਿਸੁਂ ਸਕਿਂ ਕਮੇਨ વਾ ਇਚ੍ਛਾਨੁਰੂਪਂ ਸਮ੍ਮਾ ਸਾਮਂ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ।
Nanu ca etasmimpi pakkhe yadā sakalaṃ ñātuṃ icchitaṃ, tadā sakiṃyeva sakalavisayatāya anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavatteyyāti vuttadosā nātivattiyevāti? Na, tassa visodhitattā. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññathā pacurajanañāṇasamānavuttitāya buddhānaṃ bhagavantānaṃ ñāṇassa acinteyyatā na siyā, tasmā sakaladhammārammaṇampi taṃ ekadhammārammaṇaṃ viya suvavatthāpiteyeva te dhamme katvā pavattatīti idamettha acinteyyaṃ, ‘‘yāvatakaṃ ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ. Ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyya’’nti (paṭi. ma. 3.5) evamekajjhaṃ visuṃ sakiṃ kamena vā icchānurūpaṃ sammā sāmaṃ sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho.
વਿਜ੍ਜਾਹੀਤਿ ਏਤ੍ਥ વਿਨ੍ਦਿਯਂ વਿਨ੍ਦਤੀਤਿ વਿਜ੍ਜਾ, ਯਾਥਾવਤੋ ਉਪਲਬ੍ਭਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਤ੍ਤਨੋ વਾ ਪਟਿਪਕ੍ਖਸ੍ਸ વਿਜ੍ਝਨਟ੍ਠੇਨ વਿਜ੍ਜਾ, ਤਮੋਕ੍ਖਨ੍ਧਾਦਿਕਸ੍ਸ ਪਦਾਲਨਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਤੋ ਏવ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਸਯਸ੍ਸ વਿਦਿਤਕਰਣਟ੍ਠੇਨਪਿ વਿਜ੍ਜਾ। ਸਮ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾਤਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਤ੍ਤਾ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਤ੍ਤਾ વਾ, ਅવਿਕਲਤ੍ਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਤ੍ਰਾਤਿ ਅਮ੍ਬਟ੍ਠਸੁਤ੍ਤੇ। ਮਨੋਮਯਿਦ੍ਧਿਯਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ‘‘ਇਧ ਭਿਕ੍ਖੁ ਇਮਮ੍ਹਾ ਕਾਯਾ ਅਞ੍ਞਂ ਕਾਯਂ ਅਭਿਨਿਮ੍ਮਿਨਾਤਿ ਰੂਪਿਂ ਮਨੋਮਯਂ ਸਬ੍ਬਙ੍ਗਪਚ੍ਚਙ੍ਗਂ ਅਹੀਨਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੩੬) ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਆਗਤਾ ਇਦ੍ਧਿ ਸਰੀਰਬ੍ਭਨ੍ਤਰੇ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸੇવ ਝਾਨਮਨੇਨ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਮਨੋਮਯਸ੍ਸ ਸਰੀਰਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਾ ਮਨੋਮਯਿਦ੍ਧਿ ਨਾਮ। ਛ ਅਭਿਞ੍ਞਾਤਿ ਆਸવਕ੍ਖਯਞਾਣੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਇਦ੍ਧਿવਿਧਾਦਿਕਾ ਪਞ੍ਚਾਭਿਞ੍ਞਾਯੋ। ਤਿਸ੍ਸਨ੍ਨਂ ਅਟ੍ਠਨ੍ਨਞ੍ਚ વਿਜ੍ਜਾਨਂ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਸੁਤ੍ਤੇ ਗਹਣਂ વੇਨੇਯ੍ਯਜ੍ਝਾਸਯવਸੇਨਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਸਤ੍ਤ ਸਦ੍ਧਮ੍ਮਾ ਨਾਮ ਸਦ੍ਧਾ ਹਿਰੀ ਓਤ੍ਤਪ੍ਪਂ ਬਾਹੁਸਚ੍ਚਂ વੀਰਿਯਂ ਸਤਿ ਪਞ੍ਞਾ ਚ। ਯੇ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਇਧ ਭਿਕ੍ਖੁ ਸਦ੍ਧੋ ਹੋਤਿ, ਹਿਰਿਮਾ, ਓਤ੍ਤਪ੍ਪੀ, ਬਹੁਸ੍ਸੁਤੋ, ਆਰਦ੍ਧવੀਰਿਯੋ, ਉਪਟ੍ਠਿਤਸ੍ਸਤਿ, ਪਞ੍ਞવਾ ਹੋਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੩੦)। ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਝਾਨਾਨੀਤਿ ਯਾਨਿ ਕਾਨਿਚਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਰੂਪਾવਚਰਜ੍ਝਾਨਾਨਿ।
Vijjāhīti ettha vindiyaṃ vindatīti vijjā, yāthāvato upalabbhatīti attho. Attano vā paṭipakkhassa vijjhanaṭṭhena vijjā, tamokkhandhādikassa padālanaṭṭhenāti attho. Tato eva attano visayassa viditakaraṇaṭṭhenapi vijjā. Sampannattāti samannāgatattā paripuṇṇattā vā, avikalattāti attho. Tatrāti ambaṭṭhasutte. Manomayiddhiyāti ettha ‘‘idha bhikkhu imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimmināti rūpiṃ manomayaṃ sabbaṅgapaccaṅgaṃ ahīnindriya’’nti (dī. ni. 1.236) iminā nayena āgatā iddhi sarīrabbhantare aññasseva jhānamanena nibbattattā manomayassa sarīrassa nibbattivasena pavattā manomayiddhi nāma. Cha abhiññāti āsavakkhayañāṇena saddhiṃ iddhividhādikā pañcābhiññāyo. Tissannaṃ aṭṭhannañca vijjānaṃ tattha tattha sutte gahaṇaṃ veneyyajjhāsayavasenāti daṭṭhabbaṃ. Satta saddhammā nāma saddhā hirī ottappaṃ bāhusaccaṃ vīriyaṃ sati paññā ca. Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘idha bhikkhu saddho hoti, hirimā, ottappī, bahussuto, āraddhavīriyo, upaṭṭhitassati, paññavā hotī’’ti (dī. ni. 3.330). Cattāri jhānānīti yāni kānici cattāri rūpāvacarajjhānāni.
ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸੀਲਾਦਯੋਯੇવ ਪਨ੍ਨਰਸ ‘‘ਚਰਣ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਚੋਦਨਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਹ ‘‘ਇਮੇਯੇવ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਤੇਨ ਤੇਸਂ ਸਿਕ੍ਖਤ੍ਤਯਸਙ੍ਗਹਤੋ ਨਿਬ੍ਬਾਨੁਪਗਮਨੇ ਏਕਂਸਤੋ ਸਾਧਨਭਾવਮਾਹ। ਇਦਾਨਿ ਤਦਤ੍ਥਸਾਧਨਾਯ ਆਗਮਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਯਥਾਹਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਭਗવਾਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸੇવਤ੍ਥਸ੍ਸ ਨਿਗਮਨવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ। ਨਨੁ ਚਾਯਂ વਿਜ੍ਜਾਚਰਣਸਮ੍ਪਦਾ ਸਾવਕੇਸੁਪਿ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ? ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਲਬ੍ਭਤਿ, ਨ ਪਨ ਤਥਾ, ਯਥਾ ਭਗવਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਤਤ੍ਥ વਿਜ੍ਜਾਸਮ੍ਪਦਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਆਸવਕ੍ਖਯવਿਜ੍ਜਾਯ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਭਾવਸਿਦ੍ਧਿਤੋ ਆਹ ‘‘વਿਜ੍ਜਾਸਮ੍ਪਦਾ ਭਗવਤੋ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਂ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਠਿਤਾ’’ਤਿ। ਚਤੂਸੁ ਝਾਨੇਸੁ ਅਨ੍ਤੋਗਧਭਾવੇਨ ਚਰਣਧਮ੍ਮਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਕਰੁਣਾਬ੍ਰਹ੍ਮવਿਹਾਰਸ੍ਸ ਯਥਾਰਹਂ ਤਸ੍ਸ ਚ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਮਾਪਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਅਸਾਧਾਰਣਸਭਾવਸ੍ਸ ਭਗવਤਿ ਉਪਲਬ੍ਭਨਤੋ ਆਹ ‘‘ਚਰਣਸਮ੍ਪਦਾ ਮਹਾਕਾਰੁਣਿਕਤਂ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਠਿਤਾ’’ਤਿ। ਯਥਾ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਨਤ੍ਥਂ ਪਰਿવਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥੇ ਨਿਯੋਜਨਂ ਪਞ੍ਞਾਯ વਿਨਾ ਨ ਹੋਤਿ, ਏવਂ ਨੇਸਂ ਅਤ੍ਥਾਨਤ੍ਥਜਾਨਨਂ ਸਤ੍ਥੁ ਕਰੁਣਾਯ વਿਨਾ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ਉਭਯਮ੍ਪਿ ਉਭਯਤ੍ਥ ਸਕਿਚ੍ਚਕਮੇવ ਸਿਯਾ। ਯਤ੍ਥ ਪਨ ਯਸ੍ਸਾ ਪਧਾਨਭਾવੋ, ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸੋ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਾਯਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਥਾ ਤਂ વਿਜ੍ਜਾਚਰਣਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਤਨ੍ਤਿ ਨਿਪਾਤਮਤ੍ਤਂ, ਯਥਾ ਅਞ੍ਞੋਪਿ વਿਜ੍ਜਾਚਰਣਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ ਨਿਯੋਜੇਤਿ, ਤਥਾ ਅਯਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇਨ વਿਜ੍ਜਾਚਰਣਸਮ੍ਪਨ੍ਨਸ੍ਸੇવਾਯਂ ਆવੇਣਿਕਾ ਪਟਿਪਤ੍ਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਾ ਪਨਾਯਂ ਸਤ੍ਥੁ વਿਜ੍ਜਾਚਰਣਸਮ੍ਪਦਾ ਸਾਸਨਸ੍ਸ ਨਿਯ੍ਯਾਨਿਕਤਾਯ ਸਾવਕਾਨਂ ਸਮ੍ਮਾਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਾ ਏਕਨ੍ਤਕਾਰਣਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਤੇਨਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਤਨ੍ਤਪਾਦਯੋਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਪਰਨ੍ਤਪਉਭਯਨ੍ਤਪਾ ਗਹਿਤਾ। ਸੇਸਂ ਸੁવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਮੇવ।
Kasmā panettha sīlādayoyeva pannarasa ‘‘caraṇa’’nti vuttāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘imeyeva hī’’tiādi. Tena tesaṃ sikkhattayasaṅgahato nibbānupagamane ekaṃsato sādhanabhāvamāha. Idāni tadatthasādhanāya āgamaṃ dassento ‘‘yathāhā’’tiādimāha. Bhagavātiādi vuttassevatthassa nigamanavasena vuttaṃ. Nanu cāyaṃ vijjācaraṇasampadā sāvakesupi labbhatīti? Kiñcāpi labbhati, na pana tathā, yathā bhagavatoti dassetuṃ ‘‘tattha vijjāsampadā’’tiādi vuttaṃ. Āsavakkhayavijjāya sabbaññubhāvasiddhito āha ‘‘vijjāsampadā bhagavato sabbaññutaṃ pūretvā ṭhitā’’ti. Catūsu jhānesu antogadhabhāvena caraṇadhammapariyāpannattā karuṇābrahmavihārassa yathārahaṃ tassa ca mahākaruṇāsamāpattivasena asādhāraṇasabhāvassa bhagavati upalabbhanato āha ‘‘caraṇasampadā mahākāruṇikataṃ pūretvā ṭhitā’’ti. Yathā sattānaṃ anatthaṃ parivajjetvā atthe niyojanaṃ paññāya vinā na hoti, evaṃ nesaṃ atthānatthajānanaṃ satthu karuṇāya vinā na hotīti ubhayampi ubhayattha sakiccakameva siyā. Yattha pana yassā padhānabhāvo, taṃ dassetuṃ ‘‘so sabbaññutāyā’’tiādi vuttaṃ. Yathā taṃ vijjācaraṇasampannoti ettha tanti nipātamattaṃ, yathā aññopi vijjācaraṇasampanno niyojeti, tathā ayanti attho. Tena vijjācaraṇasampannassevāyaṃ āveṇikā paṭipattīti dasseti. Sā panāyaṃ satthu vijjācaraṇasampadā sāsanassa niyyānikatāya sāvakānaṃ sammāpaṭipattiyā ekantakāraṇanti dassetuṃ ‘‘tenassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha attantapādayoti ādi-saddena parantapaubhayantapā gahitā. Sesaṃ suviññeyyameva.
ਏਤ੍ਥ ਚ વਿਜ੍ਜਾਸਮ੍ਪਦਾਯ ਸਤ੍ਥੁ ਪਞ੍ਞਾਮਹਤ੍ਤਂ ਪਕਾਸਿਤਂ ਹੋਤਿ, ਚਰਣਸਮ੍ਪਦਾਯ ਕਰੁਣਾਮਹਤ੍ਤਂ। ਤੇਸੁ ਪਞ੍ਞਾਯ ਭਗવਤੋ ਧਮ੍ਮਰਜ੍ਜਪ੍ਪਤ੍ਤਿ, ਕਰੁਣਾਯ ਧਮ੍ਮਸਂવਿਭਾਗੋ। ਪਞ੍ਞਾਯ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਨਿਬ੍ਬਿਦਾ, ਕਰੁਣਾਯ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਸਹਨਂ। ਪਞ੍ਞਾਯ ਪਰਦੁਕ੍ਖਪਰਿਜਾਨਨਂ, ਕਰੁਣਾਯ ਪਰਦੁਕ੍ਖਪਤਿਕਾਰਾਰਮ੍ਭੋ। ਪਞ੍ਞਾਯ ਪਰਿਨਿਬ੍ਬਾਨਾਭਿਮੁਖਭਾવੋ, ਕਰੁਣਾਯ ਤਦਧਿਗਮੋ। ਪਞ੍ਞਾਯ ਸਯਂ ਤਰਣਂ, ਕਰੁਣਾਯ ਪਰੇਸਂ ਤਾਰਣਂ। ਪਞ੍ਞਾਯ ਬੁਦ੍ਧਭਾવਸਿਦ੍ਧਿ, ਕਰੁਣਾਯ ਬੁਦ੍ਧਕਿਚ੍ਚਸਿਦ੍ਧਿ। ਕਰੁਣਾਯ વਾ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤਭੂਮਿਯਂ ਸਂਸਾਰਾਭਿਮੁਖਭਾવੋ, ਪਞ੍ਞਾਯ ਤਤ੍ਥ ਅਨਭਿਰਤਿ, ਤਥਾ ਕਰੁਣਾਯ ਪਰੇਸਂ ਅਭਿਂਸਾਪਨਂ, ਪਞ੍ਞਾਯ ਸਯਂ ਪਰੇਹਿ ਅਭਾਯਨਂ। ਕਰੁਣਾਯ ਪਰਂ ਰਕ੍ਖਨ੍ਤੋ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਰਕ੍ਖਤਿ, ਪਞ੍ਞਾਯ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਰਕ੍ਖਨ੍ਤੋ ਪਰਂ ਰਕ੍ਖਤਿ। ਤਥਾ ਕਰੁਣਾਯ ਅਪਰਨ੍ਤਪੋ, ਪਞ੍ਞਾਯ ਅਨਤ੍ਤਨ੍ਤਪੋ, ਤੇਨ ਅਤ੍ਤਹਿਤਾਯ ਪਟਿਪਨ੍ਨਾਦੀਸੁ ਚਤੂਸੁ ਪੁਗ੍ਗਲੇਸੁ ਚਤੁਤ੍ਥਪੁਗ੍ਗਲਭਾવੋ ਸਿਦ੍ਧੋ ਹੋਤਿ। ਤਥਾ ਕਰੁਣਾਯ ਲੋਕਨਾਥਤਾ, ਪਞ੍ਞਾਯ ਅਤ੍ਤਨਾਥਤਾ। ਕਰੁਣਾਯ ਚਸ੍ਸ ਨਿਨ੍ਨਤਾਭਾવੋ, ਪਞ੍ਞਾਯ ਉਨ੍ਨਮਾਭਾવੋ। ਤਥਾ ਕਰੁਣਾਯ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤੇਸੁ ਜਨਿਤਾਨੁਗ੍ਗਹੋ, ਪਞ੍ਞਾਨੁਗਤਤ੍ਤਾ ਨ ਚ ਨ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ વਿਰਤ੍ਤਚਿਤ੍ਤੋ, ਪਞ੍ਞਾਯ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇਸੁ વਿਰਤ੍ਤਚਿਤ੍ਤੋ, ਕਰੁਣਾਨੁਗਤਤ੍ਤਾ ਨ ਚ ਨ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾਨੁਗ੍ਗਹਾਯ ਪવਤ੍ਤੋ। ਯਥਾ ਹਿ ਕਰੁਣਾ ਭਗવਤੋ ਸਿਨੇਹਸੋਕવਿਰਹਿਤਾ, ਏવਂ ਪਞ੍ਞਾ ਅਹਂਕਾਰਮਮਂਕਾਰવਿਨਿਮੁਤ੍ਤਾਤਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਸੋਧਿਤਾ ਪਰਮવਿਸੁਦ੍ਧਾ ਗੁਣવਿਸੇਸਾ વਿਜ੍ਜਾਚਰਣਸਮ੍ਪਦਾਹਿ ਪਕਾਸਿਤਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Ettha ca vijjāsampadāya satthu paññāmahattaṃ pakāsitaṃ hoti, caraṇasampadāya karuṇāmahattaṃ. Tesu paññāya bhagavato dhammarajjappatti, karuṇāya dhammasaṃvibhāgo. Paññāya saṃsāradukkhanibbidā, karuṇāya saṃsāradukkhasahanaṃ. Paññāya paradukkhaparijānanaṃ, karuṇāya paradukkhapatikārārambho. Paññāya parinibbānābhimukhabhāvo, karuṇāya tadadhigamo. Paññāya sayaṃ taraṇaṃ, karuṇāya paresaṃ tāraṇaṃ. Paññāya buddhabhāvasiddhi, karuṇāya buddhakiccasiddhi. Karuṇāya vā bodhisattabhūmiyaṃ saṃsārābhimukhabhāvo, paññāya tattha anabhirati, tathā karuṇāya paresaṃ abhiṃsāpanaṃ, paññāya sayaṃ parehi abhāyanaṃ. Karuṇāya paraṃ rakkhanto attānaṃ rakkhati, paññāya attānaṃ rakkhanto paraṃ rakkhati. Tathā karuṇāya aparantapo, paññāya anattantapo, tena attahitāya paṭipannādīsu catūsu puggalesu catutthapuggalabhāvo siddho hoti. Tathā karuṇāya lokanāthatā, paññāya attanāthatā. Karuṇāya cassa ninnatābhāvo, paññāya unnamābhāvo. Tathā karuṇāya sabbasattesu janitānuggaho, paññānugatattā na ca na sabbattha virattacitto, paññāya sabbadhammesu virattacitto, karuṇānugatattā na ca na sabbasattānuggahāya pavatto. Yathā hi karuṇā bhagavato sinehasokavirahitā, evaṃ paññā ahaṃkāramamaṃkāravinimuttāti aññamaññavisodhitā paramavisuddhā guṇavisesā vijjācaraṇasampadāhi pakāsitāti daṭṭhabbaṃ.
ਇਦਾਨਿ ਸੁਗਤੋਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਸੋਭਨਗਮਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦਿ। ‘‘ਗਤੇ ਠਿਤੇ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਗਮਨਮ੍ਪਿ ਗਤਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਗਮਨਮ੍ਪਿ ਹਿ ਗਤਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ। ਸੋਭਨਨ੍ਤਿ ਸੁਭਂ, ਸੁਭਭਾવੋ વਿਸੁਦ੍ਧਤਾਯ, વਿਸੁਦ੍ਧਤਾ ਦੋਸવਿਗਮੇਨਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਰਿਸੁਦ੍ਧਮਨવਜ੍ਜ’’ਨ੍ਤਿ। ਗਮਨਞ੍ਚ ਨਾਮ ਬਹੁવਿਧਨ੍ਤਿ ਇਧਾਧਿਪ੍ਪੇਤਂ ਗਮਨਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਸੋ ਹਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਗਤਿ ਅਧਿਗਮੋਤਿ ਚ ਕਤ੍વਾ ਗਤਂ ਗਮਨਨ੍ਤਿ ਚ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਇਦਾਨਿ ਤਸ੍ਸੇવ ਗਮਨੇ ਕਾਰਣਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਤੇਨ ਹੇਸਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਖੇਮਂ ਦਿਸਨ੍ਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ। ਅਸਜ੍ਜਮਾਨੋਤਿ ਪਰਿਪਨ੍ਥਾਭਾવੇਨ ਸੁਗਤਿਗਮਨੇਪਿ ਅਸਜ੍ਜਨ੍ਤੋ ਸਙ੍ਗਂ ਅਕਰੋਨ੍ਤੋ, ਪਗੇવ ਇਤਰਤ੍ਥ। ਅਥ વਾ ਏਕਾਸਨੇ ਨਿਸੀਦਿਤ੍વਾ ਖਿਪ੍ਪਾਭਿਞ੍ਞਾવਸੇਨੇવ ਚਤੁਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਮਗ੍ਗਾਨਂ ਪਟਿਲਦ੍ਧਭਾવਤੋ ਅਸਜ੍ਜਮਾਨੋ ਅਬਜ੍ਝਨ੍ਤੋ ਗਤੋ। ਯਂ ਗਮਨਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਸਬ੍ਬਗਮਨਤ੍ਥਂ ਆવਹਤਿ, ਸਬ੍ਬਞ੍ਚ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਆવਹਤਿ, ਤਦੇવ ਸੋਭਨਂ ਨਾਮ, ਤੇਨ ਚ ਭਗવਾ ਗਤੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਇਤਿ ਸੋਭਨਗਮਨਤ੍ਤਾ ਸੁਗਤੋ’’ਤਿ ਸੋਭਨਤ੍ਥੋ ਸੁਸਦ੍ਦੋਤਿ ਕਤ੍વਾ।
Idāni sugatoti imassa atthaṃ dassento āha ‘‘sobhanagamanattā’’tiādi. ‘‘Gate ṭhite’’tiādīsu gamanampi gatanti vuccatīti āha ‘‘gamanampi hi gatanti vuccatī’’ti. Sobhananti subhaṃ, subhabhāvo visuddhatāya, visuddhatā dosavigamenāti āha ‘‘parisuddhamanavajja’’nti. Gamanañca nāma bahuvidhanti idhādhippetaṃ gamanaṃ dassento ‘‘ariyamaggo’’ti āha. So hi nibbānassa gati adhigamoti ca katvā gataṃ gamananti ca vuccati. Idāni tasseva gamane kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘tena hesā’’tiādi vuttaṃ. Khemaṃ disanti nibbānaṃ. Asajjamānoti paripanthābhāvena sugatigamanepi asajjanto saṅgaṃ akaronto, pageva itarattha. Atha vā ekāsane nisīditvā khippābhiññāvaseneva catunnampi maggānaṃ paṭiladdhabhāvato asajjamāno abajjhanto gato. Yaṃ gamanaṃ gacchanto sabbagamanatthaṃ āvahati, sabbañca anuttaraṃ sampattiṃ āvahati, tadeva sobhanaṃ nāma, tena ca bhagavā gatoti āha ‘‘iti sobhanagamanattā sugato’’ti sobhanattho susaddoti katvā.
ਅਸੁਨ੍ਦਰਾਨਂ ਦੁਕ੍ਖਾਨਂ ਸਙ੍ਖਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤੀਨਂ ਅਭਾવਤੋ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਸੁਖਤ੍ਤਾ ਏਕਨ੍ਤਤੋ ਸੁਨ੍ਦਰਂ ਨਾਮ ਅਸਙ੍ਖਤਾ ਧਾਤੂਤਿ ਆਹ ‘‘ਸੁਨ੍ਦਰਞ੍ਚੇਸ ਠਾਨਂ ਗਤੋ ਅਮਤਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਤੇਨਾਹ ਭਗવਾ ‘‘ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਪਰਮਂ ਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੧੫; ਧ॰ ਪ॰ ੨੦੩-੨੦੪)। ਸਮ੍ਮਾਤਿ ਸੁਟ੍ਠੁ। ਸੁਟ੍ਠੁ ਗਮਨਞ੍ਚ ਨਾਮ ਪਟਿਪਕ੍ਖੇਨ ਅਨਭਿਭੂਤਸ੍ਸ ਗਮਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਹੀਨੇ ਕਿਲੇਸੇ ਪੁਨ ਅਪਚ੍ਚਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ’’ਤਿ, ਪਹੀਨਾਨਂ ਪੁਨ ਅਸਮੁਦਾਚਾਰવਸੇਨ ਅਪਚ੍ਚਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ। વੁਤ੍ਤਮੇવਤ੍ਥਂ ਆਗਮਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ વਿਭਾવੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘વੁਤ੍ਤਞ੍ਚੇਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਏਤਨ੍ਤਿ ਤੇਨ ਤੇਨ ਮਗ੍ਗੇਨ ਪਹੀਨਕਿਲੇਸਾਨਂ ਪੁਨ ਅਪਚ੍ਚਾਗਮਨਂ, ਇਦਞ੍ਚ ਸਿਖਾਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਸਮ੍ਮਾਗਮਨਂ, ਯਾਯ ਆਗਮਨੀਯਪਟਿਪਦਾਯ ਸਿਦ੍ਧਂ, ਸਾਪਿ ਸਮ੍ਮਾਗਮਨਮੇવਾਤਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗવਾ ਸੁਗਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਮ੍ਮਾ વਾ ਆਗਤੋ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸਮ੍ਮਾਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਾਤਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਯਾ ਸਮ੍ਪਾਪਨੇ ਅવਿਪਰੀਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਾ। ਸਬ੍ਬਲੋਕਸ੍ਸ ਹਿਤਸੁਖਮੇવ ਕਰੋਨ੍ਤਾਤਿ ਏਤੇਨ ਮਹਾਬੋਧਿਯਾ ਪਟਿਪਦਾ ਅવਿਭਾਗੇਨ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾਨਂ ਸਬ੍ਬਦਾ ਹਿਤਸੁਖਾવਹਭਾવੇਨੇવ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਸ੍ਸਤਂ ਉਚ੍ਛੇਦਨ੍ਤਿ ਇਮੇ ਅਨ੍ਤੇ ਅਨੁਪਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਗਤੋਤਿ ਏਤੇਨ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦਗਤਿਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਕਾਮਸੁਖਂ ਅਤ੍ਤਕਿਲਮਥਨ੍ਤਿ ਇਮੇ ਅਨੁਪਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਗਤੋਤਿ ਏਤੇਨ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਗਤਿਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ।
Asundarānaṃ dukkhānaṃ saṅkhārappavattīnaṃ abhāvato accantasukhattā ekantato sundaraṃ nāma asaṅkhatā dhātūti āha ‘‘sundarañcesa ṭhānaṃ gato amataṃ nibbāna’’nti. Tenāha bhagavā ‘‘nibbānaṃ paramaṃ sukha’’nti (ma. ni. 2.215; dha. pa. 203-204). Sammāti suṭṭhu. Suṭṭhu gamanañca nāma paṭipakkhena anabhibhūtassa gamananti āha ‘‘pahīne kilese puna apaccāgacchanto’’ti, pahīnānaṃ puna asamudācāravasena apaccāgacchanto. Vuttamevatthaṃ āgamaṃ dassetvā vibhāvento āha ‘‘vuttañceta’’ntiādi. Etanti tena tena maggena pahīnakilesānaṃ puna apaccāgamanaṃ, idañca sikhāppattaṃ sammāgamanaṃ, yāya āgamanīyapaṭipadāya siddhaṃ, sāpi sammāgamanamevāti evampi bhagavā sugatoti dassetuṃ ‘‘sammā vā āgato’’tiādi vuttaṃ. Sammāpaṭipattiyāti sammāsambodhiyā sampāpane aviparītapaṭipattiyā. Sabbalokassa hitasukhameva karontāti etena mahābodhiyā paṭipadā avibhāgena sabbasattānaṃ sabbadā hitasukhāvahabhāveneva pavattatīti dasseti. Sassataṃ ucchedanti ime ante anupagacchanto gatoti etena paṭiccasamuppādagatiṃ dasseti. Kāmasukhaṃ attakilamathanti ime anupagacchanto gatoti etena ariyamaggagatiṃ dasseti.
ਤਤ੍ਰਾਤਿ ਯੁਤ੍ਤਟ੍ਠਾਨੇ ਯੁਤ੍ਤਸ੍ਸੇવ ਭਾਸਨੇ। ਨਿਪ੍ਫਾਦੇਤਬ੍ਬੇ ਸਾਧੇਤਬ੍ਬੇ ਚੇਤਂ ਭੁਮ੍ਮਂ। ਅਭੂਤਨ੍ਤਿ ਅਭੂਤਤ੍ਥਂ। ਅਤ੍ਥਮੁਖੇਨ ਹਿ વਾਚਾਯ ਅਭੂਤਤਾ ਭੂਤਤਾ વਾ। ਅਤਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਤਸ੍ਸੇવ વੇવਚਨਂ। ਅਨਤ੍ਥਸਂਹਿਤਨ੍ਤਿ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਿਕੇਨ ਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕੇਨ વਾ ਅਨਤ੍ਥੇਨ ਸਂਹਿਤਂ ਅਨਤ੍ਥਸਂਹਿਤਂ, ਅਨਤ੍ਥਾવਹਂ। ਨ ਅਤ੍ਥੋਤਿ ਅਨਤ੍ਥੋ, ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਪਟਿਪਕ੍ਖੋ ਅਭਾવੋ ਚ, ਤੇਨ ਸਂਹਿਤਂ, ਪਿਸੁਣવਾਚਂ ਸਮ੍ਫਪ੍ਪਲਾਪਞ੍ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏવਮੇਤ੍ਥ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਸ੍ਸਪਿ વਚੀਦੁਚ੍ਚਰਿਤਸ੍ਸ ਸਙ੍ਗਹੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਪਠਮਾ વਾਚਾ ਸੀਲવਨ੍ਤਂ ‘‘ਦੁਸ੍ਸੀਲੋ’’ਤਿ, ਅਚਣ੍ਡਾਲਾਦਿਂ ‘‘ਚਣ੍ਡਾਲੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਭਾਸਮਾਨਸ੍ਸ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਦੁਤਿਯਾ ਦੁਸ੍ਸੀਲਂ ‘‘ਦੁਸ੍ਸੀਲੋ’’ਤਿ, ਚਣ੍ਡਾਲਾਦਿਮੇવ ‘‘ਚਣ੍ਡਾਲੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅવਿਨਯੇਨ ਭਾਸਮਾਨਸ੍ਸ। ਤਤਿਯਾ ਨੇਰਯਿਕਾਦਿਕਸ੍ਸ ਨੇਰਯਿਕਾਦਿਭਾવવਿਭਾવਨੀਕਥਾ ਯਥਾ ‘‘ਆਪਾਯਿਕੋ ਦੇવਦਤ੍ਤੋ ਨੇਰਯਿਕੋ’’ਤਿਆਦਿਕਾ। ਚਤੁਤ੍ਥੀ ‘‘વੇਦવਿਹਿਤੇਨ ਯਞ੍ਞવਿਧਿਨਾ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਾਦਿਕਤਂ ਸੁਗਤਿਂ ਆવਹਤੀ’’ਤਿ ਲੋਕਸ੍ਸ ਬ੍ਯਾਮੋਹਨਕਥਾ। ਪਞ੍ਚਮੀ ਭੂਤੇਨ ਪੇਸੁਞ੍ਞੁਪਸਂਹਾਰਾ ਕਥਾ। ਛਟ੍ਠਾ ਯੁਤ੍ਤਪਤ੍ਤਟ੍ਠਾਨੇ ਪવਤ੍ਤਿਤਾ ਦਾਨਸੀਲਾਦਿਕਥਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਏવਂ ਸਮ੍ਮਾ ਗਦਤ੍ਤਾਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਂ ਅਭੂਤਾਦਿਂ વਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਭੂਤਂ ਤਚ੍ਛਂ ਅਤ੍ਥਸਂਹਿਤਂ ਪਿਯਂ ਮਨਾਪਂ ਤਤੋ ਏવ ਸਮ੍ਮਾ ਸੁਟ੍ਠੁ ਗਦਨਤੋ ਸੁਗਤੋ। ਆਪਾਥਗਮਨਮਤ੍ਤੇਨ ਕਸ੍ਸਚਿ ਅਪ੍ਪਿਯਮ੍ਪਿ ਹਿ ਭਗવਤੋ વਚਨਂ ਪਿਯਂ ਮਨਾਪਮੇવ ਅਤ੍ਥਸਿਦ੍ਧਿਯਾ ਲੋਕਸ੍ਸ ਹਿਤਸੁਖਾવਹਤ੍ਤਾ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਦ-ਕਾਰਸ੍ਸ ਤ-ਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਸੁਗਤੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Tatrāti yuttaṭṭhāne yuttasseva bhāsane. Nipphādetabbe sādhetabbe cetaṃ bhummaṃ. Abhūtanti abhūtatthaṃ. Atthamukhena hi vācāya abhūtatā bhūtatā vā. Atacchanti tasseva vevacanaṃ. Anatthasaṃhitanti diṭṭhadhammikena samparāyikena vā anatthena saṃhitaṃ anatthasaṃhitaṃ, anatthāvahaṃ. Na atthoti anattho, atthassa paṭipakkho abhāvo ca, tena saṃhitaṃ, pisuṇavācaṃ samphappalāpañcāti attho. Evamettha catubbidhassapi vacīduccaritassa saṅgaho daṭṭhabbo. Ettha ca paṭhamā vācā sīlavantaṃ ‘‘dussīlo’’ti, acaṇḍālādiṃ ‘‘caṇḍālo’’tiādinā bhāsamānassa daṭṭhabbā. Dutiyā dussīlaṃ ‘‘dussīlo’’ti, caṇḍālādimeva ‘‘caṇḍālo’’tiādinā avinayena bhāsamānassa. Tatiyā nerayikādikassa nerayikādibhāvavibhāvanīkathā yathā ‘‘āpāyiko devadatto nerayiko’’tiādikā. Catutthī ‘‘vedavihitena yaññavidhinā pāṇātipātādikataṃ sugatiṃ āvahatī’’ti lokassa byāmohanakathā. Pañcamī bhūtena pesuññupasaṃhārā kathā. Chaṭṭhā yuttapattaṭṭhāne pavattitā dānasīlādikathā veditabbā. Evaṃ sammā gadattāti yathāvuttaṃ abhūtādiṃ vajjetvā bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ piyaṃ manāpaṃ tato eva sammā suṭṭhu gadanato sugato. Āpāthagamanamattena kassaci appiyampi hi bhagavato vacanaṃ piyaṃ manāpameva atthasiddhiyā lokassa hitasukhāvahattā. Ettha pana da-kārassa ta-kāraṃ katvā ‘‘sugato’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ਅਪਰੋ ਨਯੋ – ਸੋਭਨਂ ਗਤਂ ਗਮਨਂ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਸੁਗਤੋ। ਭਗવਤੋ ਹਿ વੇਨੇਯ੍ਯਜਨੁਪਸਙ੍ਕਮਨਂ ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਤੇਸਂ ਹਿਤਸੁਖਨਿਪ੍ਫਾਦਨਤੋ ਸੋਭਨਂ ਭਦ੍ਦਕਂ। ਤਥਾ ਲਕ੍ਖਣਾਨੁਬ੍ਯਞ੍ਜਨਪ੍ਪਟਿਮਣ੍ਡਿਤਰੂਪਕਾਯਤਾਯ ਦੁਤવਿਲਮ੍ਬਿਤਖਲਿਤਾਨੁਕਡ੍ਢਨਨਿਪ੍ਪੀਲ਼ਨੁਕ੍ਕੁਟਿਕਕੁਟਿਲਾਕੁਲਤਾਦਿਦੋਸવਿਰਹਿਤਂ વਿਲਾਸਿਤਰਾਜਹਂਸવਸਭવਾਰਣਮਿਗਰਾਜਗਮਨਂ ਕਾਯਗਮਨਂ ਞਾਣਗਮਨਞ੍ਚ વਿਪੁਲਨਿਮ੍ਮਲਕਰੁਣਾਸਤਿવੀਰਿਯਾਦਿਗੁਣવਿਸੇਸਹਿਤਮਭਿਨੀਹਾਰਤੋ ਯਾવ ਮਹਾਬੋਧਿ ਅਨવਜ੍ਜਤਾਯ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਹਿਤਸੁਖਾવਹਤਾਯ ਚ ਸੋਭਨਮੇવ। ਅਥ વਾ ਸਯਮ੍ਭੂਞਾਣੇਨ ਸਕਲਮ੍ਪਿ ਲੋਕਂ ਪਰਿਞ੍ਞਾਭਿਸਮਯવਸੇਨ ਪਰਿਜਾਨਨ੍ਤੋ ਸਮ੍ਮਾ ਗਤੋ ਅવਗਤੋਤਿ ਸੁਗਤੋ। ਤਥਾ ਲੋਕਸਮੁਦਯਂ ਪਹਾਨਾਭਿਸਮਯવਸੇਨ ਪਜਹਨ੍ਤੋ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਤਂ ਆਪਾਦੇਨ੍ਤੋ ਸਮ੍ਮਾ ਗਤੋ ਅਤੀਤੋਤਿ ਸੁਗਤੋ। ਲੋਕਨਿਰੋਧਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਭਿਸਮਯવਸੇਨ ਸਮ੍ਮਾ ਗਤੋ ਅਧਿਗਤੋਤਿ ਸੁਗਤੋ। ਲੋਕਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨਿਂ ਪਟਿਪਦਂ ਭਾવਨਾਭਿਸਮਯવਸੇਨ ਸਮ੍ਮਾ ਗਤੋ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋਤਿ ਸੁਗਤੋ। ਤਥਾ ਯਂ ਇਮਸ੍ਸ ਸਦੇવਕਸ੍ਸ ਲੋਕਸ੍ਸ ਦਿਟ੍ਠਂ ਸੁਤਂ ਮੁਤਂ વਿਞ੍ਞਾਤਂ ਪਤ੍ਤਂ ਪਰਿਯੇਸਿਤਂ ਞਾਤਂ ਅਨੁવਿਚਰਿਤਂ ਮਨਸਾ, ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਹਤ੍ਥਤਲੇ ਆਮਲਕਂ વਿਯ ਸਮ੍ਮਾ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਗਤੋ ਅਬ੍ਭਞ੍ਞਾਸੀਤਿ ਸੁਗਤੋ।
Aparo nayo – sobhanaṃ gataṃ gamanaṃ etassāti sugato. Bhagavato hi veneyyajanupasaṅkamanaṃ ekantena tesaṃ hitasukhanipphādanato sobhanaṃ bhaddakaṃ. Tathā lakkhaṇānubyañjanappaṭimaṇḍitarūpakāyatāya dutavilambitakhalitānukaḍḍhananippīḷanukkuṭikakuṭilākulatādidosavirahitaṃ vilāsitarājahaṃsavasabhavāraṇamigarājagamanaṃ kāyagamanaṃ ñāṇagamanañca vipulanimmalakaruṇāsativīriyādiguṇavisesahitamabhinīhārato yāva mahābodhi anavajjatāya sattānaṃ hitasukhāvahatāya ca sobhanameva. Atha vā sayambhūñāṇena sakalampi lokaṃ pariññābhisamayavasena parijānanto sammā gato avagatoti sugato. Tathā lokasamudayaṃ pahānābhisamayavasena pajahanto anuppattidhammataṃ āpādento sammā gato atītoti sugato. Lokanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena sammā gato adhigatoti sugato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ bhāvanābhisamayavasena sammā gato paṭipannoti sugato. Tathā yaṃ imassa sadevakassa lokassa diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ ñātaṃ anuvicaritaṃ manasā, sabbaṃ taṃ hatthatale āmalakaṃ viya sammā paccakkhato gato abbhaññāsīti sugato.
ਇਦਾਨਿ ਲੋਕવਿਦੂਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਪਕਾਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤਲੋਕਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਥਾਤਿ ਸਬ੍ਬਪ੍ਪਕਾਰੇਨ, ਯੋ ਯੋ ਲੋਕੋ ਯੇਨ ਯੇਨ ਪਕਾਰੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ, ਤੇਨ ਤੇਨ ਪਕਾਰੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇ ਪਨ ਪਕਾਰੇ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਭਾવਤੋ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਸਭਾવਤੋਤਿ ਦੁਕ੍ਖਸਭਾવਤੋ। ਸਬ੍ਬੋ ਹਿ ਲੋਕੋ ਦੁਕ੍ਖਸਭਾવੋ। ਯਥਾਹ ‘‘ਸਂਖਿਤ੍ਤੇਨ ਪਞ੍ਚੁਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧਾ ਦੁਕ੍ਖਾ’’ਤਿ। ਸਮੁਦਯਤੋਤਿ ਯਤੋ ਸਮੁਦੇਤਿ, ਤਤੋ ਤਣ੍ਹਾਦਿਤੋ। ਨਿਰੋਧਤੋਤਿ ਯਤ੍ਥ ਸੋ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਤਤੋ વਿਸਙ੍ਖਾਰਤੋ। ਨਿਰੋਧੂਪਾਯਤੋਤਿ ਯੇਨ વਿਧਿਨਾ ਸੋ ਨਿਰੋਧੋ ਪਤ੍ਤਬ੍ਬੋ, ਤਤੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਤੋ ਇਤੋ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਪਕਾਰਸ੍ਸ ਅਭਾવਾ। ਇਤਿ ‘‘ਸਬ੍ਬਥਾ ਲੋਕਂ ਅવੇਦੀ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ਤਦਤ੍ਥਸਾਧਕਂ ਸੁਤ੍ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਯਤ੍ਥ ਖੋ, ਆવੁਸੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਇਦਞ੍ਚ ਸੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਯਤ੍ਥ ਖੋ, ਭਨ੍ਤੇ, ਨ ਜਾਯਤਿ…ਪੇ॰… ਨ ਉਪਪਜ੍ਜਤਿ, ਸਕ੍ਕਾ ਨੁ ਖੋ ਸੋ, ਭਨ੍ਤੇ, ਗਮਨੇਨ ਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤੋ ਞਾਤੁਂ વਾ ਦਟ੍ਠੁਂ વਾ ਪਾਪੁਣਿਤੁਂ વਾ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੦੭; ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੪੫) ਓਕਾਸਲੋਕਸ੍ਸ ਗਤਿਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ਰੋਹਿਤਦੇવਪੁਤ੍ਤੇਨ ਪੁਟ੍ਠੋ ਭਗવਾ ਅਭਾਸਿ। ਤਤ੍ਥ ਨ ਜਾਯਤੀਤਿਆਦਿਨਾ ਉਜੁਕਂ ਜਾਤਿਆਦੀਨਿ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਨ ਚવਤਿ ਨ ਉਪਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਪਦਦ੍વਯੇਨ ਅਪਰਾਪਰਂ ਚવਨੁਪਪਤਨਾਨਿ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਤਿ। ਕੇਚਿ ਪਨ ‘‘ਨ ਜਾਯਤੀਤਿਆਦਿ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯਕਾਦਿવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ, ਇਤਰਂ ਓਪਪਾਤਿਕવਸੇਨਾ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਤਨ੍ਤਿ ਜਾਤਿਆਦਿਰਹਿਤਂ। ਗਮਨੇਨਾਤਿ ਪਦਸਾ ਗਮਨੇਨ। ਲੋਕਸ੍ਸਨ੍ਤਨ੍ਤਿ ਸਙ੍ਖਾਰਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤਭੂਤਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ। ਞਾਤੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬਂ। ਦਟ੍ਠੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਪਤ੍ਤੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਪਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ‘‘ਞਾਤਾਯਂ ਦਿਟ੍ਠਾਯਂ ਪਤ੍ਤਾਯ’’ਨ੍ਤਿ વਾ ਪਾਠੋ, ਤਤ੍ਥ ਗਮਨੇਨ ਲੋਕਸ੍ਸਨ੍ਤਂ ਞਾਤਾ ਅਯਂ ਦਿਟ੍ਠਾ ਅਯਂ ਪਤ੍ਤਾ ਅਯਨ੍ਤਿ ਨ વਦਾਮੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਯਨ੍ਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਤ੍ਥਿਕੋ।
Idāni lokavidūti imassa atthaṃ pakāsento āha ‘‘sabbathā viditalokattā’’tiādi. Tattha sabbathāti sabbappakārena, yo yo loko yena yena pakārena veditabbo, tena tena pakārenāti attho. Te pana pakāre dassetuṃ ‘‘sabhāvato’’tiādi vuttaṃ. Tattha sabhāvatoti dukkhasabhāvato. Sabbo hi loko dukkhasabhāvo. Yathāha ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti. Samudayatoti yato samudeti, tato taṇhādito. Nirodhatoti yattha so nirujjhati, tato visaṅkhārato. Nirodhūpāyatoti yena vidhinā so nirodho pattabbo, tato ariyamaggato ito aññassa pakārassa abhāvā. Iti ‘‘sabbathā lokaṃ avedī’’ti vatvā tadatthasādhakaṃ suttaṃ dassento ‘‘yattha kho, āvuso’’tiādimāha. Idañca suttaṃ ‘‘yattha kho, bhante, na jāyati…pe… na upapajjati, sakkā nu kho so, bhante, gamanena lokassa anto ñātuṃ vā daṭṭhuṃ vā pāpuṇituṃ vā’’ti (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45) okāsalokassa gatiṃ sandhāya rohitadevaputtena puṭṭho bhagavā abhāsi. Tattha na jāyatītiādinā ujukaṃ jātiādīni paṭikkhipitvā na cavati na upapajjatīti padadvayena aparāparaṃ cavanupapatanāni paṭikkhipati. Keci pana ‘‘na jāyatītiādi gabbhaseyyakādivasena vuttaṃ, itaraṃ opapātikavasenā’’ti vadanti. Tanti jātiādirahitaṃ. Gamanenāti padasā gamanena. Lokassantanti saṅkhāralokassa antabhūtaṃ nibbānaṃ. Ñāteyyanti jānitabbaṃ. Daṭṭheyyanti daṭṭhabbaṃ. Patteyyanti pattabbaṃ. ‘‘Ñātāyaṃ diṭṭhāyaṃ pattāya’’nti vā pāṭho, tattha gamanena lokassantaṃ ñātā ayaṃ diṭṭhā ayaṃ pattā ayanti na vadāmīti attho. Ayanti nibbānatthiko.
ਕਾਮਂ ਪਦਸਾ ਗਮਨੇਨ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਲੋਕਸ੍ਸਨ੍ਤਂ ਞਾਤੁਂ ਦਟ੍ਠੁਂ ਪਤ੍ਤੁਂ વਾ ਨ ਸਕ੍ਕਾ, ਅਪਿ ਚ ਪਰਿਮਿਤਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਟ੍ਠਾਨੇ ਤਂ ਪਞ੍ਞਾਪੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਮੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਅਪਿ ਚਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਬ੍ਯਾਮਮਤ੍ਤੇ ਕਲ਼ੇવਰੇਤਿ ਬ੍ਯਾਮਪ੍ਪਮਾਣੇ ਅਤ੍ਤਭਾવੇ। ਇਮਿਨਾ ਰੂਪਕ੍ਖਨ੍ਧਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਸਞ੍ਞਿਮ੍ਹੀਤਿ ਸਞ੍ਞਾਯ ਸਹਿਤੇ। ਇਮਿਨਾ ਸਞ੍ਞਾਸੀਸੇਨ વੇਦਨਾਦਯੋ ਤਯੋ ਖਨ੍ਧੇ ਦਸ੍ਸੇਤਿ ਸਞ੍ਞਾਸਹਿਤਤ੍ਤਾ ਏવ। ਸਮਨਕੇਤਿ ਸવਿਞ੍ਞਾਣਕੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਮਿਨਾ વਿਞ੍ਞਾਣਕ੍ਖਨ੍ਧਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਅવਿਞ੍ਞਾਣਕੇ ਪਨ ਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਰੂਪਸਮੁਦਾਯਮਤ੍ਤੇ ਪਞ੍ਞਾਪੇਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਲੋਕਨ੍ਤਿ ਖਨ੍ਧਾਦਿਲੋਕਂ। ਲੋਕਨਿਰੋਧਨ੍ਤਿ ਤਸ੍ਸ ਲੋਕਸ੍ਸ ਨਿਰੁਜ੍ਝਨਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਮੇવ વਾ। ਨਿਬ੍ਬਾਨਮ੍ਪਿ ਹਿ ਖਨ੍ਧੇ ਪਟਿਚ੍ਚ ਪਞ੍ਞਾਪਨਤੋ ਸਰੀਰਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਪਞ੍ਞਾਪੇਤਿ। ਅਦੇਸਮ੍ਪਿ ਹਿ ਤਂ ਯੇਸਂ ਨਿਰੋਧੋ, ਤੇਸਂ વਸੇਨ ਦੇਸਤੋਪਿ ਉਪਚਾਰવਸੇਨ ਨਿਦ੍ਦਿਸੀਯਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਂ ਲੋਕੇ ਪਿਯਰੂਪਂ ਸਾਤਰੂਪਂ, ਏਤ੍ਥੇਸਾ ਤਣ੍ਹਾ ਪਹੀਯਮਾਨਾ ਪਹੀਯਤਿ, ਏਤ੍ਥ ਨਿਰੁਜ੍ਝਮਾਨਾ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੪੦੧; ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੩੪; વਿਭ॰ ੨੦੪)।
Kāmaṃ padasā gamanena gantvā lokassantaṃ ñātuṃ daṭṭhuṃ pattuṃ vā na sakkā, api ca parimitaparicchinnaṭṭhāne taṃ paññāpetvā dassemīti dassento ‘‘api cā’’tiādimāha. Tattha byāmamatte kaḷevareti byāmappamāṇe attabhāve. Iminā rūpakkhandhaṃ dasseti. Sasaññimhīti saññāya sahite. Iminā saññāsīsena vedanādayo tayo khandhe dasseti saññāsahitattā eva. Samanaketi saviññāṇaketi attho. Iminā viññāṇakkhandhaṃ dasseti, aviññāṇake pana utusamuṭṭhānarūpasamudāyamatte paññāpetuṃ na sakkāti adhippāyo. Lokanti khandhādilokaṃ. Lokanirodhanti tassa lokassa nirujjhanaṃ nibbānameva vā. Nibbānampi hi khandhe paṭicca paññāpanato sarīrasmiṃyeva paññāpeti. Adesampi hi taṃ yesaṃ nirodho, tesaṃ vasena desatopi upacāravasena niddisīyati yathā ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’ti (dī. ni. 2.401; ma. ni. 1.134; vibha. 204).
ਗਮਨੇਨਾਤਿ ਪਾਕਤਿਕਗਮਨੇਨ। ਲੋਕਸ੍ਸਨ੍ਤੋਤਿ ਸਙ੍ਖਾਰਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤੋ ਅਨ੍ਤਕਿਰਿਯਾਯ ਹੇਤੁਭੂਤਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ। ਕੁਦਾਚਨਨ੍ਤਿ ਕਦਾਚਿਪਿ। ਅਪ੍ਪਤ੍વਾਤਿ ਅਗ੍ਗਮਗ੍ਗੇਨ ਅਨਧਿਗਨ੍ਤ੍વਾ। ਪਮੋਚਨਨ੍ਤਿ ਪਮੁਤ੍ਤਿ ਨਿਸ੍ਸਰਣਂ। ਤਸ੍ਮਾਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਲੋਕਨ੍ਤਂ ਅਪ੍ਪਤ੍વਾ વਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖਤੋ ਮੁਤ੍ਤਿ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਮਾ। ਹવੇਤਿ ਨਿਪਾਤਮਤ੍ਤਂ। ਲੋਕવਿਦੂਤਿ ਸਭਾવਾਦਿਤੋ ਸਬ੍ਬਂ ਲੋਕਂ વਿਜਾਨਨ੍ਤੋ। ਸੁਮੇਧੋਤਿ ਸੁਨ੍ਦਰਪਞ੍ਞੋ। ਲੋਕਨ੍ਤਗੂਤਿ ਪਰਿਞ੍ਞਾਭਿਸਮਯੇਨ ਲੋਕਂ વਿਦਿਤ੍વਾ ਪਹਾਨਾਭਿਸਮਯੇਨ ਲੋਕਨ੍ਤਗੂ। ਮਗ੍ਗਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਸ੍ਸ ਪਰਿਨਿਟ੍ਠਿਤਤ੍ਤਾ વੁਸਿਤਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯੋ। ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਸਮਿਤਤ੍ਤਾ ਚਤੁਸਚ੍ਚਧਮ੍ਮਾਨਂ વਾ ਅਭਿਸਮਿਤਤ੍ਤਾ ਸਮਿਤਾવੀ। ਨਾਸੀਸਤੀਤਿ ਨ ਪਤ੍ਥੇਤਿ, ਯਥਾ ਇਮਂ ਲੋਕਂ, ਏવਂ ਪਰਞ੍ਚ ਲੋਕਂ ਨਾਸੀਸਤਿ ਅਪ੍ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਕਤ੍ਤਾ।
Gamanenāti pākatikagamanena. Lokassantoti saṅkhāralokassa anto antakiriyāya hetubhūtaṃ nibbānaṃ. Kudācananti kadācipi. Appatvāti aggamaggena anadhigantvā. Pamocananti pamutti nissaraṇaṃ. Tasmāti yasmā lokantaṃ appatvā vaṭṭadukkhato mutti natthi, tasmā. Haveti nipātamattaṃ. Lokavidūti sabhāvādito sabbaṃ lokaṃ vijānanto. Sumedhoti sundarapañño. Lokantagūti pariññābhisamayena lokaṃ viditvā pahānābhisamayena lokantagū. Maggabrahmacariyassa pariniṭṭhitattā vusitabrahmacariyo. Sabbesaṃ kilesānaṃ samitattā catusaccadhammānaṃ vā abhisamitattā samitāvī. Nāsīsatīti na pattheti, yathā imaṃ lokaṃ, evaṃ parañca lokaṃ nāsīsati appaṭisandhikattā.
ਏવਂ ਯਦਿਪਿ ਲੋਕવਿਦੁਤਾ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਦਸ੍ਸਿਤਾ ਸਭਾવਾਦਿਤੋ ਦਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ, ਲੋਕੋ ਪਨ ਏਕਦੇਸੇਨੇવ વੁਤ੍ਤੋਤਿ ਤਂ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅਪਿ ਚ ਤਯੋ ਲੋਕਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧਾਨਂ ਖਨ੍ਧਾਨਂ ਸਮੂਹੋ ਸਨ੍ਤਾਨੋ ਚ ਸਤ੍ਤਲੋਕੋ। ਰੂਪਾਦੀਸੁ ਸਤ੍ਤવਿਸਤ੍ਤਤਾਯ ਸਤ੍ਤੋ, ਲੋਕੀਯਤਿ ਏਤ੍ਥ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਂ ਤਬ੍ਬਿਪਾਕੋ ਚਾਤਿ ਲੋਕੋ। ਅਨਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧਾਨਂ ਰੂਪਾਦੀਨਂ ਸਮੂਹੋ ਸਨ੍ਤਾਨੋ ਚ ਓਕਾਸਲੋਕੋ ਲੋਕੀਯਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਜਙ੍ਗਮਾ ਥਾવਰਾ ਚ ਤੇਸਞ੍ਚ ਓਕਾਸਭੂਤੋਤਿ ਕਤ੍વਾ। ਤਦਾਧਾਰਤਾਯ ਹੇਸ ‘‘ਭਾਜਨਲੋਕੋ’’ਤਿਪਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਉਭਯੇਪਿ ਖਨ੍ਧਾ ਸਙ੍ਖਾਰਲੋਕੋ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਸਙ੍ਖਰੀਯਨ੍ਤਿ ਲੁਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਪਲੁਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਚਾਤਿ। ਆਹਾਰਟ੍ਠਿਤਿਕਾਤਿ ਪਚ੍ਚਯਟ੍ਠਿਤਿਕਾ, ਪਚ੍ਚਯਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਕਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਚ੍ਚਯਤ੍ਥੋ ਹੇਤ੍ਥ ਆਹਾਰਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਅਯਮਾਹਾਰੋ ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਸ੍ਸ વਾ ਕਾਮਚ੍ਛਨ੍ਦਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਾਯਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੨੩੨) વਿਯ। ਏવਞ੍ਹਿ ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਸਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅਸਞ੍ਞਸਤ੍ਤਾਪਿ ਪਰਿਗ੍ਗਹਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਸਾ ਪਨਾਯਂ ਆਹਾਰਟ੍ਠਿਤਿਕਤਾ ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯਤੋ ਸਙ੍ਖਾਰਧਮ੍ਮੋ, ਨ ਸਤ੍ਤਧਮ੍ਮੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਆਹਾਰਟ੍ਠਿਤਿਕਾਤਿ ਆਗਤਟ੍ਠਾਨੇ ਸਙ੍ਖਾਰਲੋਕੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ।
Evaṃ yadipi lokavidutā anavasesato dassitā sabhāvādito dassitattā, loko pana ekadeseneva vuttoti taṃ anavasesato dassetuṃ ‘‘api ca tayo lokā’’tiādi vuttaṃ. Tattha indriyabaddhānaṃ khandhānaṃ samūho santāno ca sattaloko. Rūpādīsu sattavisattatāya satto, lokīyati ettha kusalākusalaṃ tabbipāko cāti loko. Anindriyabaddhānaṃ rūpādīnaṃ samūho santāno ca okāsaloko lokīyanti ettha jaṅgamā thāvarā ca tesañca okāsabhūtoti katvā. Tadādhāratāya hesa ‘‘bhājanaloko’’tipi vuccati. Ubhayepi khandhā saṅkhāraloko paccayehi saṅkharīyanti lujjanti palujjanti cāti. Āhāraṭṭhitikāti paccayaṭṭhitikā, paccayāyattavuttikāti attho. Paccayattho hettha āhārasaddo ‘‘ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa uppādāyā’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.232) viya. Evañhi ‘‘sabbe sattā’’ti iminā asaññasattāpi pariggahitā honti. Sā panāyaṃ āhāraṭṭhitikatā nippariyāyato saṅkhāradhammo, na sattadhammoti āha ‘‘āhāraṭṭhitikāti āgataṭṭhāne saṅkhāraloko veditabbo’’ti.
ਯਦਿ ਏવਂ ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਸਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਇਦਂ ਕਥਨ੍ਤਿ? ਪੁਗ੍ਗਲਾਧਿਟ੍ਠਾਨਦੇਸਨਾਤਿ ਨਾਯਂ ਦੋਸੋ। ਕਸ੍ਮਾ ਪਨ ਭਗવਾ ਕਤ੍ਥਚਿ ਪੁਗ੍ਗਲਾਧਿਟ੍ਠਾਨਂ ਕਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ, ਕਤ੍ਥਚਿ ਧਮ੍ਮਾਧਿਟ੍ਠਾਨਂ ਕਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤੀਤਿ? ਦੇਸਨਾવਿਲਾਸਤੋ વੇਨੇਯ੍ਯਜ੍ਝਾਸਯਤੋ ਚ। ਦੇਸਨਾવਿਲਾਸਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਹਿ ਬੁਦ੍ਧਾ ਭਗવਨ੍ਤੋ, ਤੇ ਯਥਾਰੁਚਿ ਕਤ੍ਥਚਿ ਪੁਗ੍ਗਲਾਧਿਟ੍ਠਾਨਂ ਕਤ੍વਾ ਕਤ੍ਥਚਿ ਧਮ੍ਮਾਧਿਟ੍ਠਾਨਂ ਕਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਨ੍ਤਿ। ਯੇ વਾ ਪਨ વੇਨੇਯ੍ਯਾ ਸਾਸਨਕ੍ਕਮਂ ਅਨੋਤਿਣ੍ਣਾ, ਤੇਸਂ ਪੁਗ੍ਗਲਾਧਿਟ੍ਠਾਨਂ ਦੇਸਨਂ ਦੇਸੇਨ੍ਤਿ। ਯੇ ਚ ਓਤਿਣ੍ਣਾ, ਤੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਧਿਟ੍ਠਾਨਂ। ਸਮ੍ਮੁਤਿਸਚ੍ਚવਿਸਯਾ ਪੁਗ੍ਗਲਾਧਿਟ੍ਠਾਨਾ ਦੇਸਨਾ, ਇਤਰਾ ਪਰਮਤ੍ਥਸਚ੍ਚવਿਸਯਾ। ਪੁਰਿਮਾ ਕਰੁਣਾਨੁਕੂਲਾ, ਇਤਰਾ ਪਞ੍ਞਾਨੁਕੂਲਾ। ਸਦ੍ਧਾਨੁਸਾਰੀਗੋਤ੍ਤਾਨਂ વਾ ਪੁਰਿਮਾ। ਤੇ ਹਿ ਪੁਗ੍ਗਲਪ੍ਪਮਾਣਿਕਾ, ਪਚ੍ਛਿਮਾ ਧਮ੍ਮਾਨੁਸਾਰੀਗੋਤ੍ਤਾਨਂ। ਸਦ੍ਧਾਚਰਿਤਤਾਯ વਾ ਲੋਕਾਧਿਪਤੀਨਂ વਸੇਨ ਪੁਗ੍ਗਲਾਧਿਟ੍ਠਾਨਾ, ਪਞ੍ਞਾਚਰਿਤਤਾਯ ਧਮ੍ਮਾਧਿਪਤੀਨਂ વਸੇਨ ਧਮ੍ਮਾਧਿਟ੍ਠਾਨਾ। ਪੁਰਿਮਾ ਚ ਨੇਯ੍ਯਤ੍ਥਾ, ਪਚ੍ਛਿਮਾ ਨੀਤਤ੍ਥਾ। ਇਤਿ ਭਗવਾ ਤਂ ਤਂ વਿਸੇਸਂ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਦੁવਿਧਂ ਦੇਸਨਂ ਦੇਸੇਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Yadi evaṃ ‘‘sabbe sattā’’ti idaṃ kathanti? Puggalādhiṭṭhānadesanāti nāyaṃ doso. Kasmā pana bhagavā katthaci puggalādhiṭṭhānaṃ katvā dhammaṃ deseti, katthaci dhammādhiṭṭhānaṃ katvā dhammaṃ desetīti? Desanāvilāsato veneyyajjhāsayato ca. Desanāvilāsappattā hi buddhā bhagavanto, te yathāruci katthaci puggalādhiṭṭhānaṃ katvā katthaci dhammādhiṭṭhānaṃ katvā dhammaṃ desenti. Ye vā pana veneyyā sāsanakkamaṃ anotiṇṇā, tesaṃ puggalādhiṭṭhānaṃ desanaṃ desenti. Ye ca otiṇṇā, tesaṃ dhammādhiṭṭhānaṃ. Sammutisaccavisayā puggalādhiṭṭhānā desanā, itarā paramatthasaccavisayā. Purimā karuṇānukūlā, itarā paññānukūlā. Saddhānusārīgottānaṃ vā purimā. Te hi puggalappamāṇikā, pacchimā dhammānusārīgottānaṃ. Saddhācaritatāya vā lokādhipatīnaṃ vasena puggalādhiṭṭhānā, paññācaritatāya dhammādhipatīnaṃ vasena dhammādhiṭṭhānā. Purimā ca neyyatthā, pacchimā nītatthā. Iti bhagavā taṃ taṃ visesaṃ apekkhitvā tattha tattha duvidhaṃ desanaṃ desetīti veditabbaṃ.
ਦਿਟ੍ਠਿਗਤਿਕਾਨਂ ਸਸ੍ਸਤਾਦਿવਸੇਨ ‘‘ਅਤ੍ਤਾ ਲੋਕੋ’’ਤਿ ਪਰਿਕਪ੍ਪਨਾ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਸਤ੍ਤવਿਸਯਾ, ਨ ਸਙ੍ਖਾਰવਿਸਯਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਸ੍ਸਤੋ ਲੋਕੋਤਿ વਾ ਅਸਸ੍ਸਤੋ ਲੋਕੋਤਿ વਾਤਿ ਆਗਤਟ੍ਠਾਨੇ ਸਤ੍ਤਲੋਕੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ। ਯਾવਤਾ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਪਰਿਹਰਨ੍ਤੀਤਿ ਯਤ੍ਤਕੇ ਠਾਨੇ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਪਰਿવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਪਰਿਬ੍ਭਮਨ੍ਤਿ। ਦਿਸਾ ਭਨ੍ਤਿ વਿਰੋਚਮਾਨਾਤਿ ਤੇਸਂ ਪਰਿਬ੍ਭਮਨੇਨੇવ ਤਾ ਤਾ ਦਿਸਾ ਪਭਸ੍ਸਰਾ ਹੁਤ੍વਾ વਿਰੋਚਨ੍ਤਿ। ਅਥ વਾ ਦਿਸਾਤਿ ਉਪਯੋਗਬਹੁવਚਨਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਯਂ વਿਰੋਚਮਾਨਾ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਯਤ੍ਤਕਾ ਦਿਸਾ ਭਨ੍ਤਿ ਸੋਭੇਨ੍ਤਿ ਓਭਾਸਯਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਾવ ਸਹਸ੍ਸਧਾ ਲੋਕੋਤਿ ਤਤ੍ਤਕੇਨ ਪਮਾਣੇਨ ਸਹਸ੍ਸਪ੍ਪਕਾਰੋ ਓਕਾਸਲੋਕੋ, ਸਹਸ੍ਸਲੋਕਧਾਤੁਯੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਤਾવਸਹਸ੍ਸવਾ’’ਤਿ વਾ ਪਾਠੋ, ਤਾવ ਤਤ੍ਤਕਂ ਸਹਸ੍ਸਂ ਅਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਤਾવਸਹਸ੍ਸવਾ। ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਸਹਸ੍ਸਲੋਕਧਾਤੁਸਙ੍ਖਾਤੇ ਲੋਕੇ।
Diṭṭhigatikānaṃ sassatādivasena ‘‘attā loko’’ti parikappanā yebhuyyena sattavisayā, na saṅkhāravisayāti āha ‘‘sassato lokoti vā asassato lokoti vāti āgataṭṭhāne sattaloko veditabbo’’ti. Yāvatā candimasūriyā pariharantīti yattake ṭhāne candimasūriyā parivattanti paribbhamanti. Disā bhanti virocamānāti tesaṃ paribbhamaneneva tā tā disā pabhassarā hutvā virocanti. Atha vā disāti upayogabahuvacanaṃ, tasmā sayaṃ virocamānā candimasūriyā yattakā disā bhanti sobhenti obhāsayantīti attho. Tāva sahassadhā lokoti tattakena pamāṇena sahassappakāro okāsaloko, sahassalokadhātuyoti attho. ‘‘Tāvasahassavā’’ti vā pāṭho, tāva tattakaṃ sahassaṃ assa atthīti tāvasahassavā. Etthāti sahassalokadhātusaṅkhāte loke.
ਤਮ੍ਪੀਤਿ ਤਿવਿਧਮ੍ਪਿ ਲੋਕਂ। ਸਬ੍ਬਥਾ ਅવੇਦੀਤਿ ਸਬ੍ਬਪ੍ਪਕਾਰਤੋ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿ। ਕਥਂ ਪਟਿવਿਜ੍ਝੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਤਥਾ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਥਾ ਹਿਸ੍ਸਾਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ‘‘ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤੋ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਅਨੇਨ ਭਗવਤਾ। ਏਕੋ ਲੋਕੋ ਸਬ੍ਬੇ ਸਤ੍ਤਾ ਆਹਾਰਟ੍ਠਿਤਿਕਾਤਿ ਯਾਯ ਪੁਗ੍ਗਲਾਧਿਟ੍ਠਾਨਾਯ ਕਥਾਯ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਤਾਯ ਸਬ੍ਬੋ ਸਙ੍ਖਾਰਲੋਕੋ ਏਕવਿਧੋ ਪਕਾਰਨ੍ਤਰਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ। ਦ੍વੇ ਲੋਕਾਤਿਆਦੀਸੁਪਿ ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਨਾਮਗ੍ਗਹਣੇਨ ਚੇਤ੍ਥ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਅਗ੍ਗਹਣਂ ਤਸ੍ਸ ਅਲੋਕਸਭਾવਤ੍ਤਾ। ਨਨੁ ਚ ‘‘ਆਹਾਰਟ੍ਠਿਤਿਕਾ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਚ੍ਚਯਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਮਗ੍ਗਫਲਧਮ੍ਮਾਨਮ੍ਪਿ ਲੋਕਤਾ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ? ਨਾਪਜ੍ਜਤਿ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਾਨਂ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਧਮ੍ਮਾਨਂ ਇਧ ਲੋਕੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਤਾ। ਅਥ વਾ ਨ ਲੁਜ੍ਜਤਿ ਨ ਪਲੁਜ੍ਜਤੀਤਿ ਯੋ ਗਹਿਤੋ ਤਥਾ ਨ ਹੋਤਿ, ਸੋ ਲੋਕੋਤਿ ਤਂਗਹਣਰਹਿਤਾਨਂ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਾਨਂ ਨਤ੍ਥਿ ਲੋਕਤਾ।
Tampīti tividhampi lokaṃ. Sabbathā avedīti sabbappakārato paṭivijjhi. Kathaṃ paṭivijjhīti āha ‘‘tathā hī’’tiādi. Tathā hissāti imassa ‘‘sabbathā vidito’’ti etena sambandho. Assāti anena bhagavatā. Eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikāti yāya puggalādhiṭṭhānāya kathāya sabbesaṃ saṅkhārānaṃ paccayāyattavuttitā vuttā, tāya sabbo saṅkhāraloko ekavidho pakārantarassa abhāvato. Dve lokātiādīsupi imināva nayena attho veditabbo. Nāmaggahaṇena cettha nibbānassa aggahaṇaṃ tassa alokasabhāvattā. Nanu ca ‘‘āhāraṭṭhitikā’’ti ettha paccayāyattavuttitāya maggaphaladhammānampi lokatā āpajjatīti? Nāpajjati pariññeyyānaṃ dukkhasaccadhammānaṃ idha lokoti adhippetattā. Atha vā na lujjati na palujjatīti yo gahito tathā na hoti, so lokoti taṃgahaṇarahitānaṃ lokuttarānaṃ natthi lokatā.
ਤਿਸ੍ਸੋ વੇਦਨਾਤਿ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਉਪੇਕ੍ਖਾવਸੇਨ। ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਆਹਾਰਾਤਿ ਕਬਲ਼ੀਕਾਰਾਹਾਰੋ ਫਸ੍ਸਾਹਾਰੋ ਮਨੋਸਞ੍ਚੇਤਨਾਹਾਰੋ વਿਞ੍ਞਾਣਾਹਾਰੋਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਆਹਾਰਾ। ਤਤ੍ਥ ਕਬਲ਼ੀਕਾਰਾਹਾਰੋ ਓਜਟ੍ਠਮਕਂ ਰੂਪਂ ਆਹਰਤੀਤਿ ਆਹਾਰੋ। ਫਸ੍ਸੋ ਤਿਸ੍ਸੋ વੇਦਨਾ ਆਹਰਤੀਤਿ ਆਹਾਰੋ। ਮਨੋਸਞ੍ਚੇਤਨਾ ਤੀਸੁ ਭવੇਸੁ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਂ ਆਹਰਤੀਤਿ ਆਹਾਰੋ। વਿਞ੍ਞਾਣਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਕ੍ਖਣੇ ਨਾਮਰੂਪਂ ਆਹਰਤੀਤਿ ਆਹਾਰੋ। ਉਪਾਦਾਨਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਭੂਤਾ ਖਨ੍ਧਾ ਉਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧਾ। ਛ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨਿ ਆਯਤਨਾਨੀਤਿ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਾਦਿਮਨਾਯਤਨਪਰਿਯਨ੍ਤਾਨਿ। ਸਤ੍ਤ વਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਯੋਤਿ ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ, ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ, ਏਕਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ, ਏਕਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ, ਹੇਟ੍ਠਿਮਾ ਚ ਤਯੋ ਆਰੁਪ੍ਪਾਤਿ ਇਮਾ ਸਤ੍ਤ ‘‘વਿਞ੍ਞਾਣਂ ਤਿਟ੍ਠਤਿ ਏਤ੍ਥਾਤਿ વਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਯੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਨਾਨਤ੍ਤਂ ਕਾਯੋ ਏਤੇਸਂ, ਨਾਨਤ੍ਤੋ વਾ ਕਾਯੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ, ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਾ ਏਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ। ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਸੇਸਪਦੇਸੁਪਿ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Tisso vedanāti sukhadukkhaupekkhāvasena. Cattāro āhārāti kabaḷīkārāhāro phassāhāro manosañcetanāhāro viññāṇāhāroti cattāro āhārā. Tattha kabaḷīkārāhāro ojaṭṭhamakaṃ rūpaṃ āharatīti āhāro. Phasso tisso vedanā āharatīti āhāro. Manosañcetanā tīsu bhavesu paṭisandhiṃ āharatīti āhāro. Viññāṇaṃ paṭisandhikkhaṇe nāmarūpaṃ āharatīti āhāro. Upādānānaṃ ārammaṇabhūtā khandhā upādānakkhandhā. Cha ajjhattikāni āyatanānīti cakkhāyatanādimanāyatanapariyantāni. Satta viññāṇaṭṭhitiyoti nānattakāyā nānattasaññino, nānattakāyā ekattasaññino, ekattakāyā nānattasaññino, ekattakāyā ekattasaññino, heṭṭhimā ca tayo āruppāti imā satta ‘‘viññāṇaṃ tiṭṭhati etthāti viññāṇaṭṭhitiyo’’ti vuccanti. Tattha nānattaṃ kāyo etesaṃ, nānatto vā kāyo etesanti nānattakāyā, nānattasaññā etesaṃ atthīti nānattasaññino. Iminā nayena sesapadesupi attho veditabbo.
ਸਬ੍ਬੇ ਮਨੁਸ੍ਸਾ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੧੨੭; ਅ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੩.੭.੪੪-੪੫) ਛਕਾਮਾવਚਰਾ ਚ ਦੇવਾ ਏਕਚ੍ਚੇ ਚ વਿਨਿਪਾਤਿਕਾ ‘‘ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਅਪਰਿਮਾਣੇਸੁ ਹਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇਸੁ ਅਪਰਿਮਾਣਾਨਂ ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ વਣ੍ਣਸਣ੍ਠਾਨਾਦਿવਸੇਨ ਦ੍વੇਪਿ ਏਕਸਦਿਸਾ ਨਤ੍ਥਿ। ਯੇਪਿ ਕਤ੍ਥਚਿ ਯਮਕਭਾਤਰੋ વਣ੍ਣੇਨ વਾ ਸਣ੍ਠਾਨੇਨ વਾ ਏਕਸਦਿਸਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਆਲੋਕਿਤવਿਲੋਕਿਤਕਥਿਤਹਸਿਤਗਮਨਠਾਨਾਦੀਹਿ વਿਸੇਸੋ ਹੋਤਿਯੇવ, ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾ ਚ ਨੇਸਂ ਤਿਹੇਤੁਕਾਪਿ ਦੁਹੇਤੁਕਾਪਿ ਅਹੇਤੁਕਾਪਿ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ। ਛਕਾਮਾવਚਰਦੇવੇਸੁ ਚ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਕਾਯੋ ਨੀਲੋ ਹੋਤਿ, ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਪੀਤਾਦਿવਣ੍ਣੋ, ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾ ਚ ਨੇਸਂ ਦੁਹੇਤੁਕਾਪਿ ਤਿਹੇਤੁਕਾਪਿ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇਪਿ ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ। ਏਕਚ੍ਚੇ વਿਨਿਪਾਤਿਕਾ ਪਨ ਚਤੁਅਪਾਯવਿਨਿਮੁਤ੍ਤਕਾ ਉਤ੍ਤਰਮਾਤਾ ਯਕ੍ਖਿਨੀ, ਪਿਯਙ੍ਕਰਮਾਤਾ, ਧਮ੍ਮਗੁਤ੍ਤਾਤਿ ਏવਮਾਦਯੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਏਤੇਸਞ੍ਹਿ ਓਦਾਤਕਆਲ਼ਮਙ੍ਗੁਰਚ੍ਛવਿਸਾਮવਣ੍ਣਾਦਿવਸੇਨ ਚੇવ ਕਿਸਥੂਲਰਸ੍ਸਦੀਘਾਦਿવਸੇਨ ਚ ਕਾਯੋ ਨਾਨਾ ਹੋਤਿ, ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ વਿਯ ਤਿਹੇਤੁਕਦੁਹੇਤੁਕਾਹੇਤੁਕવਸੇਨ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾਪਿ, ਤੇ ਪਨ ਦੇવਾ વਿਯ ਨ ਮਹੇਸਕ੍ਖਾ , ਕਪਣਮਨੁਸ੍ਸਾ વਿਯ ਅਪ੍ਪੇਸਕ੍ਖਾ ਦੁਲ੍ਲਭਘਾਸਚ੍ਛਾਦਨਾ ਦੁਕ੍ਖਪੀਲ਼ਿਤਾ વਿਹਰਨ੍ਤਿ, ਏਕਚ੍ਚੇ ਕਾਲ਼ਪਕ੍ਖੇ ਦੁਕ੍ਖਿਤਾ ਜੁਣ੍ਹਪਕ੍ਖੇ ਸੁਖਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੁਖਸਮੁਸ੍ਸਯਤੋ વਿਨਿਪਤਿਤਤ੍ਤਾ ਸੁਖਸਮੁਸ੍ਸਯਤੋ વਿਨਿਪਾਤੋ ਏਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ વਿਨਿਪਾਤਿਕਾਤਿ વੁਤ੍ਤਾ ਸਤਿਪਿ ਦੇવਭਾવੇ ਦਿਬ੍ਬਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਅਭਾવਤੋ। ਯੇ ਪਨੇਤ੍ਥ ਤਿਹੇਤੁਕਾ, ਤੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਭਿਸਮਯੋਪਿ ਹੋਤਿ। ਪਿਯਙ੍ਕਰਮਾਤਾ ਹਿ ਯਕ੍ਖਿਨੀ ਪਚ੍ਚੂਸਸਮਯੇ ਅਨੁਰੁਦ੍ਧਤ੍ਥੇਰਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਂ ਸਜ੍ਝਾਯਤੋ ਸੁਤ੍વਾ –
Sabbe manussā (dī. ni. aṭṭha. 2.127; a. ni. aṭṭha. 3.7.44-45) chakāmāvacarā ca devā ekacce ca vinipātikā ‘‘nānattakāyā nānattasaññino’’ti vuccanti. Aparimāṇesu hi cakkavāḷesu aparimāṇānaṃ manussānaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena dvepi ekasadisā natthi. Yepi katthaci yamakabhātaro vaṇṇena vā saṇṭhānena vā ekasadisā honti, tesampi ālokitavilokitakathitahasitagamanaṭhānādīhi viseso hotiyeva, paṭisandhisaññā ca nesaṃ tihetukāpi duhetukāpi ahetukāpi hoti, tasmā sabbepi manussā nānattakāyā nānattasaññino. Chakāmāvacaradevesu ca kesañci kāyo nīlo hoti, kesañci pītādivaṇṇo, paṭisandhisaññā ca nesaṃ duhetukāpi tihetukāpi hoti, tasmā tepi nānattakāyā nānattasaññino. Ekacce vinipātikā pana catuapāyavinimuttakā uttaramātā yakkhinī, piyaṅkaramātā, dhammaguttāti evamādayo daṭṭhabbā. Etesañhi odātakaāḷamaṅguracchavisāmavaṇṇādivasena ceva kisathūlarassadīghādivasena ca kāyo nānā hoti, manussānaṃ viya tihetukaduhetukāhetukavasena paṭisandhisaññāpi, te pana devā viya na mahesakkhā , kapaṇamanussā viya appesakkhā dullabhaghāsacchādanā dukkhapīḷitā viharanti, ekacce kāḷapakkhe dukkhitā juṇhapakkhe sukhitā honti, tasmā sukhasamussayato vinipatitattā sukhasamussayato vinipāto etesaṃ atthīti vinipātikāti vuttā satipi devabhāve dibbasampattiyā abhāvato. Ye panettha tihetukā, tesaṃ dhammābhisamayopi hoti. Piyaṅkaramātā hi yakkhinī paccūsasamaye anuruddhattherassa dhammaṃ sajjhāyato sutvā –
‘‘ਮਾ ਸਦ੍ਦਂ ਕਰਿ ਪਿਯਙ੍ਕਰ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਧਮ੍ਮਪਦਾਨਿ ਭਾਸਤਿ।
‘‘Mā saddaṃ kari piyaṅkara, bhikkhu dhammapadāni bhāsati;
ਅਪਿਚ ਧਮ੍ਮਪਦਂ વਿਜਾਨਿਯ, ਪਟਿਪਜ੍ਜੇਮ ਹਿਤਾਯ ਨੋ ਸਿਯਾ॥
Apica dhammapadaṃ vijāniya, paṭipajjema hitāya no siyā.
‘‘ਪਾਣੇਸੁ ਚ ਸਂਯਮਾਮਸੇ, ਸਮ੍ਪਜਾਨਮੁਸਾ ਨ ਭਣਾਮਸੇ।
‘‘Pāṇesu ca saṃyamāmase, sampajānamusā na bhaṇāmase;
ਸਿਕ੍ਖੇਮ ਸੁਸੀਲ੍ਯਮਤ੍ਤਨੋ, ਅਪਿ ਮੁਚ੍ਚੇਮ ਪਿਸਾਚਯੋਨਿਯਾ’’ਤਿ॥ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੪੦) –
Sikkhema susīlyamattano, api muccema pisācayoniyā’’ti. (saṃ. ni. 1.240) –
ਏવਂ ਪੁਤ੍ਤਕਂ ਸਞ੍ਞਾਪੇਤ੍વਾ ਤਂ ਦਿવਸਂ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਫਲਂ ਪਤ੍ਤਾ। ਉਤ੍ਤਰਮਾਤਾ ਪਨ ਭਗવਤੋ ਧਮ੍ਮਂ ਸੁਤ੍વਾવ ਸੋਤਾਪਨ੍ਨਾ ਜਾਤਾ। ਏવਮਿਮੇਪਿ ਕਾਯਸ੍ਸ ਚੇવ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾਯ ਚ ਨਾਨਤ੍ਤਾ ‘‘ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ’’ਤ੍વੇવ ਸਙ੍ਖ੍ਯਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ।
Evaṃ puttakaṃ saññāpetvā taṃ divasaṃ sotāpattiphalaṃ pattā. Uttaramātā pana bhagavato dhammaṃ sutvāva sotāpannā jātā. Evamimepi kāyassa ceva paṭisandhisaññāya ca nānattā ‘‘nānattakāyā nānattasaññino’’tveva saṅkhyaṃ gacchanti.
ਬ੍ਰਹ੍ਮਪਾਰਿਸਜ੍ਜਬ੍ਰਹ੍ਮਪੁਰੋਹਿਤਮਹਾਬ੍ਰਹ੍ਮਸਙ੍ਖਾਤਾ ਪਨ ਹੀਨਮਜ੍ਝਿਮਪਣੀਤਭੇਦਭਿਨ੍ਨੇਨ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨੇਨ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਕਾਯਿਕਾ ਚੇવ ਚਤੂਸੁ ਅਪਾਯੇਸੁ ਸਤ੍ਤਾ ਚ ‘‘ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਏਤੇਸੁ ਹਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਕਾਯਿਕੇਸੁ ਬ੍ਰਹ੍ਮਪੁਰੋਹਿਤਾਨਂ ਕਾਯੋ ਬ੍ਰਹ੍ਮਪਾਰਿਸਜ੍ਜੇਹਿ ਪਮਾਣਤੋ વਿਪੁਲਤਰੋ ਹੋਤਿ, ਮਹਾਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨਂ ਕਾਯੋ ਪਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮਪੁਰੋਹਿਤੇਹਿਪਿ ਪਮਾਣਤੋ વਿਪੁਲਤਰੋ ਹੋਤਿ। ਕਾਮਞ੍ਚ ਨੇਸਂ ਪਭਾવਸੇਨਪਿ ਕਾਯੋ ਹੇਟ੍ਠਿਮਹੇਟ੍ਠਿਮੇਹਿ ਉਲ਼ਾਰਤਰੋ ਹੋਤਿ, ਤਂ ਪਨ ਇਧ ਅਪ੍ਪਮਾਣਂ। ਤਥਾ ਹਿ ਪਰਿਤ੍ਤਾਭਾਦੀਨਂ ਪਰਿਤ੍ਤਸੁਭਾਦੀਨਞ੍ਚ ਕਾਯੇ ਸਤਿਪਿ ਪਭਾવੇਮਤ੍ਤੇ ਏਕਤ੍ਤવਸੇਨੇવ વવਤ੍ਥਪੀਯਤੀਤਿ ‘‘ਏਕਤ੍ਤਕਾਯਾ’’ਤ੍વੇવ ਤੇ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਏવਮਿਮੇ ਬ੍ਰਹ੍ਮਕਾਯਿਕਾ ਕਾਯਸ੍ਸ ਨਾਨਤ੍ਤਾ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨવਿਪਾਕવਸੇਨ ਪਨ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾਯ ਚ ਏਕਤ੍ਤਾ ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ। ਯਥਾ ਚ ਤੇ, ਏવਂ ਚਤੂਸੁ ਅਪਾਯੇਸੁ ਸਤ੍ਤਾ। ਨਿਰਯੇਸੁ ਹਿ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਗਾવੁਤਂ, ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਅਡ੍ਢਯੋਜਨਂ, ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਯੋਜਨਂ ਅਤ੍ਤਭਾવੋ ਹੋਤਿ, ਦੇવਦਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਨ ਯੋਜਨਸਤਿਕੋ ਜਾਤੋ। ਤਿਰਚ੍ਛਾਨੇਸੁਪਿ ਕੇਚਿ ਖੁਦ੍ਦਕਾ, ਕੇਚਿ ਮਹਨ੍ਤਾ, ਪੇਤ੍ਤਿવਿਸਯੇਪਿ ਕੇਚਿ ਸਟ੍ਠਿਹਤ੍ਥਾ, ਕੇਚਿ ਅਸੀਤਿਹਤ੍ਥਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਕੇਚਿ ਸੁવਣ੍ਣਾ, ਕੇਚਿ ਦੁਬ੍ਬਣ੍ਣਾ, ਤਥਾ ਕਾਲਕਞ੍ਚਿਕਾ ਅਸੁਰਾ। ਅਪਿ ਚੇਤ੍ਥ ਦੀਘਪਿਟ੍ਠਿਕਪੇਤਾ ਨਾਮ ਸਟ੍ਠਿਯੋਜਨਿਕਾਪਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾ ਪਨ ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਅਕੁਸਲવਿਪਾਕਾਹੇਤੁਕਾવ ਹੋਤਿ। ਇਤਿ ਆਪਾਯਿਕਾਪਿ ‘‘ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ’’ਤ੍વੇવ ਸਙ੍ਖ੍ਯਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ।
Brahmapārisajjabrahmapurohitamahābrahmasaṅkhātā pana hīnamajjhimapaṇītabhedabhinnena paṭhamajjhānena nibbattā brahmakāyikā ceva catūsu apāyesu sattā ca ‘‘nānattakāyā ekattasaññino’’ti vuccanti. Etesu hi brahmakāyikesu brahmapurohitānaṃ kāyo brahmapārisajjehi pamāṇato vipulataro hoti, mahābrahmānaṃ kāyo pana brahmapurohitehipi pamāṇato vipulataro hoti. Kāmañca nesaṃ pabhāvasenapi kāyo heṭṭhimaheṭṭhimehi uḷārataro hoti, taṃ pana idha appamāṇaṃ. Tathā hi parittābhādīnaṃ parittasubhādīnañca kāye satipi pabhāvematte ekattavaseneva vavatthapīyatīti ‘‘ekattakāyā’’tveva te vuccanti. Evamime brahmakāyikā kāyassa nānattā paṭhamajjhānavipākavasena pana paṭisandhisaññāya ca ekattā nānattakāyā ekattasaññino. Yathā ca te, evaṃ catūsu apāyesu sattā. Nirayesu hi kesañci gāvutaṃ, kesañci aḍḍhayojanaṃ, kesañci yojanaṃ attabhāvo hoti, devadattassa pana yojanasatiko jāto. Tiracchānesupi keci khuddakā, keci mahantā, pettivisayepi keci saṭṭhihatthā, keci asītihatthā honti, keci suvaṇṇā, keci dubbaṇṇā, tathā kālakañcikā asurā. Api cettha dīghapiṭṭhikapetā nāma saṭṭhiyojanikāpi honti, paṭisandhisaññā pana sabbesampi akusalavipākāhetukāva hoti. Iti āpāyikāpi ‘‘nānattakāyā ekattasaññino’’tveva saṅkhyaṃ gacchanti.
ਦੁਤਿਯਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿਕਾ ਪਨ ਪਰਿਤ੍ਤਾਭਾ ਅਪ੍ਪਮਾਣਾਭਾ ਆਭਸ੍ਸਰਾ ‘‘ਏਕਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਨੇਸਞ੍ਹਿ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਕਾਯੋ ਏਕਪ੍ਪਮਾਣੋવ ਹੋਤਿ, ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾ ਪਨ ਦੁਤਿਯਤਤਿਯਜ੍ਝਾਨવਿਪਾਕવਸੇਨ ਨਾਨਾ ਹੋਤਿ।
Dutiyajjhānabhūmikā pana parittābhā appamāṇābhā ābhassarā ‘‘ekattakāyā nānattasaññino’’ti vuccanti. Nesañhi sabbesaṃ kāyo ekappamāṇova hoti, paṭisandhisaññā pana dutiyatatiyajjhānavipākavasena nānā hoti.
ਪਰਿਤ੍ਤਸੁਭਾ ਅਪ੍ਪਮਾਣਸੁਭਾ ਸੁਭਕਿਣ੍ਹਾ ਪਨ ਤਤਿਯਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿਕਾ ਏਕਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ। ਤੇਸਂ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਕਾਯਸ੍ਸ ਚੇવ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨવਿਪਾਕવਸੇਨ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾਯ ਚ ਏਕਤ੍ਤਾ। ‘‘વੇਹਪ੍ਫਲਾਪਿ ਇਮਂਯੇવ ਚਤੁਤ੍ਥવਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਂ ਭਜਨ੍ਤਿ ਕਾਯਸ੍ਸ ਚੇવ ਪਞ੍ਚਮਜ੍ਝਾਨવਿਪਾਕવਸੇਨ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਸਞ੍ਞਾਯ ਚ ਏਕਰੂਪਤ੍ਤਾ। ਸੁਦ੍ਧਾવਾਸਾ ਪਨ ਅਪੁਨਰਾવਤ੍ਤਨਤੋ વਿવਟ੍ਟਪਕ੍ਖੇ ਠਿਤਾ, ਨ ਸਬ੍ਬਕਾਲਿਕਾ। ਕਪ੍ਪਸਤਸਹਸ੍ਸਮ੍ਪਿ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਮ੍ਪਿ ਬੁਦ੍ਧਸੁਞ੍ਞੇ ਲੋਕੇ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਸੋਲ਼ਸਕਪ੍ਪਸਹਸ੍ਸਬ੍ਭਨ੍ਤਰੇ ਬੁਦ੍ਧੇਸੁ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤੇਸੁਯੇવ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਖਨ੍ਧਾવਾਰਟ੍ਠਾਨਸਦਿਸਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਨੇવ વਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਂ, ਨ ਸਤ੍ਤਾવਾਸਂ ਭਜਨ੍ਤੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਮਹਾਸੀવਤ੍ਥੇਰੋ ਪਨ ‘‘ਨ ਖੋ ਪਨ ਸੋ ਸਾਰਿਪੁਤ੍ਤ ਆવਾਸੋ ਸੁਲਭਰੂਪੋ, ਯੋ ਮਯਾ ਅਨਾવੁਟ੍ਠਪੁਬ੍ਬੋ ਇਮਿਨਾ ਦੀਘੇਨ ਅਦ੍ਧੁਨਾ ਅਞ੍ਞਤ੍ਰ ਸੁਦ੍ਧਾવਾਸੇਹਿ ਦੇવੇਹੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੬੦) ਇਮਿਨਾ ਸੁਤ੍ਤੇਨ ‘‘ਸੁਦ੍ਧਾવਾਸਾਪਿ ਚਤੁਤ੍ਥવਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਂ ਚਤੁਤ੍ਥਸਤ੍ਤਾવਾਸਂ ਭਜਨ੍ਤੀ’’ਤਿ વਦਤਿ, ਤਂ ਅਪ੍ਪਟਿਬਾਹਿਯਤ੍ਤਾ ਸੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਨੁਞ੍ਞਾਤਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਸਞ੍ਞਸਤ੍ਤਂ ਅਪਨੇਤ੍વਾ ਪਰਿਤ੍ਤਸੁਭਾਦੀਸੁ ਅਕਨਿਟ੍ਠਪਰਿਯੋਸਾਨਾਸੁ ਨવਸੁ ਭੂਮੀਸੁ ਸਤ੍ਤਾ ‘‘ਏਕਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ’’ਤਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ।
Parittasubhā appamāṇasubhā subhakiṇhā pana tatiyajjhānabhūmikā ekattakāyā ekattasaññino. Tesaṃ vuttanayena kāyassa ceva catutthajjhānavipākavasena paṭisandhisaññāya ca ekattā. ‘‘Vehapphalāpi imaṃyeva catutthaviññāṇaṭṭhitiṃ bhajanti kāyassa ceva pañcamajjhānavipākavasena paṭisandhisaññāya ca ekarūpattā. Suddhāvāsā pana apunarāvattanato vivaṭṭapakkhe ṭhitā, na sabbakālikā. Kappasatasahassampi asaṅkhyeyyampi buddhasuññe loke nuppajjanti, soḷasakappasahassabbhantare buddhesu uppajjantesuyeva uppajjanti, dhammacakkappavattissa bhagavato khandhāvāraṭṭhānasadisā honti, tasmā neva viññāṇaṭṭhitiṃ, na sattāvāsaṃ bhajantī’’ti vadanti. Mahāsīvatthero pana ‘‘na kho pana so sāriputta āvāso sulabharūpo, yo mayā anāvuṭṭhapubbo iminā dīghena addhunā aññatra suddhāvāsehi devehī’’ti (ma. ni. 1.160) iminā suttena ‘‘suddhāvāsāpi catutthaviññāṇaṭṭhitiṃ catutthasattāvāsaṃ bhajantī’’ti vadati, taṃ appaṭibāhiyattā suttassa anuññātaṃ. Tasmā asaññasattaṃ apanetvā parittasubhādīsu akaniṭṭhapariyosānāsu navasu bhūmīsu sattā ‘‘ekattakāyā ekattasaññino’’ti gahetabbā.
ਅਸਞ੍ਞਸਤ੍ਤਾ ਪਨ વਿਞ੍ਞਾਣਾਭਾવਾ ਏਤ੍ਥ ਸਙ੍ਗਹਂ ਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨੇ ਬੁਦ੍ਧੇ ਤਿਤ੍ਥਾਯਤਨੇ ਪਬ੍ਬਜਿਤਾ વਾਯੋਕਸਿਣੇ ਪਰਿਕਮ੍ਮਂ ਕਤ੍વਾ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਤਤੋ વੁਟ੍ਠਾਯ ‘‘ਧੀ ਚਿਤ੍ਤਂ, ਧੀ ਚਿਤ੍ਤਂ, ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਨਾਮ ਅਭਾવੋਯੇવ ਸਾਧੁ। ਚਿਤ੍ਤਞ੍ਹਿ ਨਿਸ੍ਸਾਯ વਧਬਨ੍ਧਾਦਿਪਚ੍ਚਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਚਿਤ੍ਤੇ ਅਸਤਿ ਨਤ੍ਥੇਤ’’ਨ੍ਤਿ ਖਨ੍ਤਿਂ ਰੁਚਿਂ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤ੍વਾ ਅਪਰਿਹੀਨਜ੍ਝਾਨਾ ਕਾਲਂ ਕਤ੍વਾ ਰੂਪਪਟਿਸਨ੍ਧਿવਸੇਨ ਅਸਞ੍ਞਭવੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਯੋ ਯਸ੍ਸ ਇਰਿਯਾਪਥੋ ਮਨੁਸ੍ਸਲੋਕੇ ਪਣਿਹਿਤੋ ਅਹੋਸਿ, ਸੋ ਤੇਨ ਇਰਿਯਾਪਥੇਨ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਤ੍વਾ ਪਞ੍ਚ ਕਪ੍ਪਸਤਾਨਿ ਠਿਤੋ વਾ ਨਿਸਿਨ੍ਨੋ વਾ ਨਿਪਨ੍ਨੋ વਾ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਚਿਤ੍ਤવਿਰਾਗਭਾવਨਾવਸੇਨ ਤੇਸਂ ਤਤ੍ਥ વਿਞ੍ਞਾਣੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਨ ਹੋਤੀਤਿ વਿਞ੍ਞਾਣਾਭਾવਤੋ વਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਂ ਤੇ ਨ ਭਜਨ੍ਤਿ। ਨੇવਸਞ੍ਞਾਨਾਸਞ੍ਞਾਯਤਨਂ ਪਨ ਯਥੇવ ਸਞ੍ਞਾਯ, ਏવਂ વਿਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸਪਿ ਸੁਖੁਮਤ੍ਤਾ વਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤੀਸੁ ਸਙ੍ਗਹਂ ਨ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਤਞ੍ਹਿ ਸਞ੍ਞਾਯ વਿਯ વਿਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸਪਿ ਸਙ੍ਖਾਰਾવਸੇਸਸੁਖੁਮਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਪਰਿਬ੍ਯਤ੍ਤવਿਞ੍ਞਾਣਕਿਚ੍ਚਾਭਾવਤੋ ਨੇવ વਿਞ੍ਞਾਣਂ , ਨ ਚ ਸਬ੍ਬਸੋ ਅવਿਞ੍ਞਾਣਂ ਹੋਤੀਤਿ ਨੇવવਿਞ੍ਞਾਣਾ ਨਾવਿਞ੍ਞਾਣਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਰਿਪ੍ਫੁਟવਿਞ੍ਞਾਣਕਿਚ੍ਚવਨ੍ਤੀਸੁ વਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤੀਸੁ ਸਙ੍ਗਹਂ ਨ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ વਿਨਿਪਾਤਿਕੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਛਕਾਮਾવਚਰਦੇવਾ ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਚ ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ, ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿਕਾ ਅਪਾਯਸਤ੍ਤਾ ਚ ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ, ਦੁਤਿਯਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿਕਾ ਏਕਤ੍ਤਕਾਯਾ ਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋ, ਤਤਿਯਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿਕਾ ਅਸਞ੍ਞਸਤ੍ਤਂ વਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਸੇਸਾ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿਕਾ ਚ ਏਕਤ੍ਤਕਾਯਾ ਏਕਤ੍ਤਸਞ੍ਞਿਨੋਤਿ ਇਮਾ ਚਤਸ੍ਸੋ વਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਯੋ ਨੇવਸਞ੍ਞਾਨਾਸਞ੍ਞਾਯਤਨਂ વਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਆਕਾਸਾਨਞ੍ਚਾਯਤਨਾਦਿਹੇਟ੍ਠਿਮਾਰੁਪ੍ਪਤ੍ਤਯੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ‘‘ਸਤ੍ਤ વਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਯੋ’’ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Asaññasattā pana viññāṇābhāvā ettha saṅgahaṃ na gacchanti. Tathā hi anuppanne buddhe titthāyatane pabbajitā vāyokasiṇe parikammaṃ katvā catutthajjhānaṃ nibbattetvā tato vuṭṭhāya ‘‘dhī cittaṃ, dhī cittaṃ, cittassa nāma abhāvoyeva sādhu. Cittañhi nissāya vadhabandhādipaccayaṃ dukkhaṃ uppajjati, citte asati nattheta’’nti khantiṃ ruciṃ uppādetvā aparihīnajjhānā kālaṃ katvā rūpapaṭisandhivasena asaññabhave nibbattanti. Yo yassa iriyāpatho manussaloke paṇihito ahosi, so tena iriyāpathena nibbattitvā pañca kappasatāni ṭhito vā nisinno vā nipanno vā hoti. Evaṃ cittavirāgabhāvanāvasena tesaṃ tattha viññāṇuppatti na hotīti viññāṇābhāvato viññāṇaṭṭhitiṃ te na bhajanti. Nevasaññānāsaññāyatanaṃ pana yatheva saññāya, evaṃ viññāṇassapi sukhumattā viññāṇaṭṭhitīsu saṅgahaṃ na gacchati. Tañhi saññāya viya viññāṇassapi saṅkhārāvasesasukhumabhāvappattattā paribyattaviññāṇakiccābhāvato neva viññāṇaṃ , na ca sabbaso aviññāṇaṃ hotīti nevaviññāṇā nāviññāṇaṃ, tasmā paripphuṭaviññāṇakiccavantīsu viññāṇaṭṭhitīsu saṅgahaṃ na gacchati. Tasmā vinipātikehi saddhiṃ chakāmāvacaradevā manussā ca nānattakāyā nānattasaññino, paṭhamajjhānabhūmikā apāyasattā ca nānattakāyā ekattasaññino, dutiyajjhānabhūmikā ekattakāyā nānattasaññino, tatiyajjhānabhūmikā asaññasattaṃ vajjetvā sesā catutthajjhānabhūmikā ca ekattakāyā ekattasaññinoti imā catasso viññāṇaṭṭhitiyo nevasaññānāsaññāyatanaṃ vajjetvā ākāsānañcāyatanādiheṭṭhimāruppattayena saddhiṃ ‘‘satta viññāṇaṭṭhitiyo’’ti veditabbā.
ਅਟ੍ਠ ਲੋਕਧਮ੍ਮਾਤਿ ਲਾਭੋ ਅਲਾਭੋ ਯਸੋ ਅਯਸੋ ਨਿਨ੍ਦਾ ਪਸਂਸਾ ਸੁਖਂ ਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ ਇਮੇ ਅਟ੍ਠ ਲੋਕਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਤ੍ਤਾ ਲੋਕਧਮ੍ਮਾ। ਇਮੇ ਹਿ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸ ਅવਸ੍ਸਂਭਾવਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਏਤੇਹਿ વਿਨਿਮੁਤ੍ਤੋ ਨਾਮ ਕੋਚਿ ਸਤ੍ਤੋ ਨਤ੍ਥਿ। ਤੇ ਹਿ ਅਪਰਾਪਰਂ ਕਦਾਚਿ ਲੋਕਂ ਅਨੁਪਤਨ੍ਤਿ, ਕਦਾਚਿ ਤੇ ਲੋਕੋ ਚ ਅਨੁਪਤਤਿ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ‘‘ਅਟ੍ਠਿਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਲੋਕਧਮ੍ਮਾ ਲੋਕਂ ਅਨੁਪਰਿવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਲੋਕੋ ਚ ਅਟ੍ਠ ਲੋਕਧਮ੍ਮੇ ਅਨੁਪਰਿવਤ੍ਤਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੮.੬)। ਘਾਸਚ੍ਛਾਦਨਾਦੀਨਂ ਲਦ੍ਧਿ, ਤਾਨਿ ਏવ વਾ ਲਦ੍ਧਬ੍ਬਤੋ ਲਾਭੋ। ਤਦਭਾવੋ ਅਲਾਭੋ। ਲਾਭਗ੍ਗਹਣੇਨ ਚੇਤ੍ਥ ਤਬ੍ਬਿਸਯੋ ਅਨੁਰੋਧੋ ਗਹਿਤੋ, ਅਲਾਭਗ੍ਗਹਣੇਨ વਿਰੋਧੋ। ਏવਂ ਯਸਾਦੀਸੁਪਿ ਤਬ੍ਬਿਸਯਅਨੁਰੋਧવਿਰੋਧਾਨਂ ਗਹਣਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਲਾਭੇ ਪਨ ਆਗਤੇ ਅਲਾਭੋ ਆਗਤੋਯੇવ ਹੋਤੀਤਿ ਲਾਭੋ ਚ ਅਲਾਭੋ ਚ વੁਤ੍ਤੋ। ਯਸਾਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਤਥਾ ਚ ਲੋਹਿਤੇ ਸਤਿ ਤਦੁਪਘਾਤવਸੇਨ ਪੁਬ੍ਬੋ વਿਯ ਲਾਭਾਦੀਸੁ ਅਨੁਰੋਧੇ ਸਤਿ ਅਲਾਭਾਦੀਸੁ વਿਰੋਧੋ ਲਦ੍ਧਾવਸਰੋ ਏવ ਹੋਤਿ।
Aṭṭha lokadhammāti lābho alābho yaso ayaso nindā pasaṃsā sukhaṃ dukkhanti ime aṭṭha lokassa dhammattā lokadhammā. Ime hi sattalokassa avassaṃbhāvino dhammā, tasmā etehi vinimutto nāma koci satto natthi. Te hi aparāparaṃ kadāci lokaṃ anupatanti, kadāci te loko ca anupatati. Vuttampi cetaṃ ‘‘aṭṭhime, bhikkhave, lokadhammā lokaṃ anuparivattanti, loko ca aṭṭha lokadhamme anuparivattatī’’ti (a. ni. 8.6). Ghāsacchādanādīnaṃ laddhi, tāni eva vā laddhabbato lābho. Tadabhāvo alābho. Lābhaggahaṇena cettha tabbisayo anurodho gahito, alābhaggahaṇena virodho. Evaṃ yasādīsupi tabbisayaanurodhavirodhānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Lābhe pana āgate alābho āgatoyeva hotīti lābho ca alābho ca vutto. Yasādīsupi eseva nayo. Tathā ca lohite sati tadupaghātavasena pubbo viya lābhādīsu anurodhe sati alābhādīsu virodho laddhāvasaro eva hoti.
ਨવ ਸਤ੍ਤਾવਾਸਾਤਿ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਸਤ੍ਤવਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਯੋ ਏવ ਅਸਞ੍ਞਸਤ੍ਤਚਤੁਤ੍ਥਾਰੁਪ੍ਪੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ‘‘ਨવ ਸਤ੍ਤਾવਾਸਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਸਤ੍ਤਾ ਆવਸਨ੍ਤਿ ਏਤੇਸੂਤਿ ਸਤ੍ਤਾવਾਸਾ, ਨਾਨਤ੍ਤਕਾਯਨਾਨਤ੍ਤਸਞ੍ਞੀਆਦਿਭੇਦਾ ਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯਾ। ਤੇ ਹਿ ਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯਾ ਤਪ੍ਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਤਾਯ ਏવ ਤਪ੍ਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤਾਯ ਆਧਾਰੋ વਿਯ વਤ੍ਤਬ੍ਬਤਂ ਅਰਹਨ੍ਤਿ ਸਮੁਦਾਯਾਧਾਰਤਾਯ ਅવਯવਸ੍ਸ ਯਥਾ ‘‘ਰੁਕ੍ਖੇ ਸਾਖਾ’’ਤਿ। ਸੁਦ੍ਧਾવਾਸਾਨਮ੍ਪਿ ਸਤ੍ਤਾવਾਸਗ੍ਗਹਣੇ ਕਾਰਣਂ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਮੇવ।
Nava sattāvāsāti heṭṭhā vuttasattaviññāṇaṭṭhitiyo eva asaññasattacatutthāruppehi saddhiṃ ‘‘nava sattāvāsā’’ti vuccanti. Sattā āvasanti etesūti sattāvāsā, nānattakāyanānattasaññīādibhedā sattanikāyā. Te hi sattanikāyā tappariyāpannānaṃ sattānaṃ tāya eva tappariyāpannatāya ādhāro viya vattabbataṃ arahanti samudāyādhāratāya avayavassa yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Suddhāvāsānampi sattāvāsaggahaṇe kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva.
ਦਸਾਯਤਨਾਨੀਤਿ ਅਰੂਪਸਭਾવਂ ਮਨਾਯਤਨਂ ਰੂਪਾਰੂਪਾਦਿਮਿਸ੍ਸਕਂ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨਞ੍ਚ ਠਪੇਤ੍વਾ ਕੇવਲਂ ਰੂਪਧਮ੍ਮਾਨਂਯੇવ વਸੇਨ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਾਦਯੋ ਪਞ੍ਚ, ਰੂਪਾਯਤਨਾਦਯੋ ਪਞ੍ਚਾਤਿ ਦਸਾਯਤਨਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ, ਮਨਾਯਤਨਧਮ੍ਮਾਯਤਨੇਹਿ ਪਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਤਾਨਿਯੇવ ‘‘ਦ੍વਾਦਸਾਯਤਨਾਨੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ।
Dasāyatanānīti arūpasabhāvaṃ manāyatanaṃ rūpārūpādimissakaṃ dhammāyatanañca ṭhapetvā kevalaṃ rūpadhammānaṃyeva vasena cakkhāyatanādayo pañca, rūpāyatanādayo pañcāti dasāyatanāni vuttāni, manāyatanadhammāyatanehi pana saddhiṃ tāniyeva ‘‘dvādasāyatanānī’’ti vuttāni.
ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ‘‘ਆਯਤਨਾਨੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ? ਆਯਤਨਤੋ (વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧੫੪) ਆਯਾਨਂ વਾ ਤਨਨਤੋ ਆਯਤਸ੍ਸ ਚ ਨਯਨਤੋ ਆਯਤਨਾਨਿ। ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦੀਸੁ ਹਿ ਤਂਤਂਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣਾ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਸੇਨ ਸੇਨ ਅਨੁਭવਨਾਦਿਨਾ ਕਿਚ੍ਚੇਨ ਆਯਤਨ੍ਤਿ ਉਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ ਘਟਨ੍ਤਿ વਾਯਮਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਚ ਪਨ ਆਯਭੂਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਏਤਾਨਿ ਤਨੋਨ੍ਤਿ વਿਤ੍ਥਾਰੇਨ੍ਤਿ, ਇਦਞ੍ਚ ਅਨਮਤਗ੍ਗੇ ਸਂਸਾਰੇ ਪવਤ੍ਤਂ ਅਤਿવਿਯ ਆਯਤਂ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਂ ਯਾવ ਨ ਨਿવਤ੍ਤਤਿ, ਤਾવ ਨਯਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਯਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਆਯਤਨਾਨੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਅਪਿ ਚ ਨਿવਾਸਟ੍ਠਾਨਟ੍ਠੇਨ ਆਕਰਟ੍ਠੇਨ ਸਮੋਸਰਣਟ੍ਠੇਨ ਸਞ੍ਜਾਤਿਦੇਸਟ੍ਠੇਨ ਕਾਰਣਟ੍ਠੇਨ ਚ ਆਯਤਨਾਨਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਲੋਕੇ ‘‘ਇਸ੍ਸਰਾਯਤਨਂ વਾਸੁਦੇવਾਯਤਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਨਿવਾਸਟ੍ਠਾਨਂ ਆਯਤਨਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ‘‘ਸੁવਣ੍ਣਾਯਤਨਂ ਰਜਤਾਯਤਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਆਕਰੋ। ਸਾਸਨੇ ਪਨ ‘‘ਮਨੋਰਮੇ ਆਯਤਨੇ, ਸੇવਨ੍ਤਿ ਨਂ વਿਹਙ੍ਗਮਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੫.੩੮) ਸਮੋਸਰਣਟ੍ਠਾਨਂ। ‘‘ਦਕ੍ਖਿਣਾਪਥੋ ਗੁਨ੍ਨਂ ਆਯਤਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਸਞ੍ਜਾਤਿਦੇਸੋ। ‘‘ਤਤ੍ਰ ਤਤ੍ਰੇવ ਸਕ੍ਖਿਭਬ੍ਬਤਂ ਪਾਪੁਣਾਤਿ ਸਤਿ ਸਤਿਆਯਤਨੇ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੫੮; ਅ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੦੨; ੫.੨੩) ਕਾਰਣਂ ਆਯਤਨਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਚਕ੍ਖੁਆਦੀਸੁ ਚ ਤੇ ਤੇ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਨਿવਸਨ੍ਤਿ ਤਦਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯਾਤਿ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਤੇਸਂ ਨਿવਾਸਟ੍ਠਾਨਂ। ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਚ ਤੇ ਆਕਿਣ੍ਣਾ ਤਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ ਤਦਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾ ਚਾਤਿ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋવ ਨੇਸਂ ਆਕਰੋ। ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ વਤ੍ਥੁਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣવਸੇਨ ਸਮੋਸਰਣਤੋ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋવ ਨੇਸਂ ਸਮੋਸਰਣਟ੍ਠਾਨਂ। ਤਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਨ ਤਤ੍ਥੇવ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਤੋ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋવ ਨੇਸਂ ਸਞ੍ਜਾਤਿਦੇਸੋ। ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਅਭਾવੇ ਅਭਾવਤੋ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋવ ਨੇਸਂ ਕਾਰਣਨ੍ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਨਤ੍ਥੇਨ ਚਕ੍ਖੁ ਚ ਤਂ ਆਯਤਨਞ੍ਚਾਤਿ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਂ। ਏવਂ ਸੇਸਾਨਿਪਿ।
Kasmā panettha cakkhādayo ‘‘āyatanānī’’ti vuccanti? Āyatanato (vibha. aṭṭha. 154) āyānaṃ vā tananato āyatassa ca nayanato āyatanāni. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭanti vāyamanti, te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti vitthārenti, idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ ativiya āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati, tāva nayanti pavattayanti, tasmā ‘‘āyatanānī’’ti vuccanti. Api ca nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanāni. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (ma. ni. 3.158; a. ni. 3.102; 5.23) kāraṇaṃ āyatananti vuccati. Cakkhuādīsu ca te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo tesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ. Cakkhādīsu ca te ākiṇṇā tannissitattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayova nesaṃ ākaro. Tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato cakkhādayova nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ. Tannissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito cakkhādayova nesaṃ sañjātideso. Cakkhādīnaṃ abhāve abhāvato cakkhādayova nesaṃ kāraṇanti yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ. Evaṃ sesānipi.
ਇਮਾਨੇવ ਪਨ ਦ੍વਾਦਸਾਯਤਨਾਨਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦਿਛવਿਞ੍ਞਾਣੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅਟ੍ਠਾਰਸ વਿਦਹਨਾਦਿਤੋ ‘‘ਧਾਤੁਯੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਏਕੇਕੋ ਧਮ੍ਮੋ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ વਿਦਹਤਿ, ਧੀਯਤੇ, વਿਧਾਨਂ, વਿਧੀਯਤੇ ਏਤਾਯ, ਏਤ੍ਥ વਾ ਧੀਯਤੀਤਿ ਧਾਤੂਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਲੋਕਿਯਾ ਹਿ ਧਾਤੁਯੋ ਕਾਰਣਭਾવੇਨ વવਤ੍ਥਿਤਾવ ਹੁਤ੍વਾ ਸੁવਣ੍ਣਰਜਤਾਦਿਧਾਤੁਯੋ વਿਯ ਸੁવਣ੍ਣਰਜਤਾਦਿਂ, ਅਨੇਕਪ੍ਪਕਾਰਂ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਂ વਿਦਹਨ੍ਤਿ, ਭਾਰਹਾਰੇਹਿ ਚ ਭਾਰੋ વਿਯ ਸਤ੍ਤੇਹਿ ਧੀਯਨ੍ਤਿ ਧਾਰੀਯਨ੍ਤਿ, ਦੁਕ੍ਖવਿਧਾਨਮਤ੍ਤਮੇવ ਚੇਤਾ ਅવਸવਤ੍ਤਨਤੋ। ਏਤਾਹਿ ਚ ਕਾਰਣਭੂਤਾਹਿ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਂ ਸਤ੍ਤੇਹਿ ਅਨੁવਿਧੀਯਤਿ, ਤਥਾવਿਹਿਤਞ੍ਚ ਤਂ ਏਤਾਸ੍વੇવ ਧੀਯਤਿ ਠਪੀਯਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਧਾਤੁਯੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਅਪਿ ਚ ਯਥਾ ਤਿਤ੍ਥਿਯਾਨਂ ਅਤ੍ਤਾ ਨਾਮ ਸਭਾવਤੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਨ ਏવਮੇਤਾ, ਏਤਾ ਪਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀਤਿ ਧਾਤੁਯੋ। ਯਥਾ ਚ ਲੋਕੇ વਿਚਿਤ੍ਤਾ ਹਰਿਤਾਲਮਨੋਸਿਲਾਦਯੋ ਸੇਲਾવਯવਾ ‘‘ਧਾਤੁਯੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, ਏવਮੇਤਾਪਿ ਧਾਤੁਯੋ વਿਯ ਧਾਤੁਯੋ। વਿਚਿਤ੍ਤਾ ਹੇਤਾ ਞਾਣਞੇਯ੍ਯਾવਯવਾਤਿ। ਯਥਾ વਾ ਸਰੀਰਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਸਮੁਦਾਯਸ੍ਸ ਅવਯવਭੂਤੇਸੁ ਰਸਸੋਣਿਤਾਦੀਸੁ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਸਭਾਗਲਕ੍ਖਣਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨੇਸੁ ਧਾਤੁਸਮਞ੍ਞਾ, ਏવਮੇਤੇਸੁਪਿ ਪਞ੍ਚਕ੍ਖਨ੍ਧਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਭਾવਸ੍ਸ ਅવਯવੇਸੁ ਧਾਤੁਸਮਞ੍ਞਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਸਭਾਗਲਕ੍ਖਣਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ ਹੇਤੇ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋਤਿ। ਅਪਿ ਚ ਧਾਤੂਤਿ ਨਿਜ੍ਜੀવਮਤ੍ਤਸ੍ਸੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਤਥਾ ਹਿ ਭਗવਾ ‘‘ਛਧਾਤੁਰੋ ਅਯਂ ਭਿਕ੍ਖੁ ਪੁਰਿਸੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੪੩) ਜੀવਸਞ੍ਞਾਸਮੂਹਨਨਤ੍ਥਂ ਧਾਤੁਦੇਸਨਮਕਾਸਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਨਿਜ੍ਜੀવਟ੍ਠੇਨਪਿ ਧਾਤੁਯੋਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ।
Imāneva pana dvādasāyatanāni cakkhuviññāṇādichaviññāṇehi saddhiṃ aṭṭhārasa vidahanādito ‘‘dhātuyo’’ti vuccanti. Tathā hi cakkhādīsu ekeko dhammo yathāsambhavaṃ vidahati, dhīyate, vidhānaṃ, vidhīyate etāya, ettha vā dhīyatīti dhātūti vuccati. Lokiyā hi dhātuyo kāraṇabhāvena vavatthitāva hutvā suvaṇṇarajatādidhātuyo viya suvaṇṇarajatādiṃ, anekappakāraṃ saṃsāradukkhaṃ vidahanti, bhārahārehi ca bhāro viya sattehi dhīyanti dhārīyanti, dukkhavidhānamattameva cetā avasavattanato. Etāhi ca kāraṇabhūtāhi saṃsāradukkhaṃ sattehi anuvidhīyati, tathāvihitañca taṃ etāsveva dhīyati ṭhapīyati, tasmā ‘‘dhātuyo’’ti vuccanti. Api ca yathā titthiyānaṃ attā nāma sabhāvato natthi, na evametā, etā pana attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyo. Yathā ca loke vicittā haritālamanosilādayo selāvayavā ‘‘dhātuyo’’ti vuccanti, evametāpi dhātuyo viya dhātuyo. Vicittā hetā ñāṇañeyyāvayavāti. Yathā vā sarīrasaṅkhātassa samudāyassa avayavabhūtesu rasasoṇitādīsu aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnesu dhātusamaññā, evametesupi pañcakkhandhasaṅkhātassa attabhāvassa avayavesu dhātusamaññā veditabbā. Aññamaññavisabhāgalakkhaṇaparicchinnā hete cakkhādayoti. Api ca dhātūti nijjīvamattassetaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi bhagavā ‘‘chadhāturo ayaṃ bhikkhu puriso’’tiādīsu (ma. ni. 3.343) jīvasaññāsamūhananatthaṃ dhātudesanamakāsi. Tasmā nijjīvaṭṭhenapi dhātuyoti vuccanti.
ਏਤ੍ਥ ਚ ‘‘ਆਹਾਰਟ੍ਠਿਤਿਕਾ’’ਤਿ ਪਚ੍ਚਯਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਾવਚਨੇਨ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਅਨਿਚ੍ਚਤਾ, ਤਾਯ ਚ ‘‘ਯਦਨਿਚ੍ਚਂ ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਤਦਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੫) વਚਨਤੋ ਦੁਕ੍ਖਾਨਤ੍ਤਤਾ ਚ ਪਕਾਸਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਤੀਣਿਪਿ ਸਾਮਞ੍ਞਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਗਹਿਤਾਨਿ। ਨਾਮਨ੍ਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਅਰੂਪਿਨੋ ਖਨ੍ਧਾ, ਤੇ ਚ ਅਤ੍ਥਤੋ ਫਸ੍ਸਾਦਯੋ। ਰੂਪਨ੍ਤਿ ਭੂਤੁਪਾਦਾਯਰੂਪਾਨਿ, ਤਾਨਿ ਚ ਅਤ੍ਥਤੋ ਪਥવੀਆਦਯੋਤਿ ਅવਿਸੇਸੇਨੇવ ਸਲਕ੍ਖਣਤੋ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਗਹਿਤਾ। ਤਗ੍ਗਹਣੇਨੇવ ਯੇ ਤੇ ਸવਿਸੇਸਾ ਕੁਸਲਾਦਯੋ ਹੇਤੁਆਦਯੋ ਚ, ਤੇਪਿ ਗਹਿਤਾ ਏવ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਇਤਿ ਅਯਂ ਸਙ੍ਖਾਰਲੋਕੋਪਿ ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤੋ’’ਤਿ।
Ettha ca ‘‘āhāraṭṭhitikā’’ti paccayāyattavuttitāvacanena saṅkhārānaṃ aniccatā, tāya ca ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15) vacanato dukkhānattatā ca pakāsitā hontīti tīṇipi sāmaññalakkhaṇāni gahitāni. Nāmanti cattāro arūpino khandhā, te ca atthato phassādayo. Rūpanti bhūtupādāyarūpāni, tāni ca atthato pathavīādayoti aviseseneva salakkhaṇato saṅkhārā gahitā. Taggahaṇeneva ye te savisesā kusalādayo hetuādayo ca, tepi gahitā eva hontīti āha ‘‘iti ayaṃ saṅkhāralokopi sabbathā vidito’’ti.
ਏવਂ ਸਙ੍ਖਾਰਲੋਕਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸਪਿ ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਯਸ੍ਮਾ ਪਨੇਸਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਆਸਯਂ ਜਾਨਾਤੀਤਿ ਆਗਮ੍ਮ ਚਿਤ੍ਤਂ ਸੇਤਿ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਆਸਯੋ ਮਿਗਾਸਯੋ વਿਯ। ਯਥਾ ਮਿਗੋ ਗੋਚਰਾਯ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਪਚ੍ਚਾਗਨ੍ਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥੇવ વਨਗਹਨੇ ਸਯਤੀਤਿ ਸੋ ਤਸ੍ਸ ਆਸਯੋ, ਏવਂ ਅਞ੍ਞਥਾ ਪવਤ੍ਤਿਤ੍વਾਪਿ ਚਿਤ੍ਤਂ ਆਗਮ੍ਮ ਯਤ੍ਥ ਸੇਤਿ, ਸੋ ਤਸ੍ਸ ਆਸਯੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਸੋ ਪਨ ਸਸ੍ਸਤਦਿਟ੍ਠਿਆਦਿવਸੇਨ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਚ –
Evaṃ saṅkhāralokassa sabbathā viditabhāvaṃ dassetvā idāni sattalokassapi sabbathā viditabhāvaṃ dassento ‘‘yasmā panesā’’tiādimāha. Tattha āsayaṃ jānātīti āgamma cittaṃ seti etthāti āsayo migāsayo viya. Yathā migo gocarāya gantvā paccāgantvā tattheva vanagahane sayatīti so tassa āsayo, evaṃ aññathā pavattitvāpi cittaṃ āgamma yattha seti, so tassa āsayoti vuccati. So pana sassatadiṭṭhiādivasena catubbidho. Vuttañca –
‘‘ਸਸ੍ਸਤੁਚ੍ਛੇਦਦਿਟ੍ਠੀ ਚ, ਖਨ੍ਤਿ ਚੇવਾਨੁਲੋਮਿਕਾ।
‘‘Sassatucchedadiṭṭhī ca, khanti cevānulomikā;
ਯਥਾਭੂਤਞ੍ਚ ਯਂ ਞਾਣਂ, ਏਤਂ ਆਸਯਸਦ੍ਦਿਤ’’ਨ੍ਤਿ॥
Yathābhūtañca yaṃ ñāṇaṃ, etaṃ āsayasaddita’’nti.
ਤਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਦਿਟ੍ਠੀਨਂ ਸਸ੍ਸਤੁਚ੍ਛੇਦਦਿਟ੍ਠੀਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਦਿਟ੍ਠਿਗਤਿਕਾ ਸਤ੍ਤਾ ਇਮਾ ਏવ ਦ੍વੇ ਦਿਟ੍ਠਿਯੋ ਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਾ। ਯਥਾਹ ‘‘ਦ੍વਯਨਿਸ੍ਸਿਤੋ ਖ੍વਾਯਂ ਕਚ੍ਚਾਨ ਲੋਕੋ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਅਤ੍ਥਿਤਞ੍ਚੇવ ਨਤ੍ਥਿਤਞ੍ਚਾ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੫)। ਅਤ੍ਥਿਤਾਤਿ ਹਿ ਸਸ੍ਸਤਗ੍ਗਾਹੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ, ਨਤ੍ਥਿਤਾਤਿ ਉਚ੍ਛੇਦਗ੍ਗਾਹੋ। ਅਯਂ ਤਾવ વਟ੍ਟਨਿਸ੍ਸਿਤਾਨਂ ਪੁਥੁਜ੍ਜਨਾਨਂ ਆਸਯੋ, વਿવਟ੍ਟਨਿਸ੍ਸਿਤਾਨਂ ਪਨ ਸੁਦ੍ਧਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਨੁਲੋਮਿਕਾ ਖਨ੍ਤਿ ਯਥਾਭੂਤਞਾਣਨ੍ਤਿ ਦੁવਿਧੋ ਆਸਯੋ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਅਨੁਲੋਮਿਕਾ ਖਨ੍ਤਿ વਿਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਂ, ਯਥਾਭੂਤਞਾਣਂ ਪਨ ਮਗ੍ਗਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਮੋਹવਿਨੋਦਨਿਯਾ વਿਭਙ੍ਗਟ੍ਠਕਥਾਯਂ (વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੮੧੫) વੁਤ੍ਤਂ । ਤਂ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਮ੍ਪਿ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਆਸਯਂ ਜਾਨਾਤਿ, ਜਾਨਨ੍ਤੋ ਚ ਤੇਸਂ ਦਿਟ੍ਠਿਗਤਾਨਂ ਤੇਸਞ੍ਚ ਞਾਣਾਨਂ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਕ੍ਖਣੇਪਿ ਜਾਨਾਤਿ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –
Tattha sabbadiṭṭhīnaṃ sassatucchedadiṭṭhīhi saṅgahitattā sabbepi diṭṭhigatikā sattā imā eva dve diṭṭhiyo sannissitā. Yathāha ‘‘dvayanissito khvāyaṃ kaccāna loko yebhuyyena atthitañceva natthitañcā’’ti (saṃ. ni. 2.15). Atthitāti hi sassataggāho adhippeto, natthitāti ucchedaggāho. Ayaṃ tāva vaṭṭanissitānaṃ puthujjanānaṃ āsayo, vivaṭṭanissitānaṃ pana suddhasattānaṃ anulomikā khanti yathābhūtañāṇanti duvidho āsayo. Tattha ‘‘anulomikā khanti vipassanāñāṇaṃ, yathābhūtañāṇaṃ pana maggañāṇa’’nti sammohavinodaniyā vibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 815) vuttaṃ . Taṃ catubbidhampi sattānaṃ āsayaṃ jānāti, jānanto ca tesaṃ diṭṭhigatānaṃ tesañca ñāṇānaṃ appavattikkhaṇepi jānāti. Vuttañhetaṃ –
‘‘ਕਾਮਂ ਸੇવਨ੍ਤਞ੍ਞੇવ ਜਾਨਾਤਿ ‘ਅਯਂ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਕਾਮਗਰੁਕੋ ਕਾਮਾਸਯੋ ਕਾਮਾਧਿਮੁਤ੍ਤੋ’ਤਿ, ਕਾਮਂ ਸੇવਨ੍ਤਞ੍ਞੇવ ਜਾਨਾਤਿ ‘ਅਯਂ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਗਰੁਕੋ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਾਸਯੋ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਾਧਿਮੁਤ੍ਤੋ’’’ਤਿਆਦਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੧੩)।
‘‘Kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo kāmagaruko kāmāsayo kāmādhimutto’ti, kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo nekkhammagaruko nekkhammāsayo nekkhammādhimutto’’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).
ਅਨੁਸਯਂ ਜਾਨਾਤੀਤਿ ਅਨੁ ਅਨੁ ਸਯਨ੍ਤੀਤਿ ਅਨੁਸਯਾ, ਅਨੁਰੂਪਂ ਕਾਰਣਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏਤੇਨ ਨੇਸਂ ਕਾਰਣਲਾਭੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਾਰਹਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਪ੍ਪਹੀਨਾ ਹਿ ਕਿਲੇਸਾ ਕਾਰਣਲਾਭੇ ਸਤਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਕੇ ਪਨ ਤੇ? ਕਾਮਰਾਗਾਦਯੋ ਸਤ੍ਤ ਅਨਾਗਤਾ ਕਿਲੇਸਾ, ਅਤੀਤਾ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਚ ਤਂਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਤਥਾ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਨ ਹਿ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਕਾਲਭੇਦੇਨ ਸਭਾવਭੇਦੋ ਅਤ੍ਥਿ, ਤਂ ਸਤ੍ਤવਿਧਂ ਅਨੁਸਯਂ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸਨ੍ਤਾਨੇ ਪਰੋਪਰਭਾવੇਨ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਂ ਜਾਨਾਤਿ।
Anusayaṃ jānātīti anu anu sayantīti anusayā, anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjantīti attho. Etena nesaṃ kāraṇalābhe uppajjanārahataṃ dasseti. Appahīnā hi kilesā kāraṇalābhe sati uppajjanti. Ke pana te? Kāmarāgādayo satta anāgatā kilesā, atītā paccuppannā ca taṃsabhāvattā tathā vuccanti. Na hi dhammānaṃ kālabhedena sabhāvabhedo atthi, taṃ sattavidhaṃ anusayaṃ tassa tassa sattassa santāne paroparabhāvena pavattamānaṃ jānāti.
ਚਰਿਤਂ ਜਾਨਾਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਚਰਿਤਨ੍ਤਿ ਸੁਚਰਿਤਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ। ਤਞ੍ਹਿ વਿਭਙ੍ਗੇ (વਿਭ॰ ੮੧੪ ਆਦਯੋ) ਚਰਿਤਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਂ। ਅਥ વਾ ਚਰਿਤਨ੍ਤਿ ਚਰਿਯਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਾ ਪਨ ਰਾਗਦੋਸਮੋਹਸਦ੍ਧਾਬੁਦ੍ਧਿવਿਤਕ੍ਕવਸੇਨ ਛ ਮੂਲਚਰਿਯਾ, ਤਾਸਂ ਅਪਰਿਯਨ੍ਤੋ ਅਨ੍ਤਰਭੇਦੋ, ਸਂਸਗ੍ਗਭੇਦੋ ਪਨ ਤੇਸਟ੍ਠਿવਿਧੋ। ਤਂ ਚਰਿਤਂ ਸਭਾવਤੋ ਸਂਕਿਲੇਸਤੋ વੋਦਾਨਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਤੋ ਫਲਤੋ ਨਿਸ੍ਸਨ੍ਦਤੋਤਿ ਏવਮਾਦਿਨਾ ਪਕਾਰੇਨ ਜਾਨਾਤਿ।
Caritaṃ jānātīti ettha caritanti sucaritaduccaritaṃ. Tañhi vibhaṅge (vibha. 814 ādayo) caritaniddese niddiṭṭhaṃ. Atha vā caritanti cariyā veditabbā. Tā pana rāgadosamohasaddhābuddhivitakkavasena cha mūlacariyā, tāsaṃ apariyanto antarabhedo, saṃsaggabhedo pana tesaṭṭhividho. Taṃ caritaṃ sabhāvato saṃkilesato vodānato samuṭṭhānato phalato nissandatoti evamādinā pakārena jānāti.
ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਿਂ ਜਾਨਾਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਧਿਮੁਤ੍ਤੀਤਿ ਅਜ੍ਝਾਸਯਧਾਤੁ। ਸਾ ਦੁવਿਧਾ ਹੀਨਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿ ਪਣੀਤਾਧਿਮੁਤ੍ਤੀਤਿ। ਯਾਯ ਹੀਨਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕਾ ਸਤ੍ਤਾ ਹੀਨਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕੇਯੇવ ਸੇવਨ੍ਤਿ, ਪਣੀਤਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕਾ ਚ ਪਣੀਤਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕੇ ਏવ। ਸਚੇ ਹਿ ਆਚਰਿਯੁਪਜ੍ਝਾਯਾ ਨ ਸੀਲવਨ੍ਤੋ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਸਦ੍ਧਿવਿਹਾਰਿਕਾ ਸੀਲવਨ੍ਤੋ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਅਤ੍ਤਨੋ ਆਚਰਿਯੁਪਜ੍ਝਾਯੇਪਿ ਨ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨ੍ਤਿ, ਅਤ੍ਤਨਾ ਸਦਿਸੇ ਸਾਰੁਪ੍ਪਭਿਕ੍ਖੂਯੇવ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨ੍ਤਿ। ਸਚੇ ਆਚਰਿਯੁਪਜ੍ਝਾਯਾ ਸਾਰੁਪ੍ਪਭਿਕ੍ਖੂ, ਇਤਰੇ ਅਸਾਰੁਪ੍ਪਾ, ਤੇਪਿ ਨ ਆਚਰਿਯੁਪਜ੍ਝਾਯੇ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨ੍ਤਿ, ਅਤ੍ਤਨਾ ਸਦਿਸੇ ਹੀਨਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕੇ ਏવ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨ੍ਤਿ। ਤਿਪਿਟਕਚੂਲ਼ਾਭਯਤ੍ਥੇਰੋ ਕਿਰ ਨਾਗਦੀਪੇ ਚੇਤਿਯવਨ੍ਦਨਾਯ ਪਞ੍ਚਹਿ ਭਿਕ੍ਖੁਸਤੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਗਾਮੇ ਮਨੁਸ੍ਸੇਹਿ ਨਿਮਨ੍ਤਿਤੋ ਥੇਰੇਨ ਚ ਸਦ੍ਧਿਂ ਏਕੋ ਅਸਾਰੁਪ੍ਪਭਿਕ੍ਖੁ ਅਤ੍ਥਿ, ਧੁਰવਿਹਾਰੇਪਿ ਏਕੋ ਅਸਾਰੁਪ੍ਪਭਿਕ੍ਖੁ ਅਤ੍ਥਿ, ਭਿਕ੍ਖੁਸਙ੍ਘੇਸੁ ਗਾਮਂ ਓਸਰਨ੍ਤੇਸੁ ਤੇ ਉਭੋ ਜਨਾ ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਆਗਨ੍ਤੁਕੇਨ ਨੇવਾਸਿਕੋ, ਨੇવਾਸਿਕੇਨ વਾ ਆਗਨ੍ਤੁਕੋ ਨ ਦਿਟ੍ਠਪੁਬ੍ਬੋ, ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇਪਿ ਏਕਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਹਸਿਤ੍વਾ ਹਸਿਤ੍વਾ ਕਥਯਮਾਨਾ ਅਟ੍ਠਂਸੁ। ਥੇਰੋ ਦਿਸ੍વਾ ‘‘ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੇਨ ਜਾਨਿਤ੍વਾ ਧਾਤੁਸਂਯੁਤ੍ਤਂ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੮੫ ਆਦਯੋ) ਕਥਿਤ’’ਨ੍ਤਿ ਆਹ। ਏવਮਯਂ ਹੀਨਾਧਿਮੁਤ੍ਤਿਕਾਦੀਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞੋਪਸੇવਨਾਦਿਨਿਯਾਮਿਕਾ ਅਜ੍ਝਾਸਯਧਾਤੁ ਅਜ੍ਝਾਸਯਭਾવੋ ਅਧਿਮੁਤ੍ਤੀਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਤਂ ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਿਂ ਜਾਨਾਤਿ। ‘‘ਇਮਸ੍ਸ ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਿ ਹੀਨਾ, ਇਮਸ੍ਸ ਪਣੀਤਾ। ਤਤ੍ਥਾਪਿ ਇਮਸ੍ਸ ਮੁਦੁ, ਇਮਸ੍ਸ ਮੁਦੁਤਰਾ, ਇਮਸ੍ਸ ਮੁਦੁਤਮਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤਿ। ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਿਯਾ ਪਨ ਤਿਕ੍ਖਮੁਦੁਭਾવਾਦਿਕੋ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਂ ਤਿਕ੍ਖਮੁਦੁਭਾવਾਦਿਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Adhimuttiṃ jānātīti ettha adhimuttīti ajjhāsayadhātu. Sā duvidhā hīnādhimutti paṇītādhimuttīti. Yāya hīnādhimuttikā sattā hīnādhimuttikeyeva sevanti, paṇītādhimuttikā ca paṇītādhimuttike eva. Sace hi ācariyupajjhāyā na sīlavanto honti, saddhivihārikā sīlavanto honti, te attano ācariyupajjhāyepi na upasaṅkamanti, attanā sadise sāruppabhikkhūyeva upasaṅkamanti. Sace ācariyupajjhāyā sāruppabhikkhū, itare asāruppā, tepi na ācariyupajjhāye upasaṅkamanti, attanā sadise hīnādhimuttike eva upasaṅkamanti. Tipiṭakacūḷābhayatthero kira nāgadīpe cetiyavandanāya pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ gacchanto ekasmiṃ gāme manussehi nimantito therena ca saddhiṃ eko asāruppabhikkhu atthi, dhuravihārepi eko asāruppabhikkhu atthi, bhikkhusaṅghesu gāmaṃ osarantesu te ubho janā kiñcāpi āgantukena nevāsiko, nevāsikena vā āgantuko na diṭṭhapubbo, evaṃ santepi ekato hutvā hasitvā hasitvā kathayamānā aṭṭhaṃsu. Thero disvā ‘‘sammāsambuddhena jānitvā dhātusaṃyuttaṃ (saṃ. ni. 2.85 ādayo) kathita’’nti āha. Evamayaṃ hīnādhimuttikādīnaṃ aññamaññopasevanādiniyāmikā ajjhāsayadhātu ajjhāsayabhāvo adhimuttīti vuccati, taṃ adhimuttiṃ jānāti. ‘‘Imassa adhimutti hīnā, imassa paṇītā. Tatthāpi imassa mudu, imassa mudutarā, imassa mudutamā’’tiādinā paṭivijjhati. Adhimuttiyā pana tikkhamudubhāvādiko indriyānaṃ tikkhamudubhāvādinā veditabbo.
ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖੇਤਿ ਪਞ੍ਞਾਮਯੇ ਅਕ੍ਖਿਮ੍ਹਿ ਅਪ੍ਪਂ ਪਰਿਤ੍ਤਂ ਰਾਗਦੋਸਮੋਹਰਜਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖਾ, ਅਪ੍ਪਂ વਾ ਰਾਗਾਦਿਰਜਂ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖਾ, ਅਨੁਸ੍ਸਦਰਾਗਾਦਿਰਜਾ ਸਤ੍ਤਾ। ਤੇ ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖੇ। ਮਹਾਰਜਕ੍ਖੇਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ, ਉਸ੍ਸਦਰਾਗਾਦਿਰਜਾ ਮਹਾਰਜਕ੍ਖਾ। ਜਾਨਾਤੀਤਿ ‘‘ਇਮਸ੍ਸ ਰਾਗਰਜੋ ਅਪ੍ਪੋ, ਇਮਸ੍ਸ ਦੋਸਰਜੋ ਅਪ੍ਪੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਪ੍ਪਰਜਕ੍ਖਾਦਿਕੇ ਜਾਨਾਤਿ।
Apparajakkheti paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesanti apparajakkhā, appaṃ vā rāgādirajaṃ etesanti apparajakkhā, anussadarāgādirajā sattā. Te apparajakkhe. Mahārajakkheti etthāpi eseva nayo, ussadarāgādirajā mahārajakkhā. Jānātīti ‘‘imassa rāgarajo appo, imassa dosarajo appo’’tiādinā apparajakkhādike jānāti.
ਤਿਕ੍ਖਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੇਤਿ ਤਿਖਿਣੇਹਿ ਸਦ੍ਧਾਦੀਹਿ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੇਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੇ। ਮੁਦਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੇਤਿ ਮੁਦੁਕੇਹਿ ਸਦ੍ਧਾਦੀਹਿ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੇਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੇ। ਉਭਯਤ੍ਥਾਪਿ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਭੂਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾਨਿ। ਸ੍વਾਕਾਰੇਤਿ ਸੁਨ੍ਦਰਾਕਾਰੇ, ਕਲ੍ਯਾਣਪਕਤਿਕੇ વਿવਟ੍ਟਜ੍ਝਾਸਯੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯੇਸਂ વਾ ਆਸਯਾਦਯੋ ਆਕਾਰਾ ਕੋਟ੍ਠਾਸਾ ਸੁਨ੍ਦਰਾ, ਤੇ ਸ੍વਾਕਾਰਾ। વਿਪਰੀਤਾ ਦ੍વਾਕਾਰਾ। ਸੁવਿਞ੍ਞਾਪਯੇਤਿ ਸਮ੍ਮਤ੍ਤਨਿਯਾਮਂ વਿਞ੍ਞਾਪੇਤੁਂ ਸੁਕਰੇ ਸਦ੍ਧੇ ਪਞ੍ਞવਨ੍ਤੇ ਚ, ਯੇ વਾ ਕਥਿਤਂ ਕਾਰਣਂ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖੇਨ੍ਤਿ, ਸੁਖੇਨ ਸਕ੍ਕਾ ਹੋਨ੍ਤਿ વਿਞ੍ਞਾਪੇਤੁਂ, ਤੇ ਸੁવਿਞ੍ਞਾਪਯਾ। વਿਪਰੀਤਾ ਦੁવਿਞ੍ਞਾਪਯਾ। ਭਬ੍ਬੇ ਅਭਬ੍ਬੇਤਿ ਏਤ੍ਥ ਯੇ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਪ੍ਪਟਿવੇਧਸ੍ਸ ਅਨੁਚ੍ਛવਿਕਾ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਸਮ੍ਪਨ੍ਨਾ ਕਮ੍ਮਾવਰਣਕਿਲੇਸਾવਰਣવਿਪਾਕਾવਰਣਰਹਿਤਾ, ਤੇ ਭਬ੍ਬਾ। વਿਪਰੀਤਾ ਅਭਬ੍ਬਾ। ਤਸ੍ਮਾਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਭਗવਾ ਅਪਰਿਮਾਣੇ ਸਤ੍ਤੇ ਆਸਯਾਦਿਤੋ ਅਨવਸੇਸੇਤ੍વਾ ਜਾਨਾਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਸਤ੍ਤਲੋਕੋਪਿ ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤੋ।
Tikkhindriyeti tikhiṇehi saddhādīhi indriyehi samannāgate. Mudindriyeti mudukehi saddhādīhi indriyehi samannāgate. Ubhayatthāpi upanissayabhūtindriyāni adhippetāni. Svākāreti sundarākāre, kalyāṇapakatike vivaṭṭajjhāsayeti attho. Yesaṃ vā āsayādayo ākārā koṭṭhāsā sundarā, te svākārā. Viparītā dvākārā. Suviññāpayeti sammattaniyāmaṃ viññāpetuṃ sukare saddhe paññavante ca, ye vā kathitaṃ kāraṇaṃ sallakkhenti, sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā. Viparītā duviññāpayā. Bhabbe abhabbeti ettha ye ariyamaggappaṭivedhassa anucchavikā upanissayasampannā kammāvaraṇakilesāvaraṇavipākāvaraṇarahitā, te bhabbā. Viparītā abhabbā. Tasmāti yasmā bhagavā aparimāṇe satte āsayādito anavasesetvā jānāti, tasmā assa bhagavato sattalokopi sabbathā vidito.
ਨਨੁ ਚ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਪਮਾਣਾਦਿਪਿ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ? ਅਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਸ ਪਨ ਜਾਨਨਂ ਨ ਨਿਬ੍ਬਿਦਾਯ વਿਰਾਗਾਯ ਨਿਰੋਧਾਯਾਤਿ ਇਧ ਨ ਗਹਿਤਂ, ਭਗવਤੋ ਪਨ ਤਮ੍ਪਿ ਸੁવਿਦਿਤਂ ਸੁવવਤ੍ਥਾਪਿਤਮੇવ, ਪਯੋਜਨਾਭਾવਾ ਦੇਸਨਂ ਨਾਰੁਲ਼੍ਹਂ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ –
Nanu ca sattesu pamāṇādipi jānitabbo atthīti? Atthi, tassa pana jānanaṃ na nibbidāya virāgāya nirodhāyāti idha na gahitaṃ, bhagavato pana tampi suviditaṃ suvavatthāpitameva, payojanābhāvā desanaṃ nāruḷhaṃ. Tena vuttaṃ –
‘‘ਅਥ ਖੋ ਭਗવਾ ਪਰਿਤ੍ਤਂ ਨਖਸਿਖਾਯਂ ਪਂਸੁਂ ਆਰੋਪੇਤ੍વਾ ਭਿਕ੍ਖੂ ਆਮਨ੍ਤੇਸਿ – ‘ਤਂ ਕਿਂ ਮਞ੍ਞਥ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਕਤਮਂ ਨੁ ਖੋ ਬਹੁਤਰਂ ਯੋ વਾਯਂ ਮਯਾ ਪਰਿਤ੍ਤੋ ਨਖਸਿਖਾਯਂ ਪਂਸੁ ਆਰੋਪਿਤੋ, ਅਯਂ વਾ ਮਹਾਪਥવੀ’’’ਤਿਆਦਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੧੨੧)।
‘‘Atha kho bhagavā parittaṃ nakhasikhāyaṃ paṃsuṃ āropetvā bhikkhū āmantesi – ‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamaṃ nu kho bahutaraṃ yo vāyaṃ mayā paritto nakhasikhāyaṃ paṃsu āropito, ayaṃ vā mahāpathavī’’’tiādi (saṃ. ni. 5.1121).
ਏવਂ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸਪਿ ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਓਕਾਸਲੋਕਸ੍ਸਪਿ ਤਥੇવ વਿਦਿਤਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਯਥਾ ਚ ਸਤ੍ਤਲੋਕੋ’’ਤਿਆਦਿ । ਓਕਾਸਲੋਕੋਪਿ ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤੋਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਨ੍ਤਿ ਲੋਕਧਾਤੁ। ਸਾ ਹਿ ਨੇਮਿਮਣ੍ਡਲਸਦਿਸੇਨ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤੇਨ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਚਕ੍ਕવਾਲ਼’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਅਡ੍ਢੁਡ੍ਢਾਨੀਤਿ ਉਪਡ੍ਢਚਤੁਤ੍ਥਾਨਿ, ਤੀਣਿ ਸਤਾਨਿ ਪਞ੍ਞਾਸਞ੍ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨਹੁਤਾਨੀਤਿ ਦਸਸਹਸ੍ਸਾਨਿ। ਸਙ੍ਖਾਤਾਤਿ ਕਥਿਤਾ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਥવੀ ਨਾਮਾਯਂ ਤਿਰਿਯਂ ਅਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਏਤ੍ਤਕਂ ਬਹਲਤ੍ਤੇਨ, ਸਙ੍ਖਾਤਾਯਂ વਸੁਨ੍ਧਰਾ’’ਤਿ ਬਹਲਤੋਯੇવ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਨਨੁ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤੇਹਿ ਤਂਤਂਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਥવੀ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾਤਿ? ਨ ਤਦਞ੍ਞਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਥવਿਯਾ ਏਕਾਬਦ੍ਧਭਾવਤੋ। ਤਿਣ੍ਣਂ ਤਿਣ੍ਣਞ੍ਹਿ ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਅਨ੍ਤਰਾਲ਼ਸਦਿਸੇ ਤਿਣ੍ਣਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਲੋਕਧਾਤੂਨਂ ਅਨ੍ਤਰੇਯੇવ ਪਥવੀ ਨਤ੍ਥਿ ਲੋਕਨ੍ਤਰਨਿਰਯਭਾવਤੋ, ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਾਨਂ ਪਨ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਨ੍ਤਰੇਹਿ ਸਮ੍ਬਦ੍ਧਟ੍ਠਾਨੇ ਪਥવੀ ਏਕਾਬਦ੍ਧਾવ, વਿવਟ੍ਟਕਾਲੇ ਸਣ੍ਠਹਮਾਨਾਪਿ ਪਥવੀ ਯਥਾਸਣ੍ਠਿਤਪਥવਿਯਾ ਏਕਾਬਦ੍ਧਾવ ਸਣ੍ਠਹਤਿ।
Evaṃ sattalokassapi sabbathā viditabhāvaṃ dassetvā idāni okāsalokassapi tatheva viditabhāvaṃ dassento āha ‘‘yathā casattaloko’’tiādi . Okāsalokopi sabbathā viditoti sambandho. Cakkavāḷanti lokadhātu. Sā hi nemimaṇḍalasadisena cakkavāḷapabbatena samantato parikkhittattā ‘‘cakkavāḷa’’nti vuccati. Aḍḍhuḍḍhānīti upaḍḍhacatutthāni, tīṇi satāni paññāsañcāti attho. Nahutānīti dasasahassāni. Saṅkhātāti kathitā. Yasmā pathavī nāmāyaṃ tiriyaṃ aparicchinnā, tasmā ‘‘ettakaṃ bahalattena, saṅkhātāyaṃ vasundharā’’ti bahalatoyeva paricchedo vutto. Nanu cakkavāḷapabbatehi taṃtaṃcakkavāḷapathavī paricchinnāti? Na tadaññacakkavāḷapathaviyā ekābaddhabhāvato. Tiṇṇaṃ tiṇṇañhi pattānaṃ antarāḷasadise tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ lokadhātūnaṃ antareyeva pathavī natthi lokantaranirayabhāvato, cakkavāḷapabbatānaṃ pana cakkavāḷapabbatantarehi sambaddhaṭṭhāne pathavī ekābaddhāva, vivaṭṭakāle saṇṭhahamānāpi pathavī yathāsaṇṭhitapathaviyā ekābaddhāva saṇṭhahati.
ਸਣ੍ਠਿਤੀਤਿ ਹੇਟ੍ਠਾ ਉਪਰਿਤੋ ਚਾਤਿ ਸਬ੍ਬਸੋ ਠਿਤਿ। ਏવਂ ਸਣ੍ਠਿਤੇਤਿ ਏવਂ ਅવਟ੍ਠਿਤੇ। ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇ। ਅਜ੍ਝੋਗਾਲ਼੍ਹੋਤਿ ਓਗਾਹਿਤ੍વਾ ਅਨੁਪવਿਸਿਤ੍વਾ ਠਿਤੋ। ਅਚ੍ਚੁਗ੍ਗਤੋ ਤਾવਦੇવਾਤਿ ਤਤ੍ਤਕਮੇવ ਚਤੁਰਾਸੀਤਿ ਯੋਜਨਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿਯੇવ ਉਗ੍ਗਤੋ। ਨ ਕੇવਲਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਉਬ੍ਬੇਧੋવ, ਅਥ ਖੋ ਆਯਾਮવਿਤ੍ਥਾਰਾਪਿਸ੍ਸ ਤਤ੍ਤਕਾਯੇવ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –
Saṇṭhitīti heṭṭhā uparito cāti sabbaso ṭhiti. Evaṃ saṇṭhiteti evaṃ avaṭṭhite. Etthāti cakkavāḷe. Ajjhogāḷhoti ogāhitvā anupavisitvā ṭhito. Accuggato tāvadevāti tattakameva caturāsīti yojanasatasahassāniyeva uggato. Na kevalañcettha ubbedhova, atha kho āyāmavitthārāpissa tattakāyeva. Vuttañhetaṃ –
‘‘ਸਿਨੇਰੁ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਪਬ੍ਬਤਰਾਜਾ ਚਤੁਰਾਸੀਤਿ ਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਆਯਾਮੇਨ, ਚਤੁਰਾਸੀਤਿ ਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਾਨਿ વਿਤ੍ਥਾਰੇਨਾ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੭.੬੬)।
‘‘Sineru, bhikkhave, pabbatarājā caturāsīti yojanasahassāni āyāmena, caturāsīti yojanasahassāni vitthārenā’’ti (a. ni. 7.66).
ਸਿਨੇਰੁਪਬ੍ਬਤੁਤ੍ਤਮੋਤਿ ਪਬ੍ਬਤੇਸੁ ਉਤ੍ਤਮੋ, ਪਬ੍ਬਤੋਯੇવ વਾ ਉਤ੍ਤਮੋ ਪਬ੍ਬਤੁਤ੍ਤਮੋ, ਸਿਨੇਰੁਸਙ੍ਖਾਤੋ ਪਬ੍ਬਤੁਤ੍ਤਮੋ ਸਿਨੇਰੁਪਬ੍ਬਤੁਤ੍ਤਮੋ, ਸਿਨੇਰੁਪਬ੍ਬਤਰਾਜਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਸ੍ਸ ਚ ਪਾਚੀਨਪਸ੍ਸਂ ਰਜਤਮਯਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਸ ਪਭਾਯ ਅਜ੍ਝੋਤ੍ਥਰਨ੍ਤਿਯਾ ਪਾਚੀਨਦਿਸਾਯ ਸਮੁਦ੍ਦੋਦਕਂ ਖੀਰਂ વਿਯ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਦਕ੍ਖਿਣਪਸ੍ਸਂ ਪਨ ਇਨ੍ਦਨੀਲਮਣਿਮਯਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਦਕ੍ਖਿਣਦਿਸਾਯ ਸਮੁਦ੍ਦੋਦਕਂ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਨੀਲવਣ੍ਣਂ ਹੁਤ੍વਾ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਤਥਾ ਆਕਾਸਂ। ਪਚ੍ਛਿਮਪਸ੍ਸਂ ਫਲਿਕਮਯਂ। ਉਤ੍ਤਰਪਸ੍ਸਂ ਸੁવਣ੍ਣਮਯਂ। ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਮੁਦ੍ਦਾਪਿ ਸਿਨੇਰੁਰਸ੍ਮੀਹਿ ਏવ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ। ਤਥਾ ਹਿ ਪੁਬ੍ਬਦਕ੍ਖਿਣਪਸ੍ਸੇਹਿ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਾ ਰਜਤਮਣਿਰਸ੍ਮਿਯੋ ਏਕਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦਪਿਟ੍ਠੇਨ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਂ ਆਹਚ੍ਚ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ, ਦਕ੍ਖਿਣਪਚ੍ਛਿਮਪਸ੍ਸੇਹਿ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਾ ਮਣਿਫਲਿਕਰਸ੍ਮਿਯੋ, ਪਚ੍ਛਿਮੁਤ੍ਤਰਪਸ੍ਸੇਹਿ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਾ ਫਲਿਕਸੁવਣ੍ਣਰਸ੍ਮਿਯੋ, ਉਤ੍ਤਰਪਾਚੀਨਪਸ੍ਸੇਹਿ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਾ ਸੁવਣ੍ਣਰਜਤਰਸ੍ਮਿਯੋ ਏਕਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦਪਿਟ੍ਠੇਨ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਂ ਆਹਚ੍ਚ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ, ਤਾਸਂ ਰਸ੍ਮੀਨਂ ਅਨ੍ਤਰੇਸੁ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦਾ ਹੋਨ੍ਤਿ।
Sinerupabbatuttamoti pabbatesu uttamo, pabbatoyeva vā uttamo pabbatuttamo, sinerusaṅkhāto pabbatuttamo sinerupabbatuttamo, sinerupabbatarājāti vuttaṃ hoti. Tassa ca pācīnapassaṃ rajatamayaṃ, tasmā tassa pabhāya ajjhottharantiyā pācīnadisāya samuddodakaṃ khīraṃ viya paññāyati. Dakkhiṇapassaṃ pana indanīlamaṇimayaṃ, tasmā dakkhiṇadisāya samuddodakaṃ yebhuyyena nīlavaṇṇaṃ hutvā paññāyati, tathā ākāsaṃ. Pacchimapassaṃ phalikamayaṃ. Uttarapassaṃ suvaṇṇamayaṃ. Cattāro samuddāpi sinerurasmīhi eva paricchinnā. Tathā hi pubbadakkhiṇapassehi nikkhantā rajatamaṇirasmiyo ekato hutvā mahāsamuddapiṭṭhena gantvā cakkavāḷapabbataṃ āhacca tiṭṭhanti, dakkhiṇapacchimapassehi nikkhantā maṇiphalikarasmiyo, pacchimuttarapassehi nikkhantā phalikasuvaṇṇarasmiyo, uttarapācīnapassehi nikkhantā suvaṇṇarajatarasmiyo ekato hutvā mahāsamuddapiṭṭhena gantvā cakkavāḷapabbataṃ āhacca tiṭṭhanti, tāsaṃ rasmīnaṃ antaresu cattāro mahāsamuddā honti.
ਤਤੋਤਿ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਹੇਟ੍ਠਾ ਉਪਰਿ ਚ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਮਾਣਤੋ। ਉਪਡ੍ਢੁਪਡ੍ਢੇਨਾਤਿ ਉਪਡ੍ਢੇਨ ਉਪਡ੍ਢੇਨ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਦ੍વਾਚਤ੍ਤਾਲੀਸ ਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਸਮੁਦ੍ਦੇ ਅਜ੍ਝੋਗਾਲ਼੍ਹੋ ਤਤ੍ਤਕਮੇવ ਉਪਰਿ ਉਗ੍ਗਤੋ ਯੁਗਨ੍ਧਰਪਬ੍ਬਤੋ, ਏਕવੀਸਤਿ ਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੇ ਅਜ੍ਝੋਗਾਲ਼੍ਹੋ ਤਤ੍ਤਕਮੇવ ਚ ਉਪਰਿ ਉਗ੍ਗਤੋ ਈਸਧਰੋ ਪਬ੍ਬਤੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਸੇਸੇਸੁਪਿ ਉਪਡ੍ਢੁਪਡ੍ਢਪ੍ਪਮਾਣਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਯਥਾ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ ਯਾવ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਾਦਮੂਲਾ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਨਿਨ੍ਨੋ, ਏવਂ ਯਾવ ਸਿਨੇਰੁਪਾਦਮੂਲਾਤਿ ਹੇਟ੍ਠਾ ਸਿਨੇਰੁਪ੍ਪਮਾਣਤੋ ਉਪਡ੍ਢਪ੍ਪਮਾਣੋਪਿ ਯੁਗਨ੍ਧਰਪਬ੍ਬਤੋ ਪਥવਿਯਂ ਸੁਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋ, ਏવਂ ਈਸਧਰਾਦਯੋਪੀਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ‘‘ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਨਿਨ੍ਨੋ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਪੋਣੋ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਪਬ੍ਭਾਰੋ’’ਤਿ (ਚੂਲ਼વ॰ ੧੮੪; ਉਦਾ॰ ੪੫)। ਸਿਨੇਰੁਯੁਗਨ੍ਧਰਾਦੀਨਂ ਅਨ੍ਤਰੇ ਸੀਦਨ੍ਤਰਸਮੁਦ੍ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਕਿਰ ਉਦਕਂ ਸੁਖੁਮਂ ਮੋਰਪਤ੍ਤਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਪਕ੍ਖਿਤ੍ਤਂ ਪਤਿਟ੍ਠਾਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕੋਤਿ ਸੀਦਤੇવ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇ ਸੀਦਸਮੁਦ੍ਦਾ ਨਾਮ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਪਨ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਯਥਾਕ੍ਕਮਂ ਸਿਨੇਰੁਆਦੀਨਂ ਅਚ੍ਚੁਗ੍ਗਮਸਮਾਨਪਅਮਾਣਾਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਅਜ੍ਝੋਗਾਲ਼੍ਹੁਗ੍ਗਤਾਤਿ ਅਜ੍ਝੋਗਾਲ਼੍ਹਾ ਚ ਉਗ੍ਗਤਾ ਚ। ਬ੍ਰਹਾਤਿ ਮਹਨ੍ਤਾ।
Tatoti sinerussa heṭṭhā upari ca vuttappamāṇato. Upaḍḍhupaḍḍhenāti upaḍḍhena upaḍḍhena. Idaṃ vuttaṃ hoti – dvācattālīsa yojanasahassāni samudde ajjhogāḷho tattakameva upari uggato yugandharapabbato, ekavīsati yojanasahassāni mahāsamudde ajjhogāḷho tattakameva ca upari uggato īsadharo pabbatoti iminā nayena sesesupi upaḍḍhupaḍḍhappamāṇatā veditabbā. Yathā mahāsamuddo yāva cakkavāḷapādamūlā anupubbaninno, evaṃ yāva sinerupādamūlāti heṭṭhā sineruppamāṇato upaḍḍhappamāṇopi yugandharapabbato pathaviyaṃ suppatiṭṭhito, evaṃ īsadharādayopīti daṭṭhabbaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘mahāsamuddo, bhikkhave, anupubbaninno anupubbapoṇo anupubbapabbhāro’’ti (cūḷava. 184; udā. 45). Sineruyugandharādīnaṃ antare sīdantarasamuddā nāma honti. Tattha kira udakaṃ sukhumaṃ morapattamattampi pakkhittaṃ patiṭṭhātuṃ na sakkoti sīdateva, tasmā te sīdasamuddā nāma vuccanti. Te pana vitthārato yathākkamaṃ sineruādīnaṃ accuggamasamānapaamāṇāti vadanti. Ajjhogāḷhuggatāti ajjhogāḷhā ca uggatā ca. Brahāti mahantā.
ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਸਮਨ੍ਤਤੋਤਿ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਨવਸੇਨ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਠਿਤਾ। ਸਿਨੇਰੁਂ ਤਾવ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਠਿਤੋ ਯੁਗਨ੍ਧਰੋ, ਤਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਈਸਧਰੋ। ਏવਂ ਤਂ ਤਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਠਿਤਾ ‘‘ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਸਮਨ੍ਤਤੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਕਤ੍ਥਚਿ ਪਨ ‘‘ਸਿਨੇਰੁਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਅਸ੍ਸਕਣ੍ਣੋ ਨਾਮ ਪਬ੍ਬਤੋ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋ, ਤਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ વਿਨਤਕੋ ਨਾਮ ਪਬ੍ਬਤੋ’’ਤਿ ਏવਂ ਅਞ੍ਞੋਯੇવ ਅਨੁਕ੍ਕਮੋ ਆਗਤੋ। ਤਥਾ ਹਿ ਨਿਮਿਜਾਤਕੇ –
Sinerussa samantatoti parikkhipanavasena sinerussa samantato ṭhitā. Sineruṃ tāva parikkhipitvā ṭhito yugandharo, taṃ parikkhipitvā īsadharo. Evaṃ taṃ taṃ parikkhipitvā ṭhitā ‘‘sinerussa samantato’’ti vuttā. Katthaci pana ‘‘sineruṃ parikkhipitvā assakaṇṇo nāma pabbato patiṭṭhito, taṃ parikkhipitvā vinatako nāma pabbato’’ti evaṃ aññoyeva anukkamo āgato. Tathā hi nimijātake –
‘‘ਸਹਸ੍ਸਯੁਤ੍ਤਂ ਹਯવਾਹਿਂ, ਦਿਬ੍ਬਯਾਨਮਧਿਟ੍ਠਿਤੋ।
‘‘Sahassayuttaṃ hayavāhiṃ, dibbayānamadhiṭṭhito;
ਯਾਯਮਾਨੋ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਅਦ੍ਦਾ ਸੀਦਨ੍ਤਰੇ ਨਗੇ।
Yāyamāno mahārājā, addā sīdantare nage;
ਦਿਸ੍વਾਨਾਮਨ੍ਤਯੀ ਸੂਤਂ, ਇਮੇ ਕੇ ਨਾਮ ਪਬ੍ਬਤਾ’’ਤਿ॥ (ਜਾ॰ ੨.੨੨.੫੬੬)
Disvānāmantayī sūtaṃ, ime ke nāma pabbatā’’ti. (jā. 2.22.566)
ਏવਂ ਨਿਮਿਮਹਾਰਾਜੇਨ ਪੁਟ੍ਠੇਨ ਮਾਤਲਿਦੇવਪੁਤ੍ਤੇਨ –
Evaṃ nimimahārājena puṭṭhena mātalidevaputtena –
‘‘ਸੁਦਸ੍ਸਨੋ ਕਰવੀਕੋ, ਈਸਧਰੋ ਯੁਗਨ੍ਧਰੋ।
‘‘Sudassano karavīko, īsadharo yugandharo;
ਨੇਮਿਨ੍ਧਰੋ વਿਨਤਕੋ, ਅਸ੍ਸਕਣ੍ਣੋ ਗਿਰੀ ਬ੍ਰਹਾ॥
Nemindharo vinatako, assakaṇṇo girī brahā.
‘‘ਏਤੇ ਸੀਦਨ੍ਤਰੇ ਨਗਾ, ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਸਮੁਗ੍ਗਤਾ।
‘‘Ete sīdantare nagā, anupubbasamuggatā;
ਮਹਾਰਾਜਾਨਮਾવਾਸਾ, ਯਾਨਿ ਤ੍વਂ ਰਾਜ ਪਸ੍ਸਸੀ’’ਤਿ॥ (ਜਾ॰ ੨.੨੨.੫੬੮-੫੬੯)
Mahārājānamāvāsā, yāni tvaṃ rāja passasī’’ti. (jā. 2.22.568-569)
વੁਤ੍ਤਂ।
Vuttaṃ.
ਤਤ੍ਥ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ –
Tattha aṭṭhakathāyaṃ idaṃ vuttaṃ –
‘‘ਅਯਂ, ਮਹਾਰਾਜ, ਏਤੇਸਂ ਸਬ੍ਬਬਾਹਿਰੋ ਸੁਦਸ੍ਸਨੋ ਪਬ੍ਬਤੋ ਨਾਮ, ਤਦਨਨ੍ਤਰੇ ਕਰવੀਕੋ ਨਾਮ, ਸੋ ਸੁਦਸ੍ਸਨਤੋ ਉਚ੍ਚਤਰੋ। ਉਭਿਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਪਨ ਤੇਸਂ ਅਨ੍ਤਰੇ ਏਕੋਪਿ ਸੀਦਨ੍ਤਰਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ। ਕਰવੀਕਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰੇ ਈਸਧਰੋ ਨਾਮ, ਸੋ ਕਰવੀਕਤੋ ਉਚ੍ਚਤਰੋ। ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਅਨ੍ਤਰੇ ਏਕੋ ਸੀਦਨ੍ਤਰਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ। ਈਸਧਰਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰੇ ਯੁਗਨ੍ਧਰੋ ਨਾਮ, ਸੋ ਈਸਧਰਤੋ ਉਚ੍ਚਤਰੋ। ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਅਨ੍ਤਰੇ ਏਕੋ ਸੀਦਨ੍ਤਰਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ। ਯੁਗਨ੍ਧਰਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰੇ ਨੇਮਿਨ੍ਧਰੋ ਨਾਮ, ਸੋ ਯੁਗਨ੍ਧਰਤੋ ਉਚ੍ਚਤਰੋ। ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਅਨ੍ਤਰੇ ਏਕੋ ਸੀਦਨ੍ਤਰਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ। ਨੇਮਿਨ੍ਧਰਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰੇ વਿਨਤਕੋ ਨਾਮ, ਸੋ ਨੇਮਿਨ੍ਧਰਤੋ ਉਚ੍ਚਤਰੋ। ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਅਨ੍ਤਰੇ ਏਕੋ ਸੀਦਨ੍ਤਰਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ। વਿਨਤਕਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰੇ ਅਸ੍ਸਕਣ੍ਣੋ ਨਾਮ, ਸੋ વਿਨਤਕਤੋ ਉਚ੍ਚਤਰੋ। ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਅਨ੍ਤਰੇ ਏਕੋ ਸੀਦਨ੍ਤਰਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ। ਏਤੇ ਸੀਦਨ੍ਤਰਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੇ ਸਤ੍ਤ ਪਬ੍ਬਤਾ ਅਨੁਪਟਿਪਾਟਿਯਾ ਸਮੁਗ੍ਗਤਾ ਸੋਪਾਨਸਦਿਸਾ ਹੁਤ੍વਾ ਠਿਤਾ’’ਤਿ (ਜਾ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੬.੨੨.੫੬੯)।
‘‘Ayaṃ, mahārāja, etesaṃ sabbabāhiro sudassano pabbato nāma, tadanantare karavīko nāma, so sudassanato uccataro. Ubhinnampi pana tesaṃ antare ekopi sīdantaramahāsamuddo. Karavīkassa anantare īsadharo nāma, so karavīkato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Īsadharassa anantare yugandharo nāma, so īsadharato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Yugandharassa anantare nemindharo nāma, so yugandharato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Nemindharassa anantare vinatako nāma, so nemindharato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Vinatakassa anantare assakaṇṇo nāma, so vinatakato uccataro. Tesampi antare eko sīdantaramahāsamuddo. Ete sīdantaramahāsamudde satta pabbatā anupaṭipāṭiyā samuggatā sopānasadisā hutvā ṭhitā’’ti (jā. aṭṭha. 6.22.569).
ਯੋਜਨਾਨਂ ਸਤਾਨੁਚ੍ਚੋ, ਹਿਮવਾ ਪਞ੍ਚ ਪਬ੍ਬਤੋਤਿ ਹਿਮવਾ ਪਬ੍ਬਤੋ ਪਞ੍ਚ ਯੋਜਨਸਤਾਨਿ ਉਚ੍ਚੋ, ਉਬ੍ਬੇਧੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਤ੍ਥ ਹਿਮવਾਤਿ ਹਿਮਪਾਤਸਮਯੇ ਹਿਮਯੁਤ੍ਤਤਾਯ ਹਿਮਂ ਅਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਹਿਮવਾ, ਗਿਮ੍ਹਕਾਲੇ ਹਿਮਂ વਮਤੀਤਿ ਹਿਮવਾ। ਪਬ੍ਬਤੋਤਿ ਸੇਲੋ। ਸੇਲੋ ਹਿ ਸਨ੍ਧਿਸਙ੍ਖਾਤੇਹਿ ਪਬ੍ਬੇਹਿ ਸਹਿਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਪਬ੍ਬਤੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਪਸવਨਾਦਿવਸੇਨ ਜਲਸ੍ਸ ਸਾਰਭੂਤਾਨਂ ਭੇਸਜ੍ਜਾਦੀਨਂ વਤ੍ਥੂਨਞ੍ਚ ਗਿਰਣਤੋ ‘‘ਗਿਰੀ’’ਤਿ ਚ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯੋਜਨਾਨਂ ਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਤੀਣਿ ਆਯਤવਿਤ੍ਥਤੋਤਿ ਯੋਜਨਾਨਂ ਤੀਣਿ ਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਆਯਾਮਤੋ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ, ਆਯਾਮਤੋ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਚ ਤੀਣਿ ਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਾਨੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ।
Yojanānaṃ satānucco, himavā pañca pabbatoti himavā pabbato pañca yojanasatāni ucco, ubbedhoti attho. Tattha himavāti himapātasamaye himayuttatāya himaṃ assa atthīti himavā, gimhakāle himaṃ vamatīti himavā. Pabbatoti selo. Selo hi sandhisaṅkhātehi pabbehi sahitattā ‘‘pabbato’’ti vuccati, pasavanādivasena jalassa sārabhūtānaṃ bhesajjādīnaṃ vatthūnañca giraṇato ‘‘girī’’ti ca vuccati. Yojanānaṃ sahassāni, tīṇi āyatavitthatoti yojanānaṃ tīṇi sahassāni āyāmato ca vitthārato cāti attho, āyāmato ca vitthārato ca tīṇi yojanasahassānīti vuttaṃ hoti.
ਚਤੁਰਾਸੀਤਿਸਹਸ੍ਸੇਹਿ, ਕੂਟੇਹਿ ਪਟਿਮਣ੍ਡਿਤੋਤਿ ਸੁਦਸ੍ਸਨਕੂਟਚਿਤ੍ਰਕੂਟਾਦੀਹਿ ਚਤੁਰਾਸੀਤਿਕੂਟਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਪਟਿਮਣ੍ਡਿਤੋ, ਸੋਭਿਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਪਿਚੇਤ੍ਥ ਅવੁਤ੍ਤੋਪਿ ਅਯਂ વਿਸੇਸੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ (ਮ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੩੧; ਅ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੩.੮.੧੯; ਸੁ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ਸੇਲਸੁਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ) – ਅਯਂ ਹਿਮવਾ ਨਾਮ ਪਬ੍ਬਤੋ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਸਨ੍ਦਮਾਨਪਞ੍ਚਸਤਨਦੀવਿਚਿਤ੍ਤੋ, ਯਤ੍ਥ ਆਯਾਮવਿਤ੍ਥਾਰੇਨ ਚੇવ ਗਮ੍ਭੀਰਤਾਯ ਚ ਪਣ੍ਣਾਸ ਪਣ੍ਣਾਸ ਯੋਜਨਾ ਦਿਯਡ੍ਢਯੋਜਨਸਤਪਰਿਮਣ੍ਡਲਾ ਅਨੋਤਤ੍ਤਦਹੋ ਕਣ੍ਣਮੁਣ੍ਡਦਹੋ ਰਥਕਾਰਦਹੋ ਛਦ੍ਦਨ੍ਤਦਹੋ ਕੁਣਾਲਦਹੋ ਮਨ੍ਦਾਕਿਨੀਦਹੋ ਸੀਹਪ੍ਪਪਾਤਦਹੋਤਿ ਸਤ੍ਤ ਮਹਾਸਰਾ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਾ। ਤੇਸੁ ਅਨੋਤਤ੍ਤੋ ਸੁਦਸ੍ਸਨਕੂਟਂ ਚਿਤ੍ਰਕੂਟਂ ਕਾਲ਼ਕੂਟਂ ਗਨ੍ਧਮਾਦਨਕੂਟਂ ਕੇਲਾਸਕੂਟਨ੍ਤਿ ਇਮੇਹਿ ਪਞ੍ਚਹਿ ਪਬ੍ਬਤੇਹਿ ਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤੋ। ਤਤ੍ਥ ਸੁਦਸ੍ਸਨਕੂਟਂ ਸੋવਣ੍ਣਮਯਂ ਦ੍વਿਯੋਜਨਸਤੁਬ੍ਬੇਧਂ ਅਨ੍ਤੋવਙ੍ਕਂ ਕਾਕਮੁਖਸਣ੍ਠਾਨਂ ਤਮੇવ ਸਰਂ ਪਟਿਚ੍ਛਾਦੇਤ੍વਾ ਠਿਤਂ। ਚਿਤ੍ਰਕੂਟਂ ਸਬ੍ਬਰਤਨਮਯਂ। ਕਾਲ਼ਕੂਟਂ ਅਞ੍ਜਨਮਯਂ। ਗਨ੍ਧਮਾਦਨਕੂਟਂ ਸਾਨੁਮਯਂ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰੇ ਮੁਗ੍ਗવਣ੍ਣਂ ਕਾਲ਼ਾਨੁਸਾਰਿਯਾਦਿਮੂਲਗਨ੍ਧੋ ਚਨ੍ਦਨਾਦਿਸਾਰਗਨ੍ਧੋ ਸਰਲਾਦਿਫੇਗ੍ਗੁਗਨ੍ਧੋ ਲવਙ੍ਗਾਦਿਤਚਗਨ੍ਧੋ ਕਪਿਟ੍ਠਾਦਿਪਪਟਿਕਗਨ੍ਧੋ ਸਜ੍ਜਾਦਿਰਸਗਨ੍ਧੋ ਤਮਾਲਾਦਿਪਤ੍ਤਗਨ੍ਧੋ ਨਾਗਕੁਙ੍ਕੁਮਾਦਿਪੁਪ੍ਫਗਨ੍ਧੋ ਜਾਤਿਫਲਾਦਿਫਲਗਨ੍ਧੋ ਸਬ੍ਬਥਾ ਗਨ੍ਧਭਾવਤੋ ਗਨ੍ਧਗਨ੍ਧੋਤਿ ਇਮੇਹਿ ਦਸਹਿ ਗਨ੍ਧੇਹਿ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਂ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਓਸਧਸਞ੍ਛਨ੍ਨਂ ਕਾਲ਼ਪਕ੍ਖਉਪੋਸਥਦਿવਸੇ ਆਦਿਤ੍ਤਮਿવ ਅਙ੍ਗਾਰਂ ਜਲਨ੍ਤਂ ਤਿਟ੍ਠਤਿ।
Caturāsītisahassehi, kūṭehi paṭimaṇḍitoti sudassanakūṭacitrakūṭādīhi caturāsītikūṭasahassehi paṭimaṇḍito, sobhitoti attho. Apicettha avuttopi ayaṃ viseso veditabbo (ma. ni. aṭṭha. 2.31; a. ni. aṭṭha. 3.8.19; su. ni. aṭṭha. selasuttavaṇṇanā) – ayaṃ himavā nāma pabbato samantato sandamānapañcasatanadīvicitto, yattha āyāmavitthārena ceva gambhīratāya ca paṇṇāsa paṇṇāsa yojanā diyaḍḍhayojanasataparimaṇḍalā anotattadaho kaṇṇamuṇḍadaho rathakāradaho chaddantadaho kuṇāladaho mandākinīdaho sīhappapātadahoti satta mahāsarā patiṭṭhitā. Tesu anotatto sudassanakūṭaṃ citrakūṭaṃ kāḷakūṭaṃ gandhamādanakūṭaṃ kelāsakūṭanti imehi pañcahi pabbatehi parikkhitto. Tattha sudassanakūṭaṃ sovaṇṇamayaṃ dviyojanasatubbedhaṃ antovaṅkaṃ kākamukhasaṇṭhānaṃ tameva saraṃ paṭicchādetvā ṭhitaṃ. Citrakūṭaṃ sabbaratanamayaṃ. Kāḷakūṭaṃ añjanamayaṃ. Gandhamādanakūṭaṃ sānumayaṃ abbhantare muggavaṇṇaṃ kāḷānusāriyādimūlagandho candanādisāragandho saralādipheggugandho lavaṅgāditacagandho kapiṭṭhādipapaṭikagandho sajjādirasagandho tamālādipattagandho nāgakuṅkumādipupphagandho jātiphalādiphalagandho sabbathā gandhabhāvato gandhagandhoti imehi dasahi gandhehi ussannaṃ nānappakāraosadhasañchannaṃ kāḷapakkhauposathadivase ādittamiva aṅgāraṃ jalantaṃ tiṭṭhati.
ਤਤ੍ਥੇવ ਨਨ੍ਦਮੂਲਕਂ (ਸੁ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੩੫) ਨਾਮ ਪਬ੍ਭਾਰਂ ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਾਨਂ વਸਨੋਕਾਸੋ। ਤਿਸ੍ਸੋ ਗੁਹਾਯੋ ਸੁવਣ੍ਣਗੁਹਾ ਮਣਿਗੁਹਾ ਰਜਤਗੁਹਾਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਮਣਿਗੁਹਾਦ੍વਾਰੇ ਮਞ੍ਜੂਸਕੋ ਨਾਮ ਰੁਕ੍ਖੋ ਯੋਜਨਂ ਉਬ੍ਬੇਧੇਨ, ਯੋਜਨਂ વਿਤ੍ਥਾਰੇਨ, ਸੋ ਯਤ੍ਤਕਾਨਿ ਉਦਕੇ વਾ ਥਲੇ વਾ ਪੁਪ੍ਫਾਨਿ, ਸਬ੍ਬਾਨਿ ਪੁਪ੍ਫਤਿ વਿਸੇਸੇਨ ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਾਗਮਨਦਿવਸੇ, ਤਸ੍ਸੂਪਰਿਤੋ ਸਬ੍ਬਰਤਨਮਾਲ਼ੋ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਮ੍ਮਜ੍ਜਨਕવਾਤੋ ਕਚવਰਂ ਛਡ੍ਡੇਤਿ, ਸਮਕਰਣવਾਤੋ ਸਬ੍ਬਰਤਨਮਯਂ વਾਲਿਕਂ ਸਮਂ ਕਰੋਤਿ, ਸਿਞ੍ਚਨਕવਾਤੋ ਅਨੋਤਤ੍ਤਦਹਤੋ ਆਨੇਤ੍વਾ ਉਦਕਂ ਸਿਞ੍ਚਤਿ, ਸੁਗਨ੍ਧਕਰਣવਾਤੋ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਗਨ੍ਧਰੁਕ੍ਖਾਨਂ ਗਨ੍ਧੇ ਆਨੇਤਿ, ਓਚਿਨਕવਾਤੋ ਪੁਪ੍ਫਾਨਿ ਓਚਿਨਿਤ੍વਾ ਪਾਤੇਤਿ, ਸਨ੍ਥਰਣਕવਾਤੋ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਸਨ੍ਥਰਤਿ, ਸਦਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਾਨੇવ ਚੇਤ੍ਥ ਆਸਨਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਯੇਸੁ ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦਦਿવਸੇ ਉਪੋਸਥਦਿવਸੇ ਚ ਸਬ੍ਬਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਾ ਸਨ੍ਨਿਪਤਿਤ੍વਾ ਨਿਸੀਦਨ੍ਤਿ, ਅਯਂ ਤਤ੍ਥ ਪਕਤਿ। ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧੋ ਤਤ੍ਥ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਾਸਨੇ ਨਿਸੀਦਤਿ। ਤਤੋ ਸਚੇ ਤਸ੍ਮਿਂ ਕਾਲੇ ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਾ ਸਂવਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤੇਪਿ ਤਙ੍ਖਣਂ ਸਨ੍ਨਿਪਤਿਤ੍વਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਾਸਨੇਸੁ ਨਿਸੀਦਨ੍ਤਿ, ਨਿਸੀਦਿਤ੍વਾ ਕਿਞ੍ਚਿਦੇવ ਸਮਾਪਤ੍ਤਿਂ ਸਮਾਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ વੁਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ। ਤਤੋ ਸਙ੍ਘਤ੍ਥੇਰੋ ਅਧੁਨਾਗਤਂ ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਂ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਅਨੁਮੋਦਨਤ੍ਥਾਯ ‘‘ਕਥਮਧਿਗਤ’’ਨ੍ਤਿ ਕਮ੍ਮਟ੍ਠਾਨਂ ਪੁਚ੍ਛਤਿ, ਤਦਾ ਸੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਉਦਾਨਬ੍ਯਾਕਰਣਗਾਥਂ ਭਾਸਤਿ। ਏવਮਿਦਂ ਗਨ੍ਧਮਾਦਨਕੂਟਂ ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਆવਾਸਟ੍ਠਾਨਂ ਹੋਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Tattheva nandamūlakaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.35) nāma pabbhāraṃ paccekabuddhānaṃ vasanokāso. Tisso guhāyo suvaṇṇaguhā maṇiguhā rajataguhāti. Tattha maṇiguhādvāre mañjūsako nāma rukkho yojanaṃ ubbedhena, yojanaṃ vitthārena, so yattakāni udake vā thale vā pupphāni, sabbāni pupphati visesena paccekabuddhāgamanadivase, tassūparito sabbaratanamāḷo hoti. Tattha sammajjanakavāto kacavaraṃ chaḍḍeti, samakaraṇavāto sabbaratanamayaṃ vālikaṃ samaṃ karoti, siñcanakavāto anotattadahato ānetvā udakaṃ siñcati, sugandhakaraṇavāto sabbesaṃ gandharukkhānaṃ gandhe āneti, ocinakavāto pupphāni ocinitvā pāteti, santharaṇakavāto sabbattha santharati, sadā paññattāneva cettha āsanāni honti. Yesu paccekabuddhuppādadivase uposathadivase ca sabbapaccekabuddhā sannipatitvā nisīdanti, ayaṃ tattha pakati. Abhisambuddhapaccekabuddho tattha gantvā paññattāsane nisīdati. Tato sace tasmiṃ kāle aññepi paccekabuddhā saṃvijjanti, tepi taṅkhaṇaṃ sannipatitvā paññattāsanesu nisīdanti, nisīditvā kiñcideva samāpattiṃ samāpajjitvā vuṭṭhahanti. Tato saṅghatthero adhunāgataṃ paccekabuddhaṃ sabbesaṃ anumodanatthāya ‘‘kathamadhigata’’nti kammaṭṭhānaṃ pucchati, tadā so attano udānabyākaraṇagāthaṃ bhāsati. Evamidaṃ gandhamādanakūṭaṃ paccekabuddhānaṃ āvāsaṭṭhānaṃ hotīti veditabbaṃ.
ਕੇਲਾਸਕੂਟਂ ਪਨ ਰਜਤਮਯਂ। ਸਬ੍ਬਾਨਿ ਚੇਤਾਨਿ ਚਿਤ੍ਰਕੂਟਾਦੀਨਿ ਸੁਦਸ੍ਸਨੇਨ ਸਮਾਨੁਬ੍ਬੇਧਸਣ੍ਠਾਨਾਨਿ ਤਮੇવ ਸਰਂ ਪਟਿਚ੍ਛਾਦੇਤ੍વਾ ਠਿਤਾਨਿ। ਸਬ੍ਬਾਨਿ ਪਨ ਪੁਥੁਲਤੋ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਾਨਿ, ਆਯਾਮਤੋ ਪਨ ਉਬ੍ਬੇਧਤੋ વਿਯ ਦ੍વਿਯੋਜਨਸਤਾਨੇવਾਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਤਾਨਿ ਸਬ੍ਬਾਨਿ ਦੇવਾਨੁਭਾવੇਨ ਨਾਗਾਨੁਭਾવੇਨ ਚ ਠਸ੍ਸਨ੍ਤਿ, ਨਦਿਯੋ ਚ ਤੇਸੁ ਸਨ੍ਦਨ੍ਤਿ, ਤਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਉਦਕਂ ਅਨੋਤਤ੍ਤਮੇવ ਪવਿਸਤਿ, ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਦਕ੍ਖਿਣੇਨ વਾ ਉਤ੍ਤਰੇਨ વਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾ ਪਬ੍ਬਤਨ੍ਤਰੇਨ ਤਤ੍ਥ ਓਭਾਸਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ, ਉਜੁਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾ ਨ ਕਰੋਨ੍ਤਿ, ਤੇਨੇવਸ੍ਸ ‘‘ਅਨੋਤਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਸਙ੍ਖਾ ਉਦਪਾਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਰਤਨਮਯਮਨੁਞ੍ਞਸੋਪਾਨਸਿਲਾਤਲਾਨਿ ਨਿਮ੍ਮਚ੍ਛਕਚ੍ਛਪਾਨਿ ਫਲਿਕਸਦਿਸਨਿਮ੍ਮਲੂਦਕਾਨਿ ਨ੍ਹਾਨਤਿਤ੍ਥਾਨਿ ਤਦੁਪਭੋਗੀਸਤ੍ਤਾਨਂ ਸਾਧਾਰਣਕਮ੍ਮੁਨਾવ ਸੁਪ੍ਪਟਿਯਤ੍ਤਾਨਿ ਸੁਸਣ੍ਠਿਤਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਯੇਸੁ ਬੁਦ੍ਧਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਖੀਣਾਸવਾ ਚ ਇਦ੍ਧਿਮਨ੍ਤੋ ਚ ਇਸਯੋ ਨ੍ਹਾਯਨ੍ਤਿ, ਦੇવਯਕ੍ਖਾਦਯੋ ਉਯ੍ਯਾਨਕੀਲ਼ਂ ਕੀਲ਼ਨ੍ਤਿ।
Kelāsakūṭaṃ pana rajatamayaṃ. Sabbāni cetāni citrakūṭādīni sudassanena samānubbedhasaṇṭhānāni tameva saraṃ paṭicchādetvā ṭhitāni. Sabbāni pana puthulato paññāsayojanāni, āyāmato pana ubbedhato viya dviyojanasatānevāti vadanti. Tāni sabbāni devānubhāvena nāgānubhāvena ca ṭhassanti, nadiyo ca tesu sandanti, taṃ sabbampi udakaṃ anotattameva pavisati, candimasūriyā dakkhiṇena vā uttarena vā gacchantā pabbatantarena tattha obhāsaṃ karonti, ujuṃ gacchantā na karonti, tenevassa ‘‘anotatta’’nti saṅkhā udapādi. Tattha ratanamayamanuññasopānasilātalāni nimmacchakacchapāni phalikasadisanimmalūdakāni nhānatitthāni tadupabhogīsattānaṃ sādhāraṇakammunāva suppaṭiyattāni susaṇṭhitāni honti, yesu buddhapaccekabuddhakhīṇāsavā ca iddhimanto ca isayo nhāyanti, devayakkhādayo uyyānakīḷaṃ kīḷanti.
ਤਸ੍ਸ ਚਤੂਸੁ ਪਸ੍ਸੇਸੁ ਸੀਹਮੁਖਂ ਹਤ੍ਥਿਮੁਖਂ ਅਸ੍ਸਮੁਖਂ ਉਸਭਮੁਖਨ੍ਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਮੁਖਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਯੇਹਿ ਚਤਸ੍ਸੋ ਨਦਿਯੋ ਸਨ੍ਦਨ੍ਤਿ। ਸੀਹਮੁਖੇਨ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਨਦੀਤੀਰੇ ਸੀਹਾ ਬਹੁਤਰਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਹਤ੍ਥਿਮੁਖਾਦੀਹਿ ਹਤ੍ਥਿਅਸ੍ਸਉਸਭਾ। ਪੁਰਤ੍ਥਿਮਦਿਸਤੋ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਨਦੀ ਅਨੋਤਤ੍ਤਂ ਤਿਕ੍ਖਤ੍ਤੁਂ ਪਦਕ੍ਖਿਣਂ ਕਤ੍વਾ ਇਤਰਾ ਤਿਸ੍ਸੋ ਨਦਿਯੋ ਅਨੁਪਗਮ੍ਮ ਪਾਚੀਨਹਿਮવਨ੍ਤੇਨੇવ ਅਮਨੁਸ੍ਸਪਥਂ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦਂ ਪવਿਸਤਿ। ਪਚ੍ਛਿਮਦਿਸਤੋ ਚ ਉਤ੍ਤਰਦਿਸਤੋ ਚ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਨਦਿਯੋਪਿ ਤਥੇવ ਪਦਕ੍ਖਿਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪਚ੍ਛਿਮਹਿਮવਨ੍ਤੇਨੇવ ਉਤ੍ਤਰਹਿਮવਨ੍ਤੇਨੇવ ਚ ਅਮਨੁਸ੍ਸਪਥਂ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦਂ ਪવਿਸਨ੍ਤਿ। ਦਕ੍ਖਿਣਦਿਸਤੋ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਨਦੀ ਪਨ ਤਂ ਤਿਕ੍ਖਤ੍ਤੁਂ ਪਦਕ੍ਖਿਣਂ ਕਤ੍વਾ ਦਕ੍ਖਿਣੇਨ ਉਜੁਕਂ ਪਾਸਾਣਪਿਟ੍ਠੇਨੇવ ਸਟ੍ਠਿ ਯੋਜਨਾਨਿ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਪਬ੍ਬਤਂ ਪਹਰਿਤ੍વਾ વੁਟ੍ਠਾਯ ਪਰਿਕ੍ਖੇਪੇਨ ਤਿਗਾવੁਤਪ੍ਪਮਾਣਾ ਉਦਕਧਾਰਾ ਹੁਤ੍વਾ ਆਕਾਸੇਨ ਸਟ੍ਠਿ ਯੋਜਨਾਨਿ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਤਿਯਗ੍ਗਲ਼ੇ ਨਾਮ ਪਾਸਾਣੇ ਪਤਿਤਾ, ਪਾਸਾਣੋ ਉਦਕਧਾਰਾવੇਗੇਨ ਭਿਨ੍ਨੋ। ਤਤ੍ਥ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣਾ ਤਿਯਗ੍ਗਲ਼ਾ ਨਾਮ ਮਹਾਪੋਕ੍ਖਰਣੀ ਜਾਤਾ, ਮਹਾਪੋਕ੍ਖਰਣਿਯਾ ਕੂਲਂ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਪਾਸਾਣਂ ਪવਿਸਿਤ੍વਾ ਸਟ੍ਠਿ ਯੋਜਨਾਨਿ ਗਤਾ, ਤਤੋ ਘਨਪਥવਿਂ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਉਮਙ੍ਗੇਨ ਸਟ੍ਠਿ ਯੋਜਨਾਨਿ ਗਨ੍ਤ੍વਾ વਿਞ੍ਝਂ ਨਾਮ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਪਬ੍ਬਤਂ ਪਹਰਿਤ੍વਾ ਹਤ੍ਥਤਲੇ ਪਞ੍ਚਙ੍ਗੁਲਿਸਦਿਸਾ ਪਞ੍ਚਧਾਰਾ ਹੁਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਸਾ ਤਿਕ੍ਖਤ੍ਤੁਂ ਅਨੋਤਤ੍ਤਂ ਪਦਕ੍ਖਿਣਂ ਕਤ੍વਾ ਗਤਟ੍ਠਾਨੇ ‘‘ਆવਟ੍ਟਗਙ੍ਗਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਉਜੁਕਂ ਪਾਸਾਣਪਿਟ੍ਠੇਨ ਸਟ੍ਠਿ ਯੋਜਨਾਨਿ ਗਤਟ੍ਠਾਨੇ ‘‘ਕਣ੍ਹਗਙ੍ਗਾ’’ਤਿ, ਆਕਾਸੇਨ ਸਟ੍ਠਿ ਯੋਜਨਾਨਿ ਗਤਟ੍ਠਾਨੇ ‘‘ਆਕਾਸਗਙ੍ਗਾ’’ਤਿ, ਤਿਯਗ੍ਗਲ਼ਪਾਸਾਣੇ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨੋਕਾਸੇ ਠਿਤਾ ‘‘ਤਿਯਗ੍ਗਲ਼ਪੋਕ੍ਖਰਣੀ’’ਤਿ, ਕੂਲਂ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਪਾਸਾਣਂ ਪવਿਸਿਤ੍વਾ ਸਟ੍ਠਿ ਯੋਜਨਾਨਿ ਗਤਟ੍ਠਾਨੇ ‘‘ਬਹਲਗਙ੍ਗਾ’’ਤਿ, ਉਮਙ੍ਗੇਨ ਸਟ੍ਠਿ ਯੋਜਨਾਨਿ ਗਤਟ੍ਠਾਨੇ ‘‘ਉਮਙ੍ਗਗਙ੍ਗਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। વਿਞ੍ਝਂ ਨਾਮ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਪਬ੍ਬਤਂ ਪਹਰਿਤ੍વਾ ਪਞ੍ਚਧਾਰਾ ਹੁਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਟ੍ਠਾਨੇ ਪਨ ਗਙ੍ਗਾ ਯਮੁਨਾ ਅਚਿਰવਤੀ ਸਰਭੂ ਮਹੀਤਿ ਪਞ੍ਚਧਾ ਸਙ੍ਖ੍ਯਂ ਗਤਾ। ਏવਮੇਤਾ ਪਞ੍ਚ ਮਹਾਨਦਿਯੋ ਹਿਮવਨ੍ਤਤੋ ਪਭવਨ੍ਤਿ।
Tassa catūsu passesu sīhamukhaṃ hatthimukhaṃ assamukhaṃ usabhamukhanti cattāri mukhāni honti, yehi catasso nadiyo sandanti. Sīhamukhena nikkhantanadītīre sīhā bahutarā honti, hatthimukhādīhi hatthiassausabhā. Puratthimadisato nikkhantanadī anotattaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā itarā tisso nadiyo anupagamma pācīnahimavanteneva amanussapathaṃ gantvā mahāsamuddaṃ pavisati. Pacchimadisato ca uttaradisato ca nikkhantanadiyopi tatheva padakkhiṇaṃ katvā pacchimahimavanteneva uttarahimavanteneva ca amanussapathaṃ gantvā mahāsamuddaṃ pavisanti. Dakkhiṇadisato nikkhantanadī pana taṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā dakkhiṇena ujukaṃ pāsāṇapiṭṭheneva saṭṭhi yojanāni gantvā pabbataṃ paharitvā vuṭṭhāya parikkhepena tigāvutappamāṇā udakadhārā hutvā ākāsena saṭṭhi yojanāni gantvā tiyaggaḷe nāma pāsāṇe patitā, pāsāṇo udakadhārāvegena bhinno. Tattha paññāsayojanappamāṇā tiyaggaḷā nāma mahāpokkharaṇī jātā, mahāpokkharaṇiyā kūlaṃ bhinditvā pāsāṇaṃ pavisitvā saṭṭhi yojanāni gatā, tato ghanapathaviṃ bhinditvā umaṅgena saṭṭhi yojanāni gantvā viñjhaṃ nāma tiracchānapabbataṃ paharitvā hatthatale pañcaṅgulisadisā pañcadhārā hutvā pavattati. Sā tikkhattuṃ anotattaṃ padakkhiṇaṃ katvā gataṭṭhāne ‘‘āvaṭṭagaṅgā’’ti vuccati, ujukaṃ pāsāṇapiṭṭhena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘kaṇhagaṅgā’’ti, ākāsena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘ākāsagaṅgā’’ti, tiyaggaḷapāsāṇe paññāsayojanokāse ṭhitā ‘‘tiyaggaḷapokkharaṇī’’ti, kūlaṃ bhinditvā pāsāṇaṃ pavisitvā saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘bahalagaṅgā’’ti, umaṅgena saṭṭhi yojanāni gataṭṭhāne ‘‘umaṅgagaṅgā’’ti vuccati. Viñjhaṃ nāma tiracchānapabbataṃ paharitvā pañcadhārā hutvā pavattaṭṭhāne pana gaṅgā yamunā aciravatī sarabhū mahīti pañcadhā saṅkhyaṃ gatā. Evametā pañca mahānadiyo himavantato pabhavanti.
ਛਦ੍ਦਨ੍ਤਦਹਸ੍ਸ ਪਨ (ਜਾ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੫.੧੬.ਛਦ੍ਦਨ੍ਤਜਾਤਕવਣ੍ਣਨਾ) ਮਜ੍ਝੇ ਦ੍વਾਦਸਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣੇ ਠਾਨੇ ਸੇવਾਲੋ વਾ ਪਣਕਂ વਾ ਨਤ੍ਥਿ, ਮਣਿਕ੍ਖਨ੍ਧવਣ੍ਣਂ ਉਦਕਮੇવ ਸਨ੍ਤਿਟ੍ਠਤਿ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਤਂ ਸੁਦ੍ਧਕਲ੍ਲਹਾਰવਨਂ ਤਂ ਉਦਕਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਠਿਤਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਤਮੇવ ਸੁਦ੍ਧਨੀਲੁਪ੍ਪਲવਨਂ ਤਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਠਿਤਂ, ਯੋਜਨਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਤਾਨੇવ ਰਤ੍ਤੁਪ੍ਪਲਸੇਤੁਪ੍ਪਲਰਤ੍ਤਪਦੁਮਸੇਤਪਦੁਮਕੁਮੁਦવਨਾਨਿ ਪੁਰਿਮਂ ਪੁਰਿਮਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਠਿਤਾਨਿ, ਇਮੇਸਂ ਪਨ ਸਤ੍ਤਨ੍ਨਂ વਨਾਨਂ ਅਨਨ੍ਤਰਂ ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਕਲ੍ਲਹਾਰਾਦੀਨਂ વਸੇਨ વੋਮਿਸ੍ਸਕવਨਂ ਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਤਮੇવ ਤਾਨਿ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਠਿਤਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਨਾਗਾਨਂ ਕਟਿਪ੍ਪਮਾਣੇ ਉਦਕੇ ਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਤਮੇવ ਰਤ੍ਤਸਾਲਿવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਉਦਕਪਰਿਯਨ੍ਤੇ ਨੀਲਪੀਤਲੋਹਿਤੋਦਾਤਸੁਰਭਿਸੁਖੁਮਕੁਸੁਮਸਮਾਕਿਣ੍ਣਂ ਖੁਦ੍ਦਕਗਚ੍ਛવਨਨ੍ਤਿ ਇਮਾਨਿ ਦਸ વਨਾਨਿ ਯੋਜਨਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਤਾਨੇવ। ਤਤੋ ਖੁਦ੍ਦਕਰਾਜਮਾਸਮਹਾਰਾਜਮਾਸਮੁਗ੍ਗવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਤਿਪੁਸਏਲ਼ਾਲੁਕਅਲਾਬੁਕੁਮ੍ਭਣ੍ਡવਲ੍ਲਿવਨਾਨਿ, ਤਤੋ ਪੂਗਰੁਕ੍ਖਪ੍ਪਮਾਣਂ ਉਚ੍ਛੁવਨਂ, ਤਤੋ ਹਤ੍ਥਿਦਨ੍ਤਪ੍ਪਮਾਣਫਲਂ ਕਦਲਿવਨਂ, ਤਤੋ ਸਾਲવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਚਾਟਿਪ੍ਪਮਾਣਫਲਂ ਪਨਸવਨਂ, ਤਤੋ ਮਧੁਰਫਲਂ ਅਮ੍ਬવਨਂ, ਤਤੋ ਚਿਞ੍ਚવਨਂ, ਤਤੋ ਕਪਿਟ੍ਠવਨਂ, ਤਤੋ વੋਮਿਸ੍ਸਕੋ ਮਹਾવਨਸਣ੍ਡੋ, ਤਤੋ વੇਣੁવਨਂ, વੇਣੁવਨਂ ਪਨ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਸਤ੍ਤ ਪਬ੍ਬਤਾ ਠਿਤਾ, ਤੇਸਂ ਬਾਹਿਰਨ੍ਤਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਪਠਮੋ ਚੂਲ਼ਕਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤੋ ਨਾਮ, ਦੁਤਿਯੋ ਮਹਾਕਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤੋ ਨਾਮ, ਤਤੋ ਉਦਕਪਸ੍ਸਪਬ੍ਬਤੋ ਨਾਮ, ਤਤੋ ਚਨ੍ਦਪਸ੍ਸਪਬ੍ਬਤੋ ਨਾਮ, ਤਤੋ ਸੂਰਿਯਪਸ੍ਸਪਬ੍ਬਤੋ ਨਾਮ, ਤਤੋ ਮਣਿਪਸ੍ਸਪਬ੍ਬਤੋ ਨਾਮ, ਸਤ੍ਤਮੋ ਸੁવਣ੍ਣਪਸ੍ਸਪਬ੍ਬਤੋ ਨਾਮ। ਸੋ ਉਬ੍ਬੇਧਤੋ ਸਤ੍ਤਯੋਜਨਿਕੋ ਛਦ੍ਦਨ੍ਤਦਹਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਪਤ੍ਤਸ੍ਸ ਮੁਖવਟ੍ਟਿ વਿਯ ਠਿਤੋ। ਤਸ੍ਸ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਿਮਪਸ੍ਸਂ ਸੁવਣ੍ਣવਣ੍ਣਂ, ਤਤੋ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤੇਨ ਓਭਾਸੇਨ ਛਦ੍ਦਨ੍ਤਦਹੋ ਸਮੁਗ੍ਗਤਬਾਲਸੂਰਿਯੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਬਾਹਿਰਿਮਪਬ੍ਬਤੇਸੁ ਪਨ ਏਕੋ ਉਬ੍ਬੇਧਤੋ ਛ ਯੋਜਨਾਨਿ, ਏਕੋ ਪਞ੍ਚ, ਏਕੋ ਚਤ੍ਤਾਰਿ, ਏਕੋ ਤੀਣਿ, ਏਕੋ ਦ੍વੇ, ਏਕੋ ਯੋਜਨਂ।
Chaddantadahassa pana (jā. aṭṭha. 5.16.chaddantajātakavaṇṇanā) majjhe dvādasayojanappamāṇe ṭhāne sevālo vā paṇakaṃ vā natthi, maṇikkhandhavaṇṇaṃ udakameva santiṭṭhati, tadanantaraṃ yojanavitthataṃ suddhakallahāravanaṃ taṃ udakaṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ, tadanantaraṃ yojanavitthatameva suddhanīluppalavanaṃ taṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ, yojanayojanavitthatāneva rattuppalasetuppalarattapadumasetapadumakumudavanāni purimaṃ purimaṃ parikkhipitvā ṭhitāni, imesaṃ pana sattannaṃ vanānaṃ anantaraṃ sabbesampi kallahārādīnaṃ vasena vomissakavanaṃ yojanavitthatameva tāni parikkhipitvā ṭhitaṃ, tadanantaraṃ nāgānaṃ kaṭippamāṇe udake yojanavitthatameva rattasālivanaṃ, tadanantaraṃ udakapariyante nīlapītalohitodātasurabhisukhumakusumasamākiṇṇaṃ khuddakagacchavananti imāni dasa vanāni yojanayojanavitthatāneva. Tato khuddakarājamāsamahārājamāsamuggavanaṃ, tadanantaraṃ tipusaeḷālukaalābukumbhaṇḍavallivanāni, tato pūgarukkhappamāṇaṃ ucchuvanaṃ, tato hatthidantappamāṇaphalaṃ kadalivanaṃ, tato sālavanaṃ, tadanantaraṃ cāṭippamāṇaphalaṃ panasavanaṃ, tato madhuraphalaṃ ambavanaṃ, tato ciñcavanaṃ, tato kapiṭṭhavanaṃ, tato vomissako mahāvanasaṇḍo, tato veṇuvanaṃ, veṇuvanaṃ pana parikkhipitvā satta pabbatā ṭhitā, tesaṃ bāhirantato paṭṭhāya paṭhamo cūḷakāḷapabbato nāma, dutiyo mahākāḷapabbato nāma, tato udakapassapabbato nāma, tato candapassapabbato nāma, tato sūriyapassapabbato nāma, tato maṇipassapabbato nāma, sattamo suvaṇṇapassapabbato nāma. So ubbedhato sattayojaniko chaddantadahaṃ parikkhipitvā pattassa mukhavaṭṭi viya ṭhito. Tassa abbhantarimapassaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, tato nikkhantena obhāsena chaddantadaho samuggatabālasūriyo viya hoti. Bāhirimapabbatesu pana eko ubbedhato cha yojanāni, eko pañca, eko cattāri, eko tīṇi, eko dve, eko yojanaṃ.
ਏવਂ ਸਤ੍ਤਪਬ੍ਬਤਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਨ ਤਸ੍ਸ ਦਹਸ੍ਸ ਪੁਬ੍ਬੁਤ੍ਤਰਕਣ੍ਣੇ ਉਦਕવਾਤਪ੍ਪਹਰਣੋਕਾਸੇ ਮਹਾਨਿਗ੍ਰੋਧਰੁਕ੍ਖੋ, ਤਸ੍ਸ ਖਨ੍ਧੋ ਪਰਿਕ੍ਖੇਪਤੋ ਪਞ੍ਚਯੋਜਨਿਕੋ, ਉਬ੍ਬੇਧਤੋ ਸਤ੍ਤਯੋਜਨਿਕੋ। ਚਤੂਸੁ ਦਿਸਾਸੁ ਚਤਸ੍ਸੋ ਸਾਖਾਯੋ ਛਛਯੋਜਨਿਕਾ, ਉਦ੍ਧਂ ਉਗ੍ਗਤਸਾਖਾਪਿ ਛਯੋਜਨਿਕਾવ। ਇਤਿ ਸੋ ਮੂਲਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਉਬ੍ਬੇਧੇਨ ਤੇਰਸਯੋਜਨਿਕੋ ਸਾਖਾਨਂ ਓਰਿਮਨ੍ਤਤੋ ਯਾવ ਪਾਰਿਮਨ੍ਤਾ ਦ੍વਾਦਸਯੋਜਨਿਕੋ ਅਟ੍ਠਹਿ ਪਾਰੋਹਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਪਟਿਮਣ੍ਡਿਤੋ ਮੁਣ੍ਡਮਣਿਪਬ੍ਬਤੋ વਿਯ વਿਲਾਸਮਾਨੋ ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਛਦ੍ਦਨ੍ਤਦਹਸ੍ਸ ਪਨ ਪਚ੍ਛਿਮਦਿਸਾਭਾਗੇ ਸੁવਣ੍ਣਪਬ੍ਬਤੇ ਦ੍વਾਦਸਯੋਜਨਿਕਾ ਕਞ੍ਚਨਗੁਹਾ। ਛਦ੍ਦਨ੍ਤੋ ਨਾਗਰਾਜਾ વਸ੍ਸਾਰਤ੍ਤੇ ਅਟ੍ਠਸਹਸ੍ਸਨਾਗਪਰਿવੁਤੋ ਕਞ੍ਚਨਗੁਹਾਯਂ વਸਤਿ, ਗਿਮ੍ਹਕਾਲੇ ਉਦਕવਾਤਂ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਮਾਨੋ ਮਹਾਨਿਗ੍ਰੋਧਮੂਲੇ ਪਾਰੋਹਨ੍ਤਰੇ ਤਿਟ੍ਠਤਿ।
Evaṃ sattapabbataparikkhittassa pana tassa dahassa pubbuttarakaṇṇe udakavātappaharaṇokāse mahānigrodharukkho, tassa khandho parikkhepato pañcayojaniko, ubbedhato sattayojaniko. Catūsu disāsu catasso sākhāyo chachayojanikā, uddhaṃ uggatasākhāpi chayojanikāva. Iti so mūlato paṭṭhāya ubbedhena terasayojaniko sākhānaṃ orimantato yāva pārimantā dvādasayojaniko aṭṭhahi pārohasahassehi paṭimaṇḍito muṇḍamaṇipabbato viya vilāsamāno tiṭṭhati. Chaddantadahassa pana pacchimadisābhāge suvaṇṇapabbate dvādasayojanikā kañcanaguhā. Chaddanto nāgarājā vassāratte aṭṭhasahassanāgaparivuto kañcanaguhāyaṃ vasati, gimhakāle udakavātaṃ sampaṭicchamāno mahānigrodhamūle pārohantare tiṭṭhati.
ਮਨ੍ਦਾਕਿਨਿਯਾ ਪਨ ਮਜ੍ਝੇ ਪਞ੍ਚવੀਸਤਿਯੋਜਨਮਤ੍ਤੇ ਠਾਨੇ ਸੇવਾਲੋ વਾ ਪਣਕਂ વਾ ਨਤ੍ਥਿ, ਫਲਿਕવਣ੍ਣਂ ਉਦਕਮੇવ ਹੋਤਿ, ਤਤੋ ਪਰਂ ਪਨ ਨਾਗਾਨਂ ਕਟਿਪ੍ਪਮਾਣੇ ਉਦਕੇ ਅਡ੍ਢਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਤਂ ਸੇਤਪਦੁਮવਨਂ ਤਂ ਉਦਕਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਠਿਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਮੁਲ਼ਾਲਂ ਨਙ੍ਗਲਸੀਸਮਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ, ਭਿਸਂ ਮਹਾਭੇਰਿਪੋਕ੍ਖਰਪ੍ਪਮਾਣਂ ਹੋਤਿ। ਤਸ੍ਸ ਏਕੇਕਸ੍ਮਿਂ ਪਬ੍ਬਨ੍ਤਰੇ ਆਲ਼੍ਹਕਪ੍ਪਮਾਣਂ ਖੀਰਂ ਹੋਤਿ। ਪਦੁਮਾਨਂ ਪੁਪ੍ਫਸਮਯੇ વਾਤੋ ਰੇਣੁવਟ੍ਟਿਂ ਉਟ੍ਠਾਪੇਤ੍વਾ ਪਦੁਮਿਨੀਪਤ੍ਤੇਸੁ ਠਪੇਤਿ, ਤਤ੍ਥ ਉਦਕਫੁਸਿਤਾਨਿ ਪਤਨ੍ਤਿ, ਤਤੋ ਆਦਿਚ੍ਚਪਾਕੇਨ ਪਚ੍ਚਿਤ੍વਾ ਪਕ੍ਕਅਯੋਘਟਿਕਾ વਿਯ ਪੋਕ੍ਖਰਮਧੁ ਤਿਟ੍ਠਤਿ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਤਾવਮਹਨ੍ਤਮੇવ ਰਤ੍ਤਪਦੁਮવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਰਤ੍ਤਕੁਮੁਦવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਸੇਤਕੁਮੁਦવਨਂ , ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਨੀਲੁਪ੍ਪਲવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਰਤ੍ਤੁਪ੍ਪਲવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਸੁਗਨ੍ਧਸਾਲਿવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਏਲ਼ਾਲੁਕਅਲਾਬੁਕੁਮ੍ਭਣ੍ਡਾਦੀਨਿ ਮਧੁਰਰਸਾਨਿ વਲ੍ਲਿਫਲਾਨਿ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਅਡ੍ਢਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਤਮੇવ ਉਚ੍ਛੁવਨਂ, ਤਤ੍ਥ ਪੂਗਰੁਕ੍ਖਕ੍ਖਨ੍ਧਪ੍ਪਮਾਣਂ ਉਚ੍ਛੁ। ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਕਦਲਿવਨਂ, ਯਤੋ ਦੁવੇ ਪਕ੍ਕਾਨਿ ਖਾਦਨ੍ਤਾ ਕਿਲਮਨ੍ਤਿ। ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਚਾਟਿਪ੍ਪਮਾਣਫਲਂ ਪਨਸવਨਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਅਮ੍ਬવਨਂ, ਜਮ੍ਬੁવਨਂ, ਕਪਿਟ੍ਠવਨਨ੍ਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਤਸ੍ਮਿਂ ਦਹੇ ਖਾਦਿਤਬ੍ਬਯੁਤ੍ਤਕਂ ਫਲਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ਇਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਹਿਮવਤਿ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕਸਤ੍ਤਮਹਾਸਰਪ੍ਪਭੁਤੀਨਂ ਪਮਾਣਸਣ੍ਠਾਨਾਦਿਭੇਦਂ ਸਬ੍ਬਮੇવ વਿਸੇਸਂ ਭਗવਾ ਸਬ੍ਬਥਾ ਅવੇਦਿ ਅਞ੍ਞਾਸਿ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਯੇવਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Mandākiniyā pana majjhe pañcavīsatiyojanamatte ṭhāne sevālo vā paṇakaṃ vā natthi, phalikavaṇṇaṃ udakameva hoti, tato paraṃ pana nāgānaṃ kaṭippamāṇe udake aḍḍhayojanavitthataṃ setapadumavanaṃ taṃ udakaṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ. Tattha muḷālaṃ naṅgalasīsamattaṃ hoti, bhisaṃ mahābheripokkharappamāṇaṃ hoti. Tassa ekekasmiṃ pabbantare āḷhakappamāṇaṃ khīraṃ hoti. Padumānaṃ pupphasamaye vāto reṇuvaṭṭiṃ uṭṭhāpetvā paduminīpattesu ṭhapeti, tattha udakaphusitāni patanti, tato ādiccapākena paccitvā pakkaayoghaṭikā viya pokkharamadhu tiṭṭhati, tadanantaraṃ tāvamahantameva rattapadumavanaṃ, tadanantaraṃ rattakumudavanaṃ, tadanantaraṃ setakumudavanaṃ , tadanantaraṃ nīluppalavanaṃ, tadanantaraṃ rattuppalavanaṃ, tadanantaraṃ sugandhasālivanaṃ, tadanantaraṃ eḷālukaalābukumbhaṇḍādīni madhurarasāni valliphalāni, tadanantaraṃ aḍḍhayojanavitthatameva ucchuvanaṃ, tattha pūgarukkhakkhandhappamāṇaṃ ucchu. Tadanantaraṃ kadalivanaṃ, yato duve pakkāni khādantā kilamanti. Tadanantaraṃ cāṭippamāṇaphalaṃ panasavanaṃ, tadanantaraṃ ambavanaṃ, jambuvanaṃ, kapiṭṭhavananti saṅkhepato tasmiṃ dahe khāditabbayuttakaṃ phalaṃ nāma natthīti na vattabbaṃ. Iti imasmiṃ himavati vijjamānakasattamahāsarappabhutīnaṃ pamāṇasaṇṭhānādibhedaṃ sabbameva visesaṃ bhagavā sabbathā avedi aññāsi paṭivijjhiyevāti daṭṭhabbaṃ.
ਤਿਪਞ੍ਚਯੋਜਨਕ੍ਖਨ੍ਧਪਰਿਕ੍ਖੇਪਾਤਿ ਪਨ੍ਨਰਸਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣਕ੍ਖਨ੍ਧਪਰਿਕ੍ਖੇਪਾ, ਖਨ੍ਧਸ੍ਸ ਪਰਿਣਾਹੋ ਪਨ੍ਨਰਸਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਨਗવ੍ਹਯਾਤਿ ਨਗਸਦ੍ਦੇਨ ਅવ੍ਹਾਤਬ੍ਬਾ, ਰੁਕ੍ਖਾਭਿਧਾਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਰੁਕ੍ਖੋ ਹਿ ਨ ਗਚ੍ਛਤੀਤਿ ਨਗੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਨਗવ੍ਹਯਾ ਜਮ੍ਬੂਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਕ੍ਖਨ੍ਧਸਾਖਾਯਾਮਾਤਿ ਉਬ੍ਬੇਧਤੋ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣਕ੍ਖਨ੍ਧਾਯਾਮਾ ਉਬ੍ਬੇਧਤੋ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਚ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਸਾਖਾਯਾਮਾ ਚ। ਤਤੋ ਏવ ਸਤਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਿਣ੍ਣਾ, ਤਾવਦੇવ ਚ ਉਗ੍ਗਤਾ। ਜਮ੍ਬੁਰੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਹਿ ਮੂਲਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਯਾવ ਸਾਖਾવਿਟਪਾ, ਤਾવ ਪਣ੍ਣਾਸ ਯੋਜਨਾਨਿ, ਤਤੋ ਪਰਮ੍ਪਿ ਉਜੁਕਂ ਉਗ੍ਗਤਸਾਖਾ ਪਣ੍ਣਾਸ ਯੋਜਨਾਨਿ, ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਚ ਏਕੇਕਾ ਸਾਖਾ ਪਣ੍ਣਾਸ ਪਣ੍ਣਾਸ ਯੋਜਨਾਨਿ વਡ੍ਢਿਤਾਨਿ। ਤਾਸੁ ਪਨ ਮਹਨ੍ਤਾ ਮਹਨ੍ਤਾ ਨਦਿਯੋ ਸਨ੍ਦਨ੍ਤਿ, ਤਾਸਂ ਨਦੀਨਂ ਉਭਯਤੀਰੇ ਜਮ੍ਬੁਪਕ੍ਕਾਨਂ ਪਤਿਤਟ੍ਠਾਨੇ ਸੁવਣ੍ਣਙ੍ਕੁਰਾ ਉਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਨਦੀਜਲੇਨ વੁਯ੍ਹਮਾਨਾ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦਂ ਪવਿਸਨ੍ਤਿ, ਤਤੋਯੇવ ਜਮ੍ਬੁਨਦਿਯਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਜਮ੍ਬੁਨਦ’’ਨ੍ਤਿ ਤਂ ਸੁવਣ੍ਣਂ વੁਚ੍ਚਤਿ।
Tipañcayojanakkhandhaparikkhepāti pannarasayojanappamāṇakkhandhaparikkhepā, khandhassa pariṇāho pannarasayojanappamāṇoti vuttaṃ hoti. Nagavhayāti nagasaddena avhātabbā, rukkhābhidhānāti attho. Rukkho hi na gacchatīti nagoti vuccati. Nagavhayā jambūti yojetabbaṃ. Paññāsayojanakkhandhasākhāyāmāti ubbedhato paññāsayojanappamāṇakkhandhāyāmā ubbedhato samantato ca paññāsayojanasākhāyāmā ca. Tato eva satayojanavitthiṇṇā, tāvadeva ca uggatā. Jamburukkhassa hi mūlato paṭṭhāya yāva sākhāviṭapā, tāva paṇṇāsa yojanāni, tato parampi ujukaṃ uggatasākhā paṇṇāsa yojanāni, samantato ca ekekā sākhā paṇṇāsa paṇṇāsa yojanāni vaḍḍhitāni. Tāsu pana mahantā mahantā nadiyo sandanti, tāsaṃ nadīnaṃ ubhayatīre jambupakkānaṃ patitaṭṭhāne suvaṇṇaṅkurā uṭṭhahanti, te nadījalena vuyhamānā anupubbena mahāsamuddaṃ pavisanti, tatoyeva jambunadiyaṃ nibbattattā ‘‘jambunada’’nti taṃ suvaṇṇaṃ vuccati.
ਯਸ੍ਸਾਨੁਭਾવੇਨਾਤਿ ਯਸ੍ਸਾ ਮਹਨ੍ਤਤਾ ਕਪ੍ਪਟ੍ਠਾਯਿਕਾਦਿਪ੍ਪਕਾਰੇਨ ਪਭਾવੇਨ। ਯਞ੍ਚੇਤਂ ਜਮ੍ਬੁਯਾ ਪਮਾਣਂ, ਏਤਦੇવ ਅਸੁਰਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਪਾਟਲਿਯਾ, ਗਰੁਲ਼ਾਨਂ ਸਿਮ੍ਬਲਿਰੁਕ੍ਖਸ੍ਸ, ਅਪਰਗੋਯਾਨੇ ਕਦਮ੍ਬਸ੍ਸ, ਉਤ੍ਤਰਕੁਰੂਸੁ ਕਪ੍ਪਰੁਕ੍ਖਸ੍ਸ, ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹੇ ਸਿਰੀਸਸ੍ਸ, ਤਾવਤਿਂਸੇਸੁ ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕਸ੍ਸਾਤਿ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Yassānubhāvenāti yassā mahantatā kappaṭṭhāyikādippakārena pabhāvena. Yañcetaṃ jambuyā pamāṇaṃ, etadeva asurānaṃ cittapāṭaliyā, garuḷānaṃ simbalirukkhassa, aparagoyāne kadambassa, uttarakurūsu kapparukkhassa, pubbavidehe sirīsassa, tāvatiṃsesu pāricchattakassāti. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਪਾਟਲੀ ਸਿਮ੍ਬਲੀ ਜਮ੍ਬੂ, ਦੇવਾਨਂ ਪਾਰਿਛਤ੍ਤਕੋ।
‘‘Pāṭalī simbalī jambū, devānaṃ pārichattako;
ਕਦਮ੍ਬੋ ਕਪ੍ਪਰੁਕ੍ਖੋ ਚ, ਸਿਰੀਸੇਨ ਭવਤਿ ਸਤ੍ਤਮ’’ਨ੍ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੩੭; ਅ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੩੨੨)।
Kadambo kapparukkho ca, sirīsena bhavati sattama’’nti. (visuddhi. 1.137; a. ni. aṭṭha. 1.1.322);
ਏਤ੍ਥ ਸਿਰੀਸੇਨ ਭવਤਿ ਸਤ੍ਤਮਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸਿਰੀਸੇਨਾਤਿ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤੇ ਕਰਣવਚਨਂ। ਸਤ੍ਤਮਨ੍ਤਿ ਲਿਙ੍ਗવਿਪਲ੍ਲਾਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ, ਸਿਰੀਸੋ ਭવਤਿ ਸਤ੍ਤਮੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Ettha sirīsena bhavati sattamanti ettha sirīsenāti paccatte karaṇavacanaṃ. Sattamanti liṅgavipallāsena vuttaṃ, sirīso bhavati sattamoti attho.
ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਿਲੁਚ੍ਚਯੋਤਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤੋ। ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ, ਲੋਕਧਾਤੁਮਯਂ ਠਿਤੋਤਿ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਤਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਿਲੁਚ੍ਚਯੋ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋ, ਅਯਂ ਏਕਾ ਲੋਕਧਾਤੁ ਨਾਮਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮ-ਕਾਰੋ ਪਦਸਨ੍ਧਿવਸੇਨ ਆਗਤੋ। ‘‘ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਲੋਕਧਾਤੁਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਅਯਂ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਿਲੁਚ੍ਚਯੋ ਠਿਤੋ’’ਤਿ ਏવਮ੍ਪੇਤ੍ਥ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ વਦਨ੍ਤਿ, ਏવਂ વੁਤ੍ਤੇਪਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤੋਪਿ ਲੋਕਧਾਤੁਯੇવਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Cakkavāḷasiluccayoti cakkavāḷapabbato. Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, lokadhātumayaṃ ṭhitoti heṭṭhā vuttaṃ sabbampi taṃ parikkhipitvā cakkavāḷasiluccayo patiṭṭhito, ayaṃ ekā lokadhātu nāmāti attho. Ma-kāro padasandhivasena āgato. ‘‘Taṃ sabbaṃ lokadhātuṃ parikkhipitvā ayaṃ cakkavāḷasiluccayo ṭhito’’ti evampettha sambandhaṃ vadanti, evaṃ vuttepi cakkavāḷapabbatopi lokadhātuyevāti veditabbaṃ.
ਤਤ੍ਥਾਤਿ ਤਿਸ੍ਸਂ ਲੋਕਧਾਤੁਯਂ। ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲਂ ਏਕੂਨਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਨ੍ਤਿ ਉਜੁਕਂ ਆਯਾਮਤੋ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਉਬ੍ਬੇਧਤੋ ਚ ਏਕੂਨਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਂ, ਪਰਿਮਣ੍ਡਲਤੋ ਪਨ ਤੀਹਿ ਯੋਜਨੇਹਿ ਊਨਦਿਯਡ੍ਢਸਤਯੋਜਨਂ। ਸੂਰਿਯਮਣ੍ਡਲਂ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਉਜੁਕਂ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ, ਪਰਿਮਣ੍ਡਲਤੋ ਪਨ ਦਿਯਡ੍ਢਸਤਯੋਜਨਂ।
Tatthāti tissaṃ lokadhātuyaṃ. Candamaṇḍalaṃ ekūnapaññāsayojananti ujukaṃ āyāmato vitthārato ubbedhato ca ekūnapaññāsayojanaṃ, parimaṇḍalato pana tīhi yojanehi ūnadiyaḍḍhasatayojanaṃ. Sūriyamaṇḍalaṃ paññāsayojananti etthāpi candamaṇḍale vuttanayeneva ujukaṃ paññāsayojananti veditabbaṃ, parimaṇḍalato pana diyaḍḍhasatayojanaṃ.
ਤੇਸੁ ਪਨ ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲਂ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੩.੧੨੧) ਹੇਟ੍ਠਾ, ਸੂਰਿਯਮਣ੍ਡਲਂ ਉਪਰਿ, ਅਨ੍ਤਰਾ ਨੇਸਂ ਯੋਜਨਂ ਹੋਤਿ। ਚਨ੍ਦਸ੍ਸ ਹੇਟ੍ਠਿਮਨ੍ਤਤੋ ਸੂਰਿਯਸ੍ਸ ਉਪਰਿਮਨ੍ਤਂ ਯੋਜਨਸਤਂ ਹੋਤਿ, ਚਨ੍ਦવਿਮਾਨਂ ਅਨ੍ਤੋ ਮਣਿਮਯਂ, ਬਹਿ ਰਜਤੇਨ ਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਂ, ਅਨ੍ਤੋ ਚ ਬਹਿ ਚ ਸੀਤਲਮੇવ ਹੋਤਿ। ਸੂਰਿਯવਿਮਾਨਂ ਅਨ੍ਤੋ ਕਨਕਮਯਂ, ਬਾਹਿਰਂ ਫਲਿਕਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ, ਅਨ੍ਤੋ ਚ ਬਹਿ ਚ ਉਣ੍ਹਮੇવ। ਚਨ੍ਦੋ ਉਜੁਕਂ ਸਣਿਕਂ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਸੋ ਹਿ ਅਮਾવਾਸਿਯਂ ਸੂਰਿਯੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਦਿવਸੇ ਦਿવਸੇ ਥੋਕਂ ਥੋਕਂ ਓਹੀਯਨ੍ਤੋ ਪੁਣ੍ਣਮਾਸਿਯਂ ਉਪਡ੍ਢਮਗ੍ਗਤੋ ਓਹੀਯਤਿ, ਤਿਰਿਯਂ ਪਨ ਸੀਘਂ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਤਥਾ ਹੇਸ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਮਾਸੇ ਕਦਾਚਿ ਦਕ੍ਖਿਣਤੋ, ਕਦਾਚਿ ਉਤ੍ਤਰਤੋ ਦਿਸ੍ਸਤਿ, ਚਨ੍ਦਸ੍ਸ ਉਭੋਸੁ ਪਸ੍ਸੇਸੁ ਨਕ੍ਖਤ੍ਤਤਾਰਕਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਚਨ੍ਦੋ ਧੇਨੁ વਿਯ વਚ੍ਛਂ ਤਂ ਤਂ ਨਕ੍ਖਤ੍ਤਂ ਉਪਸਙ੍ਕਮਤਿ, ਨਕ੍ਖਤ੍ਤਾਨਿ ਪਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਗਮਨਟ੍ਠਾਨਂ ਨ વਿਜਹਨ੍ਤਿ, ਅਤ੍ਤਨੋ વੀਥਿਯਾવ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਸੂਰਿਯਸ੍ਸ ਪਨ ਉਜੁਕਂ ਗਮਨਂ ਸੀਘਂ, ਤਿਰਿਯਂ ਗਮਨਂ ਦਨ੍ਧਂ। ਤਿਰਿਯਂ ਗਮਨਂ ਨਾਮ ਦਕ੍ਖਿਣਦਿਸਤੋ ਉਤ੍ਤਰਦਿਸਾਯ, ਉਤ੍ਤਰਦਿਸਤੋ ਦਕ੍ਖਿਣਦਿਸਾਯ ਗਮਨਂ, ਤਂ ਦਨ੍ਧਂ ਛਹਿ ਛਹਿ ਮਾਸੇਹਿ ਇਜ੍ਝਨਤੋ।
Tesu pana candamaṇḍalaṃ (dī. ni. aṭṭha. 3.121) heṭṭhā, sūriyamaṇḍalaṃ upari, antarā nesaṃ yojanaṃ hoti. Candassa heṭṭhimantato sūriyassa uparimantaṃ yojanasataṃ hoti, candavimānaṃ anto maṇimayaṃ, bahi rajatena parikkhittaṃ, anto ca bahi ca sītalameva hoti. Sūriyavimānaṃ anto kanakamayaṃ, bāhiraṃ phalikaparikkhittaṃ hoti, anto ca bahi ca uṇhameva. Cando ujukaṃ saṇikaṃ gacchati. So hi amāvāsiyaṃ sūriyena saddhiṃ gacchanto divase divase thokaṃ thokaṃ ohīyanto puṇṇamāsiyaṃ upaḍḍhamaggato ohīyati, tiriyaṃ pana sīghaṃ gacchati. Tathā hesa ekasmiṃ māse kadāci dakkhiṇato, kadāci uttarato dissati, candassa ubhosu passesu nakkhattatārakā gacchanti, cando dhenu viya vacchaṃ taṃ taṃ nakkhattaṃ upasaṅkamati, nakkhattāni pana attano gamanaṭṭhānaṃ na vijahanti, attano vīthiyāva gacchanti. Sūriyassa pana ujukaṃ gamanaṃ sīghaṃ, tiriyaṃ gamanaṃ dandhaṃ. Tiriyaṃ gamanaṃ nāma dakkhiṇadisato uttaradisāya, uttaradisato dakkhiṇadisāya gamanaṃ, taṃ dandhaṃ chahi chahi māsehi ijjhanato.
ਸੂਰਿਯੋ ਕਾਲ਼ਪਕ੍ਖਉਪੋਸਥੇ ਚਨ੍ਦੇਨ ਸਹੇવ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਤਤੋ ਪਰਂ ਪਾਟਿਪਦਦਿવਸੇ ਯੋਜਨਾਨਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਂ ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲਂ ਓਹਾਯ ਗਚ੍ਛਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸੀਘਗਾਮਿਤਾਯ ਤਸ੍ਸ ਚ ਦਨ੍ਧਗਾਮਿਤਾਯ, ਅਥ ਚਨ੍ਦੋ ਲੇਖਾ વਿਯ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਤਤੋ ਪਰਮ੍ਪਿ ਪਕ੍ਖਸ੍ਸ ਦੁਤਿਯਾਯ ਯੋਜਨਾਨਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਂ ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲਂ ਓਹਾਯ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਏવਂ ਦਿવਸੇ ਦਿવਸੇ ਯਾવ ਸੁਕ੍ਕਪਕ੍ਖਉਪੋਸਥਦਿવਸਾ ਸਤਸਹਸ੍ਸਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਂ ਓਹਾਯ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਅਥ ਚਨ੍ਦੋ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ વਡ੍ਢਿਤ੍વਾ ਉਪੋਸਥਦਿવਸੇ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣੋ ਹੋਤਿ। ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ વਡ੍ਢਨਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਉਪਰਿਭਾਗਤੋ ਪਤਿਤਸੂਰਿਯਾਲੋਕਤਾਯ ਹੇਟ੍ਠਤੋ ਪવਤ੍ਤਾਯ ਸੂਰਿਯਸ੍ਸ ਦੂਰਭਾવੇਨ ਦਿવਸੇ ਦਿવਸੇ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਪਰਿਹਾਯਮਾਨਾਯ ਅਤ੍ਤਨੋ ਛਾਯਾਯ વਸੇਨ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਚਣ੍ਡਮਣ੍ਡਲਪ੍ਪਦੇਸਸ੍ਸ વਡ੍ਢਮਾਨਸ੍ਸ વਿਯ ਦਿਸ੍ਸਮਾਨਤਾਯਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ વਡ੍ਢਿਤ੍વਾ વਿਯ ਉਪੋਸਥਦਿવਸੇ ਪੁਣ੍ਣਮਾਯਂ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਮਣ੍ਡਲੋ ਹੁਤ੍વਾ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਅਥ ਸੂਰਿਯੋ ਪਾਟਿਪਦਦਿવਸੇ ਯੋਜਨਾਨਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਂ ਧਾવਿਤ੍વਾ ਪੁਨ ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲਂ ਗਣ੍ਹਾਤਿ ਚਨ੍ਦਸ੍ਸ ਦਨ੍ਧਗਤਿਤਾਯ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚ ਸੀਘਗਤਿਤਾਯ, ਤਥਾ ਦੁਤਿਯਾਯ ਸਤਸਹਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਯਾવ ਉਪੋਸਥਦਿવਸਾ ਸਤਸਹਸ੍ਸਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਂ ਧਾવਿਤ੍વਾ ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਅਥ ਚਨ੍ਦੋ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਹਾਯਿਤ੍વਾ ਕਾਲ਼ਪਕ੍ਖਉਪੋਸਥਦਿવਸੇ ਸਬ੍ਬਸੋ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਹਾਯਮਾਨਤਾ ਚੇਤ੍ਥ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ વਡ੍ਢਮਾਨਤਾਯ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਤ੍ਥ ਪਨ ਛਾਯਾਯ ਹਾਯਮਾਨਤਾਯ ਮਣ੍ਡਲਂ વਡ੍ਢਮਾਨਂ વਿਯ ਦਿਸ੍ਸਤਿ, ਇਧ ਚ ਛਾਯਾਯ વਡ੍ਢਮਾਨਤਾਯ ਮਣ੍ਡਲਂ ਹਾਯਮਾਨਂ વਿਯ ਦਿਸ੍ਸਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਹਾਯਿਤ੍વਾ વਿਯ ਉਪੋਸਥਦਿવਸੇ ਸਬ੍ਬਸੋ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਚਨ੍ਦਂ ਹੇਟ੍ਠਾ ਕਤ੍વਾ ਸੂਰਿਯੋ ਉਪਰਿ ਹੋਤਿ, ਮਹਤਿਯਾ ਪਾਤਿਯਾ ਖੁਦ੍ਦਕਭਾਜਨਂ વਿਯ ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲਂ ਪਿਧੀਯਤਿ, ਮਜ੍ਝਨ੍ਹਿਕੇ ਗੇਹਚ੍ਛਾਯਾ વਿਯ ਚਨ੍ਦਸ੍ਸ ਛਾਯਾ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਸੋ ਛਾਯਾਯ ਅਪਞ੍ਞਾਯਮਾਨਾਯ ਦੂਰੇ ਠਿਤਾਨਂ ਦਿવਾ ਪਦੀਪੋ વਿਯ ਸਯਮ੍ਪਿ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ।
Sūriyo kāḷapakkhauposathe candena saheva gantvā tato paraṃ pāṭipadadivase yojanānaṃ satasahassaṃ candamaṇḍalaṃ ohāya gacchati attano sīghagāmitāya tassa ca dandhagāmitāya, atha cando lekhā viya paññāyati. Tato parampi pakkhassa dutiyāya yojanānaṃ satasahassaṃ candamaṇḍalaṃ ohāya gacchati. Evaṃ divase divase yāva sukkapakkhauposathadivasā satasahassaṃ satasahassaṃ ohāya gacchati, atha cando anukkamena vaḍḍhitvā uposathadivase paripuṇṇo hoti. Anukkamena vaḍḍhanañcettha uparibhāgato patitasūriyālokatāya heṭṭhato pavattāya sūriyassa dūrabhāvena divase divase anukkamena parihāyamānāya attano chāyāya vasena anukkamena caṇḍamaṇḍalappadesassa vaḍḍhamānassa viya dissamānatāyāti veditabbaṃ, tasmā anukkamena vaḍḍhitvā viya uposathadivase puṇṇamāyaṃ paripuṇṇamaṇḍalo hutvā dissati. Atha sūriyo pāṭipadadivase yojanānaṃ satasahassaṃ dhāvitvā puna candamaṇḍalaṃ gaṇhāti candassa dandhagatitāya attano ca sīghagatitāya, tathā dutiyāya satasahassanti evaṃ yāva uposathadivasā satasahassaṃ satasahassaṃ dhāvitvā gaṇhāti. Atha cando anukkamena hāyitvā kāḷapakkhauposathadivase sabbaso na paññāyati, anukkamena hāyamānatā cettha anukkamena vaḍḍhamānatāya vuttanayena veditabbā. Tattha pana chāyāya hāyamānatāya maṇḍalaṃ vaḍḍhamānaṃ viya dissati, idha ca chāyāya vaḍḍhamānatāya maṇḍalaṃ hāyamānaṃ viya dissati, tasmā anukkamena hāyitvā viya uposathadivase sabbaso na paññāyati. Candaṃ heṭṭhā katvā sūriyo upari hoti, mahatiyā pātiyā khuddakabhājanaṃ viya candamaṇḍalaṃ pidhīyati, majjhanhike gehacchāyā viya candassa chāyā na paññāyati. So chāyāya apaññāyamānāya dūre ṭhitānaṃ divā padīpo viya sayampi na paññāyati.
ਇਮੇਸਂ ਪਨ ਅਜવੀਥਿ ਨਾਗવੀਥਿ ਗੋવੀਥੀਤਿ ਤਿਸ੍ਸੋ ਗਮਨવੀਥਿਯੋ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਜਾਨਂ ਉਦਕਂ ਪਟਿਕੂਲਂ ਹੋਤਿ, ਹਤ੍ਥਿਨਾਗਾਨਂ ਮਨਾਪਂ, ਗੁਨ੍ਨਂ ਸੀਤੁਣ੍ਹਸਮਤਾਯ ਫਾਸੁ ਹੋਤਿ। ਤਥਾ ਚ ਯਾਯ વੀਥਿਯਾ ਸੂਰਿਯੇ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੇ વਸ੍ਸવਲਾਹਕਦੇવਪੁਤ੍ਤਾ ਸੂਰਿਯਾਭਿਤਾਪਸਨ੍ਤਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਮਾਨਤੋ ਨ ਨਿਕ੍ਖਮਨ੍ਤਿ, ਕੀਲ਼ਾਪਸੁਤਾ ਹੁਤ੍વਾ ਨ વਿਚਰਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਕਿਰ ਸੂਰਿਯવਿਮਾਨਂ ਪਕਤਿਮਗ੍ਗਤੋ ਅਧੋ ਓਤਰਿਤ੍વਾ વਿਚਰਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਓਰੁਯ੍ਹ ਚਰਣੇਨੇવ ਚਨ੍ਦવਿਮਾਨਮ੍ਪਿ ਅਧੋ ਓਰੁਯ੍ਹ ਚਰਤਿ ਤਗ੍ਗਤਿਕਤ੍ਤਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਾ વੀਥਿ ਉਦਕਾਭਾવੇਨ ਅਜਾਨੁਰੂਪਤਾਯ ‘‘ਅਜવੀਥੀ’’ਤਿ ਸਮਞ੍ਞਾ ਗਤਾ। ਯਾਯ ਪਨ વੀਥਿਯਾ ਸੂਰਿਯੇ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੇ વਸ੍ਸવਲਾਹਕਦੇવਪੁਤ੍ਤਾ ਸੂਰਿਯਾਭਿਤਾਪਾਭਾવਤੋ ਅਭਿਣ੍ਹਂ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਮਾਨਤੋ ਬਹਿ ਨਿਕ੍ਖਮਿਤ੍વਾ ਕੀਲ਼ਾਪਸੁਤਾ ਹੁਤ੍વਾ ਇਤੋ ਚਿਤੋ ਚ વਿਚਰਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਕਿਰ ਸੂਰਿਯવਿਮਾਨਂ ਪਕਤਿਮਗ੍ਗਤੋ ਉਦ੍ਧਂ ਆਰੁਹਿਤ੍વਾ વਿਚਰਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਉਦ੍ਧਂ ਆਰੁਯ੍ਹ ਚਰਣੇਨੇવ ਚਨ੍ਦવਿਮਾਨਮ੍ਪਿ ਉਦ੍ਧਂ ਆਰੁਯ੍ਹ ਚਰਤਿ ਤਗ੍ਗਤਿਕਤ੍ਤਾ, ਤਗ੍ਗਤਿਕਤਾ ਚ ਸਮਾਨਗਤਿ ਨਾਮ વਾਤਮਣ੍ਡਲੇਨ વਿਮਾਨਸ੍ਸ ਫੇਲ੍ਲਿਤਬ੍ਬਤ੍ਤਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਾ વੀਥਿ ਉਦਕਬਹੁਭਾવੇਨ ਨਾਗਾਨੁਰੂਪਤਾਯ ‘‘ਨਾਗવੀਥੀ’’ਤਿ ਸਮਞ੍ਞਾ ਗਤਾ। ਯਦਾ ਸੂਰਿਯੋ ਉਦ੍ਧਂ ਅਨਾਰੋਹਨ੍ਤੋ ਅਧੋ ਚ ਅਨੋਤਰਨ੍ਤੋ ਪਕਤਿਮਗ੍ਗੇਨੇવ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਤਦਾ વਸ੍ਸવਲਾਹਕਾ ਯਥਾਕਾਲਂ ਯਥਾਰੁਚਿਞ੍ਚ વਿਮਾਨਤੋ ਨਿਕ੍ਖਮਿਤ੍વਾ ਸੁਖੇਨ વਿਚਰਨ੍ਤਿ, ਤੇਨ ਕਾਲੇਨ ਕਾਲਂ વਸ੍ਸਨਤੋ ਲੋਕੇ ਉਤੁਸਮਤਾ ਹੋਤਿ, ਤਾਯ ਉਤੁਸਮਤਾਯ ਹੇਤੁਭੂਤਾਯ ਸਾ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾਨਂ ਗਤਿ ਗવਾਨੁਰੂਪਤਾਯ ‘‘ਗੋવੀਥੀ’’ਤਿ ਸਮਞ੍ਞਾ ਗਤਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਂ ਕਾਲਂ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਅਜવੀਥਿਂ ਆਰੁਹਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਦੇવੋ ਏਕਬਿਨ੍ਦੁਮ੍ਪਿ ਨ વਸ੍ਸਤਿ। ਯਦਾ ਨਾਗવੀਥਿਂ ਆਰੋਹਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਭਿਨ੍ਨਂ વਿਯ ਨਭਂ ਪਗ੍ਘਰਤਿ। ਯਦਾ ਗੋવੀਥਿਂ ਆਰੋਹਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਉਤੁਸਮਤਾ ਸਮ੍ਪਜ੍ਜਤਿ।
Imesaṃ pana ajavīthi nāgavīthi govīthīti tisso gamanavīthiyo honti. Tattha ajānaṃ udakaṃ paṭikūlaṃ hoti, hatthināgānaṃ manāpaṃ, gunnaṃ sītuṇhasamatāya phāsu hoti. Tathā ca yāya vīthiyā sūriye gacchante vassavalāhakadevaputtā sūriyābhitāpasantattā attano vimānato na nikkhamanti, kīḷāpasutā hutvā na vicaranti, tadā kira sūriyavimānaṃ pakatimaggato adho otaritvā vicarati, tassa oruyha caraṇeneva candavimānampi adho oruyha carati taggatikattā, tasmā sā vīthi udakābhāvena ajānurūpatāya ‘‘ajavīthī’’ti samaññā gatā. Yāya pana vīthiyā sūriye gacchante vassavalāhakadevaputtā sūriyābhitāpābhāvato abhiṇhaṃ attano vimānato bahi nikkhamitvā kīḷāpasutā hutvā ito cito ca vicaranti, tadā kira sūriyavimānaṃ pakatimaggato uddhaṃ āruhitvā vicarati, tassa uddhaṃ āruyha caraṇeneva candavimānampi uddhaṃ āruyha carati taggatikattā, taggatikatā ca samānagati nāma vātamaṇḍalena vimānassa phellitabbattā, tasmā sā vīthi udakabahubhāvena nāgānurūpatāya ‘‘nāgavīthī’’ti samaññā gatā. Yadā sūriyo uddhaṃ anārohanto adho ca anotaranto pakatimaggeneva gacchati, tadā vassavalāhakā yathākālaṃ yathāruciñca vimānato nikkhamitvā sukhena vicaranti, tena kālena kālaṃ vassanato loke utusamatā hoti, tāya utusamatāya hetubhūtāya sā candimasūriyānaṃ gati gavānurūpatāya ‘‘govīthī’’ti samaññā gatā. Tasmā yaṃ kālaṃ candimasūriyā ajavīthiṃ āruhanti, tadā devo ekabindumpi na vassati. Yadā nāgavīthiṃ ārohanti, tadā bhinnaṃ viya nabhaṃ paggharati. Yadā govīthiṃ ārohanti, tadā utusamatā sampajjati.
ਯਦਾ ਪਨ ਰਾਜਾਨੋ ਅਧਮ੍ਮਿਕਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਂ ਅਧਮ੍ਮਿਕਤਾਯ ਉਪਰਾਜਸੇਨਾਪਤਿਪ੍ਪਭੁਤਯੋ ਸਬ੍ਬੇ ਦੇવਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨੋ ਚ ਅਧਮ੍ਮਿਕਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਤੇਸਂ ਅਧਮ੍ਮਿਕਤਾਯ વਿਸਮਂ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਪਰਿવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਤਦਾ ਹਿ ਬਹ੍વਾਬਾਧਤਾਦਿਅਨਿਟ੍ਠਫਲੂਪਨਿਸ੍ਸਯਭੂਤਸ੍ਸ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਧਮ੍ਮਿਕਤਾਸਞ੍ਞਿਤਸ੍ਸ ਸਾਧਾਰਣਸ੍ਸ ਪਾਪਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਬਲੇਨ વਿਸਮਂ વਾਯਨ੍ਤੇਨ વਾਯੁਨਾ ਫੇਲ੍ਲਿਯਮਾਨਾ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਸਿਨੇਰੁਂ ਪਰਿਕ੍ਖਿਪਨ੍ਤਾ વਿਸਮਂ ਪਰਿવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਯਥਾਮਗ੍ਗੇਨ ਨ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। વਾਤੋ ਯਥਾਮਗ੍ਗੇਨ ਨ વਾਯਤਿ, ਅਯਥਾਮਗ੍ਗੇਨ વਾਯਤਿ, ਅਯਥਾਮਗ੍ਗੇਨ વਾਯਨ੍ਤੋ ਆਕਾਸਟ੍ਠવਿਮਾਨਾਨਿ ਖੋਭੇਤਿ, વਿਮਾਨੇਸੁ ਖੋਭਿਤੇਸੁ ਦੇવਤਾਨਂ ਕੀਲ਼ਨਤ੍ਥਾਯ ਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਨ ਨਮਨ੍ਤਿ, ਚਿਤ੍ਤੇਸੁ ਅਨਮਨ੍ਤੇਸੁ ਸੀਤੁਣ੍ਹਭੇਦੋ ਉਤੁ ਯਥਾਕਾਲੇਨ ਨ ਸਮ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਸਮ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤੇ ਨ ਸਮ੍ਮਾ ਦੇવੋ વਸ੍ਸਤਿ, ਕਦਾਚਿ વਸ੍ਸਤਿ, ਕਦਾਚਿ ਨ વਸ੍ਸਤਿ, ਕਤ੍ਥਚਿ વਸ੍ਸਤਿ, ਕਤ੍ਥਚਿ ਨ વਸ੍ਸਤਿ। વਸ੍ਸਨ੍ਤੋਪਿ વਪ੍ਪਕਾਲੇ ਅਙ੍ਕੁਰਕਾਲੇ ਨਾਲ਼ਕਾਲੇ ਪੁਪ੍ਫਕਾਲੇ ਖੀਰਗ੍ਗਹਣਾਦਿਕਾਲੇਸੁ ਯਥਾ ਯਥਾ ਸਸ੍ਸਾਨਂ ਉਪਕਾਰੋ ਨ ਹੋਤਿ, ਤਥਾ ਤਥਾ વਸ੍ਸਤਿ ਚ વਿਗਚ੍ਛਤਿ ਚ। ਤੇਨ ਸਸ੍ਸਾਨਿ વਿਸਮਪਾਕਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ વਿਗਤਗਨ੍ਧਰਸਾਦਿਸਮ੍ਪਦਾਨਿ, ਏਕਭਾਜਨੇ ਪਕ੍ਖਿਤ੍ਤਤਣ੍ਡੁਲੇਸੁਪਿ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਪਦੇਸੇ ਭਤ੍ਤਂ ਉਤ੍ਤਣ੍ਡੁਲਂ ਹੋਤਿ, ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਅਤਿਕਿਲਿਨ੍ਨਂ, ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਸਮਪਾਕਂ। ਤਂ ਪਰਿਭੁਤ੍ਤਂ ਕੁਚ੍ਛਿਯਮ੍ਪਿ ਸਬ੍ਬਸੋ ਅਪਰਿਣਤਂ, ਏਕਦੇਸੇਨ ਪਰਿਣਤਂ, ਸੁਪਰਿਣਤਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਤੀਹਿਯੇવ ਪਕਾਰੇਹਿ ਪਚ੍ਚਤਿ, ਪਕ੍ਕਾਸਯਂ ਨ ਸਮ੍ਮਾ ਉਪਗਚ੍ਛਤਿ। ਤੇਨ ਸਤ੍ਤਾ ਬਹ੍વਾਬਾਧਾ ਚੇવ ਹੋਨ੍ਤਿ ਅਪ੍ਪਾਯੁਕਾ ਚ।
Yadā pana rājāno adhammikā honti, tesaṃ adhammikatāya uparājasenāpatippabhutayo sabbe devā brahmāno ca adhammikā honti, tadā tesaṃ adhammikatāya visamaṃ candimasūriyā parivattanti. Tadā hi bahvābādhatādianiṭṭhaphalūpanissayabhūtassa yathāvuttassa adhammikatāsaññitassa sādhāraṇassa pāpakammassa balena visamaṃ vāyantena vāyunā phelliyamānā candimasūriyā sineruṃ parikkhipantā visamaṃ parivattanti, yathāmaggena na pavattanti. Vāto yathāmaggena na vāyati, ayathāmaggena vāyati, ayathāmaggena vāyanto ākāsaṭṭhavimānāni khobheti, vimānesu khobhitesu devatānaṃ kīḷanatthāya cittāni na namanti, cittesu anamantesu sītuṇhabhedo utu yathākālena na sampajjati, tasmiṃ asampajjante na sammā devo vassati, kadāci vassati, kadāci na vassati, katthaci vassati, katthaci na vassati. Vassantopi vappakāle aṅkurakāle nāḷakāle pupphakāle khīraggahaṇādikālesu yathā yathā sassānaṃ upakāro na hoti, tathā tathā vassati ca vigacchati ca. Tena sassāni visamapākāni honti vigatagandharasādisampadāni, ekabhājane pakkhittataṇḍulesupi ekasmiṃ padese bhattaṃ uttaṇḍulaṃ hoti, ekasmiṃ atikilinnaṃ, ekasmiṃ samapākaṃ. Taṃ paribhuttaṃ kucchiyampi sabbaso apariṇataṃ, ekadesena pariṇataṃ, supariṇatanti evaṃ tīhiyeva pakārehi paccati, pakkāsayaṃ na sammā upagacchati. Tena sattā bahvābādhā ceva honti appāyukā ca.
ਧਮ੍ਮਿਕਾਨਂ ਪਨ ਰਾਜੂਨਂ ਕਾਲੇ વੁਤ੍ਤવਿਪਰਿਯਾਯੇਨ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਸਮਂ ਪਰਿવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਯਥਾਮਗ੍ਗੇਨ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਉਤੁਸਮਤਾ ਚ ਸਮ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਛ ਮਾਸੇ ਸਿਨੇਰੁਤੋ ਬਹਿ ਨਿਕ੍ਖਮਨ੍ਤਿ, ਛ ਮਾਸੇ ਅਨ੍ਤੋ વਿਚਰਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਸਿਨੇਰੁਸਮੀਪੇਨ ਤਂ ਪਦਕ੍ਖਿਣਂ ਕਤ੍વਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾ ਛ ਮਾਸੇ ਤਤੋ ਗਮਨવੀਥਿਤੋ ਬਹਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਤਿਰਿਯਂ ਗਮਨੇਨ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਭਿਮੁਖਾ ਨਿਕ੍ਖਮਨ੍ਤਿ । ਏવਂ ਛ ਮਾਸੇ ਖਣੇ ਖਣੇ ਸਿਨੇਰੁਤੋ ਅਪਸਕ੍ਕਨવਸੇਨ ਤਤੋ ਨਿਕ੍ਖਮਿਤ੍વਾ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਮੀਪਂ ਪਤ੍ਤਾ। ਤਤੋਪਿ ਛ ਮਾਸੇ ਖਣੇ ਖਣੇ ਅਪਸਕ੍ਕਨવਸੇਨ ਨਿਕ੍ਖਮਿਤ੍વਾ ਸਿਨੇਰੁਸਮੀਪਂ ਪਾਪੁਣਨ੍ਤਾ ਅਨ੍ਤੋ વਿਚਰਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਹਿ ਆਸਾਲ਼੍ਹੀਮਾਸੇ ਸਿਨੇਰੁਸਮੀਪੇਨ ਚਰਨ੍ਤਿ, ਤਤੋ ਦ੍વੇ ਮਾਸੇ ਨਿਕ੍ਖਮਿਤ੍વਾ ਬਹਿ ਚਰਨ੍ਤਿ। ਪਠਮਕਤ੍ਤਿਕਮਾਸੇ ਮਜ੍ਝੇਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਤਤੋ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਭਿਮੁਖਾ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਤਯੋ ਮਾਸੇ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਮੀਪੇਨ વਿਚਰਿਤ੍વਾ ਪੁਨ ਨਿਕ੍ਖਮਿਤ੍વਾ ਚਿਤ੍ਰਮਾਸੇ ਮਜ੍ਝੇਨ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਤਤੋ ਪਰੇ ਦ੍વੇ ਮਾਸੇ ਸਿਨੇਰੁਅਭਿਮੁਖਾ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਪੁਨ ਆਸਾਲ਼੍ਹੇ ਸਿਨੇਰੁਸਮੀਪੇਨ ਚਰਨ੍ਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸ੍ਸ ਚ ਯਂ ਠਾਨਂ વੇਮਜ੍ਝਂ, ਤਸ੍ਸ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਚ ਯਂ ਠਾਨਂ વੇਮਜ੍ਝਂ, ਤੇਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾ ਸਿਨੇਰੁਸਮੀਪੇਨ ਚਰਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ, ਨ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਅਗ੍ਗਾਲਿਨ੍ਦਂ ਅਲ੍ਲੀਨਾ, ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਮੀਪੇਨ ਚਰਣਮ੍ਪਿ ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਯਦਾ ਪਨ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸ੍ਸ ਉਜੁਕਂ વੇਮਜ੍ਝੇਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ વੇਮਜ੍ਝੇਨ વਿਚਰਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Dhammikānaṃ pana rājūnaṃ kāle vuttavipariyāyena candimasūriyā samaṃ parivattanti, yathāmaggena pavattanti, utusamatā ca sampajjati, candimasūriyā cha māse sineruto bahi nikkhamanti, cha māse anto vicaranti. Tathā hi sinerusamīpena taṃ padakkhiṇaṃ katvā gacchantā cha māse tato gamanavīthito bahi attano tiriyaṃ gamanena cakkavāḷābhimukhā nikkhamanti . Evaṃ cha māse khaṇe khaṇe sineruto apasakkanavasena tato nikkhamitvā cakkavāḷasamīpaṃ pattā. Tatopi cha māse khaṇe khaṇe apasakkanavasena nikkhamitvā sinerusamīpaṃ pāpuṇantā anto vicaranti. Te hi āsāḷhīmāse sinerusamīpena caranti, tato dve māse nikkhamitvā bahi caranti. Paṭhamakattikamāse majjhena gacchanti, tato cakkavāḷābhimukhā gantvā tayo māse cakkavāḷasamīpena vicaritvā puna nikkhamitvā citramāse majjhena gantvā tato pare dve māse sineruabhimukhā pakkhanditvā puna āsāḷhe sinerusamīpena caranti. Ettha ca sinerussa cakkavāḷassa ca yaṃ ṭhānaṃ vemajjhaṃ, tassa sinerussa ca yaṃ ṭhānaṃ vemajjhaṃ, tena gacchantā sinerusamīpena carantīti veditabbā, na sinerussa aggālindaṃ allīnā, cakkavāḷasamīpena caraṇampi imināva nayena veditabbaṃ. Yadā pana sinerussa cakkavāḷassa ujukaṃ vemajjhena gacchanti, tadā vemajjhena vicarantīti veditabbaṃ.
ਏવਂ વਿਚਰਨ੍ਤਾ ਚ ਏਕਪ੍ਪਹਾਰੇਨ ਤੀਸੁਪਿ ਦੀਪੇਸੁ ਆਲੋਕਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ। ਏਕੇਕਾਯ ਦਿਸਾਯ ਨવ ਨવ ਯੋਜਨਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਅਨ੍ਧਕਾਰਂ વਿਧਮਿਤ੍વਾ ਆਲੋਕਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤਿ। ਕਥਂ? ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਦੀਪੇ ਸੂਰਿਯੁਗ੍ਗਮਨਕਾਲੋ ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹੇ ਮਜ੍ਝਨ੍ਹਿਕੋ ਹੋਤਿ, ਉਤ੍ਤਰਕੁਰੂਸੁ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਨਕਾਲੋ, ਅਪਰਗੋਯਾਨੇ ਮਜ੍ਝਿਮਯਾਮੋ, ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹਮ੍ਹਿ ਉਗ੍ਗਮਨਕਾਲੋ ਉਤ੍ਤਰਕੁਰੂਸੁ ਮਜ੍ਝਨ੍ਹਿਕੋ, ਅਪਰਗੋਯਾਨੇ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਨਕਾਲੋ, ਇਧ ਮਜ੍ਝਿਮਯਾਮੋ, ਉਤ੍ਤਰਕੁਰੂਸੁ ਉਗ੍ਗਮਨਕਾਲੋ ਅਪਰਗੋਯਾਨੇ ਮਜ੍ਝਨ੍ਹਿਕੋ, ਇਧ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਨਕਾਲੋ, ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹੇ ਮਜ੍ਝਿਮਯਾਮੋ, ਅਪਰਗੋਯਾਨਦੀਪੇ ਉਗ੍ਗਮਨਕਾਲੋ ਇਧ ਮਜ੍ਝਨ੍ਹਿਕੋ, ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹਦੀਪੇ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਨਕਾਲੋ, ਉਤ੍ਤਰਕੁਰੂਸੁ ਮਜ੍ਝਿਮਯਾਮੋ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਦੀਪੇ ਠਿਤਮਜ੍ਝਨ੍ਹਿਕવੇਲਾਯਂ ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹવਾਸੀਨਂ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਨવਸੇਨ ਉਪਡ੍ਢਂ ਸੂਰਿਯਮਣ੍ਡਲਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਅਪਰਗੋਯਾਨવਾਸੀਨਂ ਉਗ੍ਗਮਨવਸੇਨ ਉਪਡ੍ਢਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਏવਂ ਸੇਸਦੀਪੇਸੁਪਿ। ਇਤਿ ਇਮਿਨਾવ ਪਕਾਰੇਨ ਤੀਸੁ ਦੀਪੇਸੁ ਏਕਪ੍ਪਹਾਰੇਨੇવ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਆਲੋਕਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Evaṃ vicarantā ca ekappahārena tīsupi dīpesu ālokaṃ karonti. Ekekāya disāya nava nava yojanasatasahassāni andhakāraṃ vidhamitvā ālokaṃ dassenti. Kathaṃ? Imasmiñhi dīpe sūriyuggamanakālo pubbavidehe majjhanhiko hoti, uttarakurūsu atthaṅgamanakālo, aparagoyāne majjhimayāmo, pubbavidehamhi uggamanakālo uttarakurūsu majjhanhiko, aparagoyāne atthaṅgamanakālo, idha majjhimayāmo, uttarakurūsu uggamanakālo aparagoyāne majjhanhiko, idha atthaṅgamanakālo, pubbavidehe majjhimayāmo, aparagoyānadīpe uggamanakālo idha majjhanhiko, pubbavidehadīpe atthaṅgamanakālo, uttarakurūsu majjhimayāmo. Imasmiñhi dīpe ṭhitamajjhanhikavelāyaṃ pubbavidehavāsīnaṃ atthaṅgamanavasena upaḍḍhaṃ sūriyamaṇḍalaṃ paññāyati, aparagoyānavāsīnaṃ uggamanavasena upaḍḍhaṃ paññāyati. Evaṃ sesadīpesupi. Iti imināva pakārena tīsu dīpesu ekappahāreneva candimasūriyā ālokaṃ dassentīti veditabbaṃ.
ਇਤੋ ਅਞ੍ਞਥਾ ਪਨ ਦ੍વੀਸੁ ਏવ ਦੀਪੇਸੁ ਏਕਪ੍ਪਹਾਰੇਨੇવ ਆਲੋਕਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤਿ। ਯਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਦੀਪੇ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਨવਸੇਨ ਉਪਡ੍ਢਂ ਸੂਰਿਯਮਣ੍ਡਲਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਿਤੇ ਤਤ੍ਥ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਆਲੋਕਂ ਨ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਦ੍વੀਸੁ ਏવ ਦੀਪੇਸੁ ਏਕਪ੍ਪਹਾਰੇਨ ਉਭਯਂ। ਏਕੇਕਾਯ ਦਿਸਾਯ ਨવ ਨવ ਯੋਜਨਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਅਨ੍ਧਕਾਰવਿਧਮਨਮ੍ਪਿ ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਦੀਪੇ ਠਿਤਮਜ੍ਝਨ੍ਹਿਕવੇਲਾਯਂ ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹવਾਸੀਨਂ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਨવਸੇਨ ਉਪਡ੍ਢਂ ਸੂਰਿਯਮਣ੍ਡਲਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹੇ ਨવਯੋਜਨਸਤਸਹਸ੍ਸਪ੍ਪਮਾਣੇ ਠਾਨੇ ਅਨ੍ਧਕਾਰਂ વਿਧਮਿਤ੍વਾ ਆਲੋਕਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਤਥਾ ਅਪਰਗੋਯਾਨੇ ਉਗ੍ਗਮਨવਸੇਨ ਤਤ੍ਥਾਪਿ ਉਪਡ੍ਢਸ੍ਸੇવ ਪਞ੍ਞਾਯਮਾਨਤ੍ਤਾ। ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹਾਨਂ ਪਨ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਿਤੇ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤੀਤਿ ਦ੍વੀਸੁ ਦੀਪੇਸੁ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਅਨ੍ਧਕਾਰਂ વਿਧਮਿਤ੍વਾ ਆਲੋਕਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ ਅਪਰਗੋਯਾਨੇਪਿ ਉਗ੍ਗਤੇ ਸੂਰਿਯੇ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਅਨ੍ਧਕਾਰવਿਧਮਨਤੋ।
Ito aññathā pana dvīsu eva dīpesu ekappahāreneva ālokaṃ dassenti. Yasmiñhi dīpe atthaṅgamanavasena upaḍḍhaṃ sūriyamaṇḍalaṃ paññāyati, atthaṅgamite tattha na paññāyati, ālokaṃ na dasseti, dvīsu eva dīpesu ekappahārena ubhayaṃ. Ekekāya disāya nava nava yojanasatasahassāni andhakāravidhamanampi imināva nayena daṭṭhabbaṃ. Imasmiñhi dīpe ṭhitamajjhanhikavelāyaṃ pubbavidehavāsīnaṃ atthaṅgamanavasena upaḍḍhaṃ sūriyamaṇḍalaṃ paññāyatīti pubbavidehe navayojanasatasahassappamāṇe ṭhāne andhakāraṃ vidhamitvā ālokaṃ dasseti, tathā aparagoyāne uggamanavasena tatthāpi upaḍḍhasseva paññāyamānattā. Pubbavidehānaṃ pana atthaṅgamite na paññāyatīti dvīsu dīpesu sabbattha andhakāraṃ vidhamitvā ālokaṃ dasseti aparagoyānepi uggate sūriye sabbattha andhakāravidhamanato.
ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਾ ਚ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਏਕਤੋવ ਲੋਕੇ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ, ਤੇਸੁ ਸੂਰਿਯੋ ਪਠਮਤਰਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਪਠਮਕਪ੍ਪਿਕਾਨਞ੍ਹਿ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਸਯਂਪਭਾਯ ਅਨ੍ਤਰਹਿਤਾਯ ਅਨ੍ਧਕਾਰੋ ਅਹੋਸਿ। ਤੇ ਭੀਤਤਸਿਤਾ ‘‘ਭਦ੍ਦਕਂ વਤਸ੍ਸ, ਸਚੇ ਅਞ੍ਞੋ ਆਲੋਕੋ ਭવੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ ਚਿਨ੍ਤਯਿਂਸੁ। ਤਤੋ ਮਹਾਜਨਸ੍ਸ ਸੂਰਭਾવਂ ਜਨਯਮਾਨਂ ਸੂਰਿਯਮਣ੍ਡਲਂ ਉਟ੍ਠਹਿ, ਤੇਨੇવਸ੍ਸ ‘‘ਸੂਰਿਯੋ’’ਤਿ ਨਾਮਂ ਅਹੋਸਿ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਦਿવਸਂ ਆਲੋਕਂ ਕਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਮਿਤੇ ਪੁਨ ਅਨ੍ਧਕਾਰੋ ਅਹੋਸਿ। ਤੇ ਭੀਤਤਸਿਤਾ ‘‘ਭਦ੍ਦਕਂ વਤਸ੍ਸ, ਸਚੇ ਅਞ੍ਞੋ ਆਲੋਕੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ ਚਿਨ੍ਤਯਿਂਸੁ। ਅਥ ਨੇਸਂ ਛਨ੍ਦਂ ਞਤ੍વਾ વਿਯ ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲਂ ਉਟ੍ਠਹਿ, ਤੇਨੇવਸ੍ਸ ‘‘ਚਨ੍ਦੋ’’ਤਿ ਨਾਮਂ ਅਹੋਸਿ। ਏવਂ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯੇਸੁ ਪਾਤੁਭੂਤੇਸੁ ਨਕ੍ਖਤ੍ਤਾਨਿ ਤਾਰਕਰੂਪਾਨਿ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ , ਤਤੋ ਪਭੁਤਿ ਰਤ੍ਤਿਨ੍ਦਿવਾ ਪਞ੍ਞਾਯਨ੍ਤਿ। ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਚ ਮਾਸਡ੍ਢਮਾਸਉਤੁਸਂવਚ੍ਛਰਾ ਜਾਯਨ੍ਤਿ। ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾਨਂ ਪਨ ਪਾਤੁਭੂਤਦਿવਸੇਯੇવ ਸਿਨੇਰੁਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਹਿਮવਨ੍ਤਪਬ੍ਬਤਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਚ ਦੀਪਾ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਚ ਖੋ ਅਪੁਬ੍ਬਂ ਅਚਰਿਮਂ ਫਗ੍ਗੁਣਪੁਣ੍ਣਮਦਿવਸੇਯੇવ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Pātubhavantā ca candimasūriyā ekatova loke pātubhavanti, tesu sūriyo paṭhamataraṃ paññāyati. Paṭhamakappikānañhi sattānaṃ sayaṃpabhāya antarahitāya andhakāro ahosi. Te bhītatasitā ‘‘bhaddakaṃ vatassa, sace añño āloko bhaveyyā’’ti cintayiṃsu. Tato mahājanassa sūrabhāvaṃ janayamānaṃ sūriyamaṇḍalaṃ uṭṭhahi, tenevassa ‘‘sūriyo’’ti nāmaṃ ahosi. Tasmiṃ divasaṃ ālokaṃ katvā atthaṅgamite puna andhakāro ahosi. Te bhītatasitā ‘‘bhaddakaṃ vatassa, sace añño āloko uppajjeyyā’’ti cintayiṃsu. Atha nesaṃ chandaṃ ñatvā viya candamaṇḍalaṃ uṭṭhahi, tenevassa ‘‘cando’’ti nāmaṃ ahosi. Evaṃ candimasūriyesu pātubhūtesu nakkhattāni tārakarūpāni pātubhavanti , tato pabhuti rattindivā paññāyanti. Anukkamena ca māsaḍḍhamāsautusaṃvaccharā jāyanti. Candimasūriyānaṃ pana pātubhūtadivaseyeva sinerucakkavāḷahimavantapabbatā cattāro ca dīpā pātubhavanti, te ca kho apubbaṃ acarimaṃ phagguṇapuṇṇamadivaseyeva pātubhavantīti veditabbaṃ.
ਯਸ੍ਮਾ ਚੇਤ੍ਥ ‘‘ਏਕਂ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਂ ਆਯਾਮਤੋ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਚ ਯੋਜਨਾਨਂ ਦ੍વਾਦਸ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਤੀਣਿ ਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਸਤਾਨਿ ਪਞ੍ਞਾਸਞ੍ਚ ਯੋਜਨਾਨੀ’’ਤਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ (ਪਾਰਾ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧ વੇਰਞ੍ਜਕਣ੍ਡવਣ੍ਣਨਾ) વੁਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਮਾਣਤੋ ਇਮਸ੍ਸ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸ੍ਸ ਸਿਨੇਰੁਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋਕਾਸੇ ਚਤੁਰਾਸੀਤਿ ਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਪਰਤੋ ਯਾવ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਾ ਉਤ੍ਤਰਦਿਸਾਭਾਗਪ੍ਪਮਾਣਞ੍ਚ ਪਹਾਯ ਇਮਿਸ੍ਸਾ ਦਕ੍ਖਿਣਦਿਸਾਯ –
Yasmā cettha ‘‘ekaṃ cakkavāḷaṃ āyāmato ca vitthārato ca yojanānaṃ dvādasa satasahassāni tīṇi sahassāni cattāri satāni paññāsañca yojanānī’’ti aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā) vuttaṃ, tasmā vuttappamāṇato imassa cakkavāḷassa sinerupatiṭṭhitokāse caturāsīti yojanasahassāni parato yāva cakkavāḷapabbatā uttaradisābhāgappamāṇañca pahāya imissā dakkhiṇadisāya –
ਸਿਨੇਰੁਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨਂ, ਅਨ੍ਤਰਂ ਪਰਿਮਾਣਤੋ।
Sinerucakkavāḷānaṃ, antaraṃ parimāṇato;
ਪਞ੍ਚ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਸਹਸ੍ਸਾਨੂਨਸਟ੍ਠਿ ਚ॥
Pañca satasahassāni, sahassānūnasaṭṭhi ca.
ਸਤਾਨਿ ਸਤ੍ਤ ਞੇਯ੍ਯਾਨਿ, ਪਞ੍ਚવੀਸੁਤ੍ਤਰਾਨਿ ਚ।
Satāni satta ñeyyāni, pañcavīsuttarāni ca;
ਮਜ੍ਝવੀਥਿਗਤੋ ਨਾਮ, ਤਤ੍ਥ વੇਮਜ੍ਝਗੋ ਰવਿ॥
Majjhavīthigato nāma, tattha vemajjhago ravi.
ਮਜ੍ਝਤੋ ਯਾવ ਮੇਰੁਮ੍ਹਾ, ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨਮਨ੍ਤਰੇ।
Majjhato yāva merumhā, cakkavāḷānamantare;
વੇਮਜ੍ਝਗੋ ਯਦਾ ਹੋਤਿ, ਉਭਯਨ੍ਤਗਤੋ ਤਦਾ॥
Vemajjhago yadā hoti, ubhayantagato tadā.
ਮਜ੍ਝਤੋ ਯਾવ ਮੇਰੁਮ੍ਹਾ, ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾ ਚ ਪਬ੍ਬਤਾ।
Majjhato yāva merumhā, cakkavāḷā ca pabbatā;
ਦੁવੇ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਸਹਸ੍ਸਾਨੂਨਸੀਤਿ ਚ॥
Duve satasahassāni, sahassānūnasīti ca.
ਅਟ੍ਠਸਤਂ ਦੁવੇ ਸਟ੍ਠਿ, ਯੋਜਨਾਨਿ ਦ੍વਿਗਾવੁਤਂ।
Aṭṭhasataṃ duve saṭṭhi, yojanāni dvigāvutaṃ;
ਉਭਤੋ ਅਨ੍ਤਤੋ ਮੇਰੁ-ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨਮਨ੍ਤਰੇ॥
Ubhato antato meru-cakkavāḷānamantare.
ਏਕਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਞ੍ਚ, ਸਹਸ੍ਸਾਨੂਨਤਾਲੀਸਂ।
Ekaṃ satasahassañca, sahassānūnatālīsaṃ;
ਨવਸਤਾਨੇਕਤਿਂਸ, ਯੋਜਨਾਨਿ ਚ ਗਾવੁਤਂ॥
Navasatānekatiṃsa, yojanāni ca gāvutaṃ.
ਪਮਾਣਤੋ ਸਮਨ੍ਤਾ ਚ, ਮਣ੍ਡਲਂ ਮਜ੍ਝવੀਥਿਯਾ।
Pamāṇato samantā ca, maṇḍalaṃ majjhavīthiyā;
ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨੂਨવੀਸ, ਸਹਸ੍ਸਾਨੇਕਤਿਂਸ ਚ॥
Satasahassānūnavīsa, sahassānekatiṃsa ca.
ਸਤਮੇਕਞ੍ਚ વਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਂ, ਪਞ੍ਚਸਤ੍ਤਤਿ ਉਤ੍ਤਰਂ।
Satamekañca viññeyyaṃ, pañcasattati uttaraṃ;
ਦਕ੍ਖਿਣਂ ਉਤ੍ਤਰਞ੍ਚਾਪਿ, ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਪਨ ਭਾਣੁਮਾ॥
Dakkhiṇaṃ uttarañcāpi, gacchanto pana bhāṇumā.
ਮਜ੍ਝવੀਥਿਪ੍ਪਮਾਣੇਨ , ਮਣ੍ਡਲੇਨੇવ ਗਚ੍ਛਤਿ।
Majjhavīthippamāṇena , maṇḍaleneva gacchati;
ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਚ ਪਨੇવਂ ਸੋ, ਓਰੁਯ੍ਹੋਰੁਯ੍ਹ ਹੇਟ੍ਠਤੋ॥
Gacchanto ca panevaṃ so, oruyhoruyha heṭṭhato.
ਆਰੁਯ੍ਹਾਰੁਯ੍ਹ ਉਦ੍ਧਞ੍ਚ, ਯਤੋ ਗਚ੍ਛਤਿ ਸਬ੍ਬਦਾ।
Āruyhāruyha uddhañca, yato gacchati sabbadā;
ਤਤੋ ਗਤਿવਸੇਨਸ੍ਸ, ਦੂਰਮਦ੍ਧਾਨਮਾਸਿ ਤਂ॥
Tato gativasenassa, dūramaddhānamāsi taṃ.
ਤਿਂਸ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਯੋਜਨਾਨਿ ਪਮਾਣਤੋ।
Tiṃsa satasahassāni, yojanāni pamāṇato;
ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ਪਰਿਤੋ ਯਾਤਿ, ਤਤ੍ਤਕਂવ ਦਿਨੇ ਦਿਨੇ॥
Tasmā so parito yāti, tattakaṃva dine dine.
ਸਹਸ੍ਸਮੇਕਂ ਪਞ੍ਚਸਤਂ, ਚਤੁਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਂ।
Sahassamekaṃ pañcasataṃ, catupaññāsayojanaṃ;
ਤਿਗਾવੁਤਂ ਤੇਰਸੂਸਭਂ, ਤੇਤ੍ਤਿਂਸ ਰਤਨਾਨਿ ਚ॥
Tigāvutaṃ terasūsabhaṃ, tettiṃsa ratanāni ca.
ਅਟ੍ਠਙ੍ਗੁਲਾਨਿ ਚ ਤਿਰਿਯਂ, ਗਚ੍ਛਤੇਕਦਿਨੇ ਰવਿ।
Aṭṭhaṅgulāni ca tiriyaṃ, gacchatekadine ravi;
ਛਤਾਲੀਸਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਛ ਸਤਾਨਿ ਤਿਗਾવੁਤਂ॥
Chatālīsasahassāni, cha satāni tigāvutaṃ.
ਯੋਜਨਾਨਂ ਤਿਤਾਲੀਸਂ, ਮਾਸੇਨੇਕੇਨ ਗਚ੍ਛਤਿ।
Yojanānaṃ titālīsaṃ, māsenekena gacchati;
ਤੇਨવੁਤਿਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਦ੍વਿਸਤਂ ਸਤ੍ਤਸੀਤਿ ਚ॥
Tenavutisahassāni, dvisataṃ sattasīti ca.
ਗਾવੁਤਾਨਿ ਦੁવੇ ਚਾਪਿ, ਦ੍વੀਹਿ ਮਾਸੇਹਿ ਗਚ੍ਛਤਿ।
Gāvutāni duve cāpi, dvīhi māsehi gacchati;
ਇਮਾਯ ਗਤਿਯਾ ਅਨ੍ਤ-વੀਥਿਤੋ વੀਥਿਅਨ੍ਤਿਮਂ॥
Imāya gatiyā anta-vīthito vīthiantimaṃ.
ਗਚ੍ਛਤਿ ਛਹਿ ਮਾਸੇਹਿ, ਤਿਮਾਸੇਹਿ ਚ ਮਜ੍ਝਿਮਂ।
Gacchati chahi māsehi, timāsehi ca majjhimaṃ;
ਸਿਨੇਰੁਸਨ੍ਤਿਕੇ ਅਨ੍ਤ-વੀਥਿਤੋ ਪਨ ਭਾਣੁਮਾ।
Sinerusantike anta-vīthito pana bhāṇumā;
ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਦ੍વਿਮਾਸੇਹਿ, ਅਸ੍ਸ ਦੀਪਸ੍ਸ ਮਜ੍ਝਗੋ॥
Āgacchanto dvimāsehi, assa dīpassa majjhago.
ਤਸ੍ਮਾ ਸੀਹਲ਼ਦੀਪਸ੍ਸ, ਮਜ੍ਝਤੋ ਮੇਰੁਅਨ੍ਤਰਂ।
Tasmā sīhaḷadīpassa, majjhato meruantaraṃ;
ਦੁવੇ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਦ੍વਿਸਤੇਨਾਧਿਕਾਨਿ ਤੁ॥
Duve satasahassāni, dvisatenādhikāni tu.
ਤੇਤ੍ਤਿਂਸਞ੍ਚ ਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਅਟ੍ਠਾਰਸ ਤਿਗਾવੁਤਂ।
Tettiṃsañca sahassāni, aṭṭhārasa tigāvutaṃ;
ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਨ੍ਤਰਞ੍ਚਸ੍ਸ, ਦੀਪਸ੍ਸੇવ ਚ ਮਜ੍ਝਤੋ॥
Cakkavāḷantarañcassa, dīpasseva ca majjhato.
ਤੀਣਿ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ, ਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਛવੀਸਤਿ।
Tīṇi satasahassāni, sahassāni chavīsati;
ਛ ਉਤ੍ਤਰਾਨਿ ਪਞ੍ਚੇવ, ਸਤਾਨੇਕਞ੍ਚ ਗਾવੁਤਨ੍ਤਿ॥
Cha uttarāni pañceva, satānekañca gāvutanti.
ਏવਮੇਤ੍ਥ ਅਯਮ੍ਪਿ વਿਸੇਸੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Evamettha ayampi viseso veditabbo.
ਤਾવਤਿਂਸਭવਨਂ ਦਸਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਤੇਤ੍ਤਿਂਸ ਸਹਪੁਞ੍ਞਕਾਰਿਨੋ ਏਤ੍ਥ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾਤਿ ਤਂਸਹਚਰਿਤਟ੍ਠਾਨਂ ਤੇਤ੍ਤਿਂਸਂ, ਤਦੇવ ਤਾવਤਿਂਸਂ , ਤਂ ਨਿવਾਸੋ ਏਤੇਸਨ੍ਤਿ ਤਾવਤਿਂਸਾ, ਦੇવਾ, ਤੇਸਂ ਭવਨਂ ਤਾવਤਿਂਸਭવਨਂ। ਤਥਾ ਹਿ ਮਘੇਨ ਮਾਣવੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਮਚਲਗਾਮਕੇ ਕਾਲਂ ਕਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇ ਤੇਤ੍ਤਿਂਸ ਦੇવਪੁਤ੍ਤੇ ਉਪਾਦਾਯ ਅਸ੍ਸ ਦੇવਲੋਕਸ੍ਸ ਅਯਂ ਪਣ੍ਣਤ੍ਤਿ ਜਾਤਾਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਅਥ વਾ ਯਸ੍ਮਾ ਸੇਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇਸੁਪਿ ਛ ਕਾਮਾવਚਰਦੇવਲੋਕਾ ਅਤ੍ਥਿ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ‘‘ਸਹਸ੍ਸਂ ਚਾਤੁਮਹਾਰਾਜਿਕਾਨਂ ਸਹਸ੍ਸਂ ਤਾવਤਿਂਸਾਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਨਾਮਪਣ੍ਣਤ੍ਤਿਯੇવੇਸਾ ਤਸ੍ਸ ਦੇવਲੋਕਸ੍ਸਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਦਸਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਪਨ ਸਕ੍ਕਪੁਰਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਥਾ ਹਿ ਤਾવਤਿਂਸਕਾਯਿਕਾ ਦੇવਾ ਅਤ੍ਥਿ ਪਬ੍ਬਤਟ੍ਠਕਾ, ਅਤ੍ਥਿ ਆਕਾਸਟ੍ਠਕਾ, ਤੇਸਂ ਪਰਮ੍ਪਰਾ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਂ ਪਤ੍ਤਾ, ਤਥਾ ਚਾਤੁਮਹਾਰਾਜਿਕਾਨਂ ਯਾਮਾਦੀਨਞ੍ਚ। ਏਕਦੇવਲੋਕੇਪਿ ਹਿ ਦੇવਾਨਂ ਪਰਮ੍ਪਰਾ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਂ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਇਦਂ ਪਨ ਤਾવਤਿਂਸਭવਨਂ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਉਪਰਿਮਤਲੇ ਦਸਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਿਕੇ ਠਾਨੇ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਸ੍ਸ ਪਾਚੀਨਪਚ੍ਛਿਮਦ੍વਾਰਾਨਂ ਅਨ੍ਤਰਾ ਦਸਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਂ ਹੋਤਿ, ਤਥਾ ਦਕ੍ਖਿਣੁਤ੍ਤਰਦ੍વਾਰਾਨਂ। ਤਂ ਖੋ ਪਨ ਨਗਰਂ ਦ੍વਾਰਸਹਸ੍ਸਯੁਤ੍ਤਂ ਅਹੋਸਿ ਆਰਾਮਪੋਕ੍ਖਰਣੀਪਟਿਮਣ੍ਡਿਤਂ।
Tāvatiṃsabhavanaṃ dasasahassayojananti ettha tettiṃsa sahapuññakārino ettha nibbattāti taṃsahacaritaṭṭhānaṃ tettiṃsaṃ, tadeva tāvatiṃsaṃ , taṃ nivāso etesanti tāvatiṃsā, devā, tesaṃ bhavanaṃ tāvatiṃsabhavanaṃ. Tathā hi maghena māṇavena saddhiṃ macalagāmake kālaṃ katvā tattha uppanne tettiṃsa devaputte upādāya assa devalokassa ayaṃ paṇṇatti jātāti vadanti. Atha vā yasmā sesacakkavāḷesupi cha kāmāvacaradevalokā atthi. Vuttampi cetaṃ ‘‘sahassaṃ cātumahārājikānaṃ sahassaṃ tāvatiṃsāna’’nti. Tasmā nāmapaṇṇattiyevesā tassa devalokassāti veditabbā. Dasasahassayojananti idaṃ pana sakkapuraṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Tathā hi tāvatiṃsakāyikā devā atthi pabbataṭṭhakā, atthi ākāsaṭṭhakā, tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā, tathā cātumahārājikānaṃ yāmādīnañca. Ekadevalokepi hi devānaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ appattā nāma natthi. Idaṃ pana tāvatiṃsabhavanaṃ sinerussa uparimatale dasasahassayojanike ṭhāne patiṭṭhitanti veditabbaṃ. Tassa pācīnapacchimadvārānaṃ antarā dasayojanasahassaṃ hoti, tathā dakkhiṇuttaradvārānaṃ. Taṃ kho pana nagaraṃ dvārasahassayuttaṃ ahosi ārāmapokkharaṇīpaṭimaṇḍitaṃ.
ਤਸ੍ਸ ਮਜ੍ਝੇ (ਧ॰ ਪ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੨੯ ਮਘવਤ੍ਥੁ) ਤਿਯੋਜਨਸਤੁਬ੍ਬੇਧੇਹਿ, ਧਜੇਹਿ ਪਟਿਮਣ੍ਡਿਤੋ ਸਤ੍ਤਰਤਨਮਯੋ ਸਤ੍ਤਯੋਜਨਸਤੁਬ੍ਬੇਧੋ ਸਕ੍ਕਸ੍ਸ વੇਜਯਨ੍ਤੋ ਨਾਮ ਪਾਸਾਦੋ। ਤਤ੍ਥ ਸੁવਣ੍ਣਯਟ੍ਠੀਸੁ ਮਣਿਧਜਾ ਅਹੇਸੁਂ, ਮਣਿਯਟ੍ਠੀਸੁ ਸੁવਣ੍ਣਧਜਾ, ਪવਾਲ਼ਯਟ੍ਠੀਸੁ ਮੁਤ੍ਤਧਜਾ, ਮੁਤ੍ਤਯਟ੍ਠੀਸੁ ਪવਾਲ਼ਧਜਾ, ਸਤ੍ਤਰਤਨਮਯਾਸੁ ਯਟ੍ਠੀਸੁ ਸਤ੍ਤਰਤਨਮਯਾ ਧਜਾ।
Tassa majjhe (dha. pa. aṭṭha. 1.29 maghavatthu) tiyojanasatubbedhehi, dhajehi paṭimaṇḍito sattaratanamayo sattayojanasatubbedho sakkassa vejayanto nāma pāsādo. Tattha suvaṇṇayaṭṭhīsu maṇidhajā ahesuṃ, maṇiyaṭṭhīsu suvaṇṇadhajā, pavāḷayaṭṭhīsu muttadhajā, muttayaṭṭhīsu pavāḷadhajā, sattaratanamayāsu yaṭṭhīsu sattaratanamayā dhajā.
ਦਿਯਡ੍ਢਯੋਜਨਸਤਾਯਾਮੋ વੇਜਯਨ੍ਤਰਥੋ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੨੪੯ ਆਦਯੋ)। ਤਸ੍ਸ ਹਿ ਪਚ੍ਛਿਮਨ੍ਤੋ ਪਣ੍ਣਾਸਯੋਜਨੋ, ਮਜ੍ਝੇ ਰਥਪਞ੍ਜਰੋ ਪਣ੍ਣਾਸਯੋਜਨੋ, ਰਥਸਨ੍ਧਿਤੋ ਯਾવ ਰਥਸੀਸਾ ਪਣ੍ਣਾਸੇવ ਯੋਜਨਾਨਿ। ਤਦੇવ ਪਮਾਣਂ ਦਿਗੁਣਂ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਤਿਯੋਜਨਸਤਾਯਾਮੋ’’ਤਿਪਿ વਦਨ੍ਤਿਯੇવ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਯੋਜਨਿਕਪਲ੍ਲਙ੍ਕੋ ਅਤ੍ਥਤੋ ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਤਿਯੋਜਨਿਕਂ ਸੇਤਚ੍ਛਤ੍ਤਂ, ਏਕਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਯੁਗੇ ਸਹਸ੍ਸਆਜਞ੍ਞਯੁਤ੍ਤਂ। ਸੇਸਾਲਙ੍ਕਾਰਸ੍ਸ ਪਮਾਣਂ ਨਤ੍ਥਿ। ਧਜੋ ਪਨਸ੍ਸ ਅਡ੍ਢਤਿਯਾਨਿ ਯੋਜਨਸਤਾਨਿ ਉਗ੍ਗਤੋ, ਯਸ੍ਸ વਾਤਾਹਤਸ੍ਸ ਪਞ੍ਚਙ੍ਗਿਕਤੂਰਿਯਸ੍ਸੇવ ਸਦ੍ਦੋ ਨਿਚ੍ਛਰਤਿ।
Diyaḍḍhayojanasatāyāmo vejayantaratho (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.249 ādayo). Tassa hi pacchimanto paṇṇāsayojano, majjhe rathapañjaro paṇṇāsayojano, rathasandhito yāva rathasīsā paṇṇāseva yojanāni. Tadeva pamāṇaṃ diguṇaṃ katvā ‘‘tiyojanasatāyāmo’’tipi vadantiyeva. Tasmiṃ yojanikapallaṅko atthato tiṭṭhati. Tattha tiyojanikaṃ setacchattaṃ, ekasmiṃyeva yuge sahassaājaññayuttaṃ. Sesālaṅkārassa pamāṇaṃ natthi. Dhajo panassa aḍḍhatiyāni yojanasatāni uggato, yassa vātāhatassa pañcaṅgikatūriyasseva saddo niccharati.
ਸਕ੍ਕਸ੍ਸ ਪਨ ਏਰਾવਣੋ ਨਾਮ ਹਤ੍ਥੀ ਦਿਯਡ੍ਢਯੋਜਨਸਤਿਕੋ, ਸੋਪਿ ਦੇવਪੁਤ੍ਤੋਯੇવ। ਨ ਹਿ ਦੇવਲੋਕਸ੍ਮਿਂ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ਉਯ੍ਯਾਨਕੀਲ਼ਾਯ ਨਿਕ੍ਖਮਨਕਾਲੇ ਅਤ੍ਤਭਾવਂ વਿਜਹਿਤ੍વਾ ਦਿਯਡ੍ਢਯੋਜਨਸਤਿਕੋ ਏਰਾવਣੋ ਨਾਮ ਹਤ੍ਥੀ ਹੋਤਿ। ਸੋ ਤੇਤ੍ਤਿਂਸਕੁਮ੍ਭੇ ਮਾਪੇਤਿ ਆવਟ੍ਟੇਨ ਗਾવੁਤਅਡ੍ਢਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣੇ, ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਮਜ੍ਝੇ ਸਕ੍ਕਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਾਯ ਸੁਦਸ੍ਸਨਂ ਨਾਮ ਤਿਂਸਯੋਜਨਿਕਂ ਕੁਮ੍ਭਂ ਮਾਪੇਤਿ। ਤਸ੍ਸ ਉਪਰਿ ਦ੍વਾਦਸਯੋਜਨਿਕੋ ਰਤਨਮਣ੍ਡਪੋ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਨ੍ਤਰਨ੍ਤਰਾ ਸਤ੍ਤਰਤਨਮਯਾ ਯੋਜਨੁਬ੍ਬੇਧਾ ਧਜਾ ਉਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ। ਪਰਿਯਨ੍ਤੇ ਕਿਙ੍ਕਿਣਿਕਜਾਲਾ ਓਲਮ੍ਬਨ੍ਤਿ, ਯਸ੍ਸ ਮਨ੍ਦવਾਤੇਰਿਤਸ੍ਸ ਪਞ੍ਚਙ੍ਗਿਕਤੂਰਿਯਸਦ੍ਦਸਦਿਸੋ ਦਿਬ੍ਬਗੀਤਸਦ੍ਦੋ વਿਯ ਰવੋ ਨਿਚ੍ਛਰਤਿ। ਮਣ੍ਡਪਮਜ੍ਝੇ ਸਕ੍ਕਸ੍ਸ ਯੋਜਨਿਕੋ ਮਣਿਪਲ੍ਲਙ੍ਕੋ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੋ ਹੋਤਿ, ਤਤ੍ਥ ਸਕ੍ਕੋ ਨਿਸੀਦਤਿ। ਤੇਤ੍ਤਿਂਸਾਯ ਕੁਮ੍ਭਾਨਂ ਏਕੇਕਸ੍ਮਿਂ ਕੁਮ੍ਭੇ ਸਤ੍ਤ ਸਤ੍ਤ ਦਨ੍ਤੇ ਮਾਪੇਤਿ, ਤੇਸੁ ਏਕੇਕੋ ਪਣ੍ਣਾਸਯੋਜਨਾਯਾਮੋ। ਏਕੇਕਸ੍ਮਿਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਦਨ੍ਤੇ ਸਤ੍ਤ ਸਤ੍ਤ ਪੋਕ੍ਖਰਣਿਯੋ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਏਕੇਕਾਯ ਪੋਕ੍ਖਰਣਿਯਾ ਸਤ੍ਤ ਸਤ੍ਤ ਪਦੁਮਿਨੀਗਚ੍ਛਾ, ਏਕੇਕਸ੍ਮਿਂ ਗਚ੍ਛੇ ਸਤ੍ਤ ਸਤ੍ਤ ਪੁਪ੍ਫਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਏਕੇਕਸ੍ਸ ਪੁਪ੍ਫਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤ ਸਤ੍ਤ ਪਤ੍ਤਾਨਿ, ਏਕੇਕਸ੍ਮਿਂ ਪਤ੍ਤੇ ਸਤ੍ਤ ਸਤ੍ਤ ਦੇવਧੀਤਰੋ ਨਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਸਮਨ੍ਤਾ ਪਣ੍ਣਾਸਯੋਜਨਟ੍ਠਾਨੇ ਹਤ੍ਥਿਦਨ੍ਤੇਸੁਯੇવ ਨਚ੍ਚਨਟਸਮਜ੍ਜੋ ਹੋਤਿ।
Sakkassa pana erāvaṇo nāma hatthī diyaḍḍhayojanasatiko, sopi devaputtoyeva. Na hi devalokasmiṃ tiracchānagatā honti, tasmā so uyyānakīḷāya nikkhamanakāle attabhāvaṃ vijahitvā diyaḍḍhayojanasatiko erāvaṇo nāma hatthī hoti. So tettiṃsakumbhe māpeti āvaṭṭena gāvutaaḍḍhayojanappamāṇe, sabbesaṃ majjhe sakkassa atthāya sudassanaṃ nāma tiṃsayojanikaṃ kumbhaṃ māpeti. Tassa upari dvādasayojaniko ratanamaṇḍapo hoti. Tattha antarantarā sattaratanamayā yojanubbedhā dhajā uṭṭhahanti. Pariyante kiṅkiṇikajālā olambanti, yassa mandavāteritassa pañcaṅgikatūriyasaddasadiso dibbagītasaddo viya ravo niccharati. Maṇḍapamajjhe sakkassa yojaniko maṇipallaṅko paññatto hoti, tattha sakko nisīdati. Tettiṃsāya kumbhānaṃ ekekasmiṃ kumbhe satta satta dante māpeti, tesu ekeko paṇṇāsayojanāyāmo. Ekekasmiñcettha dante satta satta pokkharaṇiyo honti, ekekāya pokkharaṇiyā satta satta paduminīgacchā, ekekasmiṃ gacche satta satta pupphāni honti, ekekassa pupphassa satta satta pattāni, ekekasmiṃ patte satta satta devadhītaro naccanti. Evaṃ samantā paṇṇāsayojanaṭṭhāne hatthidantesuyeva naccanaṭasamajjo hoti.
ਨਨ੍ਦਾ ਨਾਮ ਪਨ ਪੋਕ੍ਖਰਣੀ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਾ। ‘‘ਪਞ੍ਚਸਤਯੋਜਨਿਕਾ’’ਤਿਪਿ વਦਨ੍ਤਿ।
Nandā nāma pana pokkharaṇī paññāsayojanā. ‘‘Pañcasatayojanikā’’tipi vadanti.
ਚਿਤ੍ਤਲਤਾવਨਂ ਪਨ ਸਟ੍ਠਿਯੋਜਨਿਕਂ। ‘‘ਪਞ੍ਚਯੋਜਨਸਤਿਕ’’ਨ੍ਤਿਪਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਤਂ ਪਨ ਦਿਬ੍ਬਰੁਕ੍ਖਸਹਸ੍ਸਪਟਿਮਣ੍ਡਿਤਂ, ਤਥਾ ਨਨ੍ਦਨવਨਂ ਫਾਰੁਸਕવਨਞ੍ਚ। ਸਕ੍ਕੋ ਪਨੇਤ੍ਥ ਅਚ੍ਛਰਾਸਙ੍ਘਪਰਿવੁਤੋ ਸਟ੍ਠਿਯੋਜਨਿਕਂ ਸੁવਣ੍ਣਮਹਾવੀਥਿਂ ਓਤਰਿਤ੍વਾ ਨਕ੍ਖਤ੍ਤਂ ਕੀਲ਼ਨ੍ਤੋ ਨਨ੍ਦਨવਨਾਦੀਸੁ વਿਚਰਤਿ।
Cittalatāvanaṃ pana saṭṭhiyojanikaṃ. ‘‘Pañcayojanasatika’’ntipi vadanti. Taṃ pana dibbarukkhasahassapaṭimaṇḍitaṃ, tathā nandanavanaṃ phārusakavanañca. Sakko panettha accharāsaṅghaparivuto saṭṭhiyojanikaṃ suvaṇṇamahāvīthiṃ otaritvā nakkhattaṃ kīḷanto nandanavanādīsu vicarati.
ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕੋ ਪਨ ਕੋવਿਲ਼ਾਰੋ ਸਮਨ੍ਤਾ ਤਿਯੋਜਨਸਤਪਰਿਮਣ੍ਡਲੋ ਪਞ੍ਚਦਸਯੋਜਨਪਰਿਣਾਹਕ੍ਖਨ੍ਧੋ ਯੋਜਨਸਤੁਬ੍ਬੇਧੋ। ਤਸ੍ਸ ਮੂਲੇ ਸਟ੍ਠਿਯੋਜਨਾਯਾਮਾ ਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨવਿਤ੍ਥਾਰਾ ਪਞ੍ਚਦਸਯੋਜਨੁਬ੍ਬੇਧਾ ਜਯਸੁਮਨਪੁਪ੍ਫਕવਣ੍ਣਾ ਪਣ੍ਡੁਕਮ੍ਬਲਸਿਲਾ, ਯਸ੍ਸਾ ਮੁਦੁਤਾਯ ਸਕ੍ਕਸ੍ਸ ਨਿਸੀਦਤੋ ਉਪਡ੍ਢਕਾਯੋ ਅਨੁਪવਿਸਤਿ, ਉਟ੍ਠਿਤਕਾਲੇ ਊਨਂ ਪਰਿਪੂਰਤਿ।
Pāricchattako pana koviḷāro samantā tiyojanasataparimaṇḍalo pañcadasayojanapariṇāhakkhandho yojanasatubbedho. Tassa mūle saṭṭhiyojanāyāmā paññāsayojanavitthārā pañcadasayojanubbedhā jayasumanapupphakavaṇṇā paṇḍukambalasilā, yassā mudutāya sakkassa nisīdato upaḍḍhakāyo anupavisati, uṭṭhitakāle ūnaṃ paripūrati.
ਸੁਧਮ੍ਮਾ ਨਾਮ ਦੇવਸਭਾ ਆਯਾਮਤੋ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਚ ਤਿਯੋਜਨਸਤਿਕਾ, ਪਰਿਕ੍ਖੇਪਤੋ ਨવਯੋਜਨਸਤਿਕਾ, ਉਬ੍ਬੇਧਤੋ ਪਞ੍ਚਯੋਜਨਸਤਿਕਾ, ਤਸ੍ਸਾ ਫਲਿਕਮਯਾ ਭੂਮਿ, ਥਮ੍ਭਤੁਲਾਸਙ੍ਘਾਟਾਦੀਸੁ વਾਲ਼ਰੂਪਾਦਿਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨਕਆਣਿਯੋ ਮਣਿਮਯਾ, ਸੁવਣ੍ਣਮਯਾ ਥਮ੍ਭਾ, ਰਜਤਮਯਾ ਥਮ੍ਭਘਟਕਾ ਚ ਸਙ੍ਘਾਟਞ੍ਚ, ਪવਾਲ਼ਮਯਾਨਿ વਾਲ਼ਰੂਪਾਨਿ, ਸਤ੍ਤਰਤਨਮਯਾ ਗੋਪਾਨਸਿਯੋ ਚ ਪਕ੍ਖਪਾਸਾ ਚ ਮੁਖવਟ੍ਟਿ ਚ, ਇਨ੍ਦਨੀਲਇਟ੍ਠਕਾਹਿ ਛਦਨਂ, ਸੋવਣ੍ਣਮਯਂ ਛਦਨવਿਧਂ, ਰਜਤਮਯਾ ਥੁਪਿਕਾ।
Sudhammā nāma devasabhā āyāmato ca vitthārato ca tiyojanasatikā, parikkhepato navayojanasatikā, ubbedhato pañcayojanasatikā, tassā phalikamayā bhūmi, thambhatulāsaṅghāṭādīsu vāḷarūpādisaṅghaṭṭanakaāṇiyo maṇimayā, suvaṇṇamayā thambhā, rajatamayā thambhaghaṭakā ca saṅghāṭañca, pavāḷamayāni vāḷarūpāni, sattaratanamayā gopānasiyo ca pakkhapāsā ca mukhavaṭṭi ca, indanīlaiṭṭhakāhi chadanaṃ, sovaṇṇamayaṃ chadanavidhaṃ, rajatamayā thupikā.
ਆਸਾવਤੀ ਨਾਮ ਏਕਾ ਲਤਾ ਅਤ੍ਥਿ, ‘‘ਸਾ ਪੁਪ੍ਫਿਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ ਦੇવਾ વਸ੍ਸਸਹਸ੍ਸਂ ਉਪਟ੍ਠਾਨਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕੇ ਪੁਪ੍ਫਮਾਨੇ ਏਕਂ વਸ੍ਸਂ ਉਪਟ੍ਠਾਨਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਤਸ੍ਸ ਪਣ੍ਡੁਪਲਾਸਾਦਿਭਾવਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਅਤ੍ਤਮਨਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਯਥਾਹ –
Āsāvatī nāma ekā latā atthi, ‘‘sā pupphissatī’’ti devā vassasahassaṃ upaṭṭhānaṃ gacchanti, pāricchattake pupphamāne ekaṃ vassaṃ upaṭṭhānaṃ gacchanti. Te tassa paṇḍupalāsādibhāvato paṭṭhāya attamanā honti. Yathāha –
‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਮਯੇ ਦੇવਾਨਂ ਤਾવਤਿਂਸਾਨਂ ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕੋ ਕੋવਿਲ਼ਾਰੋ ਪਣ੍ਡੁਪਲਾਸੋ ਹੋਤਿ, ਅਤ੍ਤਮਨਾ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਦੇવਾ ਤਾવਤਿਂਸਾ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਹੋਨ੍ਤਿ ‘ਪਣ੍ਡੁਪਲਾਸੋ ਦਾਨਿ ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕੋ ਕੋવਿਲ਼ਾਰੋ, ਨ ਚਿਰਸ੍ਸੇવ ਦਾਨਿ ਪਨ੍ਨਪਲਾਸੋ ਭવਿਸ੍ਸਤੀ’’’ਤਿਆਦਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੭.੬੯)।
‘‘Yasmiṃ, bhikkhave, samaye devānaṃ tāvatiṃsānaṃ pāricchattako koviḷāro paṇḍupalāso hoti, attamanā, bhikkhave, devā tāvatiṃsā tasmiṃ samaye honti ‘paṇḍupalāso dāni pāricchattako koviḷāro, na cirasseva dāni pannapalāso bhavissatī’’’tiādi (a. ni. 7.69).
ਸਬ੍ਬਪਾਲਿਫੁਲ੍ਲਸ੍ਸ ਪਨ ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕਸ੍ਸ ਕੋવਿਲ਼ਾਰਸ੍ਸ ਸਮਨ੍ਤਾ ਪਞ੍ਚ ਯੋਜਨਸਤਾਨਿ ਆਭਾ ਫਰਤਿ, ਅਨੁવਾਤਂ ਯੋਜਨਸਤਂ ਗਨ੍ਧੋ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਪੁਪ੍ਫਿਤੇ ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕੇ ਆਰੋਹਣਕਿਚ੍ਚਂ વਾ ਅਙ੍ਕੁਸਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਨਾਮਨਕਿਚ੍ਚਂ વਾ ਪੁਪ੍ਫਾਹਰਣਤ੍ਥਂ ਚਙ੍ਕੋਟਕਕਿਚ੍ਚਂ વਾ ਨਤ੍ਥਿ। ਕਨ੍ਤਨਕવਾਤੋ ਉਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਪੁਪ੍ਫਾਨਿ વਣ੍ਟਤੋ ਕਨ੍ਤਤਿ, ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨਕવਾਤੋ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਤਿ, ਪવੇਸਨਕવਾਤੋ ਸੁਧਮ੍ਮਦੇવਸਭਂ ਪવੇਸੇਤਿ, ਸਮ੍ਮਜ੍ਜਨਕવਾਤੋ ਪੁਰਾਣਪੁਪ੍ਫਾਨਿ ਨੀਹਰਤਿ, ਸਨ੍ਥਰਣਕવਾਤੋ ਪਤ੍ਤਕਣ੍ਣਿਕਕੇਸਰਾਨਿ ਰਚੇਨ੍ਤੋ ਸਨ੍ਥਰਤਿ, ਮਜ੍ਝਟ੍ਠਾਨੇ ਧਮ੍ਮਾਸਨਂ ਹੋਤਿ ਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣੋ ਰਤਨਪਲ੍ਲਙ੍ਕੋ, ਤਸ੍ਸ ਉਪਰਿ ਧਾਰਿਯਮਾਨਂ ਤਿਯੋਜਨਿਕਂ ਸੇਤਚ੍ਛਤ੍ਤਂ, ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਸਕ੍ਕਸ੍ਸ ਦੇવਰਞ੍ਞੋ ਆਸਨਂ ਅਤ੍ਥਰੀਯਤਿ, ਤਤੋ ਬਾਤ੍ਤਿਂਸਾਯ ਦੇવਪੁਤ੍ਤਾਨਂ, ਤਤੋ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਮਹੇਸਕ੍ਖਦੇવਤਾਨਂ। ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਦੇવਤਾਨਂ ਪਨ ਪੁਪ੍ਫਕਣ੍ਣਿਕਾવ ਆਸਨਂ ਹੋਤਿ। ਦੇવਾ ਦੇવਸਭਂ ਪવਿਸਿਤ੍વਾ ਨਿਸੀਦਨ੍ਤਿ। ਤਤੋ ਪੁਪ੍ਫੇਹਿ ਰੇਣੁવਟ੍ਟਿ ਉਗ੍ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਉਪਰਿ ਕਣ੍ਣਿਕਂ ਆਹਚ੍ਚ ਨਿਪਤਮਾਨਾ ਦੇવਤਾਨਂ ਤਿਗਾવੁਤਪ੍ਪਮਾਣਂ ਅਤ੍ਤਭਾવਂ ਲਾਖਾਪਰਿਕਮ੍ਮਸਜ੍ਜਿਤਂ વਿਯ ਕਰੋਤਿ, ਤੇਸਂ ਸਾ ਕੀਲ਼ਾ ਚਤੂਹਿ ਮਾਸੇਹਿ ਪਰਿਯੋਸਾਨਂ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਇਤਿ ਇਮਾਹਿ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤੀਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਂ ਤਾવਤਿਂਸਭવਨਂ ਭਗવਾ ਸਬ੍ਬਥਾ ਅવੇਦੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Sabbapāliphullassa pana pāricchattakassa koviḷārassa samantā pañca yojanasatāni ābhā pharati, anuvātaṃ yojanasataṃ gandho gacchati. Pupphite pāricchattake ārohaṇakiccaṃ vā aṅkusaṃ gahetvā nāmanakiccaṃ vā pupphāharaṇatthaṃ caṅkoṭakakiccaṃ vā natthi. Kantanakavāto uṭṭhahitvā pupphāni vaṇṭato kantati, sampaṭicchanakavāto sampaṭicchati, pavesanakavāto sudhammadevasabhaṃ paveseti, sammajjanakavāto purāṇapupphāni nīharati, santharaṇakavāto pattakaṇṇikakesarāni racento santharati, majjhaṭṭhāne dhammāsanaṃ hoti yojanappamāṇo ratanapallaṅko, tassa upari dhāriyamānaṃ tiyojanikaṃ setacchattaṃ, tadanantaraṃ sakkassa devarañño āsanaṃ attharīyati, tato bāttiṃsāya devaputtānaṃ, tato aññesaṃ mahesakkhadevatānaṃ. Aññesaṃ devatānaṃ pana pupphakaṇṇikāva āsanaṃ hoti. Devā devasabhaṃ pavisitvā nisīdanti. Tato pupphehi reṇuvaṭṭi uggantvā upari kaṇṇikaṃ āhacca nipatamānā devatānaṃ tigāvutappamāṇaṃ attabhāvaṃ lākhāparikammasajjitaṃ viya karoti, tesaṃ sā kīḷā catūhi māsehi pariyosānaṃ gacchati. Iti imāhi sampattīhi samannāgataṃ tāvatiṃsabhavanaṃ bhagavā sabbathā avedīti veditabbaṃ.
ਤਥਾ ਅਸੁਰਭવਨਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਦੇવਾ વਿਯ ਨ ਸੁਰਨ੍ਤਿ ਨ ਈਸਰਨ੍ਤਿ ਨ વਿਰੋਚਨ੍ਤੀਤਿ ਅਸੁਰਾ। ਸੁਰਾ ਨਾਮ ਦੇવਾ, ਤੇਸਂ ਪਟਿਪਕ੍ਖਾਤਿ વਾ ਅਸੁਰਾ। ਸਕ੍ਕੋ ਕਿਰ ਮਚਲਗਾਮਕੇ ਮਘੋ ਨਾਮ ਮਾਣવੋ ਹੁਤ੍વਾ ਤੇਤ੍ਤਿਂਸ ਪੁਰਿਸੇ ਗਹੇਤ੍વਾ ਕਲ੍ਯਾਣਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋ ਸਤ੍ਤ વਤ੍ਤਪਦਾਨਿ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥ ਕਾਲਕਤੋ ਦੇવਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਪਰਿਸਾਯ। ਤਤੋ ਪੁਬ੍ਬਦੇવਾ ‘‘ਆਗਨ੍ਤੁਕਦੇવਪੁਤ੍ਤਾ ਆਗਤਾ, ਸਕ੍ਕਾਰਂ ਨੇਸਂ ਕਰੋਮਾ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ਦਿਬ੍ਬਪਦੁਮਾਨਿ ਉਪਨਾਮੇਸੁਂ, ਉਪਡ੍ਢਰਜ੍ਜੇਨ ਚ ਨਿਮਨ੍ਤੇਸੁਂ। ਸਕ੍ਕੋ ਉਪਡ੍ਢਰਜ੍ਜੇਨ ਅਸਨ੍ਤੁਟ੍ਠੋ ਅਹੋਸਿ, ਅਥ ਨੇવਾਸਿਕਾ ‘‘ਆਗਨ੍ਤੁਕਦੇવਪੁਤ੍ਤਾਨਂ ਸਕ੍ਕਾਰਂ ਕਰੋਮਾ’’ਤਿ ਗਨ੍ਧਪਾਨਂ ਸਜ੍ਜਯਿਂਸੁ। ਸਕ੍ਕੋ ਸਕਪਰਿਸਾਯ ਸਞ੍ਞਂ ਅਦਾਸਿ ‘‘ਮਾਰਿਸਾ ਮਾ ਗਨ੍ਧਪਾਨਂ ਪਿવਿਤ੍ਥ, ਪਿવਮਾਨਾਕਾਰਮਤ੍ਤਮੇવ ਦਸ੍ਸੇਥਾ’’ਤਿ। ਤੇ ਤਥਾ ਅਕਂਸੁ। ਨੇવਾਸਿਕਦੇવਤਾ ਸੁવਣ੍ਣਸਰਕੇਹਿ ਉਪਨੀਤਂ ਗਨ੍ਧਪਾਨਂ ਯਾવਦਤ੍ਥਂ ਪਿવਿਤ੍વਾ ਮਤ੍ਤਾ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਸੁવਣ੍ਣਪਥવਿਯਂ ਪਤਿਤ੍વਾ ਸਯਿਂਸੁ। ਸਕ੍ਕੋ ‘‘ਗਣ੍ਹਥ ਧੁਤ੍ਤੇ, ਹਰਥ ਧੁਤ੍ਤੇ’’ਤਿ ਤੇ ਪਾਦੇਸੁ ਗਾਹਾਪੇਤ੍વਾ ਸਿਨੇਰੁਪਾਦੇ ਖਿਪਾਪੇਸਿ। ਸਕ੍ਕਸ੍ਸ ਪੁਞ੍ਞਤੇਜੇਨ ਤਦਨੁવਤ੍ਤਕਾਪਿ ਸਬ੍ਬੇ ਤਤ੍ਥੇવ ਪਤਿਂਸੁ। ਅਥ ਨੇਸਂ ਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਹੇਟ੍ਠਿਮਤਲੇ ਦਸਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਂ ਅਸੁਰਭવਨਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਭੂਤਾਯ ਚਿਤ੍ਰਪਾਟਲਿਯਾ ਉਪਸੋਭਿਤਂ। ਸਕ੍ਕੋ ਤੇਸਂ ਨਿવਤ੍ਤਿਤ੍વਾ ਅਨਾਗਮਨਤ੍ਥਾਯ ਆਰਕ੍ਖਂ ਠਪੇਸਿ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ –
Tathā asurabhavananti ettha devā viya na suranti na īsaranti na virocantīti asurā. Surā nāma devā, tesaṃ paṭipakkhāti vā asurā. Sakko kira macalagāmake magho nāma māṇavo hutvā tettiṃsa purise gahetvā kalyāṇakammaṃ karonto satta vattapadāni pūretvā tattha kālakato devaloke nibbatti saddhiṃ parisāya. Tato pubbadevā ‘‘āgantukadevaputtā āgatā, sakkāraṃ nesaṃ karomā’’ti vatvā dibbapadumāni upanāmesuṃ, upaḍḍharajjena ca nimantesuṃ. Sakko upaḍḍharajjena asantuṭṭho ahosi, atha nevāsikā ‘‘āgantukadevaputtānaṃ sakkāraṃ karomā’’ti gandhapānaṃ sajjayiṃsu. Sakko sakaparisāya saññaṃ adāsi ‘‘mārisā mā gandhapānaṃ pivittha, pivamānākāramattameva dassethā’’ti. Te tathā akaṃsu. Nevāsikadevatā suvaṇṇasarakehi upanītaṃ gandhapānaṃ yāvadatthaṃ pivitvā mattā tattha tattha suvaṇṇapathaviyaṃ patitvā sayiṃsu. Sakko ‘‘gaṇhatha dhutte, haratha dhutte’’ti te pādesu gāhāpetvā sinerupāde khipāpesi. Sakkassa puññatejena tadanuvattakāpi sabbe tattheva patiṃsu. Atha nesaṃ kammapaccayautusamuṭṭhānaṃ sinerussa heṭṭhimatale dasayojanasahassaṃ asurabhavanaṃ nibbatti pāricchattakapaṭicchannabhūtāya citrapāṭaliyā upasobhitaṃ. Sakko tesaṃ nivattitvā anāgamanatthāya ārakkhaṃ ṭhapesi. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘ਅਨ੍ਤਰਾ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਅਯੁਜ੍ਝਪੁਰਾਨਂ, ਪਞ੍ਚવਿਧਾ ਠਪਿਤਾ ਅਭਿਰਕ੍ਖਾ।
‘‘Antarā dvinnaṃ ayujjhapurānaṃ, pañcavidhā ṭhapitā abhirakkhā;
ਉਰਗਕਰੋਟਿਪਯਸ੍ਸ ਚ ਹਾਰੀ, ਮਦਨਯੁਤਾ ਚਤੁਰੋ ਚ ਮਹਤ੍ਥਾ’’ਤਿ॥ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੨੪੭; ਜਾ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੩੧)।
Uragakaroṭipayassa ca hārī, madanayutā caturo ca mahatthā’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.247; jā. aṭṭha. 1.1.31);
ਤਤ੍ਥ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਅਯੁਜ੍ਝਪੁਰਾਨਨ੍ਤਿ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਦੇવਾਸੁਰਨਗਰਾਨਂ ਅਨ੍ਤਰਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਦ੍વੇ ਕਿਰ ਨਗਰਾਨਿ ਯੁਦ੍ਧੇਨ ਗਹੇਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਤਾਯ ਅਯੁਜ੍ਝਪੁਰਾਨਿ ਨਾਮ ਜਾਤਾਨਿ। ਯਦਾ ਹਿ ਅਸੁਰਾ ਬਲવਨ੍ਤੋ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਥ ਦੇવੇਹਿ ਪਲਾਯਿਤ੍વਾ ਦੇવਨਗਰਂ ਪવਿਸਿਤ੍વਾ ਦ੍વਾਰੇ ਪਿਹਿਤੇ ਅਸੁਰਾਨਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਮ੍ਪਿ ਕਿਞ੍ਚਿ ਕਾਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕੋਤਿ। ਯਦਾ ਦੇવਾ ਬਲવਨ੍ਤੋ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਥ ਅਸੁਰੇਹਿ ਪਲਾਯਿਤ੍વਾ ਅਸੁਰਨਗਰਂ ਪવਿਸਿਤ੍વਾ ਦ੍વਾਰੇ ਪਿਹਿਤੇ ਸਕ੍ਕਾਨਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਮ੍ਪਿ ਕਿਞ੍ਚਿ ਕਾਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕੋਤਿ। ਇਤਿ ਇਮਾਨਿ ਦ੍વੇ ਨਗਰਾਨਿ ਅਯੁਜ੍ਝਪੁਰਾਨਿ ਨਾਮ। ਤੇਸਂ ਅਨ੍ਤਰਾ ਏਤੇਸੁ ਉਰਗਾਦੀਸੁ ਪਞ੍ਚਸੁ ਠਾਨੇਸੁ ਸਕ੍ਕੇਨ ਆਰਕ੍ਖਾ ਠਪਿਤਾ। ਤਤ੍ਥ ਉਰਗਸਦ੍ਦੇਨ ਨਾਗਾ ਗਹਿਤਾ। ਤੇ ਉਦਕੇ ਮਹਬ੍ਬਲਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਪਠਮਾਲਿਨ੍ਦੇ ਏਤੇਸਂ ਆਰਕ੍ਖਾ। ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਕਿਰ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਬਹਲਤੋ ਪੁਥੁਲਤੋ ਚ ਪਞ੍ਚਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਪਰਿਮਾਣਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਪਰਿਭਣ੍ਡਾਨਿ ਤਾવਤਿਂਸਭવਨਸ੍ਸ ਆਰਕ੍ਖਾਯ ਨਾਗੇਹਿ ਗਰੁਲ਼ੇਹਿ ਕੁਮ੍ਭਣ੍ਡੇਹਿ ਯਕ੍ਖੇਹਿ ਚ ਅਧਿਟ੍ਠਿਤਾਨਿ। ਤੇਹਿ ਕਿਰ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਉਪਡ੍ਢਂ ਪਰਿਯਾਦਿਨ੍ਨਂ, ਏਤਾਨਿਯੇવ ਚ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਆਲਿਨ੍ਦਾਨਿ ਮੇਖਲਾਨਿ ਚ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਕਰੋਟਿਸਦ੍ਦੇਨ ਸੁਪਣ੍ਣਾ ਗਹਿਤਾ। ਤੇਸਂ ਕਿਰ ਕਰੋਟਿ ਨਾਮ ਪਾਨਭੋਜਨਂ, ਤੇਨ ਨਾਮਂ ਲਭਿਂਸੁ, ਦੁਤਿਯਾਲਿਨ੍ਦੇ ਤੇਸਂ ਆਰਕ੍ਖਾ। ਪਯਸ੍ਸਹਾਰੀਸਦ੍ਦੇਨ ਕੁਮ੍ਭਣ੍ਡਾ ਗਹਿਤਾ। ਦਾਨવਰਕ੍ਖਸਾ ਕਿਰ ਤੇ, ਤਤਿਯਾਲਿਨ੍ਦੇ ਤੇਸਂ ਆਰਕ੍ਖਾ। ਮਦਨਯੁਤਸਦ੍ਦੇਨ ਯਕ੍ਖਾ ਗਹਿਤਾ। વਿਸਮਚਾਰਿਨੋ ਕਿਰ ਤੇ ਯੁਦ੍ਧਸੋਣ੍ਡਾ, ਚਤੁਤ੍ਥਾਲਿਨ੍ਦੇ ਤੇਸਂ ਆਰਕ੍ਖਾ। ਚਤੁਰੋ ਚ ਮਹਤ੍ਥਾਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਮਹਾਰਾਜਾਨੋ વੁਤ੍ਤਾ। ਤੇ ਹਿ ਸਿਨੇਰੁਸ੍ਸ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਪਸ੍ਸੇ ਯੁਗਨ੍ਧਰਾਦੀਸੁ ਪਞ੍ਚਸਤਪਰਿਤ੍ਤਦੀਪਪਰਿવਾਰੇ ਮਹਾਦੀਪੇ ਚ ਸਾਸਿਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਮਹਤੋ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ વਸੇਨ ‘‘ਮਹਤ੍ਥਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, ਪਞ੍ਚਮਾਲਿਨ੍ਦੇ ਤੇਸਂ ਆਰਕ੍ਖਾ।
Tattha dvinnaṃ ayujjhapurānanti dvinnaṃ devāsuranagarānaṃ antarāti attho. Dve kira nagarāni yuddhena gahetuṃ asakkuṇeyyatāya ayujjhapurāni nāma jātāni. Yadā hi asurā balavanto honti, atha devehi palāyitvā devanagaraṃ pavisitvā dvāre pihite asurānaṃ satasahassampi kiñci kātuṃ na sakkoti. Yadā devā balavanto honti, atha asurehi palāyitvā asuranagaraṃ pavisitvā dvāre pihite sakkānaṃ satasahassampi kiñci kātuṃ na sakkoti. Iti imāni dve nagarāni ayujjhapurāni nāma. Tesaṃ antarā etesu uragādīsu pañcasu ṭhānesu sakkena ārakkhā ṭhapitā. Tattha uragasaddena nāgā gahitā. Te udake mahabbalā honti, tasmā sinerussa paṭhamālinde etesaṃ ārakkhā. Sinerussa kira samantato bahalato puthulato ca pañcayojanasahassaparimāṇāni cattāri paribhaṇḍāni tāvatiṃsabhavanassa ārakkhāya nāgehi garuḷehi kumbhaṇḍehi yakkhehi ca adhiṭṭhitāni. Tehi kira sinerussa upaḍḍhaṃ pariyādinnaṃ, etāniyeva ca sinerussa ālindāni mekhalāni ca vuccanti. Karoṭisaddena supaṇṇā gahitā. Tesaṃ kira karoṭi nāma pānabhojanaṃ, tena nāmaṃ labhiṃsu, dutiyālinde tesaṃ ārakkhā. Payassahārīsaddena kumbhaṇḍā gahitā. Dānavarakkhasā kira te, tatiyālinde tesaṃ ārakkhā. Madanayutasaddena yakkhā gahitā. Visamacārino kira te yuddhasoṇḍā, catutthālinde tesaṃ ārakkhā. Caturo ca mahatthāti cattāro mahārājāno vuttā. Te hi sinerussa tasmiṃ tasmiṃ passe yugandharādīsu pañcasataparittadīpaparivāre mahādīpe ca sāsitabbassa mahato atthassa vasena ‘‘mahatthā’’ti vuccanti, pañcamālinde tesaṃ ārakkhā.
ਤੇ ਪਨ ਅਸੁਰਾ ਆਯੁવਣ੍ਣਯਸਇਸ੍ਸਰਿਯਸਮ੍ਪਤ੍ਤੀਹਿ ਤਾવਤਿਂਸਸਦਿਸਾવ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਨ੍ਤਰਾ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਅਜਾਨਿਤ੍વਾ ਪਾਟਲਿਯਾ ਪੁਪ੍ਫਿਤਾਯ ‘‘ਨਯਿਦਂ ਦੇવਨਗਰਂ, ਤਤ੍ਥ ਪਾਰਿਚ੍ਛਤ੍ਤਕੋ ਪੁਪ੍ਫਤਿ, ਇਧ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਪਾਟਲੀ, ਜਰਸਕ੍ਕੇਨ ਮਯਂ ਸੁਰਂ ਪਾਯੇਤ੍વਾ વਞ੍ਚਿਤਾ, ਦੇવਨਗਰਞ੍ਚ ਨੋ ਗਹਿਤਂ, ਗਚ੍ਛਾਮ ਤੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਯੁਜ੍ਝਿਸ੍ਸਾਮਾ’’ਤਿ ਹਤ੍ਥਿਅਸ੍ਸਰਥੇ ਆਰੁਯ੍ਹ ਸੁવਣ੍ਣਰਜਤਮਣਿਫਲਕਾਨਿ ਗਹੇਤ੍વਾ ਯੁਦ੍ਧਸਜ੍ਜਾ ਹੁਤ੍વਾ ਅਸੁਰਭੇਰਿਯੋ વਾਦੇਨ੍ਤਾ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੇ ਉਦਕਂ ਦ੍વਿਧਾ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਉਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਦੇવੇ વੁਟ੍ਠੇ વਮ੍ਮਿਕਮਕ੍ਖਿਕਾ વਮ੍ਮਿਕਂ વਿਯ ਸਿਨੇਰੁਂ ਅਭਿਰੁਹਿਤੁਂ ਆਰਭਨ੍ਤਿ। ਅਥ ਨੇਸਂ ਪਠਮਂ ਨਾਗੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਯੁਦ੍ਧਂ ਹੋਤਿ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਖੋ ਪਨ ਯੁਦ੍ਧੇ ਨ ਕਸ੍ਸਚਿ ਛવਿ વਾ ਚਮ੍ਮਂ વਾ ਛਿਜ੍ਜਤਿ, ਨ ਲੋਹਿਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਕੇવਲਂ ਕੁਮਾਰਕਾਨਂ ਦਾਰੁਮੇਣ੍ਡਕਯੁਦ੍ਧਂ વਿਯ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਸਨ੍ਤਾਸਨਮਤ੍ਤਮੇવ ਹੋਤਿ। ਕੋਟਿਸਤਾਪਿ ਕੋਟਿਸਹਸ੍ਸਾਪਿ ਨਾਗਾ ਤੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਯੁਜ੍ਝਿਤ੍વਾ ਅਸੁਰਪੁਰਂਯੇવ ਪવੇਸੇਤ੍વਾ ਨਿવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਸਚੇ ਪਨ ਅਸੁਰਾ ਬਲવਨ੍ਤੋ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਥ ਨਾਗਾ ਓਸਕ੍ਕਿਤ੍વਾ ਦੁਤਿਯੇ ਆਲਿਨ੍ਦੇ ਸੁਪਣ੍ਣੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਏਕਤੋ ਹੁਤ੍વਾ ਯੁਜ੍ਝਨ੍ਤਿ। ਏਸ ਨਯੋ ਸੁਪਣ੍ਣਾਦੀਸੁਪਿ। ਯਦਾ ਪਨ ਤਾਨਿ ਪਞ੍ਚਪਿ ਠਾਨਾਨਿ ਅਸੁਰਾ ਮਦ੍ਦਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਏਕਤੋ ਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡਿਤਾਨਿਪਿ ਤਾਨਿ ਪਞ੍ਚ ਬਲਾਨਿ ਓਸਕ੍ਕਨ੍ਤਿ । ਅਥ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਮਹਾਰਾਜਾਨੋ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਸਕ੍ਕਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਿਂ ਆਰੋਚੇਨ੍ਤਿ। ਸਕ੍ਕੋ ਤੇਸਂ વਚਨਂ ਸੁਤ੍વਾ ਦਿਯਡ੍ਢਯੋਜਨਸਤਿਕਂ વੇਜਯਨ੍ਤਰਥਂ ਆਰੁਯ੍ਹ ਸਯਂ વਾ ਨਿਕ੍ਖਮਤਿ, ਏਕਂ વਾ ਪੁਤ੍ਤਂ ਪੇਸੇਤਿ। ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਦਿવਸੇ ਏવਂ ਨਿਕ੍ਖਮਿਤ੍વਾ ਅਸੁਰੇ ਯੁਦ੍ਧੇਨ ਅਬ੍ਭੁਗ੍ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਸਮੁਦ੍ਦੇ ਪਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਚਤੂਸੁ ਦ੍વਾਰੇਸੁ ਅਤ੍ਤਨਾ ਸਦਿਸਾ ਪਟਿਮਾ ਮਾਪੇਤ੍વਾ ਠਪੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਸੁਰਾ ਨਾਗਾਦਯੋ ਜਿਨਿਤ੍વਾ ਆਗਤਾਪਿ ਇਨ੍ਦਪਟਿਮਾ ਦਿਸ੍વਾ ‘‘ਸਕ੍ਕੋ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤੋ’’ਤਿ ਪਲਾਯਨ੍ਤਿ। ਇਤਿ ਸੁਰਾਨਂ ਪਟਿਪਕ੍ਖਾਤਿ ਅਸੁਰਾ, વੇਪਚਿਤ੍ਤਿਪਹਾਰਾਦਾਦਯੋ, ਤੇਸਂ ਭવਨਂ ਅਸੁਰਭવਨਂ। ਤਂ ਪਨ ਆਯਾਮਤੋ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਚ ਦਸਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਤਥਾ ਅਸੁਰਭવਨ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Te pana asurā āyuvaṇṇayasaissariyasampattīhi tāvatiṃsasadisāva. Tasmā antarā attānaṃ ajānitvā pāṭaliyā pupphitāya ‘‘nayidaṃ devanagaraṃ, tattha pāricchattako pupphati, idha pana cittapāṭalī, jarasakkena mayaṃ suraṃ pāyetvā vañcitā, devanagarañca no gahitaṃ, gacchāma tena saddhiṃ yujjhissāmā’’ti hatthiassarathe āruyha suvaṇṇarajatamaṇiphalakāni gahetvā yuddhasajjā hutvā asurabheriyo vādentā mahāsamudde udakaṃ dvidhā bhinditvā uṭṭhahanti. Te deve vuṭṭhe vammikamakkhikā vammikaṃ viya sineruṃ abhiruhituṃ ārabhanti. Atha nesaṃ paṭhamaṃ nāgehi saddhiṃ yuddhaṃ hoti. Tasmiṃ kho pana yuddhe na kassaci chavi vā cammaṃ vā chijjati, na lohitaṃ uppajjati, kevalaṃ kumārakānaṃ dārumeṇḍakayuddhaṃ viya aññamaññaṃ santāsanamattameva hoti. Koṭisatāpi koṭisahassāpi nāgā tehi saddhiṃ yujjhitvā asurapuraṃyeva pavesetvā nivattanti. Sace pana asurā balavanto honti, atha nāgā osakkitvā dutiye ālinde supaṇṇehi saddhiṃ ekato hutvā yujjhanti. Esa nayo supaṇṇādīsupi. Yadā pana tāni pañcapi ṭhānāni asurā maddanti, tadā ekato sampiṇḍitānipi tāni pañca balāni osakkanti . Atha cattāro mahārājāno gantvā sakkassa pavattiṃ ārocenti. Sakko tesaṃ vacanaṃ sutvā diyaḍḍhayojanasatikaṃ vejayantarathaṃ āruyha sayaṃ vā nikkhamati, ekaṃ vā puttaṃ peseti. Ekasmiṃ pana divase evaṃ nikkhamitvā asure yuddhena abbhuggantvā samudde pakkhipitvā catūsu dvāresu attanā sadisā paṭimā māpetvā ṭhapeti, tasmā asurā nāgādayo jinitvā āgatāpi indapaṭimā disvā ‘‘sakko nikkhanto’’ti palāyanti. Iti surānaṃ paṭipakkhāti asurā, vepacittipahārādādayo, tesaṃ bhavanaṃ asurabhavanaṃ. Taṃ pana āyāmato ca vitthārato ca dasasahassayojananti dassetuṃ ‘‘tathā asurabhavana’’nti vuttaṃ.
ਅવੀਚਿਮਹਾਨਿਰਯੋ ਜਮ੍ਬੁਦੀਪੋ ਚਾਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਤਥਾ-ਸਦ੍ਦੋ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ, ਅવੀਚਿਮਹਾਨਿਰਯੋ ਜਮ੍ਬੁਦੀਪੋ ਚ ਤਥਾ ਦਸਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਮੇવਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਅવੀਚਿਮਹਾਨਿਰਯਸ੍ਸ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰਂ ਆਯਾਮੇਨ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰੇਨ ਚ ਯੋਜਨਸਤਂ ਹੋਤਿ, ਲੋਹਪਥવੀ ਲੋਹਛਦਨਂ ਏਕੇਕਾ ਚ ਭਿਤ੍ਤਿ ਨવਨવਯੋਜਨਿਕਾ ਹੋਤਿ। ਪੁਰਤ੍ਥਿਮਾਯ ਭਿਤ੍ਤਿਯਾ ਅਚ੍ਚਿ ਉਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਪਚ੍ਛਿਮਂ ਭਿਤ੍ਤਿਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਤਂ વਿਨਿવਿਜ੍ਝਿਤ੍વਾ ਪਰਤੋ ਯੋਜਨਸਤਂ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਸੇਸਦਿਸਾਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਇਤਿ ਜਾਲਪਰਿਯਨ੍ਤવਸੇਨ ਆਯਾਮવਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਅਟ੍ਠਾਰਸਯੋਜਨਾਧਿਕਾਨਿ ਤੀਣਿ ਯੋਜਨਸਤਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਪਰਿਕ੍ਖੇਪੇਨ ਨવ ਯੋਜਨਸਤਾਨਿ ਚਤੁਪਣ੍ਣਾਸਞ੍ਚ ਯੋਜਨਾਨਿ। ਸਮਨ੍ਤਾ ਪਨ ਉਸ੍ਸਦੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਦਸਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਂ ਹੋਤਿ। ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਸ ਨਰਕੋ ‘‘ਅવੀਚੀ’’ਤਿ ਸਙ੍ਖ੍ਯਂ ਗਤੋਤਿ? વੀਚਿ ਨਾਮ ਅਨ੍ਤਰਂ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਤਤ੍ਥ ਚ ਅਗ੍ਗਿਜਾਲਾਨਂ વਾ ਸਤ੍ਤਾਨਂ વਾ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ વਾ ਅਨ੍ਤਰਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ‘‘ਅવੀਚੀ’’ਤਿ ਸਙ੍ਖ੍ਯਂ ਗਤੋ। ਤਸ੍ਸ ਹਿ ਪੁਰਤ੍ਥਿਮਭਿਤ੍ਤਿਤੋ ਜਾਲਾ ਉਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਸਂਸਿਬ੍ਬਮਾਨਯੋਜਨਸਤਂ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਭਿਤ੍ਤਿਂ વਿਨਿવਿਜ੍ਝਿਤ੍વਾ ਪਰਤੋ ਯੋਜਨਸਤਂ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਸੇਸਦਿਸਾਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਏવਂ ਜਾਲਾਨਂ ਨਿਰਨ੍ਤਰਤਾਯ ਅવੀਚਿ। ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰੇ ਪਨਸ੍ਸ ਯੋਜਨਸਤਿਕੇ ਠਾਨੇ ਨਾਲ਼ਿਯਂ ਕੋਟ੍ਟੇਤ੍વਾ ਪੂਰਿਤਤਿਪੁਪਿਟ੍ਠਂ વਿਯ ਸਤ੍ਤਾ ਨਿਰਨ੍ਤਰਾ, ‘‘ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਠਾਨੇ ਸਤ੍ਤੋ ਅਤ੍ਥਿ, ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਠਾਨੇ ਨਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ, ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾਨਂ ਠਿਤਾਨਂ ਨਿਸਿਨ੍ਨਾਨਂ ਨਿਪਨ੍ਨਾਨਞ੍ਚ ਪਚ੍ਚਮਾਨਾਨਂ ਅਨ੍ਤੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾ ਠਿਤੇ વਾ ਨਿਸਿਨ੍ਨੇ વਾ ਨਿਪਨ੍ਨੇ વਾ ਨ ਬਾਧੇਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਨਿਰਨ੍ਤਰਤਾਯ ਅવੀਚਿ। ਕਾਯਦ੍વਾਰੇ ਪਨ ਛ ਉਪੇਕ੍ਖਾਸਹਗਤਾਨਿ ਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਏਕਂ ਦੁਕ੍ਖਸਹਗਤਂ। ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇਪਿ ਯਥਾ ਜਿવ੍ਹਾਗ੍ਗੇ ਛ ਮਧੁਬਿਨ੍ਦੂਨਿ ਠਪੇਤ੍વਾ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਤਮ੍ਬਲੋਹਬਿਨ੍ਦੁਮ੍ਹਿ ਠਪਿਤੇ ਅਨੁਦਹਨਬਲવਤਾਯ ਤਦੇવ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਇਤਰਾਨਿ ਅਬ੍ਬੋਹਾਰਿਕਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਏવਂ ਅਨੁਦਹਨਬਲવਤਾਯ ਦੁਕ੍ਖਮੇવੇਤ੍ਥ ਨਿਰਨ੍ਤਰਂ, ਇਤਰਾਨਿ ਅਬ੍ਬੋਹਾਰਿਕਾਨੀਤਿ ਏવਂ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਨਿਰਨ੍ਤਰਤਾਯ ਅવੀਚੀਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ‘‘ਅਯਞ੍ਚ ਅવੀਚਿਮਹਾਨਿਰਯੋ ਜਮ੍ਬੁਦੀਪਸ੍ਸ ਹੇਟ੍ਠਾ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ।
Avīcimahānirayo jambudīpo cāti etthāpi tathā-saddo yojetabbo, avīcimahānirayo jambudīpo ca tathā dasasahassayojanamevāti attho. Ettha ca avīcimahānirayassa abbhantaraṃ āyāmena ca vitthārena ca yojanasataṃ hoti, lohapathavī lohachadanaṃ ekekā ca bhitti navanavayojanikā hoti. Puratthimāya bhittiyā acci uṭṭhahitvā pacchimaṃ bhittiṃ gahetvā taṃ vinivijjhitvā parato yojanasataṃ gacchati. Sesadisāsupi eseva nayo. Iti jālapariyantavasena āyāmavitthārato aṭṭhārasayojanādhikāni tīṇi yojanasatāni honti, parikkhepena nava yojanasatāni catupaṇṇāsañca yojanāni. Samantā pana ussadehi saddhiṃ dasayojanasahassaṃ hoti. Kasmā panesa narako ‘‘avīcī’’ti saṅkhyaṃ gatoti? Vīci nāma antaraṃ vuccati, tattha ca aggijālānaṃ vā sattānaṃ vā dukkhassa vā antaraṃ natthi, tasmā so ‘‘avīcī’’ti saṅkhyaṃ gato. Tassa hi puratthimabhittito jālā uṭṭhahitvā saṃsibbamānayojanasataṃ gantvā bhittiṃ vinivijjhitvā parato yojanasataṃ gacchati. Sesadisāsupi eseva nayo. Evaṃ jālānaṃ nirantaratāya avīci. Abbhantare panassa yojanasatike ṭhāne nāḷiyaṃ koṭṭetvā pūritatipupiṭṭhaṃ viya sattā nirantarā, ‘‘imasmiṃ ṭhāne satto atthi, imasmiṃ ṭhāne natthī’’ti na vattabbaṃ, gacchantānaṃ ṭhitānaṃ nisinnānaṃ nipannānañca paccamānānaṃ anto natthi, gacchantā ṭhite vā nisinne vā nipanne vā na bādhenti. Evaṃ sattānaṃ nirantaratāya avīci. Kāyadvāre pana cha upekkhāsahagatāni cittāni uppajjanti, ekaṃ dukkhasahagataṃ. Evaṃ santepi yathā jivhāgge cha madhubindūni ṭhapetvā ekasmiṃ tambalohabindumhi ṭhapite anudahanabalavatāya tadeva paññāyati, itarāni abbohārikāni honti, evaṃ anudahanabalavatāya dukkhamevettha nirantaraṃ, itarāni abbohārikānīti evaṃ dukkhassa nirantaratāya avīcīti vuccati. ‘‘Ayañca avīcimahānirayo jambudīpassa heṭṭhā patiṭṭhito’’ti vadanti.
ਜਮ੍ਬੁਦੀਪੋ ਪਨ ਆਯਾਮਤੋ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਚ ਦਸਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਪਰਿਮਾਣੋ। ਤਤ੍ਥ ਚ ਚਤੁਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣੋ ਪਦੇਸੋ ਤਦੁਪਭੋਗੀਸਤ੍ਤਾਨਂ ਪੁਞ੍ਞਕ੍ਖਯਾ ਉਦਕੇਨ ਅਜ੍ਝੋਤ੍ਥਟੋ ‘‘ਸਮੁਦ੍ਦੋ’’ਤਿ ਸਙ੍ਖ੍ਯਂ ਗਤੋ। ਤਿਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣੇ ਮਨੁਸ੍ਸਾ વਸਨ੍ਤਿ, ਤਿਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣੇ ਹਿਮવਾ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Jambudīpo pana āyāmato ca vitthārato ca dasasahassayojanaparimāṇo. Tattha ca catusahassayojanappamāṇo padeso tadupabhogīsattānaṃ puññakkhayā udakena ajjhotthaṭo ‘‘samuddo’’ti saṅkhyaṃ gato. Tisahassayojanappamāṇe manussā vasanti, tisahassayojanappamāṇe himavā patiṭṭhitoti veditabbo.
ਅਪਰਗੋਯਾਨਂ ਸਤ੍ਤਸਹਸ੍ਸਯੋਜਨਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਆਯਾਮਤੋ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਚ ਪਮਾਣਂ ਦਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਤ੍ਥ ਜਮ੍ਬੁਦੀਪੋ ਸਕਟਸਣ੍ਠਾਨੋ, ਛਨ੍ਨવੁਤਿਯਾ ਪਟ੍ਟਨਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਛਪਣ੍ਣਾਸਰਤਨਾਗਾਰੇਹਿ ਨવਨવੁਤਿਯਾ ਦੋਣਮੁਖਸਤਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਤਿਕ੍ਖਤ੍ਤੁਂ ਤੇਸਟ੍ਠਿਯਾ ਨਗਰਸਹਸ੍ਸੇਹਿ ਚ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ। ਜਮ੍ਬੁਦੀਪੇ ਕਿਰ ਆਦਿਤੋ ਤੇਸਟ੍ਠਿਮਤ੍ਤਾਨਿ ਨਗਰਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਿ, ਤਥਾ ਦੁਤਿਯਂ, ਤਥਾ ਤਤਿਯਂ। ਤਾਨਿ ਪਨ ਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡੇਤ੍વਾ ਸਤਸਹਸ੍ਸਂ, ਤਤੋ ਪਰਂ ਅਸੀਤਿ ਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਚ ਨવ ਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਚ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਦੋਣਮੁਖਨ੍ਤਿ ਚ ਮਹਾਨਗਰਸ੍ਸ ਆਯੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਟ੍ਠਾਨਭੂਤਂ ਪਧਾਨਘਰਂ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਅਪਰਗੋਯਾਨੋ ਆਦਾਸਸਣ੍ਠਾਨੋ, ਪੁਬ੍ਬવਿਦੇਹੋ ਅਡ੍ਢਚਨ੍ਦਸਣ੍ਠਾਨੋ, ਉਤ੍ਤਰਕੁਰੁ ਪੀਠਸਣ੍ਠਾਨੋ। ‘‘ਤਂਤਂਨਿવਾਸੀਨਂ ਤਂਤਂਪਰਿવਾਰਦੀਪવਾਸੀਨਞ੍ਚ ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ ਮੁਖਮ੍ਪਿ ਤਂਤਂਸਣ੍ਠਾਨ’’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ।
Aparagoyānaṃ sattasahassayojanantiādīsu āyāmato ca vitthārato ca pamāṇaṃ dassitanti veditabbaṃ. Tattha jambudīpo sakaṭasaṇṭhāno, channavutiyā paṭṭanakoṭisatasahassehi chapaṇṇāsaratanāgārehi navanavutiyā doṇamukhasatasahassehi tikkhattuṃ tesaṭṭhiyā nagarasahassehi ca samannāgato. Jambudīpe kira ādito tesaṭṭhimattāni nagarasahassāni uppannāni, tathā dutiyaṃ, tathā tatiyaṃ. Tāni pana sampiṇḍetvā satasahassaṃ, tato paraṃ asīti sahassāni ca nava sahassāni ca honti. Doṇamukhanti ca mahānagarassa āyuppattiṭṭhānabhūtaṃ padhānagharaṃ vuccati. Aparagoyāno ādāsasaṇṭhāno, pubbavideho aḍḍhacandasaṇṭhāno, uttarakuru pīṭhasaṇṭhāno. ‘‘Taṃtaṃnivāsīnaṃ taṃtaṃparivāradīpavāsīnañca manussānaṃ mukhampi taṃtaṃsaṇṭhāna’’nti vadanti.
ਅਪਿ ਚੇਤ੍ਥ ਉਤ੍ਤਰਕੁਰੁਕਾਨਂ ਪੁਞ੍ਞਾਨੁਭਾવਸਿਦ੍ਧੋ ਅਯਮ੍ਪਿ વਿਸੇਸੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਤਤ੍ਥ ਕਿਰ ਤੇਸੁ ਤੇਸੁ ਪਦੇਸੇਸੁ ਘਨਨਿਚਿਤਪਤ੍ਤਸਞ੍ਛਨ੍ਨਸਾਖਾਪਸਾਖਾ ਕੂਟਾਗਾਰੁਪਮਾ ਮਨੋਰਮਾ ਰੁਕ੍ਖਾ ਤੇਸਂ ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ ਨਿવੇਸਨਕਿਚ੍ਚਂ ਸਾਧੇਨ੍ਤਿ। ਯਤ੍ਥ ਸੁਖਂ ਨਿવਸਨ੍ਤਿ, ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਤਤ੍ਥ ਰੁਕ੍ਖਾ ਸੁਜਾਤਾ ਸਬ੍ਬਦਾਪਿ ਪੁਪ੍ਫਿਤਗ੍ਗਾ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ। ਜਲਾਸਯਾਪਿ વਿਕਸਿਤਪਦੁਮਪੁਣ੍ਡਰੀਕਸੋਗਨ੍ਧਿਕਾਦਿਪੁਪ੍ਫਸਞ੍ਛਨ੍ਨਾ ਸਬ੍ਬਕਾਲਂ ਪਰਮਸੁਗਨ੍ਧਾ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਪવਾਯਨ੍ਤਾ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ।
Api cettha uttarakurukānaṃ puññānubhāvasiddho ayampi viseso veditabbo. Tattha kira tesu tesu padesesu ghananicitapattasañchannasākhāpasākhā kūṭāgārupamā manoramā rukkhā tesaṃ manussānaṃ nivesanakiccaṃ sādhenti. Yattha sukhaṃ nivasanti, aññepi tattha rukkhā sujātā sabbadāpi pupphitaggā tiṭṭhanti. Jalāsayāpi vikasitapadumapuṇḍarīkasogandhikādipupphasañchannā sabbakālaṃ paramasugandhā samantato pavāyantā tiṭṭhanti.
ਸਰੀਰਮ੍ਪਿ ਤੇਸਂ ਅਤਿਦੀਘਤਾਦਿਦੋਸਰਹਿਤਂ ਆਰੋਹਪਰਿਣਾਹਸਮ੍ਪਨ੍ਨਂ ਜਰਾਯ ਅਨਭਿਭੂਤਤ੍ਤਾ વਲਿਤਪਲਿਤਾਦਿਦੋਸવਿਰਹਿਤਂ ਯਾવਤਾਯੁਕਂ ਅਪਰਿਕ੍ਖੀਣਜવਬਲਪਰਕ੍ਕਮਸੋਭਮੇવ ਹੁਤ੍વਾ ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਅਨੁਟ੍ਠਾਨਫਲੂਪਜੀવਿਤਾਯ ਨ ਚ ਤੇਸਂ ਕਸਿવਣਿਜ੍ਜਾਦਿવਸੇਨ ਆਹਾਰਪਰਿਯੇਟ੍ਠਿવਸੇਨ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਤਤੋ ਏવ ਨ ਦਾਸਦਾਸੀਕਮ੍ਮਕਰਾਦਿਪਰਿਗ੍ਗਹੋ ਅਤ੍ਥਿ। ਨ ਚ ਤਤ੍ਥ ਸੀਤੁਣ੍ਹਡਂਸਮਕਸવਾਤਾਤਪਸਰੀਸਪવਾਲ਼ਾਦਿਪਰਿਸ੍ਸਯੋ ਅਤ੍ਥਿ। ਯਥਾ ਨਾਮੇਤ੍ਥ ਗਿਮ੍ਹਾਨਂ ਪਚ੍ਛਿਮੇ ਮਾਸੇ ਪਚ੍ਚੂਸવੇਲਾਯਂ ਸਮਸੀਤੁਣ੍ਹੋ ਉਤੁ ਹੋਤਿ, ਏવਮੇવ ਸਬ੍ਬਕਾਲਂ ਤਤ੍ਥ ਸਮਸੀਤੁਣ੍ਹੋવ ਉਤੁ ਹੋਤਿ, ਨ ਚ ਨੇਸਂ ਕੋਚਿ ਉਪਘਾਤੋ વਿਹੇਸਾ વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ।
Sarīrampi tesaṃ atidīghatādidosarahitaṃ ārohapariṇāhasampannaṃ jarāya anabhibhūtattā valitapalitādidosavirahitaṃ yāvatāyukaṃ aparikkhīṇajavabalaparakkamasobhameva hutvā tiṭṭhati. Anuṭṭhānaphalūpajīvitāya na ca tesaṃ kasivaṇijjādivasena āhārapariyeṭṭhivasena dukkhaṃ atthi, tato eva na dāsadāsīkammakarādipariggaho atthi. Na ca tattha sītuṇhaḍaṃsamakasavātātapasarīsapavāḷādiparissayo atthi. Yathā nāmettha gimhānaṃ pacchime māse paccūsavelāyaṃ samasītuṇho utu hoti, evameva sabbakālaṃ tattha samasītuṇhova utu hoti, na ca nesaṃ koci upaghāto vihesā vā uppajjati.
ਅਕਟ੍ਠਪਾਕਿਮਮੇવ ਸਾਲਿਂ ਅਕਣਂ ਅਥੁਸਂ ਸੁਦ੍ਧਂ ਸੁਗਨ੍ਧਂ ਤਣ੍ਡੁਲਫਲਂ ਨਿਦ੍ਧੂਮਙ੍ਗਾਰੇਨ ਅਗ੍ਗਿਨਾ ਪਚਿਤ੍વਾ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਕਿਰ ਜੋਤਿਕਪਾਸਾਣਾ ਨਾਮ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਥ ਤੇ ਤਯੋ ਪਾਸਾਣੇ ਠਪੇਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥ ਉਕ੍ਖਲਿਂ ਆਰੋਪੇਨ੍ਤਿ, ਪਾਸਾਣੇਹਿ ਤੇਜੋ ਸਮੁਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਤਂ ਪਾਚੇਤਿ, ਅਞ੍ਞੋ ਸੂਪੋ વਾ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੋ વਾ ਨ ਹੋਤਿ, ਭੁਞ੍ਜਨ੍ਤਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਾਨੁਕੂਲੋਯੇવਸ੍ਸ ਰਸੋ ਹੋਤਿ। ਤਂ ਪਨ ਭੁਞ੍ਜਨ੍ਤਾਨਂ ਨੇਸਂ ਕੁਟ੍ਠਂ ਗਣ੍ਡੋ ਕਿਲਾਸੋ ਸੋਸੋ ਕਾਸੋ ਅਪਮਾਰੋ ਜਰੋਤਿ ਏવਮਾਦਿਕੋ ਨ ਕੋਚਿ ਰੋਗੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤੇ ਤਂ ਠਾਨਂ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਦੇਨ੍ਤਿਯੇવ, ਮਚ੍ਛਰਿਯਚਿਤ੍ਤਂ ਨਾਮ ਨੇવ ਹੋਤਿ, ਬੁਦ੍ਧਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਾਦਯੋਪਿ ਮਹਿਦ੍ਧਿਕਾ ਤਤ੍ਥ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਪਿਣ੍ਡਪਾਤਂ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤਿ। ਨ ਚ ਤੇ ਖੁਜ੍ਜਾ વਾ વਾਮਨਾ વਾ ਕਾਣਾ વਾ ਕੁਣੀ વਾ ਖਞ੍ਜਾ વਾ ਪਕ੍ਖਹਤਾ વਾ વਿਕਲਙ੍ਗਾ વਾ વਿਕਲਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾ વਾ ਹੋਨ੍ਤਿ।
Akaṭṭhapākimameva sāliṃ akaṇaṃ athusaṃ suddhaṃ sugandhaṃ taṇḍulaphalaṃ niddhūmaṅgārena agginā pacitvā paribhuñjanti. Tattha kira jotikapāsāṇā nāma honti, atha te tayo pāsāṇe ṭhapetvā tattha ukkhaliṃ āropenti, pāsāṇehi tejo samuṭṭhahitvā taṃ pāceti, añño sūpo vā byañjano vā na hoti, bhuñjantānaṃ cittānukūloyevassa raso hoti. Taṃ pana bhuñjantānaṃ nesaṃ kuṭṭhaṃ gaṇḍo kilāso soso kāso apamāro jaroti evamādiko na koci rogo uppajjati. Te taṃ ṭhānaṃ sampattānaṃ dentiyeva, macchariyacittaṃ nāma neva hoti, buddhapaccekabuddhādayopi mahiddhikā tattha gantvā piṇḍapātaṃ gaṇhanti. Na ca te khujjā vā vāmanā vā kāṇā vā kuṇī vā khañjā vā pakkhahatā vā vikalaṅgā vā vikalindriyā vā honti.
ਇਤ੍ਥਿਯੋਪਿ ਤਤ੍ਥ ਨਾਤਿਦੀਘਾ ਨਾਤਿਰਸ੍ਸਾ ਨਾਤਿਕਿਸਾ ਨਾਤਿਥੂਲਾ ਨਾਤਿਕਾਲ਼ਿਕਾ ਨਾਚ੍ਚੋਦਾਤਾ ਸੋਭਗ੍ਗਪ੍ਪਤ੍ਤਰੂਪਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਦੀਘਙ੍ਗੁਲੀ ਤਮ੍ਬਨਖਾ ਅਲਮ੍ਬਥਨਾ ਤਨੁਮਜ੍ਝਾ ਪੁਣ੍ਣਚਨ੍ਦਮੁਖੀ વਿਸਾਲਕ੍ਖੀ ਮੁਦੁਗਤ੍ਤਾ ਸਹਿਭੋਰੂ ਓਦਾਤਦਨ੍ਤਾ ਗਮ੍ਭੀਰਨਾਭੀ ਤਨੁਜਙ੍ਘਾ ਦੀਘਨੀਲવੇਲ੍ਲਿਤਕੇਸੀ ਪੁਥੁਲਸੁਸ੍ਸੋਣੀ ਨਾਤਿਲੋਮਾ ਨਾਲੋਮਾ ਸੁਭਗਾ ਉਤੁਸੁਖਸਮ੍ਫਸ੍ਸਾ ਸਣ੍ਹਾ ਸਖਿਲਸਮ੍ਭਾਸਾ ਨਾਨਾਭਰਣવਿਭੂਸਿਤਾ વਿਚਰਨ੍ਤਿ, ਸਬ੍ਬਦਾਪਿ ਸੋਲ਼ਸવਸ੍ਸੁਦ੍ਦੇਸਿਕਾ વਿਯ ਹੋਨ੍ਤਿ।
Itthiyopi tattha nātidīghā nātirassā nātikisā nātithūlā nātikāḷikā nāccodātā sobhaggappattarūpā honti. Tathā hi dīghaṅgulī tambanakhā alambathanā tanumajjhā puṇṇacandamukhī visālakkhī mudugattā sahibhorū odātadantā gambhīranābhī tanujaṅghā dīghanīlavellitakesī puthulasussoṇī nātilomā nālomā subhagā utusukhasamphassā saṇhā sakhilasambhāsā nānābharaṇavibhūsitā vicaranti, sabbadāpi soḷasavassuddesikā viya honti.
ਪੁਰਿਸਾਪਿ ਪਞ੍ਚવੀਸਤਿવਸ੍ਸੁਦ੍ਦੇਸਿਕਾ વਿਯ, ਨ ਪੁਤ੍ਤਾ ਮਾਤਾਦੀਸੁ ਰਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਅਯਂ ਤਤ੍ਥ ਧਮ੍ਮਤਾ। ਸਤ੍ਤਾਹਿਕਮੇવ ਚ ਤਤ੍ਥ ਇਤ੍ਥਿਪੁਰਿਸਾ ਕਾਮਰਤਿਯਾ વਿਹਰਨ੍ਤਿ , ਤਤੋ વੀਤਰਾਗਾ વਿਯ ਯਥਾਸੁਖਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਨ ਤਤ੍ਥ ਇਧ વਿਯ ਗਬ੍ਭੋਕ੍ਕਨ੍ਤਿਮੂਲਕਂ ਗਬ੍ਭਪਰਿਹਰਣਮੂਲਕਂ વਾ ਦੁਕ੍ਖਂ વਿਜਾਯਨਮੂਲਕਂ વਾ ਦੁਕ੍ਖਂ ਹੋਤਿ, ਰਤ੍ਤਕਞ੍ਚੁਕਤੋ ਕਞ੍ਚਨਪਟਿਮਾ વਿਯ ਦਾਰਕਾ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਤੋ ਅਮਕ੍ਖਿਤਾ ਏવ ਸੇਮ੍ਹਾਦਿਨਾ ਸੁਖੇਨੇવ ਨਿਕ੍ਖਮਨ੍ਤਿ, ਅਯਂ ਤਤ੍ਥ ਧਮ੍ਮਤਾ। ਮਾਤਾ ਪਨ ਪੁਤ੍ਤਂ વਾ ਧੀਤਰਂ વਾ વਿਜਾਯਿਤ੍વਾ ਤੇਸਂ વਿਚਰਣਕਪ੍ਪਦੇਸੇ ਠਪੇਤ੍વਾ ਅਨਪੇਕ੍ਖਾ ਯਥਾਰੁਚਿ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਤੇਸਂ ਤਤ੍ਥ ਸਯਿਤਾਨਂ ਯੇ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਪੁਰਿਸਾ વਾ ਇਤ੍ਥਿਯੋ વਾ, ਤੇ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਙ੍ਗੁਲਿਯੋ ਉਪਨਾਮੇਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਂ ਕਮ੍ਮਬਲੇਨ ਤਤੋ ਖੀਰਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤੇਨ ਤੇ ਦਾਰਕਾ ਯਾਪੇਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਪਨ વਡ੍ਢਨ੍ਤਾ ਕਤਿਪਯਦਿવਸੇਯੇવ ਲਦ੍ਧਬਲਾ ਹੁਤ੍વਾ ਦਾਰਿਕਾ ਇਤ੍ਥਿਯੋ ਉਪਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਦਾਰਕਾ ਪੁਰਿਸੇ।
Purisāpi pañcavīsativassuddesikā viya, na puttā mātādīsu rajjanti, ayaṃ tattha dhammatā. Sattāhikameva ca tattha itthipurisā kāmaratiyā viharanti , tato vītarāgā viya yathāsukhaṃ gacchanti, na tattha idha viya gabbhokkantimūlakaṃ gabbhapariharaṇamūlakaṃ vā dukkhaṃ vijāyanamūlakaṃ vā dukkhaṃ hoti, rattakañcukato kañcanapaṭimā viya dārakā mātukucchito amakkhitā eva semhādinā sukheneva nikkhamanti, ayaṃ tattha dhammatā. Mātā pana puttaṃ vā dhītaraṃ vā vijāyitvā tesaṃ vicaraṇakappadese ṭhapetvā anapekkhā yathāruci gacchati. Tesaṃ tattha sayitānaṃ ye passanti purisā vā itthiyo vā, te attano aṅguliyo upanāmenti, tesaṃ kammabalena tato khīraṃ pavattati, tena te dārakā yāpenti. Evaṃ pana vaḍḍhantā katipayadivaseyeva laddhabalā hutvā dārikā itthiyo upagacchanti, dārakā purise.
ਕਪ੍ਪਰੁਕ੍ਖਤੋ ਏવ ਚ ਤੇਸਂ ਤਤ੍ਥ વਤ੍ਥਾਭਰਣਾਨਿ ਨਿਪ੍ਫਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਨਾਨਾવਿਰਾਗવਣ੍ਣવਿਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਹਿ વਤ੍ਥਾਨਿ ਸੁਖੁਮਾਨਿ ਮੁਦੁਸੁਖਸਮ੍ਫਸ੍ਸਾਨਿ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਕਪ੍ਪਰੁਕ੍ਖੇਸੁ ਓਲਮ੍ਬਨ੍ਤਾਨਿ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ। ਨਾਨਾવਿਧਰਂਸਿਜਾਲਸਮੁਜ੍ਜਲવਿવਿਧવਣ੍ਣਰਤਨવਿਨਦ੍ਧਾਨਿ ਅਨੇਕવਿਧਮਾਲਾਕਮ੍ਮਲਤਾਕਮ੍ਮਭਿਤ੍ਤਿਕਮ੍ਮવਿਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਸੀਸੂਪਗਗੀવੂਪਗਕਟੂਪਗਹਤ੍ਥੂਪਗਪਾਦੂਪਗਾਨਿ ਸੋવਣ੍ਣਮਯਾਨਿ ਆਭਰਣਾਨਿ ਚ ਕਪ੍ਪਰੁਕ੍ਖਤੋ ਓਲਮ੍ਬਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ વੀਣਾਮੁਦਿਙ੍ਗਪਣવਸਮ੍ਮਤਾਲ਼ਸਙ੍ਖવਂਸવੇਤਾਲ਼ਪਰਿવਾਰਾਦੀਨਿ વਲ੍ਲਕੀਪਭਉਤਿਕਾਨਿ ਤੂਰਿਯਭਣ੍ਡਾਨਿਪਿ ਤਤੋ ਓਲਮ੍ਬਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਚ ਬਹੂ ਫਲਰੁਕ੍ਖਾ ਕੁਮ੍ਭਮਤ੍ਤਾਨਿ ਫਲਾਨਿ ਫਲਨ੍ਤਿ, ਮਧੁਰਰਸਾਨਿ ਯਾਨਿ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਿਤ੍વਾ ਤੇ ਸਤ੍ਤਾਹਮ੍ਪਿ ਖੁਪ੍ਪਿਪਾਸਾਹਿ ਨ ਬਾਧੀਯਨ੍ਤਿ।
Kapparukkhato eva ca tesaṃ tattha vatthābharaṇāni nipphajjanti. Nānāvirāgavaṇṇavicittāni hi vatthāni sukhumāni mudusukhasamphassāni tattha tattha kapparukkhesu olambantāni tiṭṭhanti. Nānāvidharaṃsijālasamujjalavividhavaṇṇaratanavinaddhāni anekavidhamālākammalatākammabhittikammavicittāni sīsūpagagīvūpagakaṭūpagahatthūpagapādūpagāni sovaṇṇamayāni ābharaṇāni ca kapparukkhato olambanti. Tathā vīṇāmudiṅgapaṇavasammatāḷasaṅkhavaṃsavetāḷaparivārādīni vallakīpabhautikāni tūriyabhaṇḍānipi tato olambanti. Tattha ca bahū phalarukkhā kumbhamattāni phalāni phalanti, madhurarasāni yāni paribhuñjitvā te sattāhampi khuppipāsāhi na bādhīyanti.
ਨਜ੍ਜੋਪਿ ਤਤ੍ਥ ਸੁવਿਸੁਦ੍ਧਜਲਾ ਸੁਪਤਿਤ੍ਥਾ ਰਮਣੀਯਾ ਅਕਦ੍ਦਮਾ વਾਲੁਕਤਲਾ ਨਾਤਿਸੀਤਾ ਨਾਤਿਉਣ੍ਹਾ ਸੁਰਭਿਗਨ੍ਧੀਹਿ ਜਲਜਪੁਪ੍ਫੇਹਿ ਸਞ੍ਛਨ੍ਨਾ ਸਬ੍ਬਕਾਲਂ ਸੁਰਭੀ વਾਯਨ੍ਤਿਯੋ ਸਨ੍ਦਨ੍ਤਿ, ਨ ਤਤ੍ਥ ਕਣ੍ਟਕਿਨਾ ਕਕ੍ਖਲ਼ਗਚ੍ਛਲਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਕਣ੍ਟਕਾ ਪੁਪ੍ਫਫਲਸਚ੍ਛਨ੍ਨਾ ਏવ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਚਨ੍ਦਨਨਾਗਰੁਕ੍ਖਾ ਸਯਮੇવ ਰਸਂ ਪਗ੍ਘਰਨ੍ਤਿ। ਨਹਾਯਿਤੁਕਾਮਾ ਚ ਨਦੀਤਿਤ੍ਥੇ ਏਕਜ੍ਝਂ વਤ੍ਥਾਭਰਣਾਨਿ ਠਪੇਤ੍વਾ ਨਦਿਂ ਓਤਰਿਤ੍વਾ ਨਹਾਯਿਤ੍વਾ ਉਤ੍ਤਿਣ੍ਣਾ ਉਤ੍ਤਿਣ੍ਣਾ ਉਪਰਿਟ੍ਠਿਮਂ ਉਪਰਿਟ੍ਠਿਮਂ વਤ੍ਥਾਭਰਣਂ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤਿ, ਨ ਤੇਸਂ ਏવਂ ਹੋਤਿ ‘‘ਇਦਂ ਮਮ, ਇਦਂ ਪਰਸ੍ਸਾ’’ਤਿ। ਤਤੋ ਏવ ਨ ਤੇਸਂ ਕੋਚਿ વਿਗ੍ਗਹੋ વਾ વਿવਾਦੋ વਾ, ਸਤ੍ਤਾਹਿਕਾ ਏવ ਚ ਨੇਸਂ ਕਾਮਰਤਿਕੀਲ਼ਾ ਹੋਤਿ, ਤਤੋ વੀਤਰਾਗਾ વਿਯ વਿਚਰਨ੍ਤਿ। ਯਤ੍ਥ ਚ ਰੁਕ੍ਖੇ ਸਯਿਤੁਕਾਮਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਤ੍ਥੇવ ਸਯਨਂ ਉਪਲਬ੍ਭਤਿ।
Najjopi tattha suvisuddhajalā supatitthā ramaṇīyā akaddamā vālukatalā nātisītā nātiuṇhā surabhigandhīhi jalajapupphehi sañchannā sabbakālaṃ surabhī vāyantiyo sandanti, na tattha kaṇṭakinā kakkhaḷagacchalatā honti, akaṇṭakā pupphaphalasacchannā eva honti, candananāgarukkhā sayameva rasaṃ paggharanti. Nahāyitukāmā ca nadītitthe ekajjhaṃ vatthābharaṇāni ṭhapetvā nadiṃ otaritvā nahāyitvā uttiṇṇā uttiṇṇā upariṭṭhimaṃ upariṭṭhimaṃ vatthābharaṇaṃ gaṇhanti, na tesaṃ evaṃ hoti ‘‘idaṃ mama, idaṃ parassā’’ti. Tato eva na tesaṃ koci viggaho vā vivādo vā, sattāhikā eva ca nesaṃ kāmaratikīḷā hoti, tato vītarāgā viya vicaranti. Yattha ca rukkhe sayitukāmā honti, tattheva sayanaṃ upalabbhati.
ਮਤੇ ਚ ਸਤ੍ਤੇ ਨ ਰੋਦਨ੍ਤਿ ਨ ਸੋਚਨ੍ਤਿ, ਤਞ੍ਚ ਮਣ੍ਡਯਿਤ੍વਾ ਨਿਕ੍ਖਿਪਨ੍ਤਿ। ਤਾવਦੇવ ਚ ਤਥਾਰੂਪਾ ਸਕੁਣਾ ਉਪਗਨ੍ਤ੍વਾ ਮਤਂ ਦੀਪਨ੍ਤਰਂ ਨੇਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੁਸਾਨਂ વਾ ਅਸੁਚਿਟ੍ਠਾਨਂ વਾ ਤਤ੍ਥ ਨਤ੍ਥਿ, ਨ ਚ ਤਤੋ ਮਤਾ ਨਿਰਯਂ વਾ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਯੋਨਿਂ વਾ ਪੇਤ੍ਤਿવਿਸਯਂ વਾ ਉਪਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ‘‘ਧਮ੍ਮਤਾਸਿਦ੍ਧਸ੍ਸ ਪਞ੍ਚਸੀਲਸ੍ਸ ਆਨੁਭਾવੇਨ ਤੇ ਦੇવਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। વਸ੍ਸਸਹਸ੍ਸਮੇવ ਚ ਨੇਸਂ ਸਬ੍ਬਕਾਲਂ ਆਯੁਪ੍ਪਮਾਣਂ, ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਨੇਸਂ ਪਞ੍ਚਸੀਲਂ વਿਯ ਧਮ੍ਮਤਾਸਿਦ੍ਧਮੇવਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Mate ca satte na rodanti na socanti, tañca maṇḍayitvā nikkhipanti. Tāvadeva ca tathārūpā sakuṇā upagantvā mataṃ dīpantaraṃ nenti, tasmā susānaṃ vā asuciṭṭhānaṃ vā tattha natthi, na ca tato matā nirayaṃ vā tiracchānayoniṃ vā pettivisayaṃ vā upapajjanti. ‘‘Dhammatāsiddhassa pañcasīlassa ānubhāvena te devaloke nibbattantī’’ti vadanti. Vassasahassameva ca nesaṃ sabbakālaṃ āyuppamāṇaṃ, sabbametaṃ nesaṃ pañcasīlaṃ viya dhammatāsiddhamevāti veditabbaṃ.
ਤਦਨ੍ਤਰੇਸੂਤਿ ਤੇਸਂ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨਂ ਅਨ੍ਤਰੇਸੁ। ਲੋਕਨ੍ਤਰਿਕਨਿਰਯਾਤਿ ਲੋਕਾਨਂ ਲੋਕਧਾਤੂਨਂ ਅਨ੍ਤਰੋ વਿવਰੋ ਲੋਕਨ੍ਤਰੋ, ਤਤ੍ਥ ਭવਾ ਲੋਕਨ੍ਤਰਿਕਾ, ਨਿਰਯਾ। ਤਿਣ੍ਣਞ੍ਹਿ ਸਕਟਚਕ੍ਕਾਨਂ ਪਤ੍ਤਾਨਂ વਾ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਆਸਨ੍ਨਭਾવੇਨ ਠਪਿਤਾਨਂ ਅਨ੍ਤਰਸਦਿਸੇਸੁ ਤਿਣ੍ਣਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨਂ ਅਨ੍ਤਰੇਸੁ ਏਕੇਕੋ ਲੋਕਨ੍ਤਰਿਕਨਿਰਯੋ। ਸੋ ਪਨ ਪਰਿਮਾਣਤੋ ਅਟ੍ਠਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਪ੍ਪਮਾਣੋ ਹੋਤਿ ਨਿਚ੍ਚવਿવਟੋ ਹੇਟ੍ਠਾ ਉਪਰਿ ਚ ਕੇਨਚਿ ਨ ਪਿਹਿਤੋ। ਯਥਾ ਹਿ ਹੇਟ੍ਠਾ ਉਦਕਸ੍ਸ ਪਿਧਾਯਿਕਾ ਪਥવੀ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਅਸਂવੁਤਾ ਲੋਕਨ੍ਤਰਿਕਨਿਰਯਾ, ਏવਂ ਉਪਰਿਪਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇਸੁ વਿਯ ਦੇવવਿਮਾਨਾਨਂ ਅਭਾવਤੋ ਅਸਂવੁਤਾ ਅਪਿਹਿਤਾ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਨਿવਾਰਣਸਮਤ੍ਥੇਨ ਚ ਅਨ੍ਧਕਾਰੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਾ। ਤਤ੍ਥ ਕਿਰ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ ਨ ਜਾਯਤਿ ਆਲੋਕਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ। ਤੀਸੁ ਦੀਪੇਸੁ ਏਕਪ੍ਪਹਾਰੇਨ ਆਲੋਕਕਰਣਸਮਤ੍ਥਾਪਿ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾ ਤਤ੍ਥ ਆਲੋਕਂ ਨ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਹਿ ਯੁਗਨ੍ਧਰਸਮਪ੍ਪਮਾਣੇ ਆਕਾਸਪ੍ਪਦੇਸੇ વਿਚਰਣਤੋ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਸ੍ਸ વੇਮਜ੍ਝੇਨ વਿਚਰਨ੍ਤਿ, ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਞ੍ਚ ਅਤਿਕ੍ਕਮ੍ਮ ਲੋਕਨ੍ਤਰਿਕਨਿਰਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇ ਤਤ੍ਥ ਆਲੋਕਂ ਨ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੀਤਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਯਦਾ ਪਨ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਬੋਧਿਸਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਗ੍ਗਹਣਾਦੀਸੁ ਓਭਾਸੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਦਾ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ‘‘ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਕਿਰ ਭੋ ਸਨ੍ਤਿ ਸਤ੍ਤਾ ਇਧੂਪਪਨ੍ਨਾ’’ਤਿ ਤਂ ਦਿવਸਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਿ। ਅਯਂ ਪਨ ਓਭਾਸੋ ਏਕਂ ਯਾਗੁਪਾਨਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਨ ਤਿਟ੍ਠਤਿ, ਅਚ੍ਛਰਾਸਙ੍ਘਾਟਮਤ੍ਤਮੇવ વਿਜ੍ਜੋਭਾਸੋ વਿਯ ਨਿਚ੍ਛਰਿਤ੍વਾ ‘‘ਕਿਂ ਇਦ’’ਨ੍ਤਿ ਭਣਨ੍ਤਾਨਂਯੇવ ਅਨ੍ਤਰਧਾਯਤਿ।
Tadantaresūti tesaṃ cakkavāḷānaṃ antaresu. Lokantarikanirayāti lokānaṃ lokadhātūnaṃ antaro vivaro lokantaro, tattha bhavā lokantarikā, nirayā. Tiṇṇañhi sakaṭacakkānaṃ pattānaṃ vā aññamaññaṃ āsannabhāvena ṭhapitānaṃ antarasadisesu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ cakkavāḷānaṃ antaresu ekeko lokantarikanirayo. So pana parimāṇato aṭṭhayojanasahassappamāṇo hoti niccavivaṭo heṭṭhā upari ca kenaci na pihito. Yathā hi heṭṭhā udakassa pidhāyikā pathavī natthīti asaṃvutā lokantarikanirayā, evaṃ uparipi cakkavāḷesu viya devavimānānaṃ abhāvato asaṃvutā apihitā cakkhuviññāṇuppattinivāraṇasamatthena ca andhakārena samannāgatā. Tattha kira cakkhuviññāṇaṃ na jāyati ālokassa abhāvato. Tīsu dīpesu ekappahārena ālokakaraṇasamatthāpi candimasūriyā tattha ālokaṃ na dassenti. Te hi yugandharasamappamāṇe ākāsappadese vicaraṇato cakkavāḷapabbatassa vemajjhena vicaranti, cakkavāḷapabbatañca atikkamma lokantarikanirayā, tasmā te tattha ālokaṃ na dassentīti cakkhuviññāṇaṃ nuppajjati. Yadā pana sabbaññubodhisattassa paṭisandhiggahaṇādīsu obhāso uppajjati, tadā cakkhuviññāṇaṃ uppajjati. ‘‘Aññepi kira bho santi sattā idhūpapannā’’ti taṃ divasaṃ aññamaññaṃ passanti. Ayaṃ pana obhāso ekaṃ yāgupānamattampi na tiṭṭhati, accharāsaṅghāṭamattameva vijjobhāso viya niccharitvā ‘‘kiṃ ida’’nti bhaṇantānaṃyeva antaradhāyati.
ਕਿਂ ਪਨ ਕਮ੍ਮਂ ਕਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥ ਸਤ੍ਤਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ? ਭਾਰਿਯਂ ਦਾਰੁਣਂ ਗਰੁਕਂ ਮਾਤਾਪਿਤੂਨਂ ਧਮ੍ਮਿਕਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਨਞ੍ਚ ਉਪਰਿ ਅਪਰਾਧਂ ਅਞ੍ਞਞ੍ਚ ਦਿવਸੇ ਦਿવਸੇ ਪਾਣવਧਾਦਿਂ ਸਾਹਸਿਕਕਮ੍ਮਂ ਕਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਤਮ੍ਬਪਣ੍ਣਿਦੀਪੇ ਅਭਯਚੋਰਨਾਗਚੋਰਾਦਯੋ વਿਯ। ਤੇਸਂ ਅਤ੍ਤਭਾવੋ ਤਿਗਾવੁਤਿਕੋ ਹੋਤਿ, વਗ੍ਗੁਲੀਨਂ વਿਯ ਦੀਘਨਖਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਰੁਕ੍ਖੇ વਗ੍ਗੁਲਿਯੋ વਿਯ ਨਖੇਹਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਾਦੇ ਲਗ੍ਗਨ੍ਤਿ, ਯਦਾ ਸਂਸਪ੍ਪਨ੍ਤਾ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸ੍ਸ ਹਤ੍ਥਪਾਸਗਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਥ ‘‘ਭਕ੍ਖੋ ਨੋ ਲਦ੍ਧੋ’’ਤਿ ਮਞ੍ਞਮਾਨਾ ਖਾਦਨਤ੍ਥਂ ਗਣ੍ਹਿਤੁਂ ਉਪਕ੍ਕਮਨ੍ਤਾ વਿਪਰਿવਤ੍ਤਿਤ੍વਾ ਲੋਕਸਨ੍ਧਾਰਕੇ ਉਦਕੇ ਪਤਨ੍ਤਿ, વਾਤੇ ਪਹਰਨ੍ਤੇਪਿ ਮਧੁਕਫਲਾਨਿ વਿਯ ਛਿਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਉਦਕੇ ਪਤਨ੍ਤਿ, ਪਤਿਤਮਤ੍ਤਾવ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਖਾਰੇ ਉਦਕੇ ਪਿਟ੍ਠਪਿਣ੍ਡਂ વਿਯ વਿਲੀਯਨ੍ਤਿ ਅਤਿਸੀਤਲਭਾવਤੋ ਆਤਪਸਨ੍ਤਾਪਾਭਾવੇਨ। ਅਤਿਸੀਤਲਭਾવਮੇવ ਹਿ ਸਨ੍ਧਾਯ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਖਾਰਤਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਨ ਹਿ ਤਂ ਕਪ੍ਪਸਣ੍ਠਹਨਉਦਕਂ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਕਰਮਹਾਮੇਘવੁਟ੍ਠਂ ਪਥવੀਸਨ੍ਧਾਰਕਂ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਉਦਕਂ વਿਯ ਖਾਰਂ ਭવਿਤੁਂ ਅਰਹਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਸਤਿ ਪਥવੀਪਿ વਿਲੀਯੇਯ੍ਯ, ਤੇਸਂ વਾ ਪਾਪਕਮ੍ਮਬਲੇਨ ਪੇਤਾਨਂ ਪਕਤਿਉਦਕਸ੍ਸ ਪੁਬ੍ਬਖੇਲ਼ਭਾવਾਪਤ੍ਤਿ વਿਯ ਤਸ੍ਸ ਉਦਕਸ੍ਸ ਤਦਾ ਖਾਰਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਹੋਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਖਾਰੇ ਉਦਕੇ ਪਿਟ੍ਠਪਿਣ੍ਡਂ વਿਯ વਿਲੀਯਨ੍ਤੀ’’ਤਿ।
Kiṃ pana kammaṃ katvā tattha sattā nibbattantīti? Bhāriyaṃ dāruṇaṃ garukaṃ mātāpitūnaṃ dhammikasamaṇabrāhmaṇānañca upari aparādhaṃ aññañca divase divase pāṇavadhādiṃ sāhasikakammaṃ katvā uppajjanti tambapaṇṇidīpe abhayacoranāgacorādayo viya. Tesaṃ attabhāvo tigāvutiko hoti, vaggulīnaṃ viya dīghanakhā honti. Te rukkhe vagguliyo viya nakhehi cakkavāḷapāde lagganti, yadā saṃsappantā aññamaññassa hatthapāsagatā honti, atha ‘‘bhakkho no laddho’’ti maññamānā khādanatthaṃ gaṇhituṃ upakkamantā viparivattitvā lokasandhārake udake patanti, vāte paharantepi madhukaphalāni viya chijjitvā udake patanti, patitamattāva accantakhāre udake piṭṭhapiṇḍaṃ viya vilīyanti atisītalabhāvato ātapasantāpābhāvena. Atisītalabhāvameva hi sandhāya accantakhāratā vuttā. Na hi taṃ kappasaṇṭhahanaudakaṃ sampattikaramahāmeghavuṭṭhaṃ pathavīsandhārakaṃ kappavināsakaudakaṃ viya khāraṃ bhavituṃ arahati. Tathā hi sati pathavīpi vilīyeyya, tesaṃ vā pāpakammabalena petānaṃ pakatiudakassa pubbakheḷabhāvāpatti viya tassa udakassa tadā khārabhāvappatti hotīti vuttaṃ ‘‘accantakhāre udake piṭṭhapiṇḍaṃ viya vilīyantī’’ti.
ਅਨਨ੍ਤਾਨੀਤਿ ਅਪਰਿਮਾਣਾਨਿ, ‘‘ਏਤ੍ਤਕਾਨੀ’’ਤਿ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਮਿਨਿਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਾਨਿ। ਤਾਨਿ ਚ ਭਗવਾ ਅਨਨ੍ਤੇਨ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣੇਨ ਅવੇਦਿ ‘‘ਅਨਨ੍ਤੋ ਆਕਾਸੋ, ਅਨਨ੍ਤੋ ਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯੋ, ਅਨਨ੍ਤਾਨਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨੀ’’ਤਿ। ਤਿવਿਧਮ੍ਪਿ ਹਿ ਅਨਨ੍ਤਂ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣੇਨ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਤਿ ਸਯਮ੍ਪਿ ਅਨਨ੍ਤਤ੍ਤਾ। ਯਾવਤਕਞ੍ਹਿ ਞੇਯ੍ਯਂ, ਤਾવਤਕਂ ਞਾਣਂ। ਯਾવਤਕਂ ਞਾਣਂ, ਤਾવਤਕਮੇવ ਞੇਯ੍ਯਂ। ਞੇਯ੍ਯਪਰਿਯਨ੍ਤਿਕਂ ਞਾਣਂ, ਞਾਣਪਰਿਯਨ੍ਤਿਕਂ ਞੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅਨਨ੍ਤੇਨ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣੇਨ ਅવੇਦੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਨਨ੍ਤਤਾ ਚਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਞੇਯ੍ਯਪ੍ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ ਤਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤਚਾਰਤ੍ਤਾ। ਇਦਾਨਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਮਤ੍ਥਂ ਨਿਗਮੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਏવਮਸ੍ਸ ਓਕਾਸਲੋਕੋਪਿ ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤੋ’’ਤਿ।
Anantānīti aparimāṇāni, ‘‘ettakānī’’ti aññehi minituṃ asakkuṇeyyāni. Tāni ca bhagavā anantena buddhañāṇena avedi ‘‘ananto ākāso, ananto sattanikāyo, anantāni cakkavāḷānī’’ti. Tividhampi hi anantaṃ buddhañāṇena paricchindati sayampi anantattā. Yāvatakañhi ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakameva ñeyyaṃ. Ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyyanti. Tena vuttaṃ ‘‘anantena buddhañāṇena avedī’’tiādi. Anantatā cassa anantañeyyappaṭivijjhaneneva veditabbā tattha appaṭihatacārattā. Idāni yathāvuttamatthaṃ nigamento āha ‘‘evamassa okāsalokopi sabbathā vidito’’ti.
ਅਪਿ ਚੇਤ੍ਥ વਿવਟ੍ਟਾਦੀਨਮ੍ਪਿ વਿਦਿਤਤਾ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ, ਤਸ੍ਮਾ વਿવਟ੍ਟਾਦਯੋਪਿ ਆਦਿਤੋ ਪਭੁਤਿ ਏવਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ – ਸਂવਟ੍ਟੋ ਸਂવਟ੍ਟਟ੍ਠਾਯੀ વਿવਟ੍ਟੋ વਿવਟ੍ਟਟ੍ਠਾਯੀਤਿ ਕਪ੍ਪਸ੍ਸ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਾਨਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਂવਟ੍ਟਨਂ વਿਨਸ੍ਸਨਂ ਸਂવਟ੍ਟੋ, વਿਨਸ੍ਸਮਾਨੋ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਕਪ੍ਪੋ। ਸੋ ਪਨ ਅਤ੍ਥਤੋ ਕਾਲੋਯੇવ, ਤਦਾ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਸਙ੍ਖਾਰવਸੇਨਸ੍ਸ વਿਨਾਸੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਸਂવਟ੍ਟਤੋ ਉਦ੍ਧਂ ਤਥਾਠਾਯੀਕਾਲੋ ਸਂવਟ੍ਟਟ੍ਠਾਯੀ। વਿવਟ੍ਟਨਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨਂ વਡ੍ਢਨਂ વਾ વਿવਟ੍ਟੋ, વਡ੍ਢਮਾਨੋ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਕਪ੍ਪੋ। ਸੋਪਿ ਅਤ੍ਥਤੋ ਕਾਲੋਯੇવ, ਤਦਾ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਸਙ੍ਖਾਰવਸੇਨਸ੍ਸ વਡ੍ਢਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। વਿવਟ੍ਟਤੋ ਉਦ੍ਧਂ ਤਥਾਠਾਯੀਕਾਲੋ વਿવਟ੍ਟਟ੍ਠਾਯੀ। ਤਤ੍ਥ ਤਯੋ ਸਂવਟ੍ਟਾ ਤੇਜੋਸਂવਟ੍ਟੋ ਆਪੋਸਂવਟ੍ਟੋ વਾਯੋਸਂવਟ੍ਟੋਤਿ। ਤਿਸ੍ਸੋ ਸਂવਟ੍ਟਸੀਮਾ ਆਭਸ੍ਸਰਾ ਸੁਭਕਿਣ੍ਹਾ વੇਹਪ੍ਫਲਾਤਿ। ਯਦਾ ਕਪ੍ਪੋ ਤੇਜੇਨ ਸਂવਟ੍ਟਤਿ, ਤਦਾ ਆਭਸ੍ਸਰਤੋ ਹੇਟ੍ਠਾ ਅਗ੍ਗਿਨਾ ਡਯ੍ਹਤਿ। ਯਦਾ ਆਪੇਨ ਸਂવਟ੍ਟਤਿ, ਤਦਾ ਸੁਭਕਿਣ੍ਹਤੋ ਹੇਟ੍ਠਾ ਉਦਕੇਨ વਿਲੀਯਤਿ। ਯਦਾ વਾਯੁਨਾ ਸਂવਟ੍ਟਤਿ, ਤਦਾ વੇਹਪ੍ਫਲਤੋ ਹੇਟ੍ਠਾ વਾਤੇਨ વਿਦ੍ਧਂਸਤਿ।
Api cettha vivaṭṭādīnampi viditatā vattabbā, tasmā vivaṭṭādayopi ādito pabhuti evaṃ veditabbā – saṃvaṭṭo saṃvaṭṭaṭṭhāyī vivaṭṭo vivaṭṭaṭṭhāyīti kappassa cattāri asaṅkhyeyyāni. Tattha saṃvaṭṭanaṃ vinassanaṃ saṃvaṭṭo, vinassamāno asaṅkhyeyyakappo. So pana atthato kāloyeva, tadā pavattamānasaṅkhāravasenassa vināso veditabbo. Saṃvaṭṭato uddhaṃ tathāṭhāyīkālo saṃvaṭṭaṭṭhāyī. Vivaṭṭanaṃ nibbattanaṃ vaḍḍhanaṃ vā vivaṭṭo, vaḍḍhamāno asaṅkhyeyyakappo. Sopi atthato kāloyeva, tadā pavattamānasaṅkhāravasenassa vaḍḍhi veditabbā. Vivaṭṭato uddhaṃ tathāṭhāyīkālo vivaṭṭaṭṭhāyī. Tattha tayo saṃvaṭṭā tejosaṃvaṭṭo āposaṃvaṭṭo vāyosaṃvaṭṭoti. Tisso saṃvaṭṭasīmā ābhassarā subhakiṇhā vehapphalāti. Yadā kappo tejena saṃvaṭṭati, tadā ābhassarato heṭṭhā agginā ḍayhati. Yadā āpena saṃvaṭṭati, tadā subhakiṇhato heṭṭhā udakena vilīyati. Yadā vāyunā saṃvaṭṭati, tadā vehapphalato heṭṭhā vātena viddhaṃsati.
વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਪਨ ਤੀਸੁਪਿ ਸਂવਟ੍ਟਕਾਲੇਸੁ ਏਕਂ ਬੁਦ੍ਧਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ વਿਨਸ੍ਸਤਿ। ਬੁਦ੍ਧਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ ਨਾਮ ਤਿવਿਧਂ ਹੋਤਿ ਜਾਤਿਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ ਆਣਾਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ વਿਸਯਕ੍ਖੇਤ੍ਤਞ੍ਚ। ਤਤ੍ਥ ਜਾਤਿਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ ਦਸਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਰਿਯਨ੍ਤਂ ਹੋਤਿ, ਯਂ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਗ੍ਗਹਣਾਦੀਸੁ ਕਮ੍ਪਤਿ। ਯਤ੍ਤਕੇ ਹਿ ਠਾਨੇ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਞਾਣਾਦਿਞਾਣਾਨੁਭਾવੋ ਪੁਞ੍ਞਫਲਸਮੁਤ੍ਤੇਜਿਤੋ ਸਰਸੇਨੇવ ਪਟਿવਿਜਮ੍ਭਤਿ, ਤਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਬੁਦ੍ਧਙ੍ਕੁਰਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ ਨਾਮਾਤਿ ਬੁਦ੍ਧਕ੍ਖੇਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਆਣਾਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ ਪਨ ਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਰਿਯਨ੍ਤਂ, ਯਤ੍ਥ ਰਤਨਸੁਤ੍ਤਂ (ਖੁ॰ ਪਾ॰ ੬.੧ ਆਦਯੋ; ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੨੨੪ ਆਦਯੋ) ਖਨ੍ਧਪਰਿਤ੍ਤਂ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੬੭; ਜਾ॰ ੧.੨.੧੦੫-੧੦੬; ਚੂਲ਼વ॰ ੨੫੧ ਆਦਯੋ) ਧਜਗ੍ਗਪਰਿਤ੍ਤਂ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੪੯) ਆਟਾਨਾਟਿਯਪਰਿਤ੍ਤਂ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੭੫ ਆਦਯੋ) ਮੋਰਪਰਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ (ਜਾ॰ ੧.੨.੧੭-੧੮) ਇਮੇਸਂ ਪਰਿਤ੍ਤਾਨਂ ਆਨੁਭਾવੋ વਤ੍ਤਤਿ। ਇਦ੍ਧਿਮਾ ਹਿ ਚੇਤੋવਸਿਪ੍ਪਤ੍ਤੋ ਆਣਾਕ੍ਖੇਤ੍ਤਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨੇ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇ ਠਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਥਾਯ ਪਰਿਤ੍ਤਂ ਕਤ੍વਾ ਤਤ੍ਥੇવ ਅਞ੍ਞਂ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਂ ਗਤੋਪਿ ਕਤਪਰਿਤ੍ਤੋ ਏવ ਹੋਤਿ। ਏਕਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇ ਠਤ੍વਾ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਤ੍ਥਾਯ ਪਰਿਤ੍ਤੇ ਕਤੇ ਆਣਾਕ੍ਖੇਤ੍ਤੇ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾਨਮ੍ਪਿ ਅਭਿਸਮ੍ਭੁਣਾਤੇવ ਪਰਿਤ੍ਤਾਨੁਭਾવੋ ਤਤ੍ਥ ਦੇવਤਾਹਿ ਪਰਿਤ੍ਤਾਨਂ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਂ ਆਣਾਕ੍ਖੇਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। વਿਸਯਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ ਪਨ ਅਨਨ੍ਤਂ ਅਪਰਿਮਾਣਂ। ਅਨਨ੍ਤਾਪਰਿਮਾਣੇਸੁ ਹਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇਸੁ ਯਂ ਯਂ ਤਥਾਗਤੋ ਆਕਙ੍ਖਤਿ, ਤਂ ਤਂ ਜਾਨਾਤਿ ਆਕਙ੍ਖਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣਸ੍ਸ। ਏવਮੇਤੇਸੁ ਤੀਸੁ ਬੁਦ੍ਧਕ੍ਖੇਤ੍ਤੇਸੁ ਏਕਂ ਆਣਾਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ વਿਨਸ੍ਸਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਪਨ વਿਨਸ੍ਸਨ੍ਤੇ ਜਾਤਿਕ੍ਖੇਤ੍ਤਂ વਿਨਟ੍ਠਮੇવ ਹੋਤਿ। વਿਨਸ੍ਸਨ੍ਤਮ੍ਪਿ ਏਕਤੋવ વਿਨਸ੍ਸਤਿ, ਸਣ੍ਠਹਨ੍ਤਮ੍ਪਿ ਏਕਤੋવ ਸਣ੍ਠਹਤਿ, ਤਸ੍ਸੇવਂ વਿਨਾਸੋ ਸਣ੍ਠਹਨਞ੍ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Vitthārato pana tīsupi saṃvaṭṭakālesu ekaṃ buddhakkhettaṃ vinassati. Buddhakkhettaṃ nāma tividhaṃ hoti jātikkhettaṃ āṇākkhettaṃ visayakkhettañca. Tattha jātikkhettaṃ dasasahassacakkavāḷapariyantaṃ hoti, yaṃ tathāgatassa paṭisandhiggahaṇādīsu kampati. Yattake hi ṭhāne tathāgatassa paṭisandhiñāṇādiñāṇānubhāvo puññaphalasamuttejito saraseneva paṭivijambhati, taṃ sabbampi buddhaṅkurassa nibbattanakkhettaṃ nāmāti buddhakkhettanti vuccati. Āṇākkhettaṃ pana koṭisatasahassacakkavāḷapariyantaṃ, yattha ratanasuttaṃ (khu. pā. 6.1 ādayo; su. ni. 224 ādayo) khandhaparittaṃ (a. ni. 4.67; jā. 1.2.105-106; cūḷava. 251 ādayo) dhajaggaparittaṃ (saṃ. ni. 1.249) āṭānāṭiyaparittaṃ (dī. ni. 3.275 ādayo) moraparittanti (jā. 1.2.17-18) imesaṃ parittānaṃ ānubhāvo vattati. Iddhimā hi cetovasippatto āṇākkhettapariyāpanne yattha katthaci cakkavāḷe ṭhatvā attano atthāya parittaṃ katvā tattheva aññaṃ cakkavāḷaṃ gatopi kataparitto eva hoti. Ekacakkavāḷe ṭhatvā sabbasattānaṃ atthāya paritte kate āṇākkhette sabbasattānampi abhisambhuṇāteva parittānubhāvo tattha devatāhi parittānaṃ sampaṭicchitabbato, tasmā taṃ āṇākkhettanti vuccati. Visayakkhettaṃ pana anantaṃ aparimāṇaṃ. Anantāparimāṇesu hi cakkavāḷesu yaṃ yaṃ tathāgato ākaṅkhati, taṃ taṃ jānāti ākaṅkhappaṭibaddhavuttitāya buddhañāṇassa. Evametesu tīsu buddhakkhettesu ekaṃ āṇākkhettaṃ vinassati, tasmiṃ pana vinassante jātikkhettaṃ vinaṭṭhameva hoti. Vinassantampi ekatova vinassati, saṇṭhahantampi ekatova saṇṭhahati, tassevaṃ vināso saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਪ੍ਪੋ ਅਗ੍ਗਿਨਾ ਨਸ੍ਸਤਿ, ਆਦਿਤੋવ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਮਹਾਮੇਘੋ ਉਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇ ਏਕਂ ਮਹਾવਸ੍ਸਂ વਸ੍ਸਤਿ , ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਤੁਟ੍ਠਾ ਸਬ੍ਬਬੀਜਾਨਿ ਨੀਹਰਿਤ੍વਾ વਪਨ੍ਤਿ, ਸਸ੍ਸੇਸੁ ਪਨ ਗੋਖਾਯਿਤਮਤ੍ਤੇਸੁ ਜਾਤੇਸੁ ਗਦ੍ਰਭਰવਂ ਰવਨ੍ਤੋ ਏਕਬਿਨ੍ਦੁਮ੍ਪਿ ਨ વਸ੍ਸਤਿ, ਤਦਾ ਪਚ੍ਛਿਨ੍ਨਪਚ੍ਛਿਨ੍ਨਮੇવ ਹੋਤਿ વਸ੍ਸਂ। ਇਦਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ਹਿ ਭਗવਤਾ ‘‘ਹੋਤਿ ਸੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਮਯੋ ਯਂ ਬਹੂਨਿ વਸ੍ਸਾਨਿ ਬਹੂਨਿ વਸ੍ਸਸਤਾਨਿ ਬਹੂਨਿ વਸ੍ਸਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਬਹੂਨਿ વਸ੍ਸਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਦੇવੋ ਨ વਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੭.੬੬) વੁਤ੍ਤਂ। વਸ੍ਸੂਪਜੀવਿਨੋਪਿ ਸਤ੍ਤਾ ਕਾਲਂ ਕਤ੍વਾ ਪਰਿਤ੍ਤਾਭਾਦਿਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਪੁਪ੍ਫਫਲੂਪਜੀવਿਨਿਯੋ ਚ ਦੇવਤਾ। ਏવਂ ਦੀਘੇ ਅਦ੍ਧਾਨੇ વੀਤਿવਤ੍ਤੇ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਉਦਕਂ ਪਰਿਕ੍ਖਯਂ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਅਥਾਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨ ਮਚ੍ਛਕਚ੍ਛਪਾਪਿ ਕਾਲਂ ਕਤ੍વਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਨੇਰਯਿਕਸਤ੍ਤਾਪਿ। ਤਤ੍ਥ ਨੇਰਯਿਕਾ ਸਤ੍ਤਮਸੂਰਿਯਪਾਤੁਭਾવੇ વਿਨਸ੍ਸਨ੍ਤੀਤਿ ਏਕੇ।
Yasmiṃ samaye kappo agginā nassati, āditova kappavināsakamahāmegho uṭṭhahitvā koṭisatasahassacakkavāḷe ekaṃ mahāvassaṃ vassati , manussā tuṭṭhā sabbabījāni nīharitvā vapanti, sassesu pana gokhāyitamattesu jātesu gadrabharavaṃ ravanto ekabindumpi na vassati, tadā pacchinnapacchinnameva hoti vassaṃ. Idaṃ sandhāya hi bhagavatā ‘‘hoti so, bhikkhave, samayo yaṃ bahūni vassāni bahūni vassasatāni bahūni vassasahassāni bahūni vassasatasahassāni devo na vassatī’’ti (a. ni. 7.66) vuttaṃ. Vassūpajīvinopi sattā kālaṃ katvā parittābhādibrahmaloke nibbattanti, pupphaphalūpajīviniyo ca devatā. Evaṃ dīghe addhāne vītivatte tattha tattha udakaṃ parikkhayaṃ gacchati, athānupubbena macchakacchapāpi kālaṃ katvā brahmaloke nibbattanti nerayikasattāpi. Tattha nerayikā sattamasūriyapātubhāve vinassantīti eke.
ਝਾਨਂ ਪਨ વਿਨਾ ਨਤ੍ਥਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ, ਏਤੇਸਞ੍ਚ ਕੇਚਿ ਦੁਬ੍ਭਿਕ੍ਖਪੀਲ਼ਿਤਾ, ਕੇਚਿ ਅਭਬ੍ਬਾ ਝਾਨਾਧਿਗਮਾਯ, ਤੇ ਕਥਂ ਤਤ੍ਥ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ? ਦੇવਲੋਕੇ ਪਟਿਲਦ੍ਧਜ੍ਝਾਨવਸੇਨ। ਤਦਾ ਹਿ ‘‘વਸ੍ਸਸਤਸਹਸ੍ਸਸ੍ਸ ਅਚ੍ਚਯੇਨ ਕਪ੍ਪવੁਟ੍ਠਾਨਂ ਭવਿਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ ਲੋਕਬ੍ਯੂਹਾ ਨਾਮ ਕਾਮਾવਚਰਦੇવਾ ਮੁਤ੍ਤਸਿਰਾ વਿਕਿਣ੍ਣਕੇਸਾ ਰੁਦਮ੍ਮੁਖਾ ਅਸ੍ਸੂਨਿ ਹਤ੍ਥੇਹਿ ਪੁਞ੍ਛਮਾਨਾ ਰਤ੍ਤવਤ੍ਥਨਿવਤ੍ਥਾ ਅਤਿવਿਯ વਿਰੂਪવੇਸਧਾਰਿਨੋ ਹੁਤ੍વਾ ਮਨੁਸ੍ਸਪਥੇ વਿਚਰਨ੍ਤਾ ਏવਂ ਆਰੋਚੇਨ੍ਤਿ ‘‘ਮਾਰਿਸਾ ਮਾਰਿਸਾ ਇਤੋ વਸ੍ਸਸਤਸਹਸ੍ਸਸ੍ਸ ਅਚ੍ਚਯੇਨ ਕਪ੍ਪવੁਟ੍ਠਾਨਂ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ, ਅਯਂ ਲੋਕੋ વਿਨਸ੍ਸਿਸ੍ਸਤਿ, ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋਪਿ ਉਸ੍ਸੁਸ੍ਸਿਸ੍ਸਤਿ, ਅਯਞ੍ਚ ਮਹਾਪਥવੀ ਸਿਨੇਰੁ ਚ ਪਬ੍ਬਤਰਾਜਾ ਡਯ੍ਹਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ વਿਨਸ੍ਸਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ, ਯਾવ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਾ ਲੋਕવਿਨਾਸੋ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ, ਮੇਤ੍ਤਂ ਮਾਰਿਸਾ ਭਾવੇਥ, ਕਰੁਣਂ, ਮੁਦਿਤਂ, ਉਪੇਕ੍ਖਂ ਮਾਰਿਸਾ ਭਾવੇਥ, ਮਾਤਰਂ ਉਪਟ੍ਠਹਥ, ਪਿਤਰਂ ਉਪਟ੍ਠਹਥ, ਕੁਲੇ ਜੇਟ੍ਠਾਪਚਾਯਿਨੋ ਹੋਥਾ’’ਤਿ। ਤੇ ਪਨ ਦੇવਾ ਲੋਕਂ ਬ੍ਯੂਹੇਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡੇਨ੍ਤੀਤਿ ‘‘ਲੋਕਬ੍ਯੂਹਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਕਿਰ ਦਿਸ੍વਾ ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਠਿਤਾਪਿ ਨਿਸਿਨ੍ਨਾਪਿ ਸਂવੇਗਜਾਤਾ ਸਮ੍ਭਮਪ੍ਪਤ੍ਤਾવ ਹੁਤ੍વਾ ਤੇਸਂ ਆਸਨ੍ਨੇ ਠਾਨੇ ਸਨ੍ਨਿਪਤਨ੍ਤਿ।
Jhānaṃ pana vinā natthi brahmaloke nibbatti, etesañca keci dubbhikkhapīḷitā, keci abhabbā jhānādhigamāya, te kathaṃ tattha nibbattantīti? Devaloke paṭiladdhajjhānavasena. Tadā hi ‘‘vassasatasahassassa accayena kappavuṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti lokabyūhā nāma kāmāvacaradevā muttasirā vikiṇṇakesā rudammukhā assūni hatthehi puñchamānā rattavatthanivatthā ativiya virūpavesadhārino hutvā manussapathe vicarantā evaṃ ārocenti ‘‘mārisā mārisā ito vassasatasahassassa accayena kappavuṭṭhānaṃ bhavissati, ayaṃ loko vinassissati, mahāsamuddopi ussussissati, ayañca mahāpathavī sineru ca pabbatarājā ḍayhissanti vinassissanti, yāva brahmalokā lokavināso bhavissati, mettaṃ mārisā bhāvetha, karuṇaṃ, muditaṃ, upekkhaṃ mārisā bhāvetha, mātaraṃ upaṭṭhahatha, pitaraṃ upaṭṭhahatha, kule jeṭṭhāpacāyino hothā’’ti. Te pana devā lokaṃ byūhenti sampiṇḍentīti ‘‘lokabyūhā’’ti vuccanti. Te kira disvā manussā yattha katthaci ṭhitāpi nisinnāpi saṃvegajātā sambhamappattāva hutvā tesaṃ āsanne ṭhāne sannipatanti.
ਕਥਂ ਪਨੇਤੇ ਕਪ੍ਪવੁਟ੍ਠਾਨਂ ਜਾਨਨ੍ਤੀਤਿ? ‘‘ਧਮ੍ਮਤਾਯ ਸਞ੍ਚੋਦਿਤਾ’’ਤਿ ਆਚਰਿਯਾ। ‘‘ਤਾਦਿਸਨਿਮਿਤ੍ਤਦਸ੍ਸਨੇਨਾ’’ਤਿ ਏਕੇ। ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਦੇવਤਾਹਿ ਉਯ੍ਯੋਜਿਤਾ’’ਤਿ ਅਪਰੇ। ਤੇਸਂ ਪਨ વਚਨਂ ਸੁਤ੍વਾ ਯੇਭੁਯ੍ਯੇਨ ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਚ ਭੁਮ੍ਮਦੇવਤਾ ਚ ਸਂવੇਗਜਾਤਾ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਮੁਦੁਚਿਤ੍ਤਾ ਹੁਤ੍વਾ ਮੇਤ੍ਤਾਦੀਨਿ ਪੁਞ੍ਞਾਨਿ ਕਰਿਤ੍વਾ ਦੇવਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਦਿਬ੍ਬਸੁਧਾਭੋਜਨਂ ਭੁਞ੍ਜਿਤ੍વਾ ਤਤੋ વਾਯੋਕਸਿਣੇ ਪਰਿਕਮ੍ਮਂ ਕਤ੍વਾ ਝਾਨਂ ਪਟਿਲਭਨ੍ਤਿ। ਦੇવਾਨਂ ਕਿਰ ਸੁਖਸਮ੍ਫਸ੍ਸવਾਤਗ੍ਗਹਣਪਅਚਯੇਨ વਾਯੋਕਸਿਣੇ ਝਾਨਾਨਿ ਸੁਖੇਨੇવ ਇਜ੍ਝਨ੍ਤਿ। ਤਦਞ੍ਞੇ ਪਨ ਆਪਾਯਿਕਾ ਸਤ੍ਤਾ ਅਪਰਾਪਰਿਯવੇਦਨੀਯੇਨ ਕਮ੍ਮੇਨ ਦੇવਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਅਪਰਾਪਰਿਯવੇਦਨੀਯਕਮ੍ਮਰਹਿਤੋ ਹਿ ਸਂਸਾਰੇ ਸਂਸਰਨ੍ਤੋ ਨਾਮ ਸਤ੍ਤੋ ਨਤ੍ਥਿ। ਤੇਪਿ ਤਤ੍ਥ ਤਥੇવ ਝਾਨਂ ਪਟਿਲਭਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਦੇવਲੋਕੇ ਪਟਿਲਦ੍ਧਜ੍ਝਾਨવਸੇਨ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਇਦਞ੍ਚ ਯੇਭੁਯ੍ਯવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ।
Kathaṃ panete kappavuṭṭhānaṃ jānantīti? ‘‘Dhammatāya sañcoditā’’ti ācariyā. ‘‘Tādisanimittadassanenā’’ti eke. ‘‘Brahmadevatāhi uyyojitā’’ti apare. Tesaṃ pana vacanaṃ sutvā yebhuyyena manussā ca bhummadevatā ca saṃvegajātā aññamaññaṃ muducittā hutvā mettādīni puññāni karitvā devaloke nibbattanti. Tattha dibbasudhābhojanaṃ bhuñjitvā tato vāyokasiṇe parikammaṃ katvā jhānaṃ paṭilabhanti. Devānaṃ kira sukhasamphassavātaggahaṇapaacayena vāyokasiṇe jhānāni sukheneva ijjhanti. Tadaññe pana āpāyikā sattā aparāpariyavedanīyena kammena devaloke nibbattanti. Aparāpariyavedanīyakammarahito hi saṃsāre saṃsaranto nāma satto natthi. Tepi tattha tatheva jhānaṃ paṭilabhanti. Evaṃ devaloke paṭiladdhajjhānavasena sabbepi brahmaloke nibbattanti. Idañca yebhuyyavasena vuttaṃ.
ਕੇਚਿ ਪਨ ‘‘ਅਪਾਯਸਤ੍ਤਾ ਸਂવਟ੍ਟਮਾਨਲੋਕਧਾਤੂਹਿ ਅਞ੍ਞੇਸੁ ਲੋਕਧਾਤੂਸੁਪਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਨ ਹਿ ਸਬ੍ਬੇ ਅਪਾਯਸਤ੍ਤਾ ਤਦਾ ਰੂਪਾਰੂਪਭવੇਸੁ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤੀਤਿ ਸਕ੍ਕਾ વਿਞ੍ਞਾਤੁਂ ਅਪਾਯੇਸੁ ਦੀਘਾਯੁਕਾਨਂ ਦੇવਲੋਕੂਪਪਤ੍ਤਿਯਾ ਅਸਮ੍ਭવਤੋ। ਨਿਯਤਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠਿਕੋ ਪਨ વਿਨਸ੍ਸਮਾਨੇਪਿ ਕਪ੍ਪੇ ਨਿਰਯਤੋ ਨ ਮੁਚ੍ਚਤਿਯੇવ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ਤਤ੍ਥ ਅਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਤ੍વਾ ਪਿਟ੍ਠਿਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤਿ। ਨਿਯਤਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠਿਯਾ ਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਸ੍ਸ ਭવਤੋ વੁਟ੍ਠਾਨਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਤਾਯ ਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਸ੍ਸ ਨੇવ ਸਗ੍ਗੋ ਅਤ੍ਥਿ, ਨ ਮਗ੍ਗੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੋ ਸਂવਟ੍ਟਮਾਨਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਤੋ ਅਞ੍ਞਤ੍ਥ ਨਿਰਯੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਤ੍વਾ ਪਚ੍ਚਤਿ। ਕਿਂ ਪਨ ਪਿਟ੍ਠਿਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਂ ਨ ਝਾਯਤੀਤਿ? ਝਾਯਤਿ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਝਾਯਮਾਨੇਪਿ ਏਸ ਆਕਾਸੇ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਪਦੇਸੇ ਪਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ।
Keci pana ‘‘apāyasattā saṃvaṭṭamānalokadhātūhi aññesu lokadhātūsupi nibbattanti. Na hi sabbe apāyasattā tadā rūpārūpabhavesu uppajjantīti sakkā viññātuṃ apāyesu dīghāyukānaṃ devalokūpapattiyā asambhavato. Niyatamicchādiṭṭhiko pana vinassamānepi kappe nirayato na muccatiyeva, tasmā so tattha anibbattitvā piṭṭhicakkavāḷe nibbattati. Niyatamicchādiṭṭhiyā hi samannāgatassa bhavato vuṭṭhānaṃ nāma natthi. Tāya hi samannāgatassa neva saggo atthi, na maggo, tasmā so saṃvaṭṭamānacakkavāḷato aññattha niraye nibbattitvā paccati. Kiṃ pana piṭṭhicakkavāḷaṃ na jhāyatīti? Jhāyati. Tasmiṃ jhāyamānepi esa ākāse ekasmiṃ padese paccatī’’ti vadanti.
વਸ੍ਸੂਪਚ੍ਛੇਦਤੋ ਪਨ ਉਦ੍ਧਂ ਦੀਘਸ੍ਸ ਅਦ੍ਧੁਨੋ ਅਚ੍ਚਯੇਨ ਦੁਤਿਯੋ ਸੂਰਿਯੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ, ਪਾਤੁਭੂਤੇ ਪਨ ਤਸ੍ਮਿਂ ਨੇવ ਰਤ੍ਤਿਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋ, ਨ ਦਿવਾਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਏਕੋ ਸੂਰਿਯੋ ਉਟ੍ਠੇਤਿ, ਏਕੋ ਅਤ੍ਥਂ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਅવਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਸੂਰਿਯਸਨ੍ਤਾਪੋવ ਲੋਕੋ ਹੋਤਿ। ਯਥਾ ਚ ਕਪ੍ਪવੁਟ੍ਠਾਨਕਾਲਤੋ ਪੁਬ੍ਬੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਸੂਰਿਯવਿਮਾਨੇ ਸੂਰਿਯਦੇવਪੁਤ੍ਤੋ ਹੋਤਿ, ਏવਂ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਸੂਰਿਯੇ ਨਤ੍ਥਿ। ਕਪ੍ਪવੁਟ੍ਠਾਨਕਾਲੇ ਪਨ ਯਥਾ ਅਞ੍ਞੇ ਕਾਮਾવਚਰਦੇવਾ, ਏવਂ ਸੂਰਿਯਦੇવਪੁਤ੍ਤੋਪਿ ਝਾਨਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਂ ਉਪਪਜ੍ਜਤਿ। ਸੂਰਿਯਮਣ੍ਡਲਂ ਪਨ ਪਭਸ੍ਸਰਤਰਞ੍ਚੇવ ਤੇਜવਨ੍ਤਤਰਞ੍ਚ ਹੁਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਤਂ ਅਨ੍ਤਰਧਾਯਿਤ੍વਾ ਅਞ੍ਞਮੇવ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਅਪਰੇ। ਤਤ੍ਥ ਪਕਤਿਸੂਰਿਯੇ વਤ੍ਤਮਾਨੇ ਆਕਾਸੇ વਲਾਹਕਾਪਿ ਧੂਮਸਿਖਾਪਿ વਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਸੂਰਿਯੇ વਤ੍ਤਮਾਨੇ વਿਗਤਧੂਮવਲਾਹਕਂ ਆਦਾਸਮਣ੍ਡਲਂ વਿਯ ਨਿਮ੍ਮਲਂ ਨਭਂ ਹੋਤਿ। ਠਪੇਤ੍વਾ ਪਞ੍ਚ ਮਹਾਨਦਿਯੋ ਸੇਸਕੁਨ੍ਨਦਿਆਦੀਸੁ ਉਦਕਂ ਸੁਸ੍ਸਤਿ।
Vassūpacchedato pana uddhaṃ dīghassa addhuno accayena dutiyo sūriyo pātubhavati, pātubhūte pana tasmiṃ neva rattiparicchedo, na divāparicchedo paññāyati. Eko sūriyo uṭṭheti, eko atthaṃ gacchati, avicchinnasūriyasantāpova loko hoti. Yathā ca kappavuṭṭhānakālato pubbe uppannasūriyavimāne sūriyadevaputto hoti, evaṃ kappavināsakasūriye natthi. Kappavuṭṭhānakāle pana yathā aññe kāmāvacaradevā, evaṃ sūriyadevaputtopi jhānaṃ nibbattetvā brahmalokaṃ upapajjati. Sūriyamaṇḍalaṃ pana pabhassaratarañceva tejavantatarañca hutvā pavattati. Taṃ antaradhāyitvā aññameva uppajjatīti apare. Tattha pakatisūriye vattamāne ākāse valāhakāpi dhūmasikhāpi vattanti, kappavināsakasūriye vattamāne vigatadhūmavalāhakaṃ ādāsamaṇḍalaṃ viya nimmalaṃ nabhaṃ hoti. Ṭhapetvā pañca mahānadiyo sesakunnadiādīsu udakaṃ sussati.
ਤਤੋਪਿ ਦੀਘਸ੍ਸ ਅਦ੍ਧੁਨੋ ਅਚ੍ਚਯੇਨ ਤਤਿਯੋ ਸੂਰਿਯੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ, ਯਸ੍ਸ ਪਾਤੁਭਾવਾ ਮਹਾਨਦਿਯੋਪਿ ਸੁਸ੍ਸਨ੍ਤਿ।
Tatopi dīghassa addhuno accayena tatiyo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā mahānadiyopi sussanti.
ਤਤੋਪਿ ਦੀਘਸ੍ਸ ਅਦ੍ਧੁਨੋ ਅਚ੍ਚਯੇਨ ਚਤੁਤ੍ਥੋ ਸੂਰਿਯੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ, ਯਸ੍ਸ ਪਾਤੁਭਾવਾ ਹਿਮવਤਿ ਮਹਾਨਦੀਨਂ ਪਭવਾ ਸੀਹਪ੍ਪਪਾਤਦਹੋ ਮਨ੍ਦਾਕਿਨੀਦਹੋ ਕਣ੍ਣਮੁਣ੍ਡਦਹੋ ਰਥਕਾਰਦਹੋ ਅਨੋਤਤ੍ਤਦਹੋ ਛਦ੍ਦਨ੍ਤਦਹੋ ਕੁਣਾਲਦਹੋਤਿ ਇਮੇ ਸਤ੍ਤ ਮਹਾਸਰਾ ਸੁਸ੍ਸਨ੍ਤਿ।
Tatopi dīghassa addhuno accayena catuttho sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā himavati mahānadīnaṃ pabhavā sīhappapātadaho mandākinīdaho kaṇṇamuṇḍadaho rathakāradaho anotattadaho chaddantadaho kuṇāladahoti ime satta mahāsarā sussanti.
ਤਤੋਪਿ ਦੀਘਸ੍ਸ ਅਦ੍ਧੁਨੋ ਅਚ੍ਚਯੇਨ ਪਞ੍ਚਮੋ ਸੂਰਿਯੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ, ਯਸ੍ਸ ਪਾਤੁਭਾવਾ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੇ ਅਙ੍ਗੁਲਿਪਬ੍ਬਤੇਮਨਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਉਦਕਂ ਨ ਸਣ੍ਠਾਤਿ।
Tatopi dīghassa addhuno accayena pañcamo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā anupubbena mahāsamudde aṅgulipabbatemanamattampi udakaṃ na saṇṭhāti.
ਤਤੋਪਿ ਦੀਘਸ੍ਸ ਅਦ੍ਧੁਨੋ ਅਚ੍ਚਯੇਨ ਛਟ੍ਠੋ ਸੂਰਿਯੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ, ਯਸ੍ਸ ਪਾਤੁਭਾવਾ ਸਕਲਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਂ ਏਕਧੂਮਂ ਹੋਤਿ ਪਰਿਯਾਦਿਨ੍ਨਸਿਨੇਹਂ ਧੂਮੇਨ। ਯਾਯ ਹਿ ਆਪੋਧਾਤੁਯਾ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਪਥવੀਧਾਤੁ ਆਬਨ੍ਧਤ੍ਤਾ ਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡਿਤਾ ਹੁਤ੍વਾ ਤਿਟ੍ਠਤਿ, ਸਾ ਛਟ੍ਠਸੂਰਿਯਪਾਤੁਭਾવੇਨ ਪਰਿਕ੍ਖਯਂ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਯਥਾ ਚਿਦਂ, ਏવਂ ਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨਿਪਿ।
Tatopi dīghassa addhuno accayena chaṭṭho sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā sakalacakkavāḷaṃ ekadhūmaṃ hoti pariyādinnasinehaṃ dhūmena. Yāya hi āpodhātuyā tattha tattha pathavīdhātu ābandhattā sampiṇḍitā hutvā tiṭṭhati, sā chaṭṭhasūriyapātubhāvena parikkhayaṃ gacchati. Yathā cidaṃ, evaṃ koṭisatasahassacakkavāḷānipi.
ਤਤੋਪਿ ਦੀਘਸ੍ਸ ਅਦ੍ਧੁਨੋ ਅਚ੍ਚਯੇਨ ਸਤ੍ਤਮੋ ਸੂਰਿਯੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ, ਯਸ੍ਸ ਪਾਤੁਭਾવਾ ਸਕਲਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਂ ਏਕਜਾਲਂ ਹੋਤਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇਹਿ, ਯੋਜਨਸਤਿਕਾਦਿਭੇਦਾਨਿ ਸਿਨੇਰੁਕੂਟਾਨਿ ਪਲੁਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਆਕਾਸੇਯੇવ ਅਨ੍ਤਰਧਾਯਨ੍ਤਿ। ਸਾ ਅਗ੍ਗਿਜਾਲਾ ਉਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਚਾਤੁਮਹਾਰਾਜਿਕੇ ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਕਨਕવਿਮਾਨਰਤਨવਿਮਾਨਮਣਿવਿਮਾਨਾਨਿ ਝਾਪੇਤ੍વਾ ਤਾવਤਿਂਸਭવਨਂ ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਏਤੇਨੇવੂਪਾਯੇਨ ਯਾવ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿਂ ਗਣ੍ਹਾਤਿ, ਤਤ੍ਥ ਤਯੋਪਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ ਝਾਪੇਤ੍વਾ ਆਭਸ੍ਸਰੇ ਆਹਚ੍ਚ ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਸਾ ਯਾવ ਅਣੁਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਸਙ੍ਖਾਰਗਤਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਤਾવ ਨ ਨਿਬ੍ਬਾਯਤਿ। ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਾਰਪਰਿਕ੍ਖਯਾ ਪਨ ਸਪ੍ਪਿਤੇਲਜ੍ਝਾਪਨਗ੍ਗਿਸਿਖਾ વਿਯ ਛਾਰਿਕਮ੍ਪਿ ਅਨવਸੇਸੇਤ੍વਾ ਨਿਬ੍ਬਾਯਤਿ। ਹੇਟ੍ਠਾਆਕਾਸੇਨ ਸਹ ਉਪਰਿਆਕਾਸੋ ਏਕੋ ਹੋਤਿ ਮਹਨ੍ਧਕਾਰੋ।
Tatopi dīghassa addhuno accayena sattamo sūriyo pātubhavati, yassa pātubhāvā sakalacakkavāḷaṃ ekajālaṃ hoti saddhiṃ koṭisatasahassacakkavāḷehi, yojanasatikādibhedāni sinerukūṭāni palujjitvā ākāseyeva antaradhāyanti. Sā aggijālā uṭṭhahitvā cātumahārājike gaṇhāti. Tattha kanakavimānaratanavimānamaṇivimānāni jhāpetvā tāvatiṃsabhavanaṃ gaṇhāti. Etenevūpāyena yāva paṭhamajjhānabhūmiṃ gaṇhāti, tattha tayopi brahmaloke jhāpetvā ābhassare āhacca tiṭṭhati. Sā yāva aṇumattampi saṅkhāragataṃ atthi, tāva na nibbāyati. Sabbasaṅkhāraparikkhayā pana sappitelajjhāpanaggisikhā viya chārikampi anavasesetvā nibbāyati. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāro.
ਏવਂ ਏਕਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ ਏਕਙ੍ਗਣਂ ਹੁਤ੍વਾ ਠਿਤੇ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੇ ਲੋਕਸ੍ਸ ਸਣ੍ਠਾਨਤ੍ਥਾਯ ਦੇવੋ વਸ੍ਸਿਤੁਂ ਆਰਭਤਿ, ਆਦਿਤੋવ ਅਨ੍ਤਰਟ੍ਠਕੇ ਹਿਮਪਾਤੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਤਤੋ ਕਣਮਤ੍ਤਾ ਤਣ੍ਡੁਲਮਤ੍ਤਾ ਮੁਗ੍ਗਮਾਸਬਦਰਆਮਲਕਏਲ਼ਾਲੁਕਕੁਮ੍ਭਣ੍ਡਅਲਾਬੁਮਤ੍ਤਾ ਉਦਕਧਾਰਾ ਹੁਤ੍વਾ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਉਸਭਦ੍વੇਉਸਭਅਡ੍ਢਗਾવੁਤਗਾવੁਤਅਡ੍ਢਯੋਜਨਯੋਜਨਦ੍વਿਯੋਜਨ…ਪੇ॰… ਯੋਜਨਸਤਯੋਜਨਸਹਸ੍ਸਮਤ੍ਤਾ ਹੁਤ੍વਾ ਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਗਬ੍ਭਨ੍ਤਰਂ ਯਾવ ਅવਿਨਟ੍ਠਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਾ ਪੂਰੇਤ੍વਾ ਅਨ੍ਤਰਧਾਯਤਿ। ਤਂ ਉਦਕਂ ਹੇਟ੍ਠਾ ਚ ਤਿਰਿਯਞ੍ਚ વਾਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਘਨਂ ਕਰੋਤਿ ਪਰਿવਟੁਮਂ ਪਦੁਮਿਨੀਪਤ੍ਤੇ ਉਦਕਬਿਨ੍ਦੁਸਦਿਸਂ।
Evaṃ ekamasaṅkhyeyyaṃ ekaṅgaṇaṃ hutvā ṭhite lokasannivāse lokassa saṇṭhānatthāya devo vassituṃ ārabhati, āditova antaraṭṭhake himapāto viya hoti. Tato kaṇamattā taṇḍulamattā muggamāsabadaraāmalakaeḷālukakumbhaṇḍaalābumattā udakadhārā hutvā anukkamena usabhadveusabhaaḍḍhagāvutagāvutaaḍḍhayojanayojanadviyojana…pe… yojanasatayojanasahassamattā hutvā koṭisatasahassacakkavāḷagabbhantaraṃ yāva avinaṭṭhabrahmalokā pūretvā antaradhāyati. Taṃ udakaṃ heṭṭhā ca tiriyañca vāto samuṭṭhahitvā ghanaṃ karoti parivaṭumaṃ paduminīpatte udakabindusadisaṃ.
ਕਥਂ ਤਾવਮਹਨ੍ਤਂ ਉਦਕਰਾਸਿਂ ਘਨਂ ਕਰੋਤੀਤਿ ਚੇ? વਿવਰਸਮ੍ਪਦਾਨਤੋ વਾਤਸ੍ਸਾਤਿ। ਤਞ੍ਹਿਸ੍ਸ ਤਹਿਂ ਤਹਿਂ વਿવਰਂ ਦੇਤਿ। ਤਂ ਏવਂ વਾਤੇਨ ਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡਿਯਮਾਨਂ ਘਨਂ ਕਰਿਯਮਾਨਂ ਪਰਿਕ੍ਖਯਮਾਨਂ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨ ਹੇਟ੍ਠਾ ਓਤਰਤਿ। ਓਤਿਣ੍ਣੇ ਓਤਿਣ੍ਣੇ ਉਦਕੇ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਟ੍ਠਾਨੇ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੋ, ਉਪਰਿਚਤੁਕਾਮਾવਚਰਦੇવਲੋਕਟ੍ਠਾਨੇ ਚ ਦੇવਲੋਕਾ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ। ਚਾਤੁਮਹਾਰਾਜਿਕਤਾવਤਿਂਸਭવਨਾਨਿ ਪਨ ਪਥવੀਸਮ੍ਬਨ੍ਧਤਾਯ ਨ ਤਾવ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ। ਪੁਰਿਮਪਥવਿਟ੍ਠਾਨਂ ਓਤਿਣ੍ਣੇ ਪਨ ਬਲવવਾਤਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਤਂ ਪਿਹਿਤਦ੍વਾਰੇ ਧਮ੍ਮਕਰਣੇ ਠਿਤਉਦਕਮਿવ ਨਿਰੁਸ੍ਸਾਸਂ ਕਤ੍વਾ ਰੁਮ੍ਭਨ੍ਤਿ । ਮਧੁਰੋਦਕਂ ਪਰਿਕ੍ਖਯਂ ਗਚ੍ਛਮਾਨਂ ਉਪਰਿ ਰਸਪਥવਿਂ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪੇਤਿ, ਉਦਕਪਿਟ੍ਠੇ ਉਪ੍ਪਲਿਨੀਪਤ੍ਤਂ વਿਯ ਪਥવੀ ਸਣ੍ਠਾਤਿ। ਸਾ વਣ੍ਣਸਮ੍ਪਨ੍ਨਾ ਚੇવ ਹੋਤਿ ਗਨ੍ਧਰਸਸਮ੍ਪਨ੍ਨਾ ਚ ਨਿਰੁਦਕਪਾਯਾਸਸ੍ਸ ਉਪਰਿ ਪਟਲਂ વਿਯ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਮਹਾਬੋਧਿਪਲ੍ਲਙ੍ਕਟ੍ਠਾਨਂ વਿਨਸ੍ਸਮਾਨੇ ਲੋਕੇ ਪਚ੍ਛਾ વਿਨਸ੍ਸਤਿ, ਸਣ੍ਠਹਮਾਨੇ ਪਠਮਂ ਸਣ੍ਠਹਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Kathaṃ tāvamahantaṃ udakarāsiṃ ghanaṃ karotīti ce? Vivarasampadānato vātassāti. Tañhissa tahiṃ tahiṃ vivaraṃ deti. Taṃ evaṃ vātena sampiṇḍiyamānaṃ ghanaṃ kariyamānaṃ parikkhayamānaṃ anupubbena heṭṭhā otarati. Otiṇṇe otiṇṇe udake brahmalokaṭṭhāne brahmaloko, uparicatukāmāvacaradevalokaṭṭhāne ca devalokā pātubhavanti. Cātumahārājikatāvatiṃsabhavanāni pana pathavīsambandhatāya na tāva pātubhavanti. Purimapathaviṭṭhānaṃ otiṇṇe pana balavavātā uppajjanti, te taṃ pihitadvāre dhammakaraṇe ṭhitaudakamiva nirussāsaṃ katvā rumbhanti . Madhurodakaṃ parikkhayaṃ gacchamānaṃ upari rasapathaviṃ samuṭṭhāpeti, udakapiṭṭhe uppalinīpattaṃ viya pathavī saṇṭhāti. Sā vaṇṇasampannā ceva hoti gandharasasampannā ca nirudakapāyāsassa upari paṭalaṃ viya. Ettha pana mahābodhipallaṅkaṭṭhānaṃ vinassamāne loke pacchā vinassati, saṇṭhahamāne paṭhamaṃ saṇṭhahatīti veditabbaṃ.
ਤਦਾ ਚ ਆਭਸ੍ਸਰਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ ਪਠਮਤਰਾਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਸਤ੍ਤਾ ਆਯੁਕ੍ਖਯਾ વਾ ਪੁਞ੍ਞਕ੍ਖਯਾ વਾ ਤਤੋ ਚવਿਤ੍વਾ ਓਪਪਾਤਿਕਾ ਹੁਤ੍વਾ ਇਧੂਪਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤੇ ਹੋਨ੍ਤਿ ਸਯਂਪਭਾ ਅਨ੍ਤਲਿਕ੍ਖਚਰਾ, ਤੇ ਤਂ ਰਸਪਥવਿਂ ਸਾਯਿਤ੍વਾ ਤਣ੍ਹਾਭਿਭੂਤਾ ਆਲੁਪ੍ਪਕਾਰਕਂ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਿਤੁਂ ਉਪਕ੍ਕਮਨ੍ਤਿ। ਅਥ ਤੇਸਂ ਸਯਂਪਭਾ ਅਨ੍ਤਰਧਾਯਤਿ, ਅਨ੍ਧਕਾਰੋ ਹੋਤਿ। ਤੇ ਅਨ੍ਧਕਾਰਂ ਦਿਸ੍વਾ ਭਾਯਨ੍ਤਿ। ਤਤੋ ਤੇਸਂ ਭਯਂ ਨਾਸੇਤ੍વਾ ਸੂਰਭਾવਂ ਜਨਯਨ੍ਤਂ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਂ ਸੂਰਿਯਮਣ੍ਡਲਂ ਪਾਤੁਭવਤਿ। ਤੇ ਤਂ ਦਿਸ੍વਾ ‘‘ਆਲੋਕਂ ਪਟਿਲਭਿਮ੍ਹਾ’’ਤਿ ਹਟ੍ਠਤੁਟ੍ਠਾ ਹੁਤ੍વਾ ‘‘ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਭੀਤਾਨਂ ਭਯਂ ਨਾਸੇਤ੍વਾ ਸੂਰਭਾવਂ ਜਨਯਨ੍ਤੋ ਉਟ੍ਠਿਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਸੂਰਿਯੋ ਹੋਤੂ’’ਤਿ ਸੂਰਿਯੋਤ੍વੇવਸ੍ਸ ਨਾਮਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ।
Tadā ca ābhassarabrahmaloke paṭhamatarābhinibbattā sattā āyukkhayā vā puññakkhayā vā tato cavitvā opapātikā hutvā idhūpapajjanti, te honti sayaṃpabhā antalikkhacarā, te taṃ rasapathaviṃ sāyitvā taṇhābhibhūtā āluppakārakaṃ paribhuñjituṃ upakkamanti. Atha tesaṃ sayaṃpabhā antaradhāyati, andhakāro hoti. Te andhakāraṃ disvā bhāyanti. Tato tesaṃ bhayaṃ nāsetvā sūrabhāvaṃ janayantaṃ paripuṇṇapaññāsayojanaṃ sūriyamaṇḍalaṃ pātubhavati. Te taṃ disvā ‘‘ālokaṃ paṭilabhimhā’’ti haṭṭhatuṭṭhā hutvā ‘‘amhākaṃ bhītānaṃ bhayaṃ nāsetvā sūrabhāvaṃ janayanto uṭṭhito, tasmā sūriyo hotū’’ti sūriyotvevassa nāmaṃ karonti.
ਅਥ ਸੂਰਿਯੇ ਦਿવਸਂ ਆਲੋਕਂ ਕਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥਙ੍ਗਤੇ ‘‘ਯਮ੍ਪਿ ਆਲੋਕਂ ਲਭਿਮ੍ਹ, ਸੋਪਿ ਨੋ ਨਟ੍ਠੋ’’ਤਿ ਪੁਨ ਭੀਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤੇਸਂ ਏવਂ ਹੋਤਿ ‘‘ਸਾਧੁ વਤਸ੍ਸ, ਸਚੇ ਅਞ੍ਞਂ ਆਲੋਕਂ ਲਭੇਯ੍ਯਾਮਾ’’ਤਿ। ਤੇਸਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਞਤ੍વਾ વਿਯ ਏਕੂਨਪਞ੍ਞਾਸਯੋਜਨਂ ਚਨ੍ਦਮਣ੍ਡਲਂ ਪਾਤੁਭવਤਿ। ਤੇ ਤਂ ਦਿਸ੍વਾ ਭਿਯ੍ਯੋਸੋ ਮਤ੍ਤਾਯ ਹਟ੍ਠਤੁਟ੍ਠਾ ਹੁਤ੍વਾ ‘‘ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਛਨ੍ਦਂ ਞਤ੍વਾ વਿਯ ਉਟ੍ਠਿਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਚਨ੍ਦੋ ਹੋਤੂ’’ਤਿ ਚਨ੍ਦੋਤ੍વੇવਸ੍ਸ ਨਾਮਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ।
Atha sūriye divasaṃ ālokaṃ katvā atthaṅgate ‘‘yampi ālokaṃ labhimha, sopi no naṭṭho’’ti puna bhītā honti. Tesaṃ evaṃ hoti ‘‘sādhu vatassa, sace aññaṃ ālokaṃ labheyyāmā’’ti. Tesaṃ cittaṃ ñatvā viya ekūnapaññāsayojanaṃ candamaṇḍalaṃ pātubhavati. Te taṃ disvā bhiyyoso mattāya haṭṭhatuṭṭhā hutvā ‘‘amhākaṃ chandaṃ ñatvā viya uṭṭhito, tasmā cando hotū’’ti candotvevassa nāmaṃ karonti.
ਏવਂ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯੇਸੁ ਪਾਤੁਭੂਤੇਸੁ ਨਕ੍ਖਤ੍ਤਾਨਿ ਤਾਰਕਰੂਪਾਨਿ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ, ਤਤੋ ਪਭੁਤਿ ਰਤ੍ਤਿਨ੍ਦਿવਾ ਪਞ੍ਞਾਯਨ੍ਤਿ, ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਚ ਮਾਸਡ੍ਢਮਾਸਉਤੁਸਂવਚ੍ਛਰਾ, ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾਨਂ ਪਾਤੁਭੂਤਦਿવਸੇਯੇવ ਸਿਨੇਰੁਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਹਿਮવਨ੍ਤਪਬ੍ਬਤਾ ਦੀਪਸਮੁਦ੍ਦਾ ਚ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਚ ਖੋ ਅਪੁਬ੍ਬਂ ਅਚਰਿਮਂ ਫਗ੍ਗੁਣਪੁਣ੍ਣਮਦਿવਸੇਯੇવ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ। ਕਥਂ? ਯਥਾ ਨਾਮ ਕਙ੍ਗੁਭਤ੍ਤੇ ਪਚ੍ਚਮਾਨੇ ਏਕਪ੍ਪਹਾਰੇਨੇવ ਪੁਬ੍ਬੁਲ਼ਕਾ ਉਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ, ਏਕੇ ਪਦੇਸਾ ਥੂਪਥੂਪਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਏਕੇ ਨਿਨ੍ਨਨਿਨ੍ਨਾ, ਏਕੇ ਸਮਸਮਾ, ਏવਮੇવ ਥੂਪਥੂਪਟ੍ਠਾਨੇ ਪਬ੍ਬਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਨਿਨ੍ਨਨਿਨ੍ਨਟ੍ਠਾਨੇ ਸਮੁਦ੍ਦਾ, ਸਮਸਮਟ੍ਠਾਨੇ ਦੀਪਾਤਿ।
Evaṃ candimasūriyesu pātubhūtesu nakkhattāni tārakarūpāni pātubhavanti, tato pabhuti rattindivā paññāyanti, anukkamena ca māsaḍḍhamāsautusaṃvaccharā, candimasūriyānaṃ pātubhūtadivaseyeva sinerucakkavāḷahimavantapabbatā dīpasamuddā ca pātubhavanti. Te ca kho apubbaṃ acarimaṃ phagguṇapuṇṇamadivaseyeva pātubhavanti. Kathaṃ? Yathā nāma kaṅgubhatte paccamāne ekappahāreneva pubbuḷakā uṭṭhahanti, eke padesā thūpathūpā honti, eke ninnaninnā, eke samasamā, evameva thūpathūpaṭṭhāne pabbatā honti, ninnaninnaṭṭhāne samuddā, samasamaṭṭhāne dīpāti.
ਅਥ ਤੇਸਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਰਸਪਥવਿਂ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਨ੍ਤਾਨਂ ਕਮ੍ਮੇਨ ਏਕਚ੍ਚੇ વਣ੍ਣવਨ੍ਤੋ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਏਕਚ੍ਚੇ ਦੁਬ੍ਬਣ੍ਣਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ વਣ੍ਣવਨ੍ਤੋ ਦੁਬ੍ਬਣ੍ਣੇ ਅਤਿਮਞ੍ਞਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਂ ਅਤਿਮਾਨਪਚ੍ਚਯਾ ਸਾਪਿ ਰਸਪਥવੀ ਅਨ੍ਤਰਧਾਯਤਿ, ਭੂਮਿਪਪ੍ਪਟਕੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ। ਅਥ ਨੇਸਂ ਤੇਨੇવ ਨਯੇਨ ਸੋਪਿ ਅਨ੍ਤਰਧਾਯਤਿ, ਅਥ ਪਦਾਲਤਾ ਪਾਤੁਭવਤਿ। ਤੇਨੇવ ਨਯੇਨ ਸਾਪਿ ਅਨ੍ਤਰਧਾਯਤਿ, ਅਕਟ੍ਠਪਾਕੋ ਸਾਲਿ ਪਾਤੁਭવਤਿ ਅਕਣੋ ਅਥੁਸੋ ਸੁਗਨ੍ਧੋ ਤਣ੍ਡੁਲਫਲੋ। ਤਤੋ ਨੇਸਂ ਭਾਜਨਾਨਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਸਾਲਿਂ ਭਾਜਨੇ ਠਪੇਤ੍વਾ ਪਾਸਾਣਪਿਟ੍ਠਿਯਂ ਠਪੇਨ੍ਤਿ, ਸਯਮੇવ ਜਾਲਸਿਖਾ ਉਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਤਂ ਪਚਤਿ। ਸੋ ਹੋਤਿ ਓਦਨੋ ਸੁਮਨਜਾਤਿਪੁਪ੍ਫਸਦਿਸੋ, ਨ ਤਸ੍ਸ ਸੂਪੇਨ વਾ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਨ વਾ ਕਰਣੀਯਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਯਂ ਯਂ ਰਸਂ ਭੁਞ੍ਜਿਤੁਕਾਮਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਂਤਂਰਸੋવ ਹੋਤਿ। ਤੇਸਂ ਤਂ ਓਲ਼ਾਰਿਕਂ ਆਹਾਰਂ ਆਹਰਯਤਂ ਤਤੋ ਪਭੁਤਿ ਮੁਤ੍ਤਕਰੀਸਂ ਸਞ੍ਜਾਯਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਰਸਪਥવੀ ਭੂਮਿਪਪ੍ਪਟਕੋ ਪਦਾਲਤਾਤਿ ਇਮੇ ਤਾવ ਪਰਿਭੁਤ੍ਤਾ ਸੁਧਾਹਾਰੋ વਿਯ ਖੁਦਂ વਿਨੋਦੇਤ੍વਾ ਰਸਹਰਣੀਹਿ ਰਸਮੇવ ਪਰਿਬ੍ਯੂਹੇਨ੍ਤਾ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ વਤ੍ਥੁਨੋ ਸੁਖੁਮਭਾવੇਨ, ਨ ਨਿਸ੍ਸਨ੍ਦਾ, ਸੁਖੁਮਭਾવੇਨੇવ ਗਹਣਿਨ੍ਧਨਮੇવ ਚ ਹੋਤਿ। ਓਦਨੋ ਪਨ ਪਰਿਭੁਤ੍ਤੋ ਰਸਂ વਡ੍ਢੇਨ੍ਤੋਪਿ વਤ੍ਥੁਨੋ ਓਲ਼ਾਰਿਕਭਾવੇਨੇવ ਨਿਸ੍ਸਨ੍ਦਂ વਿਸ੍ਸਜ੍ਜੇਨ੍ਤੋ ਪਸ੍ਸਾવਂ ਕਰੀਸਞ੍ਚ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤਿ।
Atha tesaṃ sattānaṃ rasapathaviṃ paribhuñjantānaṃ kammena ekacce vaṇṇavanto honti, ekacce dubbaṇṇā honti. Tattha vaṇṇavanto dubbaṇṇe atimaññanti, tesaṃ atimānapaccayā sāpi rasapathavī antaradhāyati, bhūmipappaṭako pātubhavati. Atha nesaṃ teneva nayena sopi antaradhāyati, atha padālatā pātubhavati. Teneva nayena sāpi antaradhāyati, akaṭṭhapāko sāli pātubhavati akaṇo athuso sugandho taṇḍulaphalo. Tato nesaṃ bhājanāni uppajjanti. Te sāliṃ bhājane ṭhapetvā pāsāṇapiṭṭhiyaṃ ṭhapenti, sayameva jālasikhā uṭṭhahitvā taṃ pacati. So hoti odano sumanajātipupphasadiso, na tassa sūpena vā byañjanena vā karaṇīyaṃ atthi, yaṃ yaṃ rasaṃ bhuñjitukāmā honti, taṃtaṃrasova hoti. Tesaṃ taṃ oḷārikaṃ āhāraṃ āharayataṃ tato pabhuti muttakarīsaṃ sañjāyati. Tathā hi rasapathavī bhūmipappaṭako padālatāti ime tāva paribhuttā sudhāhāro viya khudaṃ vinodetvā rasaharaṇīhi rasameva paribyūhentā tiṭṭhanti vatthuno sukhumabhāvena, na nissandā, sukhumabhāveneva gahaṇindhanameva ca hoti. Odano pana paribhutto rasaṃ vaḍḍhentopi vatthuno oḷārikabhāveneva nissandaṃ vissajjento passāvaṃ karīsañca uppādeti.
ਅਥ ਤੇਸਂ ਨਿਕ੍ਖਮਨਤ੍ਥਾਯ વਣਮੁਖਾਨਿ ਪਭਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਪੁਰਿਸਸ੍ਸ ਪੁਰਿਸਭਾવੋ, ਇਤ੍ਥਿਯਾ ਇਤ੍ਥਿਭਾવੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ। ਪੁਰਿਮਤ੍ਤਭਾવੇਸੁ ਹਿ ਪવਤ੍ਤਉਪਚਾਰਜ੍ਝਾਨਾਨੁਭਾવੇਨ ਯਾવ ਸਤ੍ਤਸਨ੍ਤਾਨੇਸੁ ਕਾਮਰਾਗੋ વਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨવੇਗੇਨ ਸਮਿਤੋ , ਨ ਤਾવ ਬਹਲਕਾਮਰਾਗੂਪਨਿਸ੍ਸਯਾਨਿ ਇਤ੍ਥਿਪੁਰਿਸਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਿ ਪਾਤੁਰਹੇਸੁਂ। ਯਦਾ ਪਨਸ੍ਸ વਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਤਾਯ ਬਹਲਕਾਮਰਾਗੋ ਲਦ੍ਧਾવਸਰੋ ਅਹੋਸਿ, ਤਦਾ ਤਦੁਪਨਿਸ੍ਸਯਾਨਿ ਤਾਨਿ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਤ੍ਤਭਾવੇਸੁ ਸਞ੍ਜਾਯਿਂਸੁ, ਤਦਾ ਇਤ੍ਥੀ ਪੁਰਿਸਂ, ਪੁਰਿਸੋ ਚ ਇਤ੍ਥਿਂ ਅਤਿવੇਲਂ ਉਪਨਿਜ੍ਝਾਯਤਿ। ਤੇਸਂ ਅਤਿવੇਲਂ ਉਪਨਿਜ੍ਝਾਯਨਪਚ੍ਚਯਾ ਕਾਮਪਰਿਲ਼ਾਹੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਤੋ ਮੇਥੁਨਂ ਧਮ੍ਮਂ ਪਟਿਸੇવਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਅਸਦ੍ਧਮ੍ਮਪਟਿਸੇવਨਪਚ੍ਚਯਾ વਿਞ੍ਞੂਹਿ ਗਰਹਿਯਮਾਨਾ વਿਹੇਠਿਯਮਾਨਾ ਤਸ੍ਸ ਅਸਦ੍ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਪਟਿਚ੍ਛਾਦਨਹੇਤੁ ਅਗਾਰਾਨਿ ਕਰੋਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਅਗਾਰਂ ਅਜ੍ਝਾવਸਮਾਨਾ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਅਞ੍ਞਤਰਸ੍ਸ ਅਲਸਜਾਤਿਕਸ੍ਸ ਸਤ੍ਤਸ੍ਸ ਦਿਟ੍ਠਾਨੁਗਤਿਂ ਆਪਜ੍ਜਨ੍ਤਾ ਸਨ੍ਨਿਧਿਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ। ਤਤੋ ਪਭੁਤਿ ਕਣੋਪਿ ਥੁਸੋਪਿ ਤਣ੍ਡੁਲਂ ਪਰਿਯੋਨਨ੍ਧਨ੍ਤਿ, ਲਾਯਿਤਟ੍ਠਾਨਮ੍ਪਿ ਨ ਪਟਿવਿਰੁਹਤਿ।
Atha tesaṃ nikkhamanatthāya vaṇamukhāni pabhijjanti. Purisassa purisabhāvo, itthiyā itthibhāvo pātubhavati. Purimattabhāvesu hi pavattaupacārajjhānānubhāvena yāva sattasantānesu kāmarāgo vikkhambhanavegena samito , na tāva bahalakāmarāgūpanissayāni itthipurisindriyāni pāturahesuṃ. Yadā panassa vicchinnatāya bahalakāmarāgo laddhāvasaro ahosi, tadā tadupanissayāni tāni sattānaṃ attabhāvesu sañjāyiṃsu, tadā itthī purisaṃ, puriso ca itthiṃ ativelaṃ upanijjhāyati. Tesaṃ ativelaṃ upanijjhāyanapaccayā kāmapariḷāho uppajjati, tato methunaṃ dhammaṃ paṭisevanti. Te asaddhammapaṭisevanapaccayā viññūhi garahiyamānā viheṭhiyamānā tassa asaddhammassa paṭicchādanahetu agārāni karonti. Te agāraṃ ajjhāvasamānā anukkamena aññatarassa alasajātikassa sattassa diṭṭhānugatiṃ āpajjantā sannidhiṃ karonti. Tato pabhuti kaṇopi thusopi taṇḍulaṃ pariyonandhanti, lāyitaṭṭhānampi na paṭiviruhati.
ਤੇ ਸਨ੍ਨਿਪਤਿਤ੍વਾ ਅਨੁਤ੍ਥੁਨਨ੍ਤਿ ‘‘ਪਾਪਕਾ વਤ ਭੋ ਧਮ੍ਮਾ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਪਾਤੁਭੂਤਾ, ਮਯਞ੍ਹਿ ਪੁਬ੍ਬੇ ਮਨੋਮਯਾ ਅਹੁਮ੍ਹਾ’’ਤਿ, ਅਗ੍ਗਞ੍ਞਸੁਤ੍ਤੇ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੨੮) વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਂ। ਤਤੋ ਮਰਿਯਾਦਂ ਠਪੇਨ੍ਤਿ, ਅਥਞ੍ਞਤਰੋ ਸਤ੍ਤੋ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਭਾਗਂ ਅਦਿਨ੍ਨਂ ਆਦਿਯਤਿ, ਤਂ ਦ੍વਿਕ੍ਖਤ੍ਤੁਂ ਪਰਿਭਾਸੇਤ੍વਾ ਤਤਿਯવਾਰੇ ਪਾਣਿਲੇਡ੍ਡੁਦਣ੍ਡੇਹਿ ਪਹਰਨ੍ਤਿ। ਤੇ ਏવਂ ਅਦਿਨ੍ਨਾਦਾਨੇ ਕਲਹਮੁਸਾવਾਦਦਣ੍ਡਾਦਾਨੇਸੁ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇਸੁ ਚ ਸਨ੍ਨਿਪਤਿਤ੍વਾ ਚਿਨ੍ਤਯਨ੍ਤਿ ‘‘ਯਨ੍ਨੂਨ ਮਯਂ ਏਕਂ ਸਤ੍ਤਂ ਸਮ੍ਮਨ੍ਨੇਯ੍ਯਾਮ, ਯੋ ਨੋ ਸਮ੍ਮਾ ਖੀਯਿਤਬ੍ਬਂ ਖੀਯੇਯ੍ਯ, ਗਰਹਿਤਬ੍ਬਂ ਗਰਹੇਯ੍ਯ, ਪਬ੍ਬਾਜੇਤਬ੍ਬਂ ਪਬ੍ਬਾਜੇਯ੍ਯ, ਮਯਂ ਪਨਸ੍ਸ ਸਾਲੀਨਂ ਭਾਗਮਨੁਪ੍ਪਦਸ੍ਸਾਮਾ’’ਤਿ। ਏવਂ ਕਤਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਨੇਸੁ ਪਨ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਤਾવ ਕਪ੍ਪੇ ਅਯਮੇવ ਭਗવਾ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤਭੂਤੋ ਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਤੇਸੁ ਸਤ੍ਤੇਸੁ ਅਭਿਰੂਪਤਰੋ ਚ ਦਸ੍ਸਨੀਯਤਰੋ ਚ ਮਹੇਸਕ੍ਖਤਰੋ ਚ ਬੁਦ੍ਧਿਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ ਪਟਿਬਲੋ ਨਿਗ੍ਗਹਪਗ੍ਗਹਂ ਕਾਤੁਂ। ਤੇ ਤਂ ਉਪਸਙ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਯਾਚਿਤ੍વਾ ਸਮ੍ਮਨ੍ਨਿਂਸੁ। ਸੋ ਤੇਨ ਮਹਾਜਨੇਨ ਸਮ੍ਮਤੋਤਿ ਮਹਾਸਮ੍ਮਤੋ, ਖੇਤ੍ਤਾਨਂ ਅਧਿਪਤੀਤਿ ਖਤ੍ਤਿਯੋ, ਧਮ੍ਮੇਨ ਸਮੇਨ ਪਰੇਸਂ ਰਞ੍ਜੇਤੀਤਿ ਰਾਜਾਤਿ ਤੀਹਿ ਨਾਮੇਹਿ ਪਞ੍ਞਾਯਿਤ੍ਥ। ਯਞ੍ਹਿ ਲੋਕੇ ਅਚ੍ਛਰਿਯਟ੍ਠਾਨਂ, ਬੋਧਿਸਤ੍ਤੋવ ਤਤ੍ਥ ਆਦਿਪੁਰਿਸੋਤਿ ਏવਂ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤਂ ਆਦਿਂ ਕਤ੍વਾ ਖਤ੍ਤਿਯਮਣ੍ਡਲੇ ਸਣ੍ਠਿਤੇ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬੇਨ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਦਯੋਪਿ વਣ੍ਣਾ ਸਣ੍ਠਹਿਂਸੁ।
Te sannipatitvā anutthunanti ‘‘pāpakā vata bho dhammā sattesu pātubhūtā, mayañhi pubbe manomayā ahumhā’’ti, aggaññasutte (dī. ni. 3.128) vuttanayena vitthāretabbaṃ. Tato mariyādaṃ ṭhapenti, athaññataro satto aññassa bhāgaṃ adinnaṃ ādiyati, taṃ dvikkhattuṃ paribhāsetvā tatiyavāre pāṇileḍḍudaṇḍehi paharanti. Te evaṃ adinnādāne kalahamusāvādadaṇḍādānesu uppannesu ca sannipatitvā cintayanti ‘‘yannūna mayaṃ ekaṃ sattaṃ sammanneyyāma, yo no sammā khīyitabbaṃ khīyeyya, garahitabbaṃ garaheyya, pabbājetabbaṃ pabbājeyya, mayaṃ panassa sālīnaṃ bhāgamanuppadassāmā’’ti. Evaṃ katasanniṭṭhānesu pana sattesu imasmiṃ tāva kappe ayameva bhagavā bodhisattabhūto tena samayena tesu sattesu abhirūpataro ca dassanīyataro ca mahesakkhataro ca buddhisampanno paṭibalo niggahapaggahaṃ kātuṃ. Te taṃ upasaṅkamitvā yācitvā sammanniṃsu. So tena mahājanena sammatoti mahāsammato, khettānaṃ adhipatīti khattiyo, dhammena samena paresaṃ rañjetīti rājāti tīhi nāmehi paññāyittha. Yañhi loke acchariyaṭṭhānaṃ, bodhisattova tattha ādipurisoti evaṃ bodhisattaṃ ādiṃ katvā khattiyamaṇḍale saṇṭhite anupubbena brāhmaṇādayopi vaṇṇā saṇṭhahiṃsu.
ਤਤ੍ਥ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਮਹਾਮੇਘਤੋ ਯਾવ ਜਾਲੋਪਚ੍ਛੇਦੋ, ਇਦਮੇਕਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ ਸਂવਟ੍ਟੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਜਾਲੋਪਚ੍ਛੇਦਤੋ ਯਾવ ਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਰਿਪੂਰਕੋ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਮਹਾਮੇਘੋ, ਇਦਂ ਦੁਤਿਯਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ ਸਂવਟ੍ਟਟ੍ਠਾਯੀਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਮਹਾਮੇਘਤੋ ਯਾવ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਪਾਤੁਭਾવੋ, ਇਦਂ ਤਤਿਯਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ વਿવਟ੍ਟੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਪਾਤੁਭਾવਤੋ ਯਾવ ਪੁਨ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਮਹਾਮੇਘੋ, ਇਦਂ ਚਤੁਤ੍ਥਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ વਿવਟ੍ਟਟ੍ਠਾਯੀਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। વਿવਟ੍ਟਟ੍ਠਾਯੀਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ ਚਤੁਸਟ੍ਠਿਅਨ੍ਤਰਕਪ੍ਪਸਙ੍ਗਹਂ। ‘‘વੀਸਤਿਅਨ੍ਤਰਕਪ੍ਪਸਙ੍ਗਹ’’ਨ੍ਤਿ ਕੇਚਿ। ਸੇਸਾਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਾਨਿ ਕਾਲਤੋ ਤੇਨ ਸਮਪ੍ਪਮਾਣਾਨੇવ। ਇਮਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਾਨਿ ਏਕੋ ਮਹਾਕਪ੍ਪੋ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਤਾવ ਅਗ੍ਗਿਨਾ વਿਨਾਸੋ ਚ ਸਣ੍ਠਹਨਞ੍ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva jālopacchedo, idamekamasaṅkhyeyyaṃ saṃvaṭṭoti vuccati. Kappavināsakajālopacchedato yāva koṭisatasahassacakkavāḷaparipūrako sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkhyeyyaṃ saṃvaṭṭaṭṭhāyīti vuccati. Sampattimahāmeghato yāva candimasūriyapātubhāvo, idaṃ tatiyamasaṅkhyeyyaṃ vivaṭṭoti vuccati. Candimasūriyapātubhāvato yāva puna kappavināsakamahāmegho, idaṃ catutthamasaṅkhyeyyaṃ vivaṭṭaṭṭhāyīti vuccati. Vivaṭṭaṭṭhāyīasaṅkhyeyyaṃ catusaṭṭhiantarakappasaṅgahaṃ. ‘‘Vīsatiantarakappasaṅgaha’’nti keci. Sesāsaṅkhyeyyāni kālato tena samappamāṇāneva. Imāni cattāri asaṅkhyeyyāni eko mahākappo hoti. Evaṃ tāva agginā vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
ਯਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਸਮਯੇ ਕਪ੍ਪੋ ਉਦਕੇਨ ਨਸ੍ਸਤਿ, ਆਦਿਤੋવ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਮਹਾਮੇਘੋ વੁਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾਤਿ ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਂ। ਅਯਂ ਪਨ વਿਸੇਸੋ – ਯਥਾ ਤਤ੍ਥ ਦੁਤਿਯਸੂਰਿਯੋ, ਏવਮਿਧ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕੋ ਖਾਰੁਦਕਮਹਾਮੇਘੋ વੁਟ੍ਠਾਤਿ। ਸੋ ਆਦਿਤੋ ਸੁਖੁਮਂ ਸੁਖੁਮਂ વਸ੍ਸਨ੍ਤੋ ਅਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਮਹਾਧਾਰਾਹਿ ਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨਂ ਪੂਰੇਨ੍ਤੋ વਸ੍ਸਤਿ। ਖਾਰੁਦਕੇਨ ਫੁਟ੍ਠਫੁਟ੍ਠਾ ਪਥવੀਪਬ੍ਬਤਾਦਯੋ વਿਲੀਯਨ੍ਤਿ, ਉਦਕਂ ਸਮਨ੍ਤਤੋ વਾਤੇਹਿ ਧਾਰੀਯਤਿ। ਪਥવਿਯਾ ਹੇਟ੍ਠਿਮਨ੍ਤਤੋ ਪਭੁਤਿ ਯਾવ ਦੁਤਿਯਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿਂ ਉਦਕਂ ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਤੇਨ ਹਿ ਖਾਰੁਦਕੇਨ ਫੁਟ੍ਠਫੁਟ੍ਠਾ ਪਥવੀਪਬ੍ਬਤਾਦਯੋ ਉਦਕੇ ਪਕ੍ਖਿਤ੍ਤਲੋਣਸਕ੍ਖਰਾ વਿਯ વਿਲੀਯਨ੍ਤੇવ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਥવੀਸਨ੍ਧਾਰਕਉਦਕੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਏਕੂਦਕਮੇવ ਤਂ ਹੋਤੀਤਿ ਕੇਚਿ। ਅਪਰੇ ਪਨ ‘‘ਪਥવੀਸਨ੍ਧਾਰਕਉਦਕਂ ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਰਕવਾਯੁਕ੍ਖਨ੍ਧਞ੍ਚ ਅਨવਸੇਸਤੋ વਿਨਾਸੇਤ੍વਾ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਸਯਮੇવ ਏਕੋ ਘਨਭੂਤੋ ਤਿਟ੍ਠਤੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤਂ ਯੁਤ੍ਤਂ। ਉਪਰਿ ਪਨ ਛਪਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ વਿਲੀਯਾਪੇਤ੍વਾ ਸੁਭਕਿਣ੍ਹੇ ਆਹਚ੍ਚ ਤਿਟ੍ਠਤਿ, ਤਂ ਯਾવ ਅਣੁਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਸਙ੍ਖਾਰਗਤਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਤਾવ ਨ વੂਪਸਮ੍ਮਤਿ, ਉਦਕਾਨੁਗਤਂ ਪਨ ਸਬ੍ਬਂ ਸਙ੍ਖਾਰਗਤਂ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਸਹਸਾ વੂਪਸਮ੍ਮਤਿ, ਅਨ੍ਤਰਧਾਨਂ ਗਚ੍ਛਤਿ। ਹੇਟ੍ਠਾਆਕਾਸੇਨ ਸਹ ਉਪਰਿਆਕਾਸੋ ਏਕੋ ਹੋਤਿ ਮਹਨ੍ਧਕਾਰੋਤਿ ਸਬ੍ਬਂ વੁਤ੍ਤਸਦਿਸਂ। ਕੇવਲਂ ਪਨਿਧ ਆਭਸ੍ਸਰਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਂ ਆਦਿਂ ਕਤ੍વਾ ਲੋਕੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ। ਸੁਭਕਿਣ੍ਹਤੋ ਚવਿਤ੍વਾ ਆਭਸ੍ਸਰਟ੍ਠਾਨਾਦੀਸੁ ਸਤ੍ਤਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਮਹਾਮੇਘਤੋ ਯਾવ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਖਾਰੁਦਕੋਪਚ੍ਛੇਦੋ, ਇਦਮੇਕਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ । ਉਦਕੁਪਚ੍ਛੇਦਤੋ ਯਾવ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਮਹਾਮੇਘੋ, ਇਦਂ ਦੁਤਿਯਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ। ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਮਹਾਮੇਘਤੋ ਯਾવ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਪਾਤੁਭਾવੋ, ਇਦਂ ਤਤਿਯਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ। ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਪਾਤੁਭਾવਤੋ ਯਾવ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਮਹਆਮੇਘੋ, ਇਦਂ ਚਤੁਤ੍ਥਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ। ਇਮਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਾਨਿ ਏਕੋ ਮਹਾਕਪ੍ਪੋ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਉਦਕੇਨ વਿਨਾਸੋ ਚ ਸਣ੍ਠਹਨਞ੍ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Yasmiṃ pana samaye kappo udakena nassati, āditova kappavināsakamahāmegho vuṭṭhahitvāti pubbe vuttanayeneva vitthāretabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – yathā tattha dutiyasūriyo, evamidha kappavināsako khārudakamahāmegho vuṭṭhāti. So ādito sukhumaṃ sukhumaṃ vassanto anukkamena mahādhārāhi koṭisatasahassacakkavāḷānaṃ pūrento vassati. Khārudakena phuṭṭhaphuṭṭhā pathavīpabbatādayo vilīyanti, udakaṃ samantato vātehi dhārīyati. Pathaviyā heṭṭhimantato pabhuti yāva dutiyajjhānabhūmiṃ udakaṃ gaṇhāti. Tena hi khārudakena phuṭṭhaphuṭṭhā pathavīpabbatādayo udake pakkhittaloṇasakkharā viya vilīyanteva, tasmā pathavīsandhārakaudakena saddhiṃ ekūdakameva taṃ hotīti keci. Apare pana ‘‘pathavīsandhārakaudakaṃ taṃ sandhārakavāyukkhandhañca anavasesato vināsetvā sabbattha sayameva eko ghanabhūto tiṭṭhatī’’ti vadanti, taṃ yuttaṃ. Upari pana chapi brahmaloke vilīyāpetvā subhakiṇhe āhacca tiṭṭhati, taṃ yāva aṇumattampi saṅkhāragataṃ atthi, tāva na vūpasammati, udakānugataṃ pana sabbaṃ saṅkhāragataṃ abhibhavitvā sahasā vūpasammati, antaradhānaṃ gacchati. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāroti sabbaṃ vuttasadisaṃ. Kevalaṃ panidha ābhassarabrahmalokaṃ ādiṃ katvā loko pātubhavati. Subhakiṇhato cavitvā ābhassaraṭṭhānādīsu sattā nibbattanti. Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva kappavināsakakhārudakopacchedo, idamekamasaṅkhyeyyaṃ . Udakupacchedato yāva sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkhyeyyaṃ. Sampattimahāmeghato yāva candimasūriyapātubhāvo, idaṃ tatiyamasaṅkhyeyyaṃ. Candimasūriyapātubhāvato yāva kappavināsakamahaāmegho, idaṃ catutthamasaṅkhyeyyaṃ. Imāni cattāri asaṅkhyeyyāni eko mahākappo hoti. Evaṃ udakena vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਪ੍ਪੋ વਾਤੇਨ ਨਸ੍ਸਤਿ, ਆਦਿਤੋવ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਮਹਾਮੇਘੋ વੁਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾਤਿ ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਂ। ਅਯਂ ਪਨ વਿਸੇਸੋ – ਯਥਾ ਤਤ੍ਥ ਦੁਤਿਯਸੂਰਿਯੋ, ਏવਮਿਧ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਨਤ੍ਥਂ વਾਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਾਤਿ। ਸੋ ਪਠਮਂ ਥੂਲਰਜਂ ਉਟ੍ਠਾਪੇਤਿ, ਤਤੋ ਸਣ੍ਹਰਜਂ ਸੁਖੁਮવਾਲਿਕਂ ਥੂਲવਾਲਿਕਂ ਸਕ੍ਖਰਪਾਸਾਣਾਦਯੋਤਿ ਯਾવਕੂਟਾਗਾਰਮਤ੍ਤੇ ਪਾਸਾਣੇ વਿਸਮਟ੍ਠਾਨੇ ਠਿਤਮਹਾਰੁਕ੍ਖੇ ਚ ਉਟ੍ਠਾਪੇਤਿ। ਤੇ ਪਥવਿਤੋ ਨਭਮੁਗ੍ਗਤਾ ਨ ਪੁਨ ਪਤਨ੍ਤਿ, ਤਤ੍ਥੇવ ਚੁਣ੍ਣવਿਚੁਣ੍ਣਾ ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਅਥਾਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਹੇਟ੍ਠਾ ਮਹਾਪਥવਿਯਾ વਾਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਪਥવਿਂ ਪਰਿવਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਉਦ੍ਧਂ ਮੂਲਂ ਕਤ੍વਾ ਆਕਾਸੇ ਖਿਪਤਿ। ਯੋਜਨਸਤਪ੍ਪਮਾਣਾਪਿ ਪਥવਿਪ੍ਪਦੇਸਾ ਦ੍વਿਯੋਜਨਤਿਯੋਜਨਚਤੁਯੋਜਨਪਞ੍ਚਯੋਜਨਛਯੋਜਨਸਤ੍ਤਯੋਜਨਪ੍ਪਮਾਣਾਪਿ ਪਭਿਜ੍ਜਿਤ੍વਾ વਾਤવੇਗੁਕ੍ਖਿਤ੍ਤਾ ਆਕਾਸੇਯੇવ ਚੁਣ੍ਣવਿਚੁਣ੍ਣਾ ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਪਬ੍ਬਤਮ੍ਪਿ ਸਿਨੇਰੁਪਬ੍ਬਤਮ੍ਪਿ વਾਤੋ ਉਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਆਕਾਸੇ ਖਿਪਤਿ। ਤੇ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਅਭਿਹਨ੍ਤ੍વਾ ਚੁਣ੍ਣવਿਚੁਣ੍ਣਾ ਹੁਤ੍વਾ વਿਨਸ੍ਸਨ੍ਤਿ। ਏਤੇਨੇવੂਪਾਯੇਨ ਭੂਮਟ੍ਠਕવਿਮਾਨਾਨਿ ਚ ਆਕਾਸਟ੍ਠਕવਿਮਾਨਾਨਿ ਚ વਿਨਾਸੇਨ੍ਤੋ ਛਕਾਮਾવਚਰਦੇવਲੋਕੇ વਿਨਾਸੇਤ੍વਾ ਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾਨਿ વਿਨਾਸੇਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਾ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ੇਹਿ, ਹਿਮવਨ੍ਤਾ ਹਿਮવਨ੍ਤੇਹਿ, ਸਿਨੇਰੂ ਸਿਨੇਰੂਹਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਸਮਾਗਨ੍ਤ੍વਾ ਚੁਣ੍ਣવਿਚੁਣ੍ਣਾ ਹੁਤ੍વਾ વਿਨਸ੍ਸਨ੍ਤਿ। ਪਥવਿਤੋ ਯਾવ ਤਤਿਯਜ੍ਝਾਨਭੂਮਿ વਾਤੋ ਗਣ੍ਹਾਤਿ, ਨવਪਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੇ વਿਨਾਸੇਤ੍વਾ વੇਹਪ੍ਫਲੇ ਆਹਚ੍ਚ ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਏવਂ ਪਥવੀਸਨ੍ਧਾਰਕਉਦਕੇਨ ਤਂਸਨ੍ਧਾਰਕવਾਤੇਨ ਚ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਾਰਗਤਂ વਿਨਾਸੇਤ੍વਾ ਸਯਮ੍ਪਿ વਿਨਸ੍ਸਤਿ ਅવਟ੍ਠਾਨਸ੍ਸ ਕਾਰਣਾਭਾવਤੋ। ਹੇਟ੍ਠਾਆਕਾਸੇਨ ਸਹ ਉਪਰਿਆਕਾਸੋ ਏਕੋ ਹੋਤਿ ਮਹਨ੍ਧਕਾਰੋਤਿ ਸਬ੍ਬਂ વੁਤ੍ਤਸਦਿਸਂ। ਇਧ ਪਨ ਸੁਭਕਿਣ੍ਹਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਂ ਆਦਿਂ ਕਤ੍વਾ ਲੋਕੋ ਪਾਤੁਭવਤਿ। વੇਹਪ੍ਫਲਤੋ ਚવਿਤ੍વਾ ਸੁਭਕਿਣ੍ਹਟ੍ਠਾਨਾਦੀਸੁ ਸਤ੍ਤਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕਮਹਾਮੇਘਤੋ ਯਾવ ਕਪ੍ਪવਿਨਾਸਕવਾਤੁਪਚ੍ਛੇਦੋ, ਇਦਮੇਕਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਂ। વਾਤੁਪਚ੍ਛੇਦਤੋ ਯਾવ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਮਹਾਮੇਘੋ, ਇਦਂ ਦੁਤਿਯਮਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਨਯਮੇવ। ਏવਂ વਾਤੇਨ વਿਨਾਸੋ ਚ ਸਣ੍ਠਹਨਞ੍ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Yasmiṃ samaye kappo vātena nassati, āditova kappavināsakamahāmegho vuṭṭhahitvāti pubbe vuttanayeneva vitthāretabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – yathā tattha dutiyasūriyo, evamidha kappavināsanatthaṃ vāto samuṭṭhāti. So paṭhamaṃ thūlarajaṃ uṭṭhāpeti, tato saṇharajaṃ sukhumavālikaṃ thūlavālikaṃ sakkharapāsāṇādayoti yāvakūṭāgāramatte pāsāṇe visamaṭṭhāne ṭhitamahārukkhe ca uṭṭhāpeti. Te pathavito nabhamuggatā na puna patanti, tattheva cuṇṇavicuṇṇā hutvā abhāvaṃ gacchanti. Athānukkamena heṭṭhā mahāpathaviyā vāto samuṭṭhahitvā pathaviṃ parivattetvā uddhaṃ mūlaṃ katvā ākāse khipati. Yojanasatappamāṇāpi pathavippadesā dviyojanatiyojanacatuyojanapañcayojanachayojanasattayojanappamāṇāpi pabhijjitvā vātavegukkhittā ākāseyeva cuṇṇavicuṇṇā hutvā abhāvaṃ gacchanti. Cakkavāḷapabbatampi sinerupabbatampi vāto ukkhipitvā ākāse khipati. Te aññamaññaṃ abhihantvā cuṇṇavicuṇṇā hutvā vinassanti. Etenevūpāyena bhūmaṭṭhakavimānāni ca ākāsaṭṭhakavimānāni ca vināsento chakāmāvacaradevaloke vināsetvā koṭisatasahassacakkavāḷāni vināseti. Tattha cakkavāḷā cakkavāḷehi, himavantā himavantehi, sinerū sinerūhi aññamaññaṃ samāgantvā cuṇṇavicuṇṇā hutvā vinassanti. Pathavito yāva tatiyajjhānabhūmi vāto gaṇhāti, navapi brahmaloke vināsetvā vehapphale āhacca tiṭṭhati. Evaṃ pathavīsandhārakaudakena taṃsandhārakavātena ca saddhiṃ sabbasaṅkhāragataṃ vināsetvā sayampi vinassati avaṭṭhānassa kāraṇābhāvato. Heṭṭhāākāsena saha upariākāso eko hoti mahandhakāroti sabbaṃ vuttasadisaṃ. Idha pana subhakiṇhabrahmalokaṃ ādiṃ katvā loko pātubhavati. Vehapphalato cavitvā subhakiṇhaṭṭhānādīsu sattā nibbattanti. Tattha kappavināsakamahāmeghato yāva kappavināsakavātupacchedo, idamekamasaṅkhyeyyaṃ. Vātupacchedato yāva sampattimahāmegho, idaṃ dutiyamasaṅkhyeyyantiādi vuttanayameva. Evaṃ vātena vināso ca saṇṭhahanañca veditabbaṃ.
ਅਥ ਕਿਂਕਾਰਣਾ ਏવਂ ਲੋਕੋ વਿਨਸ੍ਸਤਿ। ਯਦਿਪਿ ਹਿ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਅਹੇਤੁਕੋ ਸਰਸਨਿਰੋਧੋ વਿਨਾਸਕਾਭਾવਤੋ, ਸਨ੍ਤਾਨਨਿਰੋਧੋ ਪਨ ਹੇਤੁવਿਰਹਿਤੋ ਨਤ੍ਥਿ। ਯਥਾ ਤਂ ਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯੇਸੂਤਿ ਭਾਜਨਲੋਕਸ੍ਸਪਿ ਸਹੇਤੁਕੇਨ વਿਨਾਸੇਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਕਿਮੇવਂ ਲੋਕવਿਨਾਸੇ ਕਾਰਣਨ੍ਤਿ? ਅਕੁਸਲਮੂਲਂ ਕਾਰਣਂ। ਯਥਾ ਹਿ ਤਤ੍ਥ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨਕਸਤ੍ਤਾਨਂ ਪੁਞ੍ਞਬਲੇਨ ਪਠਮਂ ਲੋਕੋ વਿવਟ੍ਟਤਿ, ਏવਂ ਤੇਸਂ ਪਾਪਕਮ੍ਮਬਲੇਨ ਸਂવਟ੍ਟਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਕੁਸਲਮੂਲੇਸੁ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨੇਸੁ ਏવਂ ਲੋਕੋ વਿਨਸ੍ਸਤਿ। ਯਥਾ ਹਿ ਰਾਗਦੋਸਮੋਹਾਨਂ ਅਧਿਕਭਾવੇਨ ਯਥਾਕ੍ਕਮਂ ਰੋਗਨ੍ਤਰਕਪ੍ਪੋ ਸਤ੍ਥਨ੍ਤਰਕਪ੍ਪੋ ਦੁਬ੍ਭਿਕ੍ਖਨ੍ਤਰਕਪ੍ਪੋਤਿ ਇਮੇ ਤਿવਿਧਾ ਅਨ੍ਤਰਕਪ੍ਪਾ વਿવਟ੍ਟਟ੍ਠਾਯਿਮ੍ਹਿ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਕਪ੍ਪੇ ਜਾਯਨ੍ਤਿ। ਏવਮੇਤੇ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਾ ਤਯੋ ਸਂવਟ੍ਟਾ ਰਾਗਾਦੀਨਂ ਅਧਿਕਭਾવੇਨੇવ ਹੋਨ੍ਤਿ।
Atha kiṃkāraṇā evaṃ loko vinassati. Yadipi hi saṅkhārānaṃ ahetuko sarasanirodho vināsakābhāvato, santānanirodho pana hetuvirahito natthi. Yathā taṃ sattanikāyesūti bhājanalokassapi sahetukena vināsena bhavitabbaṃ, tasmā kimevaṃ lokavināse kāraṇanti? Akusalamūlaṃ kāraṇaṃ. Yathā hi tattha nibbattanakasattānaṃ puññabalena paṭhamaṃ loko vivaṭṭati, evaṃ tesaṃ pāpakammabalena saṃvaṭṭati, tasmā akusalamūlesu ussannesu evaṃ loko vinassati. Yathā hi rāgadosamohānaṃ adhikabhāvena yathākkamaṃ rogantarakappo satthantarakappo dubbhikkhantarakappoti ime tividhā antarakappā vivaṭṭaṭṭhāyimhi asaṅkhyeyyakappe jāyanti. Evamete yathāvuttā tayo saṃvaṭṭā rāgādīnaṃ adhikabhāveneva honti.
ਤਤ੍ਥ ਰਾਗੇ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਰੇ ਅਗ੍ਗਿਨਾ વਿਨਸ੍ਸਤਿ, ਦੋਸੇ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਰੇ ਉਦਕੇਨ વਿਨਸ੍ਸਤਿ। ਦੋਸੇ ਹਿ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਰੇ ਅਧਿਕਤਰੇਨ ਦੋਸੇਨ વਿਯ ਤਿਕ੍ਖਤਰੇਨ ਖਾਰੁਦਕੇਨ વਿਨਾਸੋ ਯੁਤ੍ਤੋਤਿ। ਕੇਚਿ ਪਨ ‘‘ਦੋਸੇ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਰੇ ਅਗ੍ਗਿਨਾ, ਰਾਗੇ ਉਦਕੇਨਾ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਂ ਕਿਰ ਅਯਮਧਿਪ੍ਪਾਯੋ – ਪਾਕਟਸਤ੍ਤੁਸਦਿਸਸ੍ਸ ਦੋਸਸ੍ਸ ਅਗ੍ਗਿਸਦਿਸਤਾ, ਅਪਾਕਟਸਤ੍ਤੁਸਦਿਸਸ੍ਸ ਰਾਗਸ੍ਸ ਖਾਰੁਦਕਸਦਿਸਤਾ ਚ ਯੁਤ੍ਤਾਤਿ। ਮੋਹੇ ਪਨ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਰੇ વਾਤੇਨ વਿਨਸ੍ਸਤਿ। ਏવਂ વਿਨਸ੍ਸਨ੍ਤੋਪਿ ਚ ਨਿਰਨ੍ਤਰਮੇવ ਸਤ੍ਤ વਾਰੇ ਅਗ੍ਗਿਨਾ ਨਸ੍ਸਤਿ, ਅਟ੍ਠਮੇ વਾਰੇ ਉਦਕੇਨ, ਪੁਨ ਸਤ੍ਤ વਾਰੇ ਅਗ੍ਗਿਨਾ, ਅਟ੍ਠਮੇ ਉਦਕੇਨਾਤਿ ਏવਂ ਅਟ੍ਠਮੇ ਅਟ੍ਠਮੇ વਾਰੇ વਿਨਸ੍ਸਨ੍ਤੋ ਸਤ੍ਤਕ੍ਖਤ੍ਤੁਂ ਉਦਕੇਨ વਿਨਸ੍ਸਿਤ੍વਾ ਪੁਨ ਸਤ੍ਤ વਾਰੇ ਅਗ੍ਗਿਨਾ ਨਸ੍ਸਤਿ। ਏਤ੍ਤਾવਤਾ ਤੇਸਟ੍ਠਿ ਕਪ੍ਪਾ ਅਤੀਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਏਤ੍ਥਨ੍ਤਰੇ ਉਦਕੇਨ ਨਸ੍ਸਨવਾਰਂ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਪਟਿਬਾਹਿਤ੍વਾ ਲਦ੍ਧੋਕਾਸੋ વਾਤੋ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਚਤੁਸਟ੍ਠਿਕਪ੍ਪਾਯੁਕੇ ਸੁਭਕਿਣ੍ਹੇ વਿਦ੍ਧਂਸੇਨ੍ਤੋ ਲੋਕਂ વਿਨਾਸੇਤਿ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਰਾਗੋ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਬਹੁਲਂ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ ਅਗ੍ਗਿવਸੇਨ ਬਹੁਸੋ ਲੋਕવਿਨਾਸੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਇਤਿ ਏવਂ ਇਮੇਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ વਿਨਸ੍ਸਿਤ੍વਾ ਸਣ੍ਠਹਨ੍ਤਂ ਸਣ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਠਿਤਞ੍ਚ ਓਕਾਸਲੋਕਂ ਭਗવਾ ਯਾਥਾવਤੋ ਅવੇਦੀਤਿ ਏવਮ੍ਪਿਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਥਾ ਓਕਾਸਲੋਕੋ વਿਦਿਤੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Tattha rāge ussannatare agginā vinassati, dose ussannatare udakena vinassati. Dose hi ussannatare adhikatarena dosena viya tikkhatarena khārudakena vināso yuttoti. Keci pana ‘‘dose ussannatare agginā, rāge udakenā’’ti vadanti, tesaṃ kira ayamadhippāyo – pākaṭasattusadisassa dosassa aggisadisatā, apākaṭasattusadisassa rāgassa khārudakasadisatā ca yuttāti. Mohe pana ussannatare vātena vinassati. Evaṃ vinassantopi ca nirantarameva satta vāre agginā nassati, aṭṭhame vāre udakena, puna satta vāre agginā, aṭṭhame udakenāti evaṃ aṭṭhame aṭṭhame vāre vinassanto sattakkhattuṃ udakena vinassitvā puna satta vāre agginā nassati. Ettāvatā tesaṭṭhi kappā atītā honti. Etthantare udakena nassanavāraṃ sampattampi paṭibāhitvā laddhokāso vāto paripuṇṇacatusaṭṭhikappāyuke subhakiṇhe viddhaṃsento lokaṃ vināseti. Ettha pana rāgo sattānaṃ bahulaṃ pavattatīti aggivasena bahuso lokavināso veditabbo. Iti evaṃ imehi kāraṇehi vinassitvā saṇṭhahantaṃ saṇṭhahitvā ṭhitañca okāsalokaṃ bhagavā yāthāvato avedīti evampissa sabbathā okāsaloko viditoti daṭṭhabbaṃ.
ਯਂ ਪਨ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤਲੋਕਤ੍ਤਾ ਲੋਕવਿਦੂ’’ਤਿ, ਇਦਾਨਿ ਤਂ ਨਿਗਮੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਏવਂ ਸਬ੍ਬਥਾ વਿਦਿਤਲੋਕਤ੍ਤਾ ਲੋਕવਿਦੂ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਥਾਤਿ ਲਕ੍ਖਣਾਦਿਪ੍ਪਭੇਦਤੋ ਸਙ੍ਖਾਰਲੋਕਸ੍ਸ, ਆਸਯਾਦਿਪ੍ਪਭੇਦਤੋ ਸਤ੍ਤਲੋਕਸ੍ਸ, ਪਰਿਮਾਣਸਣ੍ਠਾਨਾਦਿਪ੍ਪਭੇਦਤੋ ਓਕਾਸਲੋਕਸ੍ਸਾਤਿ ਏવਂ ਸਬ੍ਬਪ੍ਪਕਾਰੇਨ વਿਦਿਤਲੋਕਤ੍ਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Yaṃ pana heṭṭhā vuttaṃ ‘‘sabbathā viditalokattā lokavidū’’ti, idāni taṃ nigamento āha ‘‘evaṃ sabbathā viditalokattā lokavidū’’ti. Tattha sabbathāti lakkhaṇādippabhedato saṅkhāralokassa, āsayādippabhedato sattalokassa, parimāṇasaṇṭhānādippabhedato okāsalokassāti evaṃ sabbappakārena viditalokattāti attho.
ਇਦਾਨਿ ਅਨੁਤ੍ਤਰੋਤਿ ਪਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਸਂવਣ੍ਣੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਨ ਗੁਣੇਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਤਨੋਤਿ ਨਿਸ੍ਸਕ੍ਕਤ੍ਥੇ ਸਾਮਿવਚਨਮੇਤਂ, ਅਤ੍ਤਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਗੁਣੇਹਿ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਸਿਟ੍ਠਤਰਸ੍ਸਾਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਤਰਗ੍ਗਹਣਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ‘‘ਅਨੁਤ੍ਤਰੋ’’ਤਿ ਪਦਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਨਿਦ੍ਦੇਸਤਾਯ ਕਤਂ, ਨ વਿਸਿਟ੍ਠਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਅਤ੍ਥਿਤਾਯ। ਸਦੇવਕੇ ਹਿ ਲੋਕੇ ਸਦਿਸਕਪ੍ਪੋਪਿ ਨਾਮ ਕੋਚਿ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਨਤ੍ਥਿ, ਕੁਤੋ ਸਦਿਸੋ, વਿਸਿਟ੍ਠੇ ਪਨ ਕਾ ਕਥਾ। ਕਸ੍ਸਚੀਤਿ ਕਸ੍ਸਚਿਪਿ। ਅਭਿਭવਤੀਤਿ ਸੀਲਸਮ੍ਪਦਾਯ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਭੂਤਾਨਂ ਹਿਰੋਤ੍ਤਪ੍ਪਮੇਤ੍ਤਾਕਰੁਣਾਨਂ વਿਸੇਸਪਚ੍ਚਯਾਨਂ ਸਦ੍ਧਾਸਤਿવੀਰਿਯਪਞ੍ਞਾਨਞ੍ਚ ਉਕ੍ਕਂਸਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਮੁਦਾਗਮਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਨ ਅਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣੋ ਸવਾਸਨਪਟਿਪਕ੍ਖਸ੍ਸ ਪਹੀਨਤ੍ਤਾ ਉਕ੍ਕਂਸਪਾਰਮਿਪ੍ਪਤ੍ਤੋ ਸਤ੍ਥੁ ਸੀਲਗੁਣੋ, ਤੇਨ ਭਗવਾ ਸਦੇવਕਂ ਲੋਕਂ ਅਞ੍ਞਦਤ੍ਥੁ ਅਭਿਭੁਯ੍ਯ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਨ ਸਯਂ ਕੇਨਚਿ ਅਭਿਭੁਯ੍ਯਤੀਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਏવਂ ਸਮਾਧਿਗੁਣਾਦੀਸੁਪਿ ਯਥਾਰਹਂ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ਸੀਲਾਦਯੋ ਚੇਤੇ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਮਿਸ੍ਸਕਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ, વਿਮੁਤ੍ਤਿਞਾਣਦਸ੍ਸਨਂ ਪਨ ਲੋਕਿਯਂ ਕਾਮਾવਚਰਮੇવ।
Idāni anuttaroti padassa atthaṃ saṃvaṇṇento āha ‘‘attano pana guṇehī’’tiādi. Tattha attanoti nissakkatthe sāmivacanametaṃ, attatoti attho. Guṇehi attano visiṭṭhatarassāti sambandho. Taraggahaṇañcettha ‘‘anuttaro’’ti padassa atthaniddesatāya kataṃ, na visiṭṭhassa kassaci atthitāya. Sadevake hi loke sadisakappopi nāma koci tathāgatassa natthi, kuto sadiso, visiṭṭhe pana kā kathā. Kassacīti kassacipi. Abhibhavatīti sīlasampadāya upanissayabhūtānaṃ hirottappamettākaruṇānaṃ visesapaccayānaṃ saddhāsativīriyapaññānañca ukkaṃsappattiyā samudāgamato paṭṭhāya na aññasādhāraṇo savāsanapaṭipakkhassa pahīnattā ukkaṃsapāramippatto satthu sīlaguṇo, tena bhagavā sadevakaṃ lokaṃ aññadatthu abhibhuyya pavattati, na sayaṃ kenaci abhibhuyyatīti adhippāyo. Evaṃ samādhiguṇādīsupi yathārahaṃ vattabbaṃ. Sīlādayo cete lokiyalokuttaramissakā veditabbā, vimuttiñāṇadassanaṃ pana lokiyaṃ kāmāvacarameva.
ਯਦਿ ਏવਂ ਕਥਂ ਤੇਨ ਸਦੇવਕਂ ਲੋਕਂ ਅਭਿਭવਤੀਤਿ? ਤਸ੍ਸਪਿ ਆਨੁਭਾવਤੋ ਅਸਦਿਸਤ੍ਤਾ। ਤਮ੍ਪਿ ਹਿ વਿਸਯਤੋ ਪવਤ੍ਤਿਤੋ ਪવਤ੍ਤਿਆਕਾਰਤੋ ਚ ਉਤ੍ਤਰਿਤਰਮੇવ। ਤਞ੍ਹਿ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਂ ਸਤ੍ਥੁ વਿਮੁਤ੍ਤਿਗੁਣਂ ਆਰਬ੍ਭ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਪવਤ੍ਤਮਾਨਞ੍ਚ ਅਤਕ੍ਕਾવਚਰਂ ਪਰਮਗਮ੍ਭੀਰਂ ਸਣ੍ਹਂ ਸੁਖੁਮਂ ਸਾਤਿਸਯਂ ਪਟਿਪਕ੍ਖਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸੁਪ੍ਪਹੀਨਤ੍ਤਾ ਸੁਟ੍ਠੁ ਪਾਕਟਂ વਿਭੂਤਤਰਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਸਮ੍ਮਦੇવ ਚ વਸੀਭਾવਸ੍ਸ ਪਾਪਕਤ੍ਤਾ ਭવਙ੍ਗਪਰਿવਾਸਸ੍ਸ ਚ ਅਤਿਪਰਿਤ੍ਤਕਤ੍ਤਾ ਲਹੁ ਲਹੁ ਪવਤ੍ਤਤੀਤਿ।
Yadi evaṃ kathaṃ tena sadevakaṃ lokaṃ abhibhavatīti? Tassapi ānubhāvato asadisattā. Tampi hi visayato pavattito pavattiākārato ca uttaritarameva. Tañhi anaññasādhāraṇaṃ satthu vimuttiguṇaṃ ārabbha pavattati, pavattamānañca atakkāvacaraṃ paramagambhīraṃ saṇhaṃ sukhumaṃ sātisayaṃ paṭipakkhadhammānaṃ suppahīnattā suṭṭhu pākaṭaṃ vibhūtataraṃ katvā pavattati, sammadeva ca vasībhāvassa pāpakattā bhavaṅgaparivāsassa ca atiparittakattā lahu lahu pavattatīti.
ਏવਂ ਸੀਲਾਦਿਗੁਣੇਹਿ ਭਗવਤੋ ਉਤ੍ਤਰਿਤਰਸ੍ਸ ਅਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਸਦਿਸਸ੍ਸਪਿ ਅਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸੀਲਗੁਣੇਨਪਿ ਅਸਮੋ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਅਸਮੋਤਿ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਕਾਲੇ ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ ਸੀਲਾਦਿਗੁਣੇਨ ਸਮੋ ਸਦਿਸੋਤਿ ਅਸਮੋ। ਤਥਾ ਅਸਮੇਹਿ ਸਮੋ ਅਸਮਸਮੋ। ਅਸਮਾ વਾ ਸਮਾ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਅਸਮਸਮੋ। ਸੀਲਾਦਿਗੁਣੇਨ ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ ਪਟਿਮਾਤਿ ਅਪ੍ਪਟਿਮੋ। ਸੇਸਪਦਦ੍વਯੇਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਤਤ੍ਥ ਉਪਮਾਮਤ੍ਤਂ ਪਟਿਮਾ, ਸਦਿਸੂਪਮਾ ਪਟਿਭਾਗੋ, ਯੁਗਗ੍ਗਾਹવਸੇਨ ਠਿਤੋ ਪਟਿਪੁਗ੍ਗਲੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Evaṃ sīlādiguṇehi bhagavato uttaritarassa abhāvaṃ dassetvā idāni sadisassapi abhāvaṃ dassetuṃ ‘‘sīlaguṇenapi asamo’’tiādi vuttaṃ. Tattha asamoti ekasmiṃ kāle natthi etassa sīlādiguṇena samo sadisoti asamo. Tathā asamehi samo asamasamo. Asamā vā samā etassāti asamasamo. Sīlādiguṇena natthi etassa paṭimāti appaṭimo. Sesapadadvayepi eseva nayo. Tattha upamāmattaṃ paṭimā, sadisūpamā paṭibhāgo, yugaggāhavasena ṭhito paṭipuggaloti veditabbo.
ਨ ਖੋ ਪਨਾਹਂ ਭਿਕ੍ਖવੇ ਸਮਨੁਪਸ੍ਸਾਮੀਤਿਆਦੀਸੁ ਮਮ ਸਮਨ੍ਤਚਕ੍ਖੁਨਾ ਹਤ੍ਥਤਲੇ ਆਮਲਕਂ વਿਯ ਸਬ੍ਬਂ ਲੋਕਂ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤੋਪਿ ਤਤ੍ਥ ਸਦੇવਕੇ…ਪੇ॰… ਪਜਾਯ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਤੋ ਸੀਲਸਮ੍ਪਨ੍ਨਤਰਂ ਸਮ੍ਪਨ੍ਨਤਰਸੀਲਂ ਕਞ੍ਚਿਪਿ ਪੁਗ੍ਗਲਂ ਨ ਖੋ ਪਨ ਪਸ੍ਸਾਮਿ ਤਾਦਿਸਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
Na kho panāhaṃ bhikkhave samanupassāmītiādīsu mama samantacakkhunā hatthatale āmalakaṃ viya sabbaṃ lokaṃ passantopi tattha sadevake…pe… pajāya attano attato sīlasampannataraṃ sampannatarasīlaṃ kañcipi puggalaṃ na kho pana passāmi tādisassa abhāvatoti adhippāyo.
ਅਗ੍ਗਪ੍ਪਸਾਦਸੁਤ੍ਤਾਦੀਨੀਤਿ ਏਤ੍ਥ –
Aggappasādasuttādīnīti ettha –
‘‘ਯਾવਤਾ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਤ੍ਤਾ ਅਪਦਾ વਾ ਦ੍વਿਪਦਾ વਾ ਚਤੁਪ੍ਪਦਾ વਾ ਬਹੁਪ੍ਪਦਾ વਾ ਰੂਪਿਨੋ વਾ ਅਰੂਪਿਨੋ વਾ ਸਞ੍ਞਿਨੋ વਾ ਅਸਞ੍ਞਿਨੋ વਾ ਨੇવਸਞ੍ਞੀਨਾਸਞ੍ਞਿਨੋ વਾ, ਤਥਾਗਤੋ ਤੇਸਂ ਅਗ੍ਗਮਕ੍ਖਾਯਤਿ ਅਰਹਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ। ਯੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਬੁਦ੍ਧੇ ਪਸਨ੍ਨਾ, ਅਗ੍ਗੇ ਤੇ ਪਸਨ੍ਨਾ। ਅਗ੍ਗੇ ਖੋ ਪਨ ਪਸਨ੍ਨਾਨਂ ਅਗ੍ਗੋ વਿਪਾਕੋ ਹੋਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੪; ਇਤਿવੁ॰ ੯੦) –
‘‘Yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā dvipadā vā catuppadā vā bahuppadā vā rūpino vā arūpino vā saññino vā asaññino vā nevasaññīnāsaññino vā, tathāgato tesaṃ aggamakkhāyati arahaṃ sammāsambuddho. Ye, bhikkhave, buddhe pasannā, agge te pasannā. Agge kho pana pasannānaṃ aggo vipāko hotī’’ti (a. ni. 4.34; itivu. 90) –
ਇਦਂ ਅਗ੍ਗਪ੍ਪਸਾਦਸੁਤ੍ਤਂ। ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ –
Idaṃ aggappasādasuttaṃ. Ādi-saddena –
‘‘ਸਦੇવਕੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਲੋਕੇ…ਪੇ॰… ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਯ ਤਥਾਗਤੋ ਅਭਿਭੂ ਅਨਭਿਭੂਤੋ ਅਞ੍ਞਦਤ੍ਥੁ ਦਸੋ વਸવਤ੍ਤੀ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਥਾਗਤੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੩; ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੮੮) –
‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā tathāgatoti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23; dī. ni. 3.188) –
ਏવਮਾਦੀਨਿ ਸੁਤ੍ਤਪਦਾਨਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਆਦਿਕਾ ਗਾਥਾਯੋਤਿ –
Evamādīni suttapadāni veditabbāni. Ādikā gāthāyoti –
‘‘ਅਹਞ੍ਹਿ ਅਰਹਾ ਲੋਕੇ, ਅਹਂ ਸਤ੍ਥਾ ਅਨੁਤ੍ਤਰੋ।
‘‘Ahañhi arahā loke, ahaṃ satthā anuttaro;
ਏਕੋਮ੍ਹਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਸੀਤਿਭੂਤੋਸ੍ਮਿ ਨਿਬ੍ਬੁਤੋ॥ (ਮਹਾવ॰ ੧੧; ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੮੫; ੨.੩੪੧)।
Ekomhi sammāsambuddho, sītibhūtosmi nibbuto. (mahāva. 11; ma. ni. 1.285; 2.341);
‘‘ਦਨ੍ਤੋ ਦਮਯਤਂ ਸੇਟ੍ਠੋ, ਸਨ੍ਤੋ ਸਮਯਤਂ ਇਸਿ।
‘‘Danto damayataṃ seṭṭho, santo samayataṃ isi;
ਮੁਤ੍ਤੋ ਮੋਚਯਤਂ ਅਗ੍ਗੋ, ਤਿਣ੍ਣੋ ਤਾਰਯਤਂ વਰੋ॥ (ਇਤਿવੁ॰ ੧੧੨)
Mutto mocayataṃ aggo, tiṇṇo tārayataṃ varo. (itivu. 112)
‘‘ਨਯਿਮਸ੍ਮਿਂ ਲੋਕੇ ਪਰਸ੍ਮਿਂ વਾ ਪਨ,
‘‘Nayimasmiṃ loke parasmiṃ vā pana,
ਬੁਦ੍ਧੇਨ ਸੇਟ੍ਠੋ ਸਦਿਸੋ ਚ વਿਜ੍ਜਤਿ।
Buddhena seṭṭho sadiso ca vijjati;
ਆਹੁਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਪਰਮਾਹੁਤਿਂ ਗਤੋ,
Āhuneyyānaṃ paramāhutiṃ gato,
ਪੁਞ੍ਞਤ੍ਥਿਕਾਨਂ વਿਪੁਲਪ੍ਫਲੇਸਿਨ’’ਨ੍ਤਿ॥ (વਿ॰ વ॰ ੧੦੪੭; ਕਥਾ॰ ੭੯੯) –
Puññatthikānaṃ vipulapphalesina’’nti. (vi. va. 1047; kathā. 799) –
ਏવਮਾਦਿਕਾ ਗਾਥਾ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਾ।
Evamādikā gāthā vitthāretabbā.
ਪੁਰਿਸਦਮ੍ਮਸਾਰਥੀਤਿਆਦੀਸੁ ਦਮਿਤਬ੍ਬਾਤਿ ਦਮ੍ਮਾ, ਦਮਿਤੁਂ ਅਰਹਰੂਪਾ। ਪੁਰਿਸਾ ਚ ਤੇ ਦਮ੍ਮਾ ਚਾਤਿ ਪੁਰਿਸਦਮ੍ਮਾ। વਿਸੇਸਨਸ੍ਸ ਚੇਤ੍ਥ ਪਰਨਿਪਾਤਂ ਕਤ੍વਾ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ, ਦਮ੍ਮਪੁਰਿਸਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਸਤਿਪਿ ਮਾਤੁਗਾਮਸ੍ਸਪਿ ਦਮ੍ਮਭਾવੇ ਪੁਰਿਸਗ੍ਗਹਣਂ ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਪਰਿਚ੍ਛੇਦવਸੇਨਾ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਸਾਰੇਤੀਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਦਮੇਤੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਦਮੇਤੀਤਿ ਸਮੇਤਿ, ਕਾਯਸਮਾਦੀਹਿ ਯੋਜੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਂ ਪਨ ਕਾਯਸਮਾਦੀਹਿ ਯੋਜਨਂ ਯਥਾਰਹਂ ਤਦਙ੍ਗવਿਨਯਾਦੀਸੁ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘વਿਨੇਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ। ਅਦਨ੍ਤਾਤਿ ਇਦਂ ਸਬ੍ਬੇਨ ਸਬ੍ਬਂ ਦਮਤਂ ਅਨੁਪਗਤਾ ਪੁਰਿਸਦਮ੍ਮਾਤਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਕਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਯੇ ਪਨ વਿਪ੍ਪਕਤਦਮ੍ਮਭਾવਾ ਸਬ੍ਬਥਾ ਦਮੇਤਬ੍ਬਤਂ ਨਾਤਿવਤ੍ਤਾ, ਤੇਪਿ ਪੁਰਿਸਦਮ੍ਮਾ ਏવ, ਯਤੋ ਤੇ ਸਤ੍ਥਾ ਦਮੇਤਿ। ਭਗવਾ ਹਿ વਿਸੁਦ੍ਧਸੀਲਸ੍ਸ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਂ ਆਚਿਕ੍ਖਤਿ, ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਲਾਭਿਨੋ ਦੁਤਿਯਜ੍ਝਾਨਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਉਪਰੂਪਰਿ વਿਸੇਸਂ ਆਚਿਕ੍ਖਨ੍ਤੋ ਏਕਦੇਸੇਨ ਦਨ੍ਤੇਪਿ ਸਮੇਤਿ। ਤੇਨੇવ વੁਤ੍ਤਂ વਿਸੁਦ੍ਧਿਮਗ੍ਗੇ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੧੩੯) ‘‘ਅਪਿ ਚ ਸੋ ਭਗવਾ વਿਸੁਦ੍ਧਸੀਲਾਦੀਨਂ ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦੀਨਿ ਸੋਤਾਪਨ੍ਨਾਦੀਨਞ੍ਚ ਉਤ੍ਤਰਿਮਗ੍ਗਪ੍ਪਟਿਪਦਂ ਆਚਿਕ੍ਖਨ੍ਤੋ ਦਨ੍ਤੇਪਿ ਦਮੇਤਿਯੇવਾ’’ਤਿ। ਅਥ વਾ ਸਬ੍ਬੇਨ ਸਬ੍ਬਂ ਅਦਨ੍ਤਾ ਏਕਦੇਸੇਨ ਦਨ੍ਤਾ ਚ ਇਧ ਅਦਨ੍ਤਗ੍ਗਹਣੇਨੇવ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਦਮੇਤੁਂ ਯੁਤ੍ਤਾਤਿ ਦਮਨਾਰਹਾ।
Purisadammasārathītiādīsu damitabbāti dammā, damituṃ araharūpā. Purisā ca te dammā cāti purisadammā. Visesanassa cettha paranipātaṃ katvā niddeso, dammapurisāti attho. ‘‘Satipi mātugāmassapi dammabhāve purisaggahaṇaṃ ukkaṭṭhaparicchedavasenā’’ti vadanti. Sāretīti imassa atthaṃ dassento āha ‘‘dametī’’tiādi. Tattha dametīti sameti, kāyasamādīhi yojetīti attho. Taṃ pana kāyasamādīhi yojanaṃ yathārahaṃ tadaṅgavinayādīsu patiṭṭhāpanaṃ hotīti āha ‘‘vinetīti vuttaṃ hotī’’ti. Adantāti idaṃ sabbena sabbaṃ damataṃ anupagatā purisadammāti vuttāti katvā vuttaṃ. Ye pana vippakatadammabhāvā sabbathā dametabbataṃ nātivattā, tepi purisadammā eva, yato te satthā dameti. Bhagavā hi visuddhasīlassa paṭhamajjhānaṃ ācikkhati, paṭhamajjhānalābhino dutiyajjhānantiādinā tassa tassa uparūpari visesaṃ ācikkhanto ekadesena dantepi sameti. Teneva vuttaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.139) ‘‘api ca so bhagavā visuddhasīlādīnaṃ paṭhamajjhānādīni sotāpannādīnañca uttarimaggappaṭipadaṃ ācikkhanto dantepi dametiyevā’’ti. Atha vā sabbena sabbaṃ adantā ekadesena dantā ca idha adantaggahaṇeneva saṅgahitāti veditabbaṃ. Dametuṃ yuttāti damanārahā.
ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਪੁਰਿਸਾਤਿਆਦੀਸੁ ਉਦ੍ਧਂ ਅਨੁਗ੍ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਤਿਰਿਯਂ ਅਞ੍ਚਿਤਾ ਗਤਾ વਡ੍ਢਿਤਾਤਿ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਾ, ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਦਯੋ વਿਯ ਉਦ੍ਧਂ ਦੀਘਂ ਅਹੁਤ੍વਾ ਤਿਰਿਯਂ ਦੀਘਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਾਯੇવ ਪੁਰਿਸਾ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਪੁਰਿਸਾ। ਮਨਸ੍ਸ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਾਯ ਮਨੁਸ੍ਸਾ। ਸਤਿਸੂਰਭਾવਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਯੋਗ੍ਯਤਾਦਿਗੁਣવਸੇਨ ਉਪਚਿਤਮਾਨਸਾ ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਗੁਣਚਿਤ੍ਤਾ। ਕੇ ਪਨ ਤੇ? ਜਮ੍ਬੁਦੀਪવਾਸਿਨੋ ਸਤ੍ਤવਿਸੇਸਾ। ਤੇਨਾਹ ਭਗવਾ –
Tiracchānapurisātiādīsu uddhaṃ anuggantvā tiriyaṃ añcitā gatā vaḍḍhitāti tiracchānā, devamanussādayo viya uddhaṃ dīghaṃ ahutvā tiriyaṃ dīghāti attho. Tiracchānāyeva purisā tiracchānapurisā. Manassa ussannatāya manussā. Satisūrabhāvabrahmacariyayogyatādiguṇavasena upacitamānasā ukkaṭṭhaguṇacittā. Ke pana te? Jambudīpavāsino sattavisesā. Tenāha bhagavā –
‘‘ਤੀਹਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਠਾਨੇਹਿ ਜਮ੍ਬੁਦੀਪਕਾ ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਉਤ੍ਤਰਕੁਰੁਕੇ ਚ ਮਨੁਸ੍ਸੇ ਅਧਿਗ੍ਗਣ੍ਹਨ੍ਤਿ ਦੇવੇ ਚ ਤਾવਤਿਂਸੇ। ਕਤਮੇਹਿ ਤੀਹਿ? ਸੂਰਾ ਸਤਿਮਨ੍ਤੋ ਇਧ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯવਾਸੋ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੯.੨੧)।
‘‘Tīhi, bhikkhave, ṭhānehi jambudīpakā manussā uttarakuruke ca manusse adhiggaṇhanti deve ca tāvatiṃse. Katamehi tīhi? Sūrā satimanto idha brahmacariyavāso’’ti (a. ni. 9.21).
ਤਥਾ ਹਿ ਬੁਦ੍ਧਾ ਭਗવਨ੍ਤੋ ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਾ ਅਗ੍ਗਸਾવਕਾ ਮਹਾਸਾવਕਾ ਚਕ੍ਕવਤ੍ਤਿਨੋ ਅਞ੍ਞੇ ਚ ਮਹਾਨੁਭਾવਾ ਸਤ੍ਤਾ ਤਤ੍ਥੇવ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਤੇਹਿ ਸਮਾਨਰੂਪਾਦਿਤਾਯ ਪਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਪਰਿਤ੍ਤਦੀਪવਾਸੀਹਿ ਇਤਰਮਹਾਦੀਪવਾਸਿਨੋਪਿ ਮਨੁਸ੍ਸਾਤ੍વੇવ ਪਞ੍ਞਾਯਿਂਸੂਤਿ ਏਕੇ। ਅਪਰੇ ਪਨ ਭਣਨ੍ਤਿ – ਲੋਭਾਦੀਹਿ ਚ ਅਲੋਭਾਦੀਹਿ ਚ ਸਹਿਤਸ੍ਸ ਮਨਸ੍ਸ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਾਯ ਮਨੁਸ੍ਸਾ। ਯੇ ਹਿ ਸਤ੍ਤਾ ਮਨੁਸ੍ਸਜਾਤਿਕਾ, ਤੇਸੁ વਿਸੇਸਤੋ ਲੋਭਾਦਯੋ ਅਲੋਭਾਦਯੋ ਚ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਾ, ਤੇ ਲੋਭਾਦਿਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਾਯ ਅਪਾਯਮਗ੍ਗਂ, ਅਲੋਭਾਦਿਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਾਯ ਸੁਗਤਿਮਗ੍ਗਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਗਾਮਿਮਗ੍ਗਞ੍ਚ ਪੂਰੇਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਲੋਭਾਦੀਹਿ ਅਲੋਭਾਦੀਹਿ ਚ ਸਹਿਤਸ੍ਸ ਮਨਸ੍ਸ ਉਸ੍ਸਨ੍ਨਤਾਯ ਪਰਿਤ੍ਤਦੀਪવਾਸੀਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਚਤੁਮਹਾਦੀਪવਾਸਿਨੋ ਸਤ੍ਤવਿਸੇਸਾ ਮਨੁਸ੍ਸਾਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਲੋਕਿਯਾ ਪਨ ‘‘ਮਨੁਨੋ ਅਪਚ੍ਚਭਾવੇਨ ਮਨੁਸ੍ਸਾ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਮਨੁ ਨਾਮ ਪਠਮਕਪ੍ਪਿਕੋ ਲੋਕਮਰਿਯਾਦਾਯ ਆਦਿਭੂਤੋ ਹਿਤਾਹਿਤવਿਧਾਯਕੋ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਪਿਤੁਟ੍ਠਾਨਿਯੋ, ਯੋ ਸਾਸਨੇ ਮਹਾਸਮ੍ਮਤੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਪਰਮ੍ਪਰਾਯ ਚ ਤਸ੍ਸ ਓવਾਦਾਨੁਸਾਸਨਿਯਂ ਠਿਤਾ ਤਸ੍ਸ ਪੁਤ੍ਤਸਦਿਸਤਾਯ ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਮਾਨੁਸਾਤਿ ਚ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਤਤੋ ਏવ ਹਿ ਤੇ ਮਾਣવਾ ‘‘ਮਨੁਜਾ’’ਤਿ ਚ વੋਹਰੀਯਨ੍ਤਿ, ਮਨੁਸ੍ਸਾ ਚ ਤੇ ਪੁਰਿਸਾ ਚਾਤਿ ਮਨੁਸ੍ਸਪੁਰਿਸਾ।
Tathā hi buddhā bhagavanto paccekabuddhā aggasāvakā mahāsāvakā cakkavattino aññe ca mahānubhāvā sattā tattheva uppajjanti. Tehi samānarūpāditāya pana saddhiṃ parittadīpavāsīhi itaramahādīpavāsinopi manussātveva paññāyiṃsūti eke. Apare pana bhaṇanti – lobhādīhi ca alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya manussā. Ye hi sattā manussajātikā, tesu visesato lobhādayo alobhādayo ca ussannā, te lobhādiussannatāya apāyamaggaṃ, alobhādiussannatāya sugatimaggaṃ nibbānagāmimaggañca pūrenti, tasmā lobhādīhi alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya parittadīpavāsīhi saddhiṃ catumahādīpavāsino sattavisesā manussāti vuccanti. Lokiyā pana ‘‘manuno apaccabhāvena manussā’’ti vadanti. Manu nāma paṭhamakappiko lokamariyādāya ādibhūto hitāhitavidhāyako sattānaṃ pituṭṭhāniyo, yo sāsane mahāsammatoti vuccati, paccakkhato paramparāya ca tassa ovādānusāsaniyaṃ ṭhitā tassa puttasadisatāya manussā mānusāti ca vuccanti. Tato eva hi te māṇavā ‘‘manujā’’ti ca voharīyanti, manussā ca te purisā cāti manussapurisā.
ਅਮਨੁਸ੍ਸਪੁਰਿਸਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨ ਮਨੁਸ੍ਸਾਤਿ ਅਮਨੁਸ੍ਸਾ। ਤਂਸਦਿਸਤਾ ਏਤ੍ਥ ਜੋਤੀਯਤਿ। ਤੇਨ ਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤਮਤ੍ਤਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਅਞ੍ਞਂ ਸਮਾਨਨ੍ਤਿ ਯਕ੍ਖਾਦਯੋ ਅਮਨੁਸ੍ਸਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾ। ਨ ਯੇ ਕੇਚਿ ਮਨੁਸ੍ਸੇਹਿ ਅਞ੍ਞੇ, ਤਥਾ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਪੁਰਿਸਾਨਂ વਿਸੁਂ ਗਹਣਂ ਕਤਂ। ਯਕ੍ਖਾਦਯੋ ਏવ ਚ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਾ। ਅਪਲਾਲੋ ਹਿਮવਨ੍ਤવਾਸੀ, ਚੂਲ਼ੋਦਰਮਹੋਦਰਾ ਨਾਗਦੀਪવਾਸਿਨੋ, ਅਗ੍ਗਿਸਿਖਧੂਮਸਿਖਾ ਸੀਹਲ਼ਦੀਪવਾਸਿਨੋ ਨਿਬ੍ਬਿਸਾ ਕਤਾ ਦੋਸવਿਸਸ੍ਸ વਿਨੋਦਨੇਨ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਸਰਣੇਸੁ ਚ ਸੀਲੇਸੁ ਚ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪਿਤਾ’’ਤਿ। ਕੂਟਦਨ੍ਤਾਦਯੋਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਘੋਰਮੁਖਉਪਾਲਿਗਹਪਤਿਆਦੀਨਂ ਸਙ੍ਗਹੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਸਕ੍ਕਾਦਯੋਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਅਜਕਲਾਪਯਕ੍ਖਬਕਬ੍ਰਹ੍ਮਾਦੀਨਂ ਸਙ੍ਗਹੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਏਤੇਸਂ ਪਨ ਦਮਨਂ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਸਕ੍ਕਾ વਿਞ੍ਞਾਤੁਨ੍ਤਿ ਅਤਿਪ੍ਪਪਞ੍ਚਭਾવਤੋ ਇਧ ਨ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਇਦਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਸੁਤ੍ਤਂ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਕੇਸੀਸੁਤ੍ਤਂ ‘‘વਿਨੀਤਾ વਿਚਿਤ੍ਰੇਹਿ વਿਨਯਨੂਪਾਯੇਹੀ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਂ ਯਥਾਰਹਂ ਸਣ੍ਹਾਦੀਹਿ ਉਪਾਯੇਹਿ વਿਨਯਨਸ੍ਸ ਦੀਪਨਤੋ।
Amanussapurisāti ettha na manussāti amanussā. Taṃsadisatā ettha jotīyati. Tena manussattamattaṃ natthi, aññaṃ samānanti yakkhādayo amanussāti adhippetā. Na ye keci manussehi aññe, tathā tiracchānapurisānaṃ visuṃ gahaṇaṃ kataṃ. Yakkhādayo eva ca niddiṭṭhā. Apalālo himavantavāsī, cūḷodaramahodarā nāgadīpavāsino, aggisikhadhūmasikhā sīhaḷadīpavāsino nibbisā katā dosavisassa vinodanena. Tenāha ‘‘saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpitā’’ti. Kūṭadantādayoti ādi-saddena ghoramukhaupāligahapatiādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Sakkādayoti ādi-saddena ajakalāpayakkhabakabrahmādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Etesaṃ pana damanaṃ tattha tattha vuttanayeneva sakkā viññātunti atippapañcabhāvato idha na vuccati. Idañcettha suttaṃ vitthāretabbanti idaṃ kesīsuttaṃ ‘‘vinītā vicitrehi vinayanūpāyehī’’ti etasmiṃ atthe vitthāretabbaṃ yathārahaṃ saṇhādīhi upāyehi vinayanassa dīpanato.
ਅਤ੍ਥਪਦਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥਾਭਿਬ੍ਯਞ੍ਜਨਕਂ ਪਦਂ, વਾਕ੍ਯਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਾਕ੍ਯੇਨ ਹਿ ਅਤ੍ਥਾਭਿਬ੍ਯਤ੍ਤਿ, ਨ ਨਾਮਾਦਿਪਦਮਤ੍ਤੇਨ, ਏਕਪਦਭਾવੇਨ ਚ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣੋ ਸਤ੍ਥੁ ਪੁਰਿਸਦਮ੍ਮਸਾਰਥਿਭਾવੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ ਹੋਤਿ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਭਗવਾ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਟ੍ਠ ਦਿਸਾਤਿ ਅਟ੍ਠ ਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯੋ। ਤਾ ਹਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਾਪਿ ਅਸਂਕਿਣ੍ਣਭਾવੇਨ ਦਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਅਪਦਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ, ਦਿਸਾ વਿਯਾਤਿ વਾ ਦਿਸਾ। ਅਸਜ੍ਜਮਾਨਾਤਿ ਨ ਸਜ੍ਜਮਾਨਾ વਸੀਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਨਿਸ੍ਸਙ੍ਗਚਾਰਾ। ਧਾવਨ੍ਤੀਤਿ ਜવਨવੁਤ੍ਤਿਯੋਗਤੋ ਧਾવਨ੍ਤਿ। ਏਕਂਯੇવ ਦਿਸਂ ਧਾવਤੀਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਾਯਂ ਅਪਰਿવਤ੍ਤਨ੍ਤੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ, ਸਤ੍ਥਾਰਾ ਪਨ ਦਮਿਤਾ ਪੁਰਿਸਦਮ੍ਮਾ ਏਕਿਰਿਯਾਪਥੇਨੇવ ਅਟ੍ਠ ਦਿਸਾ ਧਾવਨ੍ਤਿ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਏਕਪਲ੍ਲਙ੍ਕੇਨੇવ ਨਿਸਿਨ੍ਨਾ’’ਤਿ। ਅਟ੍ਠ ਦਿਸਾਤਿ ਚ ਨਿਦਸ੍ਸਨਮਤ੍ਤਮੇਤਂ ਲੋਕਿਯੇਹਿ ਅਗਤਪੁਬ੍ਬਂ ਨਿਰੋਧਸਮਾਪਤ੍ਤਿਦਿਸਂ ਅਮਤਦਿਸਞ੍ਚ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਨਤੋ।
Atthapadanti atthābhibyañjanakaṃ padaṃ, vākyanti attho. Vākyena hi atthābhibyatti, na nāmādipadamattena, ekapadabhāvena ca anaññasādhāraṇo satthu purisadammasārathibhāvo dassito hoti. Tenāha ‘‘bhagavā hī’’tiādi. Aṭṭha disāti aṭṭha samāpattiyo. Tā hi aññamaññaṃ sambandhāpi asaṃkiṇṇabhāvena dissanti apadissanti, disā viyāti vā disā. Asajjamānāti na sajjamānā vasībhāvappattiyā nissaṅgacārā. Dhāvantīti javanavuttiyogato dhāvanti. Ekaṃyeva disaṃ dhāvatīti attano kāyaṃ aparivattantoti adhippāyo, satthārā pana damitā purisadammā ekiriyāpatheneva aṭṭha disā dhāvanti. Tenāha ‘‘ekapallaṅkeneva nisinnā’’ti. Aṭṭha disāti ca nidassanamattametaṃ lokiyehi agatapubbaṃ nirodhasamāpattidisaṃ amatadisañca pakkhandanato.
ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਿਕਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕਪਰਮਤ੍ਥੇਹੀਤਿਆਦੀਸੁ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮੋ વੁਚ੍ਚਤਿ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖੋ ਅਤ੍ਤਭਾવੋ, ਤਤ੍ਥ ਨਿਯੁਤ੍ਤੋਤਿ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਿਕੋ, ਇਧਲੋਕਤ੍ਥੋ। ਕਮ੍ਮਕਿਲੇਸવਸੇਨ ਸਮ੍ਪਰੇਤਬ੍ਬਤੋ ਸਮ੍ਮਾ ਗਨ੍ਤਬ੍ਬਤੋ ਸਮ੍ਪਰਾਯੋ, ਪਰਲੋਕੋ। ਤਤ੍ਥ ਨਿਯੁਤ੍ਤੋਤਿ ਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕੋ, ਪਰਲੋਕਤ੍ਥੋ। ਪਰਮੋ ਉਤ੍ਤਮੋ ਅਤ੍ਥੋ ਪਰਮਤ੍ਥੋ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ। ਤੇਹਿ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਿਕਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕਪਰਮਤ੍ਥੇਹਿ। ਯਥਾਰਹਨ੍ਤਿ ਯਥਾਨੁਰੂਪਂ, ਤੇਸੁ ਤੇਸੁ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਯੋ ਯੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਯਂ ਯਂ ਅਰਹਤਿ, ਤਦਨੁਰੂਪਂ। ਅਨੁਸਾਸਤੀਤਿ વਿਨੇਤਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪੇਤਿ। ਸਹ ਅਤ੍ਥੇਨ વਤ੍ਤਤੀਤਿ ਸਤ੍ਥੋ, ਭਣ੍ਡਮੂਲੇਨ વਣਿਜ੍ਜਾਯ ਦੇਸਨ੍ਤਰਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਜਨਸਮੂਹੋ। ਹਿਤੁਪਦੇਸਾਦਿવਸੇਨ ਪਰਿਪਾਲੇਤਬ੍ਬੋ ਸਾਸਿਤਬ੍ਬੋ ਸੋ ਏਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਸਤ੍ਥਾ ਸਤ੍ਥવਾਹੋ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ। ਸੋ વਿਯ ਭਗવਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਤ੍ਥਾ વਿਯਾਤਿ ਸਤ੍ਥਾ, ਭਗવਾ ਸਤ੍ਥવਾਹੋ’’ਤਿ।
Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehītiādīsu diṭṭhadhammo vuccati paccakkho attabhāvo, tattha niyuttoti diṭṭhadhammiko, idhalokattho. Kammakilesavasena samparetabbato sammā gantabbato samparāyo, paraloko. Tattha niyuttoti samparāyiko, paralokattho. Paramo uttamo attho paramattho, nibbānaṃ. Tehi diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi. Yathārahanti yathānurūpaṃ, tesu tesu atthesu yo yo puggalo yaṃ yaṃ arahati, tadanurūpaṃ. Anusāsatīti vineti tasmiṃ tasmiṃ atthe patiṭṭhāpeti. Saha atthena vattatīti sattho, bhaṇḍamūlena vaṇijjāya desantaraṃ gacchanto janasamūho. Hitupadesādivasena paripāletabbo sāsitabbo so etassa atthīti satthā satthavāho niruttinayena. So viya bhagavāti āha ‘‘satthā viyāti satthā, bhagavā satthavāho’’ti.
ਇਦਾਨਿ ਤਮਤ੍ਥਂ ਨਿਦ੍ਦੇਸਪਾਲ਼ਿਨਯੇਨ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਯਥਾ ਸਤ੍ਥવਾਹੋ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਸਤ੍ਥੇਤਿ ਸਤ੍ਥਿਕੇ ਜਨੇ। ਕਂ ਉਦਕਂ ਤਾਰੇਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਕਨ੍ਤਾਰੋ, ਨਿਰੁਦਕੋ ਅਰਞ੍ਞਪ੍ਪਦੇਸੋ। ਰੁਲ਼੍ਹੀવਸੇਨ ਪਨ ਇਤਰੋਪਿ ਅਰਞ੍ਞਪ੍ਪਦੇਸੋ ਤਥਾ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਚੋਰਕਨ੍ਤਾਰਨ੍ਤਿ ਚੋਰੇਹਿ ਅਧਿਟ੍ਠਿਤਕਨ੍ਤਾਰਂ, ਤਥਾ વਾਲ਼ਕਨ੍ਤਾਰਂ। ਦੁਬ੍ਭਿਕ੍ਖਕਨ੍ਤਾਰਨ੍ਤਿ ਦੁਲ੍ਲਭਭਿਕ੍ਖਂ ਕਨ੍ਤਾਰਂ। ਤਾਰੇਤੀਤਿ ਅਖੇਮਨ੍ਤਟ੍ਠਾਨਂ ਅਤਿਕ੍ਕਾਮੇਤਿ। ਉਤ੍ਤਾਰੇਤੀਤਿਆਦਿ ਉਪਸਗ੍ਗੇਨ ਪਦਂ વਡ੍ਢੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਥ વਾ ਉਤ੍ਤਾਰੇਤੀਤਿ ਖੇਮਨ੍ਤਭੂਮਿਂ ਉਪਨੇਨ੍ਤੋ ਤਾਰੇਤਿ। ਨਿਤ੍ਤਾਰੇਤੀਤਿ ਅਖੇਮਨ੍ਤਟ੍ਠਾਨਤੋ ਨਿਕ੍ਖਾਮੇਨ੍ਤੋ ਤਾਰੇਤਿ। ਪਤਾਰੇਤੀਤਿ ਪਰਿਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਤਾਰੇਤਿ, ਹਤ੍ਥੇਨ ਪਰਿਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਤਾਰੇਤਿ વਿਯ ਤਾਰੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਬ੍ਬਮ੍ਪੇਤਂ ਤਾਰਣੁਤ੍ਤਾਰਣਾਦਿ ਖੇਮਟ੍ਠਾਨੇ ਠਪਨਮੇવਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਖੇਮਨ੍ਤਭੂਮਿਂ ਸਮ੍ਪਾਪੇਤੀ’’ਤਿ। ਸਤ੍ਤੇਤਿ વੇਨੇਯ੍ਯਸਤ੍ਤੇ। ਮਹਾਗਹਨਤਾਯ ਮਹਾਨਤ੍ਥਤਾਯ ਦੁਨ੍ਨਿਤ੍ਥਰਤਾਯ ਚ ਜਾਤਿਯੇવ ਕਨ੍ਤਾਰੋ ਜਾਤਿਕਨ੍ਤਾਰੋ, ਤਂ ਜਾਤਿਕਨ੍ਤਾਰਂ।
Idāni tamatthaṃ niddesapāḷinayena dassetuṃ ‘‘yathā satthavāho’’tiādi vuttaṃ. Tattha sattheti satthike jane. Kaṃ udakaṃ tārenti etthāti kantāro, nirudako araññappadeso. Ruḷhīvasena pana itaropi araññappadeso tathā vuccati. Corakantāranti corehi adhiṭṭhitakantāraṃ, tathā vāḷakantāraṃ. Dubbhikkhakantāranti dullabhabhikkhaṃ kantāraṃ. Tāretīti akhemantaṭṭhānaṃ atikkāmeti. Uttāretītiādi upasaggena padaṃ vaḍḍhetvā vuttaṃ. Atha vā uttāretīti khemantabhūmiṃ upanento tāreti. Nittāretīti akhemantaṭṭhānato nikkhāmento tāreti. Patāretīti pariggahetvā tāreti, hatthena pariggahetvā tāreti viya tāretīti attho. Sabbampetaṃ tāraṇuttāraṇādi khemaṭṭhāne ṭhapanamevāti āha ‘‘khemantabhūmiṃ sampāpetī’’ti. Satteti veneyyasatte. Mahāgahanatāya mahānatthatāya dunnittharatāya ca jātiyeva kantāro jātikantāro, taṃ jātikantāraṃ.
ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਪਰਿਚ੍ਛੇਦવਸੇਨਾਤਿ ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਸਤ੍ਤਪਰਿਚ੍ਛੇਦવਸੇਨ। ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾ ਏવ ਹਿ ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਸਤ੍ਤਾ, ਨ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਾਦਯੋ। ਏਤਨ੍ਤਿ ‘‘ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਏਤਂ વਚਨਂ। ਭਬ੍ਬਪੁਗ੍ਗਲਪਰਿਚ੍ਛੇਦવਸੇਨਾਤਿ ਸਮ੍ਮਤ੍ਤਨਿਯਾਮੋਕ੍ਕਮਨਸ੍ਸ ਯੋਗ੍ਯਪੁਗ੍ਗਲਸ੍ਸ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਨવਸੇਨ। ਭਗવਤੋਤਿ ਨਿਸ੍ਸਕ੍ਕੇ ਸਾਮਿવਚਨਂ ਯਥਾ ‘‘ਉਪਜ੍ਝਾਯਤੋ ਅਜ੍ਝੇਤੀ’’ਤਿ। ਭਗવਤੋ ਸਨ੍ਤਿਕੇ વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਨ੍ਤਿ ਤਿਹੇਤੁਕਪਟਿਸਨ੍ਧਿਆਦਿਕਂ ਮਗ੍ਗਫਲਾਧਿਗਮਸ੍ਸ ਬਲવਕਾਰਣਂ। ਗਗ੍ਗਰਾਯਾਤਿ ਗਗ੍ਗਰਾਯ ਨਾਮ ਰਞ੍ਞੋ ਦੇવਿਯਾ, ਤਾਯ વਾ ਕਾਰਿਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਗਗ੍ਗਰਾ’’ਤਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮਾਯ। ਸਰੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਅਗ੍ਗਹੇਸੀਤਿ ‘‘ਧਮ੍ਮੋ ਏਸੋ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ ਧਮ੍ਮਸਞ੍ਞਾਯ ਸਰੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਗਣ੍ਹਿ, ਗਣ੍ਹਨ੍ਤੋ ਚ ਪਸਨ੍ਨਚਿਤ੍ਤੋ ਪਰਿਸਪਰਿਯਨ੍ਤੇ ਨਿਪਜ੍ਜਿ। ਸਨ੍ਨਿਰੁਮ੍ਭਿਤ੍વਾ ਅਟ੍ਠਾਸੀਤਿ ਤਸ੍ਸ ਸੀਸੇ ਦਣ੍ਡਸ੍ਸ ਠਪਿਤਭਾવਂ ਅਪਸ੍ਸਨ੍ਤੋ ਤਤ੍ਥ ਦਣ੍ਡਂ ਉਪ੍ਪੀਲ਼ੇਤ੍વਾ ਅਟ੍ਠਾਸਿ। ਮਣ੍ਡੂਕੋਪਿ ਦਣ੍ਡੇ ਠਪਿਤੇਪਿ ਉਪ੍ਪੀਲ਼ਿਤੇਪਿ ਧਮ੍ਮਗਤੇਨ ਪਸਾਦੇਨ વਿਸ੍ਸਰਮਕਰੋਨ੍ਤੋવ ਕਾਲਮਕਾਸਿ। ਦੇવਲੋਕੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਯਂ ਧਮ੍ਮਤਾ, ਯਾ ‘‘ਕੁਤੋਹਂ ਇਧ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੋ, ਤਤ੍ਥ ਕਿਨ੍ਨੁ ਖੋ ਕਮ੍ਮਮਕਾਸਿ’’ਨ੍ਤਿ ਆવਜ੍ਜਨਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪੁਰਿਮਭવਸ੍ਸ ਦਿਟ੍ਠਤ੍ਤਾ ਆਹ ‘‘ਅਰੇ ਅਹਮ੍ਪਿ ਨਾਮ ਇਧ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੋ’’ਤਿ। ਭਗવਤੋ ਪਾਦੇ ਸਿਰਸਾ વਨ੍ਦੀਤਿ ਕਤਞ੍ਞੁਤਾਸਂવਡ੍ਢਿਤੇਨ ਪੇਮਗਾਰવਬਹੁਮਾਨੇਨ વਨ੍ਦਿ।
Ukkaṭṭhaparicchedavasenāti ukkaṭṭhasattaparicchedavasena. Devamanussā eva hi ukkaṭṭhasattā, na tiracchānādayo. Etanti ‘‘devamanussāna’’nti etaṃ vacanaṃ. Bhabbapuggalaparicchedavasenāti sammattaniyāmokkamanassa yogyapuggalassa paricchindanavasena. Bhagavatoti nissakke sāmivacanaṃ yathā ‘‘upajjhāyato ajjhetī’’ti. Bhagavato santike vāti attho. Upanissayasampattinti tihetukapaṭisandhiādikaṃ maggaphalādhigamassa balavakāraṇaṃ. Gaggarāyāti gaggarāya nāma rañño deviyā, tāya vā kāritattā ‘‘gaggarā’’ti laddhanāmāya. Sare nimittaṃ aggahesīti ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti dhammasaññāya sare nimittaṃ gaṇhi, gaṇhanto ca pasannacitto parisapariyante nipajji. Sannirumbhitvā aṭṭhāsīti tassa sīse daṇḍassa ṭhapitabhāvaṃ apassanto tattha daṇḍaṃ uppīḷetvā aṭṭhāsi. Maṇḍūkopi daṇḍe ṭhapitepi uppīḷitepi dhammagatena pasādena vissaramakarontova kālamakāsi. Devaloke nibbattasattānaṃ ayaṃ dhammatā, yā ‘‘kutohaṃ idha nibbatto, tattha kinnu kho kammamakāsi’’nti āvajjanā. Tasmā attano purimabhavassa diṭṭhattā āha ‘‘are ahampi nāma idha nibbatto’’ti. Bhagavato pāde sirasā vandīti kataññutāsaṃvaḍḍhitena pemagāravabahumānena vandi.
ਜਾਨਨ੍ਤੋવ ਪੁਚ੍ਛੀਤਿ ਮਹਾਜਨਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮਫਲਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨੁਭਾવਞ੍ਚ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਂ ਕਾਤੁਕਾਮੋ ਭਗવਾ ‘‘ਕੋ ਮੇ વਨ੍ਦਤੀ’’ਤਿ ਗਾਥਾਯ ਪੁਚ੍ਛਿ। ਤਤ੍ਥ (વਿ॰ વ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੮੫੭) ਕੋਤਿ ਦੇવਨਾਗਯਕ੍ਖਗਨ੍ਧਬ੍ਬਾਦੀਸੁ ਕੋ, ਕਤਮੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮੇਤਿ ਮਮ। ਪਾਦਾਨੀਤਿ ਪਾਦੇ। ਇਦ੍ਧਿਯਾਤਿ ਇਮਾਯ ਏવਰੂਪਾਯ ਦੇવਿਦ੍ਧਿਯਾ। ਯਸਸਾਤਿ ਇਮਿਨਾ ਏਦਿਸੇਨ ਯਸੇਨ ਚ ਪਰਿવਾਰੇਨ ਚ। ਜਲਨ੍ਤਿ વਿਜ੍ਜੋਤਮਾਨੋ। ਅਭਿਕ੍ਕਨ੍ਤੇਨਾਤਿ ਅਤਿવਿਯ ਕਨ੍ਤੇਨ ਕਾਮਨੀਯੇਨ ਸੁਨ੍ਦਰੇਨ। વਣ੍ਣੇਨਾਤਿ ਛવਿવਣ੍ਣੇਨ ਸਰੀਰવਣ੍ਣਨਿਭਾਯ। ਸਬ੍ਬਾ ਓਭਾਸਯਂ ਦਿਸਾਤਿ ਸਬ੍ਬਾ ਦਸਪਿ ਦਿਸਾ ਪਭਾਸੇਨ੍ਤੋ, ਚਨ੍ਦੋ વਿਯ ਸੂਰਿਯੋ વਿਯ ਚ ਏਕੋਭਾਸਂ ਏਕਾਲੋਕਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Jānantovapucchīti mahājanassa kammaphalaṃ buddhānubhāvañca paccakkhaṃ kātukāmo bhagavā ‘‘ko me vandatī’’ti gāthāya pucchi. Tattha (vi. va. aṭṭha. 857) koti devanāgayakkhagandhabbādīsu ko, katamoti attho. Meti mama. Pādānīti pāde. Iddhiyāti imāya evarūpāya deviddhiyā. Yasasāti iminā edisena yasena ca parivārena ca. Jalanti vijjotamāno. Abhikkantenāti ativiya kantena kāmanīyena sundarena. Vaṇṇenāti chavivaṇṇena sarīravaṇṇanibhāya. Sabbā obhāsayaṃ disāti sabbā dasapi disā pabhāsento, cando viya sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekālokaṃ karontoti attho.
ਏવਂ ਪਨ ਭਗવਤਾ ਪੁਚ੍ਛਿਤੋ ਦੇવਪੁਤ੍ਤੋ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਪવੇਦੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਮਣ੍ਡੂਕੋਹਂ ਪੁਰੇ ਆਸਿ’’ਨ੍ਤਿ ਗਾਥਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਪੁਰੇਤਿ ਪੁਰਿਮਜਾਤਿਯਂ। ਉਦਕੇਤਿ ਇਦਂ ਤਦਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਟ੍ਠਾਨਦਸ੍ਸਨਂ। ਉਦਕੇ ਮਣ੍ਡੂਕੋਤਿ ਤੇਨ ਉਦ੍ਧੁਮਾਯਿਕਾਦਿਕਸ੍ਸ ਥਲੇ ਮਣ੍ਡੂਕਸ੍ਸ ਨਿવਤ੍ਤਨਂ ਕਤਂ ਹੋਤਿ। ਗਾવੋ ਚਰਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਗੋਚਰੋ, ਗੁਨ੍ਨਂ ਘਾਸੇਸਨਟ੍ਠਾਨਂ। ਇਧ ਪਨ ਗੋਚਰੋ વਿਯਾਤਿ ਗੋਚਰੋ, વਾਰਿ ਉਦਕਂ ਗੋਚਰੋ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ વਾਰਿਗੋਚਰੋ। ਉਦਕਚਾਰੀਪਿ ਹਿ ਕੋਚਿ ਕਚ੍ਛਪਾਦਿ ਅવਾਰਿਗੋਚਰੋਪਿ ਹੋਤੀਤਿ ‘‘વਾਰਿਗੋਚਰੋ’’ਤਿ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਤવ ਧਮ੍ਮਂ ਸੁਣਨ੍ਤਸ੍ਸਾਤਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਸ੍ਸਰੇਨ ਕਰવੀਕਰੁਤਮਞ੍ਜੁਨਾ ਦੇਸੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਤવ ਧਮ੍ਮਂ ‘‘ਧਮ੍ਮੋ ਏਸੋ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ ਸਰੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਗ੍ਗਾਹવਸੇਨ ਸੁਣਨ੍ਤਸ੍ਸ। ਅਨਾਦਰੇ ਚੇਤਂ ਸਾਮਿવਚਨਂ। ਅવਧੀ વਚ੍ਛਪਾਲਕੋਤਿ વਚ੍ਛੇ ਰਕ੍ਖਨ੍ਤੋ ਗੋਪਾਲਕਦਾਰਕੋ ਮਮ ਸਮੀਪਂ ਆਗਨ੍ਤ੍વਾ ਦਣ੍ਡਮੋਲੁਬ੍ਭ ਤਿਟ੍ਠਨ੍ਤੋ ਮਮ ਸੀਸੇ ਦਣ੍ਡਂ ਸਨ੍ਨਿਰੁਮ੍ਭਿਤ੍વਾ ਮਂ ਮਾਰੇਸੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Evaṃ pana bhagavatā pucchito devaputto attānaṃ pavedento ‘‘maṇḍūkohaṃ pure āsi’’nti gāthamāha. Tattha pureti purimajātiyaṃ. Udaketi idaṃ tadā attano uppattiṭṭhānadassanaṃ. Udake maṇḍūkoti tena uddhumāyikādikassa thale maṇḍūkassa nivattanaṃ kataṃ hoti. Gāvo caranti etthāti gocaro, gunnaṃ ghāsesanaṭṭhānaṃ. Idha pana gocaro viyāti gocaro, vāri udakaṃ gocaro etassāti vārigocaro. Udakacārīpi hi koci kacchapādi avārigocaropi hotīti ‘‘vārigocaro’’ti visesetvā vuttaṃ. Tava dhammaṃ suṇantassāti brahmassarena karavīkarutamañjunā desentassa tava dhammaṃ ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti sare nimittaggāhavasena suṇantassa. Anādare cetaṃ sāmivacanaṃ. Avadhī vacchapālakoti vacche rakkhanto gopālakadārako mama samīpaṃ āgantvā daṇḍamolubbha tiṭṭhanto mama sīse daṇḍaṃ sannirumbhitvā maṃ māresīti attho.
ਸਿਤਂ ਕਤ੍વਾਤਿ ‘‘ਤਥਾ ਪਰਿਤ੍ਤਤਰੇਨਪਿ ਪੁਞ੍ਞਾਨੁਭਾવੇਨ ਏવਂ ਅਤਿવਿਯ ਉਲ਼ਾਰਾ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯੋ ਲਬ੍ਭਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਪੀਤਿਸੋਮਨਸ੍ਸਜਾਤੋ ਭਾਸੁਰਤਰਧવਲ਼વਿਪ੍ਫੁਰਨ੍ਤਦਸਨਖਕਿਰਣਾવਲ਼ੀਹਿ ਭਿਯ੍ਯੋਸੋ ਮਤ੍ਤਾਯ ਤਂ ਪਦੇਸਂ ਓਭਾਸੇਨ੍ਤੋ ਸਿਤਂ ਕਤ੍વਾ। ਪੀਤਿਸੋਮਨਸ੍ਸવਸੇਨ ਹਿ ਸੋ –
Sitaṃ katvāti ‘‘tathā parittatarenapi puññānubhāvena evaṃ ativiya uḷārā lokiyalokuttarasampattiyo labbhantī’’ti pītisomanassajāto bhāsurataradhavaḷavipphurantadasanakhakiraṇāvaḷīhi bhiyyoso mattāya taṃ padesaṃ obhāsento sitaṃ katvā. Pītisomanassavasena hi so –
‘‘ਮੁਹੁਤ੍ਤਂ ਚਿਤ੍ਤਪਸਾਦਸ੍ਸ, ਇਦ੍ਧਿਂ ਪਸ੍ਸ ਯਸਞ੍ਚ ਮੇ।
‘‘Muhuttaṃ cittapasādassa, iddhiṃ passa yasañca me;
ਆਨੁਭਾવਞ੍ਚ ਮੇ ਪਸ੍ਸ, વਣ੍ਣਂ ਪਸ੍ਸ ਜੁਤਿਞ੍ਚ ਮੇ॥
Ānubhāvañca me passa, vaṇṇaṃ passa jutiñca me.
‘‘ਯੇ ਚ ਤੇ ਦੀਘਮਦ੍ਧਾਨਂ, ਧਮ੍ਮਂ ਅਸ੍ਸੋਸੁਂ ਗੋਤਮ।
‘‘Ye ca te dīghamaddhānaṃ, dhammaṃ assosuṃ gotama;
ਪਤ੍ਤਾ ਤੇ ਅਚਲਟ੍ਠਾਨਂ, ਯਤ੍ਥ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਨ ਸੋਚਰੇ’’ਤਿ॥ (વਿ॰ વ॰ ੮੫੯-੮੬੦) –
Pattā te acalaṭṭhānaṃ, yattha gantvā na socare’’ti. (vi. va. 859-860) –
ਇਮਾ ਦ੍વੇ ਗਾਥਾ વਤ੍વਾ ਪਕ੍ਕਾਮਿ।
Imā dve gāthā vatvā pakkāmi.
ਯਂ ਪਨ ਕਿਞ੍ਚੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਯਨ੍ਤਿ ਅਨਿਯਮਿਤવਚਨਂ, ਤਥਾ ਕਿਞ੍ਚੀਤਿ। ਪਨਾਤਿ વਚਨਾਲਙ੍ਕਾਰਮਤ੍ਤਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਂ ਕਿਞ੍ਚੀਤਿ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਅਨવਸੇਸਪਰਿਯਾਦਾਨਂ ਕਤਂ ਹੋਤਿ। ਪਨਾਤਿ વਾ વਿਸੇਸਤ੍ਥਦੀਪਕੋ ਨਿਪਾਤੋ। ਤੇਨ ‘‘ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਚ ਸਤ੍ਥੁ ਚਤੁਸਚ੍ਚਾਭਿਸਮ੍ਬੋਧੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਪਨ ਇਮਿਨਾ ਤਦਞ੍ਞਸ੍ਸਪਿ ਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਅવਬੋਧੋ। ਪੁਰਿਮੇਨ વਾ ਸਤ੍ਥੁ ਪਟਿવੇਧਞਾਣਾਨੁਭਾવੋ, ਪਚ੍ਛਿਮੇਨ ਦੇਸਨਾਞਾਣਾਨੁਭਾવੋ। ਪੀ-ਤਿ ਉਪਰਿ વੁਚ੍ਚਮਾਨੋ વਿਸੇਸੋ ਜੋਤੀਯਤਿ। વਿਮੋਕ੍ਖਨ੍ਤਿਕਞਾਣવਸੇਨਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਸੋ ਪਟਿਪਕ੍ਖੇਹਿ વਿਮੁਚ੍ਚਤੀਤਿ વਿਮੋਕ੍ਖੋ, ਅਗ੍ਗਮਗ੍ਗੋ, ਤਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤੋ, ਅਗ੍ਗਫਲਂ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਲਦ੍ਧੇ ਲਦ੍ਧਬ੍ਬਤੋ ਤਤ੍ਥ ਭવਂ વਿਮੋਕ੍ਖਨ੍ਤਿਕਂ, ਞਾਣਂ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣਂ।
Yaṃ pana kiñcīti ettha yanti aniyamitavacanaṃ, tathā kiñcīti. Panāti vacanālaṅkāramattaṃ. Tasmā yaṃ kiñcīti ñeyyassa anavasesapariyādānaṃ kataṃ hoti. Panāti vā visesatthadīpako nipāto. Tena ‘‘sammāsambuddho’’ti iminā saṅkhepato vitthārato ca satthu catusaccābhisambodho vutto. Buddhoti pana iminā tadaññassapi ñeyyassa avabodho. Purimena vā satthu paṭivedhañāṇānubhāvo, pacchimena desanāñāṇānubhāvo. Pī-ti upari vuccamāno viseso jotīyati. Vimokkhantikañāṇavasenāti ettha sabbaso paṭipakkhehi vimuccatīti vimokkho, aggamaggo, tassa anto, aggaphalaṃ, tasmiṃ laddhe laddhabbato tattha bhavaṃ vimokkhantikaṃ, ñāṇaṃ sabbaññutaññāṇena saddhiṃ sabbampi buddhañāṇaṃ.
ਏવਂ ਪવਤ੍ਤੋਤਿ ਏਤ੍ਥ –
Evaṃ pavattoti ettha –
‘‘ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਸਬ੍ਬਦਸ੍ਸਾવਿਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਅਨਞ੍ਞਨੇਯ੍ਯਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧੋ, વਿਸવਿਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਖੀਣਾਸવਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਨਿਰੁਪਲੇਪਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਏਕਨ੍ਤવੀਤਰਾਗੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਏਕਨ੍ਤવੀਤਦੋਸੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਏਕਨ੍ਤવੀਤਮੋਹੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਏਕਨ੍ਤਨਿਕ੍ਕਿਲੇਸੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਏਕਾਯਨਮਗ੍ਗਂ ਗਤੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਏਕੋ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਅਬੁਦ੍ਧਿવਿਹਤਤ੍ਤਾ ਬੁਦ੍ਧਿਪਟਿਲਾਭਾ ਬੁਦ੍ਧੋ। ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਨੇਤਂ ਨਾਮਂ ਮਾਤਰਾ ਕਤਂ, ਨ ਪਿਤਰਾ ਕਤਂ, ਨ ਭਾਤਰਾ ਕਤਂ, ਨ ਭਗਿਨਿਯਾ ਕਤਂ, ਨ ਮਿਤ੍ਤਾਮਚ੍ਚੇਹਿ ਕਤਂ, ਨ ਞਾਤਿਸਾਲੋਹਿਤੇਹਿ ਕਤਂ, ਨ ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੇਹਿ ਕਤਂ, ਨ ਦੇવਤਾਹਿ ਕਤਂ, વਿਮੋਕ੍ਖਨ੍ਤਿਕਮੇਤਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਬੋਧਿਯਾ ਮੂਲੇ ਸਹ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਪਟਿਲਾਭਾ ਸਚ੍ਛਿਕਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ ਯਦਿਦਂ ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੧੯੨) –
‘‘Sabbaññutāya buddho, sabbadassāvitāya buddho, anaññaneyyatāya buddho, visavitāya buddho, khīṇāsavasaṅkhātena buddho, nirupalepasaṅkhātena buddho, ekantavītarāgoti buddho, ekantavītadosoti buddho, ekantavītamohoti buddho, ekantanikkilesoti buddho, ekāyanamaggaṃ gatoti buddho, eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddho, abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddho. Buddhoti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ, na pitarā kataṃ, na bhātarā kataṃ, na bhaginiyā kataṃ, na mittāmaccehi kataṃ, na ñātisālohitehi kataṃ, na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ, na devatāhi kataṃ, vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti (mahāni. 192) –
ਅਯਂ ਨਿਦ੍ਦੇਸਪਾਲ਼ਿਨਯੋ। ਯਸ੍ਮਾ ਚੇਤ੍ਥ ਤਸ੍ਸਾ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਪਾਲ਼ਿਯਾ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੬੨) ਭੇਦੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਦ੍વੀਸੁ ਏਕੇਨਪਿ ਅਤ੍ਥਸਿਦ੍ਧੀਤਿ ਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਨਯੋ વਾ’’ਤਿ ਅਨਿਯਮਤ੍ਥੋ વਾਸਦ੍ਦੋ વੁਤ੍ਤੋ।
Ayaṃ niddesapāḷinayo. Yasmā cettha tassā paṭisambhidāpāḷiyā (paṭi. ma. 1.162) bhedo natthi, tasmā dvīsu ekenapi atthasiddhīti dassanatthaṃ ‘‘paṭisambhidānayo vā’’ti aniyamattho vāsaddo vutto.
ਤਤ੍ਥ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੧.੧੬੨; ਮਹਾਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧੯੨) ਯਥਾ ਲੋਕੇ ਅવਗਨ੍ਤਾ ‘‘ਅવਗਤੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਏવਂ ਬੁਜ੍ਝਿਤਾ ਸਚ੍ਚਾਨੀਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋ ਸੁਦ੍ਧਕਤ੍ਤੁવਸੇਨ। ਯਥਾ ਪਣ੍ਣਸੋਸਾ વਾਤਾ ‘‘ਪਣ੍ਣਸੁਸਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, ਏવਂ ਬੋਧੇਤਾ ਪਜਾਯਾਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋ ਹੇਤੁਕਤ੍ਤੁવਸੇਨ। ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੋ ਚੇਤ੍ਥ ਅਨ੍ਤੋਨੀਤੋ । ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਬੁਜ੍ਝਨਸਮਤ੍ਥਾਯ ਬੁਦ੍ਧਿਯਾ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਬ੍ਬਦਸ੍ਸਾવਿਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਬੋਧਨਸਮਤ੍ਥਾਯ ਬੁਦ੍ਧਿਯਾ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਨਞ੍ਞਨੇਯ੍ਯਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਅਞ੍ਞੇਨ ਅਬੋਧਿਤੋ ਸਯਮੇવ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਿਸવਿਤਾਯ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਨਾਨਾਗੁਣવਿਸવਨਤੋ ਪਦੁਮਮਿવ વਿਕਸਨਟ੍ਠੇਨ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਖੀਣਾਸવਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਏવਮਾਦੀਹਿ ਛਹਿ ਪਦੇਹਿ ਚਿਤ੍ਤਸਙ੍ਕੋਚਕਰਧਮ੍ਮਪ੍ਪਹਾਨੇਨ ਨਿਦ੍ਦਾਕ੍ਖਯવਿਬੁਦ੍ਧੋ ਪੁਰਿਸੋ વਿਯ ਸਬ੍ਬਕਿਲੇਸਨਿਦ੍ਦਾਕ੍ਖਯવਿਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਙ੍ਖਾ ਸਙ੍ਖਾਤਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥਤੋ ਏਕਤ੍ਤਾ ਸਙ੍ਖਾਤੇਨਾਤਿ વਚਨਸ੍ਸ ਕੋਟ੍ਠਾਸੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਣ੍ਹਾਲੇਪਦਿਟ੍ਠਿਲੇਪਾਭਾવੇਨ ਨਿਰੁਪਲੇਪਸਙ੍ਖਾਤੇਨ। ਸવਾਸਨਾਨਂ ਸਬ੍ਬਕਿਲੇਸਾਨਂ ਪਹੀਨਤ੍ਤਾ ਏਕਨ੍ਤવਚਨੇਨੇવ વਿਸੇਸੇਤ੍વਾ ‘‘ਏਕਨ੍ਤવੀਤਰਾਗੋ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਏਕਨ੍ਤਨਿਕ੍ਕਿਲੇਸੋਤਿ ਰਾਗਦੋਸਮੋਹਾવਸੇਸੇਹਿ ਸਬ੍ਬਕਿਲੇਸੇਹਿ ਨਿਕ੍ਕਿਲੇਸੋ। ਏਕਾਯਨਮਗ੍ਗਂ ਗਤੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਗਮਨਤ੍ਥਾਨਂ ਬੁਦ੍ਧਿਅਤ੍ਥਤਾ વਿਯ ਬੁਦ੍ਧਿਅਤ੍ਥਾਨਮ੍ਪਿ ਗਮਨਤ੍ਥਤਾ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ ਏਕਾਯਨਮਗ੍ਗਂ ਗਤਤ੍ਤਾ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏਕੋ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਨ ਪਰੇਹਿ ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਬੁਦ੍ਧੋ, ਅਥ ਖੋ ਸਯਮੇવ ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਬੁਦ੍ਧਿવਿਹਤਤ੍ਤਾ ਬੁਦ੍ਧਿਪਟਿਲਾਭਾ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧਿ ਬੁਦ੍ਧਂ ਬੋਧੋਤਿ ਅਨਤ੍ਥਨ੍ਤਰਂ। ਤਤ੍ਥ ਯਥਾ ਰਤ੍ਤਗੁਣਯੋਗਤੋ ਰਤ੍ਤੋ ਪਟੋ, ਏવਂ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਯੋਗਤੋ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਞਾਪਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤੋ ਪਰਂ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਨੇਤਂ ਨਾਮਨ੍ਤਿਆਦਿ ਅਤ੍ਥਾਨੁਗਤਾਯਂ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੀਤਿ ਬੋਧਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਇਮਿਨਾਪਿ ਕਾਰਣੇਨ ਭਗવਾ ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Tattha (paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.162; mahāni. aṭṭha. 192) yathā loke avagantā ‘‘avagato’’ti vuccati, evaṃ bujjhitā saccānīti buddho suddhakattuvasena. Yathā paṇṇasosā vātā ‘‘paṇṇasusā’’ti vuccanti, evaṃ bodhetā pajāyāti buddho hetukattuvasena. Hetuattho cettha antonīto . Sabbaññutāya buddhoti sabbadhammabujjhanasamatthāya buddhiyā buddhoti attho. Sabbadassāvitāya buddhoti sabbadhammabodhanasamatthāya buddhiyā buddhoti attho. Anaññaneyyatāya buddhoti aññena abodhito sayameva buddhattā buddhoti attho. Visavitāya buddhoti nānāguṇavisavanato padumamiva vikasanaṭṭhena buddhoti attho. Khīṇāsavasaṅkhātena buddhoti evamādīhi chahi padehi cittasaṅkocakaradhammappahānena niddākkhayavibuddho puriso viya sabbakilesaniddākkhayavibuddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Tattha saṅkhā saṅkhātanti atthato ekattā saṅkhātenāti vacanassa koṭṭhāsenāti attho. Taṇhālepadiṭṭhilepābhāvena nirupalepasaṅkhātena. Savāsanānaṃ sabbakilesānaṃ pahīnattā ekantavacaneneva visesetvā ‘‘ekantavītarāgo’’tiādi vuttaṃ. Ekantanikkilesoti rāgadosamohāvasesehi sabbakilesehi nikkileso. Ekāyanamaggaṃ gatoti buddhoti gamanatthānaṃ buddhiatthatā viya buddhiatthānampi gamanatthatā labbhatīti ekāyanamaggaṃ gatattā buddhoti vuccatīti attho. Eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddhoti na parehi buddhattā buddho, atha kho sayameva anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhattā buddhoti attho. Abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddhoti buddhi buddhaṃ bodhoti anatthantaraṃ. Tattha yathā rattaguṇayogato ratto paṭo, evaṃ buddhaguṇayogato buddhoti ñāpanatthaṃ vuttaṃ. Tato paraṃ buddhoti netaṃ nāmantiādi atthānugatāyaṃ paññattīti bodhanatthaṃ vuttanti evamettha imināpi kāraṇena bhagavā buddhoti veditabbo.
ਇਦਾਨਿ ਭਗવਾਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਭਗવਾਤਿ ਇਦਂ ਪਨਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਭਗવਤੋ। ਗੁਣવਿਸਿਟ੍ਠਸਤ੍ਤੁਤ੍ਤਮਗਰੁਗਾਰવਾਧਿવਚਨਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬੇਹਿ ਸੀਲਾਦਿਗੁਣੇਹਿ વਿਸਿਟ੍ਠਸ੍ਸ ਤਤੋ ਏવ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤੇਹਿ ਉਤ੍ਤਮਸ੍ਸ ਗਰੁਨੋ ਗਾਰવવਸੇਨ વੁਚ੍ਚਮਾਨવਚਨਮੇਤਂ ਭਗવਾਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਲੋਕਨਾਥੋ ਅਪਰਿਮਿਤਨਿਰੁਪਮਪ੍ਪਭਾવਸੀਲਾਦਿਗੁਣવਿਸੇਸਸਮਙ੍ਗਿਤਾਯ ਸਬ੍ਬਾਨਤ੍ਥਪਰਿਹਾਰਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਾਯ ਨਿਰવਸੇਸਹਿਤਸੁਖવਿਧਾਨਤਪ੍ਪਰਾਯ ਨਿਰਤਿਸਯਾਯ ਪਯੋਗਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਯ ਪਜਾਯ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤੁਪਕਾਰਿਤਾਯ ਚ ਅਪਰਿਮਾਣਾਸੁ ਲੋਕਧਾਤੂਸੁ ਅਪਰਿਮਾਣਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਉਤ੍ਤਮਂ ਗਾਰવਟ੍ਠਾਨਨ੍ਤਿ।
Idāni bhagavāti imassa atthaṃ dassento āha ‘‘bhagavāti idaṃ panassā’’tiādi. Tattha assāti bhagavato. Guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacananti sabbehi sīlādiguṇehi visiṭṭhassa tato eva sabbasattehi uttamassa garuno gāravavasena vuccamānavacanametaṃ bhagavāti. Tathā hi lokanātho aparimitanirupamappabhāvasīlādiguṇavisesasamaṅgitāya sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya ca aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhānanti.
ਭਗવਾਤਿ વਚਨਂ ਸੇਟ੍ਠਨ੍ਤਿ ਸੇਟ੍ਠવਾਚਕਂ વਚਨਂ ਸੇਟ੍ਠਗੁਣਸਹਚਰਣਤੋ ‘‘ਸੇਟ੍ਠ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਥ વਾ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ વਚਨਂ, ਅਤ੍ਥੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਯੋ ‘‘ਭਗવਾ’’ਤਿ વਚਨੇਨ વਚਨੀਯੋ ਅਤ੍ਥੋ, ਸੋ ਸੇਟ੍ਠੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਭਗવਾਤਿ વਚਨਮੁਤ੍ਤਮਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਗਾਰવਯੁਤ੍ਤੋਤਿ ਗਰੁਭਾવਯੁਤ੍ਤੋ ਗਰੁਗੁਣਯੋਗਤੋ। ਗਰੁਕਰਣਂ વਾ ਸਾਤਿਸਯਂ ਅਰਹਤੀਤਿ ਗਾਰવਯੁਤ੍ਤੋ, ਗਾਰવਾਰਹੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਸਿਪ੍ਪਾਦਿਸਿਕ੍ਖਾਪਕਾ ਗਰੂ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਨ ਚ ਗਾਰવਯੁਤ੍ਤਾ, ਅਯਂ ਪਨ ਤਾਦਿਸੋ ਨ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘ਗਰੂ’ਤਿ વਤ੍વਾ ‘ਗਾਰવਯੁਤ੍ਤੋ’ਤਿ વੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਕੇਚਿ।
Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato ‘‘seṭṭha’’nti vuttaṃ. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho, tasmā yo ‘‘bhagavā’’ti vacanena vacanīyo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi eseva nayo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato. Garukaraṇaṃ vā sātisayaṃ arahatīti gāravayutto, gāravārahoti attho. ‘‘Sippādisikkhāpakā garū honti, na ca gāravayuttā, ayaṃ pana tādiso na hoti, tasmā ‘garū’ti vatvā ‘gāravayutto’ti vutta’’nti keci.
ਗੁਣવਿਸੇਸਹੇਤੁਕਂ ‘‘ਭਗવਾ’’ਤਿ ਇਦਂ ਭਗવਤੋ ਨਾਮਨ੍ਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ વੁਤ੍ਤਮਤ੍ਥਂ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ વਿਭਜਿਤੁਕਾਮੋ ਨਾਮਂਯੇવ ਤਾવ ਅਤ੍ਥੁਦ੍ਧਾਰવਸੇਨ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਞ੍ਹਿ ਨਾਮ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਆવਤ੍ਥਿਕਨ੍ਤਿ ਅવਤ੍ਥਾਯ વਿਦਿਤਂ ਤਂ ਤਂ ਅવਤ੍ਥਂ ਉਪਾਦਾਯ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਂ વੋਹਰਿਤਂ। ਤਥਾ ਲਿਙ੍ਗਿਕਂ ਤੇਨ ਤੇਨ ਲਿਙ੍ਗੇਨ વੋਹਰਿਤਂ। ਨੇਮਿਤ੍ਤਿਕਨ੍ਤਿ ਨਿਮਿਤ੍ਤਤੋ ਆਗਤਂ। ਅਧਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਯਦਿਚ੍ਛਾਯ ਪવਤ੍ਤਂ, ਯਦਿਚ੍ਛਾਯ ਆਗਤਂ ਯਦਿਚ੍ਛਕਂ। ਇਦਾਨਿ ਆવਤ੍ਥਿਕਾਦੀਨਿ ਨਾਮਾਨਿ ਸਰੂਪਤੋ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਤਤ੍ਥ વਚ੍ਛੋ ਦਮ੍ਮੋ ਬਲਿਬਦ੍ਦੋ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਪਠਮੇਨ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਬਾਲੋ ਯੁવਾ વੁਡ੍ਢੋਤਿ ਏવਮਾਦਿਂ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ, ਦੁਤਿਯੇਨ ਮੁਣ੍ਡੀ ਜਟੀਤਿ ਏવਮਾਦਿਂ, ਤਤਿਯੇਨ ਬਹੁਸ੍ਸੁਤੋ ਧਮ੍ਮਕਥਿਕੋ ਝਾਯੀਤਿ ਏવਮਾਦਿਂ, ਚਤੁਤ੍ਥੇਨ ਅਘਪਦੀਪਨਂ ਪਾવਚਨਨ੍ਤਿ ਏવਮਾਦਿਂ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਨੇਮਿਤ੍ਤਿਕਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਮਤ੍ਥਂ ਬ੍ਯਤਿਰੇਕવਸੇਨ ਪਤਿਟ੍ਠਾਪੇਤੁਂ ‘‘ਨ ਮਹਾਮਾਯਾਯਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। વਿਮੋਕ੍ਖਨ੍ਤਿਕਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਪਨ ਇਦਂ ਨਾਮਂ ਅਰਿਯਾਯ ਜਾਤਿਯਾ ਜਾਤਕ੍ਖਣੇਯੇવ ਜਾਤਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਯਦਿ વਿਮੋਕ੍ਖਨ੍ਤਿਕਂ, ਅਥ ਕਸ੍ਮਾ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਖੀਣਾਸવੇਹਿ ਅਸਾਧਾਰਣਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਹ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਪਟਿਲਾਭਾ’’ਤਿ। ਬੁਦ੍ਧਾਨਞ੍ਹਿ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਂ ਨਿਪ੍ਫਜ੍ਜਮਾਨਂ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਾਦੀਹਿ ਸਬ੍ਬੇਹਿ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂਯੇવ ਨਿਪ੍ਫਜ੍ਜਤਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘વਿਮੋਕ੍ਖਨ੍ਤਿਕ’’ਨ੍ਤਿ। ਸਚ੍ਛਿਕਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਯ ਨਿਮਿਤ੍ਤਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ। ਅਥ વਾ ਸਚ੍ਛਿਕਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੀਤਿ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਸਿਦ੍ਧਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ। ਯਂਗੁਣਨਿਮਿਤ੍ਤਾ ਹਿ ਸਾ, ਤੇ ਸਤ੍ਥੁ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਭੂਤਾ, ਤਂਗੁਣਾ વਿਯ ਸਾਪਿ ਸਚ੍ਛਿਕਤਾ ਏવ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਨ ਪਰੇਸਂ વੋਹਾਰਮਤ੍ਤੇਨਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
Guṇavisesahetukaṃ ‘‘bhagavā’’ti idaṃ bhagavato nāmanti saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato vibhajitukāmo nāmaṃyeva tāva atthuddhāravasena dassento ‘‘catubbidhañhi nāma’’ntiādimāha. Tattha āvatthikanti avatthāya viditaṃ taṃ taṃ avatthaṃ upādāya paññattaṃ voharitaṃ. Tathā liṅgikaṃ tena tena liṅgena voharitaṃ. Nemittikanti nimittato āgataṃ. Adhiccasamuppannanti yadicchāya pavattaṃ, yadicchāya āgataṃ yadicchakaṃ. Idāni āvatthikādīni nāmāni sarūpato dassento āha ‘‘tattha vaccho dammo balibaddo’’tiādi. Tattha paṭhamena ādi-saddena bālo yuvā vuḍḍhoti evamādiṃ saṅgaṇhāti, dutiyena muṇḍī jaṭīti evamādiṃ, tatiyena bahussuto dhammakathiko jhāyīti evamādiṃ, catutthena aghapadīpanaṃ pāvacananti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Nemittikanti vuttamatthaṃ byatirekavasena patiṭṭhāpetuṃ ‘‘na mahāmāyāyā’’tiādi vuttaṃ. Vimokkhantikanti iminā pana idaṃ nāmaṃ ariyāya jātiyā jātakkhaṇeyeva jātanti dasseti. Yadi vimokkhantikaṃ, atha kasmā aññehi khīṇāsavehi asādhāraṇanti āha ‘‘saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā’’ti. Buddhānañhi arahattaphalaṃ nipphajjamānaṃ sabbaññutaññāṇādīhi sabbehi buddhaguṇehi saddhiṃyeva nipphajjati. Tena vuttaṃ ‘‘vimokkhantika’’nti. Sacchikā paññattīti sabbadhammānaṃ sacchikiriyāya nimittā paññatti. Atha vā sacchikā paññattīti paccakkhasiddhā paññatti. Yaṃguṇanimittā hi sā, te satthu paccakkhabhūtā, taṃguṇā viya sāpi sacchikatā eva nāma hoti, na paresaṃ vohāramattenāti adhippāyo.
વਦਨ੍ਤੀਤਿ ਮਹਾਥੇਰਸ੍ਸ ਗਰੁਭਾવਤੋ ਬਹੁવਚਨੇਨਾਹ, ਸਙ੍ਗੀਤਿਕਾਰੇਹਿ વਾ ਕਤਮਨੁવਾਦਂ ਸਨ੍ਧਾਯ। ਇਸ੍ਸਰਿਯਾਦਿਭੇਦੋ ਭਗੋ ਅਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਭਗੀ। ਮਗ੍ਗਫਲਾਦਿਅਰਿਯਧਮ੍ਮਰਤਨਂ ਅਰਞ੍ਞવਨਪਤ੍ਥਾਨਿ ਪਨ੍ਤਾਨਿ ਸੇਨਾਸਨਾਨਿ ਅਪ੍ਪਸਦ੍ਦਾਦਿਗੁਣਯੁਤ੍ਤਾਨਿ ਭਜਿ ਸੇવਿ ਸੀਲੇਨਾਤਿ ਭਜੀ, ਭਜਨਸੀਲੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਭਾਗੀਤਿ ਚੀવਰਪਿਣ੍ਡਪਾਤਾਦੀਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਪਚ੍ਚਯਾਨਞ੍ਚੇવ ਅਤ੍ਥਧਮ੍ਮવਿਮੁਤ੍ਤਿਰਸਸ੍ਸ ਚ ਅਧਿਸੀਲਾਦੀਨਞ੍ਚ ਭਾਗੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਿਭਜਿ ਪવਿਭਜਿ ਧਮ੍ਮਰਤਨਨ੍ਤਿ વਿਭਤ੍ਤવਾ। ਅਕਾਸਿ ਭਗ੍ਗਨ੍ਤਿ ਰਾਗਾਦਿਪਾਪਧਮ੍ਮਂ ਭਗ੍ਗਂ ਅਕਾਸੀਤਿ ਭਗવਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਗਰੁਪਿ ਲੋਕੇ ਭਗવਾਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਗਰੂ’’ਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਗਰੁ, ਤਸ੍ਮਾਪਿ ਭਗવਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੋ ਹਿ ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ। ਸੋ ਚ ਯਤ੍ਥ ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਨਤ੍ਥਿ ਭਗੀਤਿਆਦੀਸੁ, ਤਤ੍ਥ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ਭਾਗ੍ਯਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਭਾਗ੍ਯવਾ। ਬਹੂਹਿ ਞਾਯੇਹੀਤਿ ਕਾਯਭਾવਨਾਦਿਕੇਹਿ ਅਨੇਕੇਹਿ ਭਾવਨਾਕ੍ਕਮੇਹਿ। ਸੁਭਾવਿਤਤ੍ਤਨੋਤਿ ਸਮ੍ਮਦੇવ ਭਾવਿਤਸਭਾવਸ੍ਸ। ਪਚ੍ਚਤ੍ਤੇ ਚੇਤਂ ਸਾਮਿવਚਨਂ, ਤੇਨ ਸੁਭਾવਿਤਤ੍ਤਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ, ਸੁਭਾવਿਤਸਭਾવੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮਹਾਗਣ੍ਠਿਪਦੇ ਪਨ ‘‘ਸੁਭਾવਿਤਤ੍ਤਨੋ ਸੁਭਾવਿਤਕਾਯੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਭવਾਨਂ ਅਨ੍ਤਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਗਤੋਤਿ ਭવਨ੍ਤਗੋ।
Vadantīti mahātherassa garubhāvato bahuvacanenāha, saṅgītikārehi vā katamanuvādaṃ sandhāya. Issariyādibhedo bhago assa atthīti bhagī. Maggaphalādiariyadhammaratanaṃ araññavanapatthāni pantāni senāsanāni appasaddādiguṇayuttāni bhaji sevi sīlenāti bhajī, bhajanasīloti attho. Bhāgīti cīvarapiṇḍapātādīnaṃ catunnaṃ paccayānañceva atthadhammavimuttirasassa ca adhisīlādīnañca bhāgīti attho. Vibhaji pavibhaji dhammaratananti vibhattavā. Akāsi bhagganti rāgādipāpadhammaṃ bhaggaṃ akāsīti bhagavāti attho. Garupi loke bhagavāti vuccatīti āha ‘‘garū’’ti. Yasmā garu, tasmāpi bhagavāti vuttaṃ hoti. Hetuattho hi iti-saddo. So ca yattha iti-saddo natthi bhagītiādīsu, tattha paccekaṃ yojetabbo. Bhāgyamassa atthīti bhāgyavā. Bahūhi ñāyehīti kāyabhāvanādikehi anekehi bhāvanākkamehi. Subhāvitattanoti sammadeva bhāvitasabhāvassa. Paccatte cetaṃ sāmivacanaṃ, tena subhāvitattāti vuttaṃ hoti, subhāvitasabhāvoti attho. Mahāgaṇṭhipade pana ‘‘subhāvitattano subhāvitakāyo’’ti vuttaṃ. Bhavānaṃ antaṃ nibbānaṃ gatoti bhavantago.
ਨਿਦ੍ਦੇਸੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨਾਤਿ ਏਤ੍ਥਾਯਂ ਨਿਦ੍ਦੇਸਨਯੋ –
Niddesevuttanayenāti etthāyaṃ niddesanayo –
‘‘ਭਗવਾਤਿ ਗਾਰવਾਧਿવਚਨਮੇਤਂ। ਅਪਿਚ ਭਗ੍ਗਰਾਗੋਤਿ ਭਗવਾ, ਭਗ੍ਗਦੋਸੋਤਿ ਭਗવਾ, ਭਗ੍ਗਮੋਹੋਤਿ ਭਗવਾ, ਭਗ੍ਗਮਾਨੋਤਿ ਭਗવਾ, ਭਗ੍ਗਦਿਟ੍ਠੀਤਿ ਭਗવਾ, ਭਗ੍ਗਤਣ੍ਹੋਤਿ ਭਗવਾ, ਭਗ੍ਗਕਿਲੇਸੋਤਿ ਭਗવਾ, ਭਜਿ વਿਭਜਿ ਪવਿਭਜਿ ਧਮ੍ਮਰਤਨਨ੍ਤਿ ਭਗવਾ, ਭવਾਨਂ ਅਨ੍ਤਕਰੋਤਿ ਭਗવਾ, ਭਾવਿਤਕਾਯੋ ਭਾવਿਤਸੀਲੋ ਭਾવਿਤਚਿਤ੍ਤੋ ਭਾવਿਤਪਞ੍ਞੋਤਿ ਭਗવਾ, ਭਜਿ વਾ ਭਗવਾ ਅਰਞ੍ਞવਨਪਤ੍ਥਾਨਿ ਪਨ੍ਤਾਨਿ ਸੇਨਾਸਨਾਨਿ ਅਪ੍ਪਸਦ੍ਦਾਨਿ ਅਪ੍ਪਨਿਗ੍ਘੋਸਾਨਿ વਿਜਨવਾਤਾਨਿ ਮਨੁਸ੍ਸਰਾਹਸ੍ਸੇਯ੍ਯਕਾਨਿ ਪਟਿਸਲ੍ਲਾਨਸਾਰੁਪ੍ਪਾਨੀਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੀ વਾ ਭਗવਾ ਚੀવਰਪਿਣ੍ਡਪਾਤਸੇਨਾਸਨਗਿਲਾਨਪਚ੍ਚਯਭੇਸਜ੍ਜਪਰਿਕ੍ਖਾਰਾਨਨ੍ਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੀ વਾ ਭਗવਾ ਅਤ੍ਥਰਸਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਰਸਸ੍ਸ વਿਮੁਤ੍ਤਿਰਸਸ੍ਸ ਅਧਿਸੀਲਸ੍ਸ ਅਧਿਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਧਿਪਞ੍ਞਾਯਾਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੀ વਾ ਭਗવਾ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਝਾਨਾਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਅਪ੍ਪਮਞ੍ਞਾਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਅਰੂਪਸਮਾਪਤ੍ਤੀਨਨ੍ਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੀ વਾ ਭਗવਾ ਅਟ੍ਠਨ੍ਨਂ વਿਮੋਕ੍ਖਾਨਂ ਅਟ੍ਠਨ੍ਨਂ ਅਭਿਭਾਯਤਨਾਨਂ ਨવਨ੍ਨਂ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬવਿਹਾਰਸਮਾਪਤ੍ਤੀਨਨ੍ਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੀ વਾ ਭਗવਾ ਦਸਨ੍ਨਂ ਸਞ੍ਞਾਭਾવਨਾਨਂ ਦਸਨ੍ਨਂ ਕਸਿਣਸਮਾਪਤ੍ਤੀਨਂ ਆਨਾਪਾਨਸ੍ਸਤਿਸਮਾਧਿਸ੍ਸ ਅਸੁਭਸਮਾਪਤ੍ਤਿਯਾਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੀ વਾ ਭਗવਾ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨਾਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਸਮ੍ਮਪ੍ਪਧਾਨਾਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਇਦ੍ਧਿਪਾਦਾਨਂ ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਂ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਂ ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਂ ਬਲਾਨਂ ਸਤ੍ਤਨ੍ਨਂ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਾਨਂ ਅਰਿਯਸ੍ਸ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕਸ੍ਸ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸਾਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੀ વਾ ਭਗવਾ ਦਸਨ੍ਨਂ ਤਥਾਗਤਬਲਾਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ વੇਸਾਰਜ੍ਜਾਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਨਂ ਛਨ੍ਨਂ ਅਭਿਞ੍ਞਾਨਂ ਛਨ੍ਨਂ ਬੁਦ੍ਧਧਮ੍ਮਾਨਨ੍ਤਿ ਭਗવਾ। ਭਗવਾਤਿ ਨੇਤਂ ਨਾਮਂ…ਪੇ॰… ਸਚ੍ਛਿਕਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ ਯਦਿਦਂ ਭਗવਾ’’ਤਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੮੪)।
‘‘Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ. Apica bhaggarāgoti bhagavā, bhaggadosoti bhagavā, bhaggamohoti bhagavā, bhaggamānoti bhagavā, bhaggadiṭṭhīti bhagavā, bhaggataṇhoti bhagavā, bhaggakilesoti bhagavā, bhaji vibhaji pavibhaji dhammaratananti bhagavā, bhavānaṃ antakaroti bhagavā, bhāvitakāyo bhāvitasīlo bhāvitacitto bhāvitapaññoti bhagavā, bhaji vā bhagavā araññavanapatthāni pantāni senāsanāni appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppānīti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānanti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā attharasassa dhammarasassa vimuttirasassa adhisīlassa adhicittassa adhipaññāyāti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā catunnaṃ jhānānaṃ catunnaṃ appamaññānaṃ catunnaṃ arūpasamāpattīnanti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ aṭṭhannaṃ abhibhāyatanānaṃ navannaṃ anupubbavihārasamāpattīnanti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā dasannaṃ saññābhāvanānaṃ dasannaṃ kasiṇasamāpattīnaṃ ānāpānassatisamādhissa asubhasamāpattiyāti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ pañcannaṃ indriyānaṃ pañcannaṃ balānaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti bhagavā. Bhāgī vā bhagavā dasannaṃ tathāgatabalānaṃ catunnaṃ vesārajjānaṃ catunnaṃ paṭisambhidānaṃ channaṃ abhiññānaṃ channaṃ buddhadhammānanti bhagavā. Bhagavāti netaṃ nāmaṃ…pe… sacchikā paññatti yadidaṃ bhagavā’’ti (mahāni. 84).
ਏਤ੍ਥ ਚ ‘‘ਗਾਰવਾਧਿવਚਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਨਿ ਯਦਿਪਿ ਗਾਥਾਯਂ ਆਗਤਪਦਾਨੁਕ੍ਕਮੇਨ ਨ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਾਨਿ, ਯਥਾਰਹਂ ਪਨ ਤੇਸਂ ਸਬ੍ਬੇਸਮ੍ਪਿ ਨਿਦ੍ਦੇਸਭਾવੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਤਤ੍ਥ ਗਾਰવਾਧਿવਚਨਨ੍ਤਿ ਗਰੂਨਂ ਗਰੁਭਾવવਾਚਕਂ વਚਨਂ। ਭਜੀਤਿ ਭਾਗਸੋ ਕਥੇਸਿ। ਤੇਨਾਹ ‘‘વਿਭਜਿ ਪવਿਭਜਿ ਧਮ੍ਮਰਤਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਮਗ੍ਗਫਲਾਦਿ ਅਰਿਯਧਮ੍ਮੋਯੇવ ਧਮ੍ਮਰਤਨਂ। ਪੁਨ ਭਜੀਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ਸੇવੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਭਾਗੀਤਿ ਭਾਗਾਭਿਧੇਯ੍ਯવਾ। ਪੁਨ ਭਾਗੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਭਜਨਸੀਲੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਤ੍ਥਰਸਸ੍ਸਾਤਿ ਅਤ੍ਥਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਸ੍ਸ ਰਸਸ੍ਸ। વਿਮੁਤ੍ਤਾਯਤਨਸੀਸੇ ਹਿ ਠਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਕਥੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਸੁਣਨ੍ਤਸ੍ਸ ਚ ਤਦਤ੍ਥਂ ਆਰਬ੍ਭ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਕਪੀਤਿਸੋਮਨਸ੍ਸਂ ਅਤ੍ਥਰਸੋ। ਧਮ੍ਮਂ ਆਰਬ੍ਭ ਧਮ੍ਮਰਸੋ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਲਭਤਿ ਅਤ੍ਥવੇਦਂ, ਲਭਤਿ ਧਮ੍ਮવੇਦ’’ਨ੍ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੬.੧੦)। વਿਮੁਤ੍ਤਿਰਸਸ੍ਸਾਤਿ વਿਮੁਤ੍ਤਿਭੂਤਸ੍ਸ વਿਮੁਤ੍ਤਿਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਸ੍ਸ વਾ ਰਸਸ੍ਸ। ਸਞ੍ਞਾਭਾવਨਾਨਨ੍ਤਿ ਅਨਿਚ੍ਚਸਞ੍ਞਾਦੀਨਂ ਦਸਨ੍ਨਂ ਸਞ੍ਞਾਭਾવਨਾਨਂ । ਛਨ੍ਨਂ ਬੁਦ੍ਧਧਮ੍ਮਾਨਨ੍ਤਿ ਛ ਅਸਾਧਾਰਣਞਾਣਾਨਿ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਭਗવਾਤਿਸਦ੍ਦਸਿਦ੍ਧਿ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Ettha ca ‘‘gāravādhivacana’’ntiādīni yadipi gāthāyaṃ āgatapadānukkamena na niddiṭṭhāni, yathārahaṃ pana tesaṃ sabbesampi niddesabhāvena veditabbāni. Tattha gāravādhivacananti garūnaṃ garubhāvavācakaṃ vacanaṃ. Bhajīti bhāgaso kathesi. Tenāha ‘‘vibhaji pavibhaji dhammaratana’’nti. Maggaphalādi ariyadhammoyeva dhammaratanaṃ. Puna bhajīti imassa sevīti attho. Bhāgīti bhāgābhidheyyavā. Puna bhāgīti ettha bhajanasīloti attho. Attharasassāti atthasannissayassa rasassa. Vimuttāyatanasīse hi ṭhatvā dhammaṃ kathentassa suṇantassa ca tadatthaṃ ārabbha uppajjanakapītisomanassaṃ attharaso. Dhammaṃ ārabbha dhammaraso. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘labhati atthavedaṃ, labhati dhammaveda’’nti (a. ni. 6.10). Vimuttirasassāti vimuttibhūtassa vimuttisannissayassa vā rasassa. Saññābhāvanānanti aniccasaññādīnaṃ dasannaṃ saññābhāvanānaṃ . Channaṃ buddhadhammānanti cha asādhāraṇañāṇāni sandhāya vuttaṃ. Tattha tattha bhagavātisaddasiddhi niruttinayeneva veditabbā.
ਯਦਿਪਿ ‘‘ਭਾਗ੍ਯવਾ’’ਤਿਆਦੀਹਿ ਪਦੇਹਿ વੁਚ੍ਚਮਾਨੋ ਅਤ੍ਥੋ ‘‘ਭਗੀ ਭਜੀ’’ਤਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੮੪) ਨਿਦ੍ਦੇਸਗਾਥਾਯ ਸਙ੍ਗਹਿਤੋ ਏવ, ਤਥਾਪਿ ਪਦਸਿਦ੍ਧਿਅਤ੍ਥવਿਭਾਗਅਤ੍ਥਯੋਜਨਾਦਿਸਹਿਤੋ ਸਂવਣ੍ਣਨਾਨਯੋ ਤਤੋ ਅਞ੍ਞਾਕਾਰੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅਯਂ ਪਨ ਅਪਰੋ ਨਯੋ’’ਤਿ। વਣ੍ਣવਿਪਰਿਯਾਯੋਤਿ ਏਤਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਇਤਿਸਦ੍ਦੋ ਆਦਿਅਤ੍ਥੋ, ਤੇਨ વਣ੍ਣવਿਕਾਰੋ વਣ੍ਣਲੋਪੋ ਧਾਤੁਅਤ੍ਥੇਨ ਨਿਯੋਜਨਞ੍ਚਾਤਿ ਇਮਂ ਤਿવਿਧਂ ਲਕ੍ਖਣਂ ਸਙ੍ਗਣ੍ਹਾਤਿ। ਸਦ੍ਦਨਯੇਨਾਤਿ ਸਦ੍ਦਲਕ੍ਖਣਨਯੇਨ। ਪਿਸੋਦਰਾਦੀਨਂ ਸਦ੍ਦਾਨਂ ਆਕਤਿਗਣਭਾવਤੋ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਪਿਸੋਦਰਾਦਿਪਕ੍ਖੇਪਲਕ੍ਖਣਂ ਗਹੇਤ੍વਾ’’ਤਿ। ਪਕ੍ਖਿਪਨਮੇવ ਲਕ੍ਖਣਂ। ਤਪ੍ਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤਾਕਰਣਞ੍ਹਿ ਪਕ੍ਖਿਪਨਂ। ਪਾਰਪ੍ਪਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਪਰਮੁਕ੍ਕਂਸਗਤਂ ਪਾਰਮੀਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤਂ। ਭਾਗ੍ਯਨ੍ਤਿ ਕੁਸਲਂ। ਤਤ੍ਥ ਮਗ੍ਗਕੁਸਲਂ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸੁਖਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਕਂ, ਇਤਰਂ ਲੋਕਿਯਸੁਖਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਕਂ, ਇਤਰਮ੍ਪਿ વਾ વਿવਟ੍ਟੁਪਨਿਸ੍ਸਯਂ ਪਰਿਯਾਯਤੋ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸੁਖਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਕਂ ਸਿਯਾ।
Yadipi ‘‘bhāgyavā’’tiādīhi padehi vuccamāno attho ‘‘bhagī bhajī’’ti (mahāni. 84) niddesagāthāya saṅgahito eva, tathāpi padasiddhiatthavibhāgaatthayojanādisahito saṃvaṇṇanānayo tato aññākāroti vuttaṃ ‘‘ayaṃ pana aparo nayo’’ti. Vaṇṇavipariyāyoti etanti ettha itisaddo ādiattho, tena vaṇṇavikāro vaṇṇalopo dhātuatthena niyojanañcāti imaṃ tividhaṃ lakkhaṇaṃ saṅgaṇhāti. Saddanayenāti saddalakkhaṇanayena. Pisodarādīnaṃ saddānaṃ ākatigaṇabhāvato vuttaṃ ‘‘pisodarādipakkhepalakkhaṇaṃ gahetvā’’ti. Pakkhipanameva lakkhaṇaṃ. Tappariyāpannatākaraṇañhi pakkhipanaṃ. Pārappattanti paramukkaṃsagataṃ pāramībhāvappattaṃ. Bhāgyanti kusalaṃ. Tattha maggakusalaṃ lokuttarasukhanibbattakaṃ, itaraṃ lokiyasukhanibbattakaṃ, itarampi vā vivaṭṭupanissayaṃ pariyāyato lokuttarasukhanibbattakaṃ siyā.
ਇਦਾਨਿ ਭਗવਾਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਂ વਿਭਜਿਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਯਸ੍ਮਾ ਪਨਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਲੋਭਾਦਯੋ ਏਕਕવਸੇਨ ਗਹਿਤਾ, ਤਥਾ વਿਪਰੀਤਮਨਸਿਕਾਰੋ વਿਪਲ੍ਲਾਸਭਾવਸਾਮਞ੍ਞੇਨ, ਅਹਿਰਿਕਾਦਯੋ ਦੁਕવਸੇਨ। ਤਤ੍ਥ ਕੁਜ੍ਝਨਲਕ੍ਖਣੋ ਕੋਧੋ, ਸੋ ਨવવਿਧਆਘਾਤવਤ੍ਥੁਸਮ੍ਭવੋ। ‘‘ਅਕ੍ਕੋਚ੍ਛਿ ਮਂ ਅવਧਿ ਮ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ (ਧ॰ ਪ॰ ੩-੪) ਪੁਨਪ੍ਪੁਨਂ ਕੁਜ੍ਝਨવਸੇਨ ਚਿਤ੍ਤਪਰਿਯੋਨਨ੍ਧਨੋ ਉਪਨਾਹੋ। ਉਭਯਮ੍ਪਿ ਪਟਿਘੋਯੇવ, ਸੋ ਪવਤ੍ਤਿਨਾਨਤ੍ਤਤੋ ਭਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤੋ। ਸਕਿਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਕੋਧੋ ਕੋਧੋਯੇવ, ਤਦੁਤ੍ਤਰਿ ਉਪਨਾਹੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਚੇਤਂ ‘‘ਪੁਬ੍ਬਕਾਲੇ ਕੋਧੋ, ਅਪਰਕਾਲੇ ਉਪਨਾਹੋ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੮੯੧)। ਅਗਾਰਿਯਸ੍ਸ (ਮ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੭੧) ਅਨਗਾਰਿਯਸ੍ਸ વਾ ਸੁਕਤਕਰਣવਿਨਾਸਨੋ ਮਕ੍ਖੋ। ਅਗਾਰਿਯੋਪਿ ਹਿ ਕੇਨਚਿ ਅਨੁਕਮ੍ਪਕੇਨ ਦਲਿਦ੍ਦੋ ਸਮਾਨੋ ਉਚ੍ਚੇ ਠਾਨੇ ਠਪਿਤੋ ਅਪਰੇਨ ਸਮਯੇਨ ‘‘ਕਿਂ ਤਯਾ ਮਯ੍ਹਂ ਕਤ’’ਨ੍ਤਿ ਤਸ੍ਸ ਸੁਕਤਕਰਣਂ વਿਨਾਸੇਤਿ। ਅਨਗਾਰਿਯੋਪਿ ਸਾਮਣੇਰਕਾਲਤੋ ਪਭੁਤਿ ਆਚਰਿਯੇਨ વਾ ਉਪਜ੍ਝਾਯੇਨ વਾ ਚਤੂਹਿ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਉਦ੍ਦੇਸਪਰਿਪੁਚ੍ਛਾਦੀਹਿ ਚ ਅਨੁਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਕਥਾਨਯਪ੍ਪਕਰਣਕੋਸਲ੍ਲਾਦੀਨਿ ਸਿਕ੍ਖਾਪਿਤੋ ਅਪਰੇਨ ਸਮਯੇਨ ਰਾਜਰਾਜਮਹਾਮਤ੍ਤਾਦੀਹਿ ਸਕ੍ਕਤੋ ਗਰੁਕਤੋ ਆਚਰਿਯੁਪਜ੍ਝਾਯੇਸੁ ਅਚਿਤ੍ਤੀਕਤੋ ਚਰਮਾਨੋ ‘‘ਅਯਂ ਅਮ੍ਹੇਹਿ ਦਹਰਕਾਲੇ ਏવਂ ਅਨੁਗ੍ਗਹਿਤੋ ਸਂવਡ੍ਢਿਤੋ ਚ, ਅਥ ਚ ਪਨਿਦਾਨਿ ਨਿਸ੍ਸਿਨੇਹੋ ਜਾਤੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਮਾਨੋ ‘‘ਕਿਂ ਮਯ੍ਹਂ ਤੁਮ੍ਹੇਹਿ ਕਤ’’ਨ੍ਤਿ ਤੇਸਂ ਸੁਕਤਕਰਣਂ વਿਨਾਸੇਤਿ, ਤਸ੍ਸੇਸੋ ਪੁਬ੍ਬਕਾਰਿਤਾਲਕ੍ਖਣਸ੍ਸ ਗੁਣਸ੍ਸ વਿਨਾਸਨੋ ਉਦਕਪੁਞ੍ਛਨਿਯਾ વਿਯ ਸਰੀਰਾਨੁਗਤਂ ਉਦਕਂ ਨਿਪੁਞ੍ਛਨ੍ਤੋ ਮਕ੍ਖੋ। ਤਥਾ ਹਿ ਸੋ ਪਰੇਸਂ ਗੁਣਾਨਂ ਮਕ੍ਖਨਟ੍ਠੇਨ ‘‘ਮਕ੍ਖੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਪਲ਼ਾਸਤੀਤਿ ਪਲ਼ਾਸੋ, ਪਰਸ੍ਸ ਗੁਣੇ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਗੁਣੇਹਿ ਸਮੇ ਕਰੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੋ ਪਨ ਬਹੁਸ੍ਸੁਤੇਪਿ ਪੁਗ੍ਗਲੇ ਅਜ੍ਝੋਤ੍ਥਰਿਤ੍વਾ ‘‘ਈਦਿਸਸ੍ਸ ਚ ਬਹੁਸ੍ਸੁਤਸ੍ਸ ਅਨਿਯਤਾ ਗਤਿ, ਤવ વਾ ਮਮ વਾ ਕੋ વਿਸੇਸੋ’’ਤਿ, ਰਤ੍ਤਞ੍ਞੂ ਚਿਰਪਬ੍ਬਜਿਤੇ ਪੁਗ੍ਗਲੇ ਅਜ੍ਝੋਤ੍ਥਰਿਤ੍વਾ ‘‘ਤ੍વਮ੍ਪਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਸਾਸਨੇ ਪਬ੍ਬਜਿਤੋ, ਅਹਮ੍ਪਿ ਪਬ੍ਬਜਿਤੋ, ਤ੍વਮ੍ਪਿ ਸੀਲਮਤ੍ਤੇ ਠਿਤੋ, ਅਹਮ੍ਪੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਯੁਗਗ੍ਗਾਹੋ। ਯੁਗਗ੍ਗਾਹਲਕ੍ਖਣੋ ਹਿ ਪਲ਼ਾਸੋ।
Idāni bhagavāti imassa atthaṃ vibhajitvā dassento āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Tattha lobhādayo ekakavasena gahitā, tathā viparītamanasikāro vipallāsabhāvasāmaññena, ahirikādayo dukavasena. Tattha kujjhanalakkhaṇo kodho, so navavidhaāghātavatthusambhavo. ‘‘Akkocchi maṃ avadhi ma’’ntiādinā (dha. pa. 3-4) punappunaṃ kujjhanavasena cittapariyonandhano upanāho. Ubhayampi paṭighoyeva, so pavattinānattato bhinditvā vutto. Sakiṃ uppanno kodho kodhoyeva, taduttari upanāho. Vuttañcetaṃ ‘‘pubbakāle kodho, aparakāle upanāho’’ti (vibha. 891). Agāriyassa (ma. ni. aṭṭha. 1.71) anagāriyassa vā sukatakaraṇavināsano makkho. Agāriyopi hi kenaci anukampakena daliddo samāno ucce ṭhāne ṭhapito aparena samayena ‘‘kiṃ tayā mayhaṃ kata’’nti tassa sukatakaraṇaṃ vināseti. Anagāriyopi sāmaṇerakālato pabhuti ācariyena vā upajjhāyena vā catūhi paccayehi uddesaparipucchādīhi ca anuggahetvā dhammakathānayappakaraṇakosallādīni sikkhāpito aparena samayena rājarājamahāmattādīhi sakkato garukato ācariyupajjhāyesu acittīkato caramāno ‘‘ayaṃ amhehi daharakāle evaṃ anuggahito saṃvaḍḍhito ca, atha ca panidāni nissineho jāto’’ti vuccamāno ‘‘kiṃ mayhaṃ tumhehi kata’’nti tesaṃ sukatakaraṇaṃ vināseti, tasseso pubbakāritālakkhaṇassa guṇassa vināsano udakapuñchaniyā viya sarīrānugataṃ udakaṃ nipuñchanto makkho. Tathā hi so paresaṃ guṇānaṃ makkhanaṭṭhena ‘‘makkho’’ti vuccati. Paḷāsatīti paḷāso, parassa guṇe dassetvā attano guṇehi same karotīti attho. So pana bahussutepi puggale ajjhottharitvā ‘‘īdisassa ca bahussutassa aniyatā gati, tava vā mama vā ko viseso’’ti, rattaññū cirapabbajite puggale ajjhottharitvā ‘‘tvampi imasmiṃ sāsane pabbajito, ahampi pabbajito, tvampi sīlamatte ṭhito, ahampī’’tiādinā nayena uppajjamāno yugaggāho. Yugaggāhalakkhaṇo hi paḷāso.
ਪਰੇਸਂ ਸਕ੍ਕਾਰਾਦੀਨਿ ਖੀਯਮਾਨਾ ਉਸੂਯਮਾਨਾ ਇਸ੍ਸਾ। ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਨਿਗੂਹਨਂ ਪਰੇਹਿ ਸਾਧਾਰਣਭਾવਂ ਅਸਹਮਾਨਂ ਮਚ੍ਛਰਿਯਂ। વਞ੍ਚਨਿਕਚਰਿਯਭੂਤਾ ਮਾਯਾ, ਸਾ ਸਕਦੋਸਪਟਿਚ੍ਛਾਦਨਲਕ੍ਖਣਾ। ਤਥਾ ਹਿ ਸਾ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਜ੍ਜਮਾਨਦੋਸਪਟਿਚ੍ਛਾਦਨਤੋ ਚਕ੍ਖੁਮੋਹਨਮਾਯਾ વਿਯਾਤਿ ‘‘ਮਾਯਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਅਤ੍ਤਨੋ ਅવਿਜ੍ਜਮਾਨਗੁਣਪ੍ਪਕਾਸਨਲਕ੍ਖਣਂ ਕੇਰਾਟਿਕਭਾવੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਸਾਠੇਯ੍ਯਂ। ਅਸਨ੍ਤਗੁਣਦੀਪਨਞ੍ਹਿ ‘‘ਕੇਰਾਟਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਕੇਰਾਟਿਕੋ ਹਿ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਆਯਨਮਚ੍ਛੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਆਯਨਮਚ੍ਛੋ ਨਾਮ ਸਪ੍ਪਮੁਖਮਚ੍ਛવਾਲਾ ਏਕਾ ਮਚ੍ਛਜਾਤਿ। ਸੋ ਕਿਰ ਮਚ੍ਛਾਨਂ ਨਙ੍ਗੁਟ੍ਠਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਸਪ੍ਪਾਨਂ ਸੀਸਂ ‘‘ਤੁਮ੍ਹਾਕਂ ਸਦਿਸੋ ਅਹ’’ਨ੍ਤਿ ਜਾਨਾਪੇਤੁਂ, ਏવਮੇવ ਕੇਰਾਟਿਕੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਯਂ ਯਂ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿਕਂ વਾ ਆਭਿਧਮ੍ਮਿਕਂ વਾ ਉਪਸਙ੍ਕਮਤਿ, ਤਂ ਤਂ ਏવਂ વਦਤਿ ‘‘ਅਹਂ ਤੁਮ੍ਹਾਕਂ ਅਨ੍ਤੇવਾਸੀ, ਤੁਮ੍ਹੇ ਮਯ੍ਹਂ ਅਨੁਕਮ੍ਪਕਾ, ਨਾਹਂ ਤੁਮ੍ਹੇ ਮੁਞ੍ਚਾਮੀ’’ਤਿ। ਏવਮੇਤੇ ‘‘ਸਗਾਰવੋ ਅਯਂ ਅਮ੍ਹੇਸੁ ਸਪ੍ਪਤਿਸ੍ਸੋ’’ਤਿ ਮਞ੍ਞਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਸੇવਂ ਕੇਰਾਟਿਕਭਾવੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਸਾਠੇਯ੍ਯਂ।
Paresaṃ sakkārādīni khīyamānā usūyamānā issā. Attano sampattiyā nigūhanaṃ parehi sādhāraṇabhāvaṃ asahamānaṃ macchariyaṃ. Vañcanikacariyabhūtā māyā, sā sakadosapaṭicchādanalakkhaṇā. Tathā hi sā attano vijjamānadosapaṭicchādanato cakkhumohanamāyā viyāti ‘‘māyā’’ti vuccati. Attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ kerāṭikabhāvena uppajjamānaṃ sāṭheyyaṃ. Asantaguṇadīpanañhi ‘‘kerāṭiya’’nti vuccati. Kerāṭiko hi puggalo āyanamaccho viya hoti. Āyanamaccho nāma sappamukhamacchavālā ekā macchajāti. So kira macchānaṃ naṅguṭṭhaṃ dasseti, sappānaṃ sīsaṃ ‘‘tumhākaṃ sadiso aha’’nti jānāpetuṃ, evameva kerāṭiko puggalo yaṃ yaṃ suttantikaṃ vā ābhidhammikaṃ vā upasaṅkamati, taṃ taṃ evaṃ vadati ‘‘ahaṃ tumhākaṃ antevāsī, tumhe mayhaṃ anukampakā, nāhaṃ tumhe muñcāmī’’ti. Evamete ‘‘sagāravo ayaṃ amhesu sappatisso’’ti maññissanti, tassevaṃ kerāṭikabhāvena uppajjamānaṃ sāṭheyyaṃ.
ਸਬ੍ਬਸੋ ਮਦ੍ਦવਾਭਾવੇਨ વਾਤਭਰਿਤਭਸ੍ਤਸਦਿਸਸ੍ਸ ਥਦ੍ਧਭਾવਸ੍ਸ ਅਨੋਨਮਿਤਦਣ੍ਡਸਦਿਸਤਾਯ ਪਗ੍ਗਹਿਤਸਿਰਅਨਿવਾਤવੁਤ੍ਤਿਕਾਯਸ੍ਸ ਚ ਕਾਰਕੋ ਥਮ੍ਭੋ। ਤਦੁਤ੍ਤਰਿਕਰਣੋ ਸਾਰਮ੍ਭੋ। ਸੋ ਦੁવਿਧੇਨ ਲਬ੍ਭਤਿ ਅਕੁਸਲવਸੇਨ ਚੇવ ਕੁਸਲવਸੇਨ ਚ। ਤਤ੍ਥ ਅਗਾਰਿਯਸ੍ਸ ਪਰੇਨ ਕਤਂ ਅਲਙ੍ਕਾਰਾਦਿਂ ਦਿਸ੍વਾ ਤਦ੍ਦਿਗੁਣਤਦ੍ਦਿਗੁਣਕਰਣੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ, ਅਨਗਾਰਿਯਸ੍ਸ ਚ ਯਤ੍ਤਕਂ ਯਤ੍ਤਕਂ ਪਰੋ ਪਰਿਯਾਪੁਣਾਤਿ વਾ ਕਥੇਤਿ વਾ, ਮਾਨવਸੇਨ ਤਦ੍ਦਿਗੁਣਤਦ੍ਦਿਗੁਣਕਰਣੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਅਕੁਸਲੋ। ਤੇਨ ਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ ਤਦ੍ਦਿਗੁਣਂ ਤਦ੍ਦਿਗੁਣਂ ਕਰੋਤਿ। ਅਗਾਰਿਯੋ ਸਮਾਨੋ ਏਕੇਨੇਕਸ੍ਮਿਂ ਘਰવਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ ਸਜ੍ਜਿਤੇ ਅਪਰੋ ਦ੍વੇ વਤ੍ਥੂਨਿ ਸਜ੍ਜੇਤਿ, ਅਪਰੋ ਚਤ੍ਤਾਰੋ, ਅਪਰੋ ਅਟ੍ਠ, ਅਪਰੋ ਸੋਲ਼ਸ। ਅਨਗਾਰਿਯੋ ਸਮਾਨੋ ਏਕੇਨੇਕਸ੍ਮਿਂ ਨਿਕਾਯੇ ਗਹਿਤੇ ‘‘ਨਾਹਂ ਏਤਸ੍ਸ ਹੇਟ੍ਠਾ ਭવਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਅਪਰੋ ਦ੍વੇ ਗਣ੍ਹਾਤਿ, ਅਪਰੋ ਤਯੋ, ਅਪਰੋ ਚਤ੍ਤਾਰੋ, ਅਪਰੋ ਪਞ੍ਚ। ਸਾਰਮ੍ਭવਸੇਨ ਹਿ ਗਣ੍ਹਿਤੁਂ ਨ વਟ੍ਟਤਿ। ਅਕੁਸਲਪਕ੍ਖੋ ਹੇਸ ਨਿਰਯਗਾਮਿਮਗ੍ਗੋ। ਅਗਾਰਿਯਸ੍ਸ ਪਨ ਪਰਂ ਏਕਂ ਸਲਾਕਭਤ੍ਤਂ ਦੇਨ੍ਤਂ ਦਿਸ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਦ੍વੇ વਾ ਤੀਣਿ વਾ ਦਾਤੁਕਾਮਤਾਯ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ, ਅਨਗਾਰਿਯਸ੍ਸ ਚ ਪਰੇਨ ਏਕਨਿਕਾਯੇ ਗਹਿਤੇ ਮਾਨਂ ਅਨਿਸ੍ਸਾਯ ਕੇવਲਂ ਤਂ ਦਿਸ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਆਲਸਿਯਂ ਅਭਿਭੁਯ੍ਯ ਦ੍વੇ ਨਿਕਾਯੇ ਗਹੇਤੁਕਾਮਤਾਯ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਕੁਸਲੋ। ਕੁਸਲਪਕ੍ਖવਸੇਨ ਹਿ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਏਕਂ ਸਲਾਕਭਤ੍ਤਂ ਦੇਨ੍ਤੇ ਦ੍વੇ, ਦ੍વੇ ਦੇਨ੍ਤੇ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਦਾਤੁਂ વਟ੍ਟਤਿ। ਭਿਕ੍ਖੁਨਾਪਿ ਪਰੇਨ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਨਿਕਾਯੇ ਗਹਿਤੇ ‘‘ਦ੍વੇ ਨਿਕਾਯੇ ਗਹੇਤ੍વਾ ਸਜ੍ਝਾਯਨ੍ਤਸ੍ਸ ਮੇ ਫਾਸੁ ਹੋਤੀ’’ਤਿ વਿવਟ੍ਟਪਕ੍ਖੇ ਠਤ੍વਾ ਤਦੁਤ੍ਤਰਿ ਗਣ੍ਹਿਤੁਂ વਟ੍ਟਤਿ, ਇਧ ਪਨ ਅਕੁਸਲਪਕ੍ਖਿਯੋ ਤਦੁਤ੍ਤਰਿਕਰਣੋ ‘‘ਸਾਰਮ੍ਭੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ।
Sabbaso maddavābhāvena vātabharitabhastasadisassa thaddhabhāvassa anonamitadaṇḍasadisatāya paggahitasiraanivātavuttikāyassa ca kārako thambho. Taduttarikaraṇo sārambho. So duvidhena labbhati akusalavasena ceva kusalavasena ca. Tattha agāriyassa parena kataṃ alaṅkārādiṃ disvā taddiguṇataddiguṇakaraṇena uppajjamāno, anagāriyassa ca yattakaṃ yattakaṃ paro pariyāpuṇāti vā katheti vā, mānavasena taddiguṇataddiguṇakaraṇena uppajjamāno akusalo. Tena hi samannāgato puggalo taddiguṇaṃ taddiguṇaṃ karoti. Agāriyo samāno ekenekasmiṃ gharavatthusmiṃ sajjite aparo dve vatthūni sajjeti, aparo cattāro, aparo aṭṭha, aparo soḷasa. Anagāriyo samāno ekenekasmiṃ nikāye gahite ‘‘nāhaṃ etassa heṭṭhā bhavissāmī’’ti aparo dve gaṇhāti, aparo tayo, aparo cattāro, aparo pañca. Sārambhavasena hi gaṇhituṃ na vaṭṭati. Akusalapakkho hesa nirayagāmimaggo. Agāriyassa pana paraṃ ekaṃ salākabhattaṃ dentaṃ disvā attano dve vā tīṇi vā dātukāmatāya uppajjamāno, anagāriyassa ca parena ekanikāye gahite mānaṃ anissāya kevalaṃ taṃ disvā attano ālasiyaṃ abhibhuyya dve nikāye gahetukāmatāya uppajjamāno kusalo. Kusalapakkhavasena hi ekasmiṃ ekaṃ salākabhattaṃ dente dve, dve dente cattāri dātuṃ vaṭṭati. Bhikkhunāpi parena ekasmiṃ nikāye gahite ‘‘dve nikāye gahetvā sajjhāyantassa me phāsu hotī’’ti vivaṭṭapakkhe ṭhatvā taduttari gaṇhituṃ vaṭṭati, idha pana akusalapakkhiyo taduttarikaraṇo ‘‘sārambho’’ti vutto.
ਜਾਤਿਆਦੀਨਿ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਸੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ‘‘ਸੇਯ੍ਯੋਹਮਸ੍ਮੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਉਨ੍ਨਤਿવਸੇਨ ਪਗ੍ਗਣ੍ਹਨવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ ਮਾਨੋ। ਅਬ੍ਭੁਨ੍ਨਤਿવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ ਅਤਿਮਾਨੋ। ਪੁਬ੍ਬੇ ਕੇਨਚਿ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਸਦਿਸਂ ਕਤ੍વਾ ਪਚ੍ਛਾ ਤਤੋ ਅਧਿਕਤੋ ਦਹਤੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਕੋ ਅਤਿਮਾਨੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਜਾਤਿਆਦਿਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਮਜ੍ਜਨਾਕਾਰੋ ਮਦੋ, ਸੋਪਿ ਅਤ੍ਥਤੋ ਮਾਨੋ ਏવ। ਸੋ ਪਨ ਜਾਤਿਮਦੋ ਗੋਤ੍ਤਮਦੋ ਆਰੋਗ੍ਯਮਦੋ ਯੋਬ੍ਬਨਮਦੋ ਜੀવਿਤਮਦੋ ਲਾਭਮਦੋ ਸਕ੍ਕਾਰਮਦੋ ਗਰੁਕਾਰਮਦੋ ਪੁਰੇਕ੍ਖਾਰਮਦੋ ਪਰਿવਾਰਮਦੋ ਭੋਗਮਦੋ વਣ੍ਣਮਦੋ ਸੁਤਮਦੋ ਪਟਿਭਾਨਮਦੋ ਰਤ੍ਤਞ੍ਞੁਮਦੋ ਪਿਣ੍ਡਪਾਤਿਕਮਦੋ ਅਨવਞ੍ਞਤ੍ਤਿਮਦੋ ਇਰਿਯਾਪਥਮਦੋ ਇਦ੍ਧਿਮਦੋ ਯਸਮਦੋ ਸੀਲਮਦੋ ਝਾਨਮਦੋ ਸਿਪ੍ਪਮਦੋ ਆਰੋਹਮਦੋ ਪਰਿਣਾਹਮਦੋ ਸਣ੍ਠਾਨਮਦੋ ਪਾਰਿਪੂਰਿਮਦੋਤਿ ਅਨੇਕવਿਧੋ।
Jātiādīni nissāya seyyassa ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā unnativasena paggaṇhanavasena pavatto māno. Abbhunnativasena pavatto atimāno. Pubbe kenaci attānaṃ sadisaṃ katvā pacchā tato adhikato dahato uppajjamānako atimānoti veditabbo. Jātiādiṃ paṭicca majjanākāro mado, sopi atthato māno eva. So pana jātimado gottamado ārogyamado yobbanamado jīvitamado lābhamado sakkāramado garukāramado purekkhāramado parivāramado bhogamado vaṇṇamado sutamado paṭibhānamado rattaññumado piṇḍapātikamado anavaññattimado iriyāpathamado iddhimado yasamado sīlamado jhānamado sippamado ārohamado pariṇāhamado saṇṭhānamado pāripūrimadoti anekavidho.
ਤਤ੍ਥ (વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੮੪੩-੮੪੪) ਜਾਤਿਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਜ੍ਜਨਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤੋ ਮਾਨੋ ਜਾਤਿਮਦੋ, ਸੋ ਖਤ੍ਤਿਯਾਦੀਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਮ੍ਪਿ વਣ੍ਣਾਨਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਜਾਤਿਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ ਹਿ ਖਤ੍ਤਿਯੋ ‘‘ਮਾਦਿਸੋ ਅਞ੍ਞੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਅવਸੇਸਾ ਅਨ੍ਤਰਾ ਉਟ੍ਠਾਯ ਖਤ੍ਤਿਯਾ ਜਾਤਾ, ਅਹਂ ਪਨ વਂਸਾਗਤਖਤ੍ਤਿਯੋ’’ਤਿ ਮਾਨਂ ਕਰੋਤਿ। ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਗੋਤ੍ਤਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਜ੍ਜਨਾਕਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤੋ ਮਾਨੋ ਗੋਤ੍ਤਮਦੋ, ਸੋਪਿ ਖਤ੍ਤਿਯਾਦੀਨਂ ਚਤੁਨ੍ਨਮ੍ਪਿ વਣ੍ਣਾਨਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਖਤ੍ਤਿਯੋਪਿ ਹਿ ‘‘ਅਹਂ ਕੋਣ੍ਡਞ੍ਞਗੋਤ੍ਤੋ, ਅਹਂ ਆਦਿਚ੍ਚਗੋਤ੍ਤੋ’’ਤਿ ਮਾਨਂ ਕਰੋਤਿ। ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋਪਿ ‘‘ਅਹਂ ਕਸ੍ਸਪਗੋਤ੍ਤੋ, ਅਹਂ ਭਾਰਦ੍વਾਜਗੋਤ੍ਤੋ’’ਤਿ ਮਾਨਂ ਕਰੋਤਿ। વੇਸ੍ਸੋਪਿ ਸੁਦ੍ਦੋਪਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕੁਲਗੋਤ੍ਤਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਮਾਨਂ ਕਰੋਤਿ। ਆਰੋਗ੍ਯਮਦਾਦੀਸੁਪਿ ‘‘ਅਹਂ ਅਰੋਗੋ, ਸੇਸਾ ਰੋਗਬਹੁਲਾ, ਕਣ੍ਡੁવਨਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਮਯ੍ਹਂ ਬ੍ਯਾਧਿ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਆਰੋਗ੍ਯਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅਹਂ ਤਰੁਣੋ, ਅવਸੇਸਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਤ੍ਤਭਾવੋ ਪਪਾਤੇ ਠਿਤਰੁਕ੍ਖਸਦਿਸੋ, ਅਹਂ ਪਨ ਪਠਮવਯੇ ਠਿਤੋ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਯੋਬ੍ਬਨਮਦੋ। ‘‘ਅਹਂ ਚਿਰਂ ਜੀવਿਂ, ਚਿਰਂ ਜੀવਾਮਿ, ਚਿਰਂ ਜੀવਿਸ੍ਸਾਮਿ, ਸੁਖਂ ਜੀવਿਂ, ਸੁਖਂ ਜੀવਾਮਿ, ਸੁਖਂ ਜੀવਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਜੀવਿਤਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅਹਂ ਲਾਭੀ, ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਅਪ੍ਪਲਾਭਾ, ਮਯ੍ਹਂ ਪਨ ਲਾਭਸ੍ਸ ਪਮਾਣਂ ਨਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਲਾਭਮਦੋ ਨਾਮ।
Tattha (vibha. aṭṭha. 843-844) jātiṃ nissāya uppanno majjanākārappavatto māno jātimado, so khattiyādīnaṃ catunnampi vaṇṇānaṃ uppajjati. Jātisampanno hi khattiyo ‘‘mādiso añño natthi, avasesā antarā uṭṭhāya khattiyā jātā, ahaṃ pana vaṃsāgatakhattiyo’’ti mānaṃ karoti. Brāhmaṇādīsupi eseva nayo. Gottaṃ nissāya uppanno majjanākārappavatto māno gottamado, sopi khattiyādīnaṃ catunnampi vaṇṇānaṃ uppajjati. Khattiyopi hi ‘‘ahaṃ koṇḍaññagotto, ahaṃ ādiccagotto’’ti mānaṃ karoti. Brāhmaṇopi ‘‘ahaṃ kassapagotto, ahaṃ bhāradvājagotto’’ti mānaṃ karoti. Vessopi suddopi attano attano kulagottaṃ nissāya mānaṃ karoti. Ārogyamadādīsupi ‘‘ahaṃ arogo, sesā rogabahulā, kaṇḍuvanamattampi mayhaṃ byādhi nāma natthī’’ti majjanavasena uppanno māno ārogyamado nāma. ‘‘Ahaṃ taruṇo, avasesasattānaṃ attabhāvo papāte ṭhitarukkhasadiso, ahaṃ pana paṭhamavaye ṭhito’’ti majjanavasena uppanno māno yobbanamado. ‘‘Ahaṃ ciraṃ jīviṃ, ciraṃ jīvāmi, ciraṃ jīvissāmi, sukhaṃ jīviṃ, sukhaṃ jīvāmi, sukhaṃ jīvissāmī’’ti majjanavasena uppanno māno jīvitamado nāma. ‘‘Ahaṃ lābhī, avasesā sattā appalābhā, mayhaṃ pana lābhassa pamāṇaṃ natthī’’ti majjanavasena uppanno māno lābhamado nāma.
‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਯਂ વਾ ਤਂ વਾ ਲਭਨ੍ਤਿ, ਅਹਂ ਪਨ ਸੁਕਤਂ ਪਣੀਤਂ ਚੀવਰਾਦਿਪਚ੍ਚਯਂ ਲਭਾਮੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਸਕ੍ਕਾਰਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਭਿਕ੍ਖੂਨਂ ਪਾਦਪਿਟ੍ਠਿਯਂ ਅਕ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾ ਮਨੁਸ੍ਸਾ ‘ਅਯਂ ਸਮਣੋ’ਤਿਪਿ ਨ વਨ੍ਦਨ੍ਤਿ, ਮਂ ਪਨ ਦਿਸ੍વਾ વਨ੍ਦਨ੍ਤਿ, ਪਾਸਾਣਚ੍ਛਤ੍ਤਂ વਿਯ ਗਰੁਕਂ ਕਤ੍વਾ ਅਗ੍ਗਿਕ੍ਖਨ੍ਧਂ વਿਯ ਚ ਦੁਰਾਸਦਂ ਕਤ੍વਾ ਮਞ੍ਞਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਗਰੁਕਾਰਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਪਞ੍ਹੋ ਮਯ੍ਹਮੇવ ਮੁਖੇਨ ਛਿਜ੍ਜਤਿ, ਭਿਕ੍ਖਾਚਾਰਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾਪਿ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾਪਿ ਮਮੇવ ਪੁਰਤੋ ਕਤ੍વਾ ਪਰਿવਾਰੇਤ੍વਾ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਪੁਰੇਕ੍ਖਾਰਮਦੋ ਨਾਮ। ਅਗਾਰਿਯਸ੍ਸ ਤਾવ ਮਹਾਪਰਿવਾਰਸ੍ਸ ‘‘ਪੁਰਿਸਸਤਮ੍ਪਿ ਪੁਰਿਸਸਹਸ੍ਸਮ੍ਪਿ ਮਂ ਪਰਿવਾਰੇਤੀ’’ਤਿ, ਅਨਗਾਰਿਯਸ੍ਸ ‘‘ਸਮਣਸਤਮ੍ਪਿ ਸਮਣਸਹਸ੍ਸਮ੍ਪਿ ਮਂ ਪਰਿવਾਰੇਤਿ, ਸੇਸਾ ਅਪ੍ਪਪਰਿવਾਰਾ, ਅਹਂ ਮਹਾਪਰਿવਾਰੋ ਚੇવ ਸੁਚਿਪਰਿવਾਰੋ ਚਾ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਪਰਿવਾਰਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਰਿਭੋਗਮਤ੍ਤਕਮ੍ਪਿ ਨ ਲਭਨ੍ਤਿ, ਮਯ੍ਹਂ ਪਨ ਨਿਧਾਨਗਤਸ੍ਸੇવ ਧਨਸ੍ਸ ਪਮਾਣਂ ਨਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਭੋਗਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਦੁਬ੍ਬਣ੍ਣਾ ਦੁਰੂਪਾ, ਅਹਂ ਅਭਿਰੂਪੋ ਪਾਸਾਦਿਕੋ’’ਤਿਪਿ ‘‘ਅવਸੇਸਸਤ੍ਤਾ ਨਿਗ੍ਗੁਣਾ ਪਤ੍ਥਟਅਕਿਤ੍ਤਿਨੋ, ਮਯ੍ਹਂ ਪਨ ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦੋ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸੇਸੁ ਪਾਕਟੋ ‘ਇਤਿਪਿ ਥੇਰੋ ਬਹੁਸ੍ਸੁਤੋ, ਇਤਿਪਿ ਸੀਲવਾ, ਇਤਿਪਿ ਧੁਤਗੁਣਯੁਤ੍ਤੋ’’’ਤਿ, ਏવਂ ਸਰੀਰવਣ੍ਣਂ ਗੁਣવਣ੍ਣਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ વਣ੍ਣਮਦੋ ਨਾਮ।
‘‘Avasesā sattā yaṃ vā taṃ vā labhanti, ahaṃ pana sukataṃ paṇītaṃ cīvarādipaccayaṃ labhāmī’’ti majjanavasena uppanno māno sakkāramado nāma. ‘‘Avasesabhikkhūnaṃ pādapiṭṭhiyaṃ akkamitvā gacchantā manussā ‘ayaṃ samaṇo’tipi na vandanti, maṃ pana disvā vandanti, pāsāṇacchattaṃ viya garukaṃ katvā aggikkhandhaṃ viya ca durāsadaṃ katvā maññantī’’ti majjanavasena uppanno māno garukāramado nāma. ‘‘Uppanno pañho mayhameva mukhena chijjati, bhikkhācāraṃ gacchantāpi āgacchantāpi mameva purato katvā parivāretvā gacchantī’’ti majjanavasena uppanno māno purekkhāramado nāma. Agāriyassa tāva mahāparivārassa ‘‘purisasatampi purisasahassampi maṃ parivāretī’’ti, anagāriyassa ‘‘samaṇasatampi samaṇasahassampi maṃ parivāreti, sesā appaparivārā, ahaṃ mahāparivāro ceva suciparivāro cā’’ti majjanavasena uppanno māno parivāramado nāma. ‘‘Avasesā sattā attano paribhogamattakampi na labhanti, mayhaṃ pana nidhānagatasseva dhanassa pamāṇaṃ natthī’’ti majjanavasena uppanno māno bhogamado nāma. ‘‘Avasesā sattā dubbaṇṇā durūpā, ahaṃ abhirūpo pāsādiko’’tipi ‘‘avasesasattā nigguṇā patthaṭaakittino, mayhaṃ pana kittisaddo devamanussesu pākaṭo ‘itipi thero bahussuto, itipi sīlavā, itipi dhutaguṇayutto’’’ti, evaṃ sarīravaṇṇaṃ guṇavaṇṇañca paṭicca majjanavasena uppanno māno vaṇṇamado nāma.
‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਅਪ੍ਪਸ੍ਸੁਤਾ, ਅਹਂ ਪਨ ਬਹੁਸ੍ਸੁਤੋ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਸੁਤਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਅਪ੍ਪਟਿਭਾਨਾ, ਮਯ੍ਹਂ ਪਨ ਪਟਿਭਾਨਸ੍ਸ ਪਮਾਣਂ ਨਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਪਟਿਭਾਨਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅਹਂ ਰਤ੍ਤਞ੍ਞੂ ਅਸੁਕਂ ਬੁਦ੍ਧવਂਸਂ ਰਾਜવਂਸਂ ਜਨਪਦવਂਸਂ ਗਾਮવਂਸਂ ਰਤ੍ਤਿਨ੍ਦਿવਪਰਿਚ੍ਛੇਦਂ ਨਕ੍ਖਤ੍ਤਮੁਹੁਤ੍ਤਯੋਗਂ ਜਾਨਾਮੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਰਤ੍ਤਞ੍ਞੁਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਭਿਕ੍ਖੂ ਅਨ੍ਤਰਾ ਪਿਣ੍ਡਪਾਤਿਕਾ ਜਾਤਾ, ਅਹਂ ਪਨ ਜਾਤਿਪਿਣ੍ਡਪਾਤਿਕੋ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਪਿਣ੍ਡਪਾਤਿਕਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਉਞ੍ਞਾਤਾ ਅવਞ੍ਞਾਤਾ, ਅਹਂ ਪਨ ਅਨવਞ੍ਞਾਤੋ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਅਨવਞ੍ਞਤ੍ਤਿਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਇਰਿਯਾਪਥੋ ਅਪਾਸਾਦਿਕੋ, ਮਯ੍ਹਂ ਪਨ ਪਾਸਾਦਿਕੋ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਇਰਿਯਾਪਥਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਛਿਨ੍ਨਪਕ੍ਖਕਾਕਸਦਿਸਾ, ਅਹਂ ਪਨ ਮਹਿਦ੍ਧਿਕੋ ਮਹਾਨੁਭਾવੋ’’ਤਿ વਾ ‘‘ਅਹਂ ਯਂ ਯਂ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਮਿ, ਤਂ ਤਂ ਇਜ੍ਝਤੀ’’ਤਿ વਾ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਇਦ੍ਧਿਮਦੋ ਨਾਮ।
‘‘Avasesā sattā appassutā, ahaṃ pana bahussuto’’ti majjanavasena uppanno māno sutamado nāma. ‘‘Avasesā sattā appaṭibhānā, mayhaṃ pana paṭibhānassa pamāṇaṃ natthī’’ti majjanavasena uppanno māno paṭibhānamado nāma. ‘‘Ahaṃ rattaññū asukaṃ buddhavaṃsaṃ rājavaṃsaṃ janapadavaṃsaṃ gāmavaṃsaṃ rattindivaparicchedaṃ nakkhattamuhuttayogaṃ jānāmī’’ti majjanavasena uppanno māno rattaññumado nāma. ‘‘Avasesā bhikkhū antarā piṇḍapātikā jātā, ahaṃ pana jātipiṇḍapātiko’’ti majjanavasena uppanno māno piṇḍapātikamado nāma. ‘‘Avasesā sattā uññātā avaññātā, ahaṃ pana anavaññāto’’ti majjanavasena uppanno māno anavaññattimado nāma. ‘‘Avasesānaṃ sattānaṃ iriyāpatho apāsādiko, mayhaṃ pana pāsādiko’’ti majjanavasena uppanno māno iriyāpathamado nāma. ‘‘Avasesā sattā chinnapakkhakākasadisā, ahaṃ pana mahiddhiko mahānubhāvo’’ti vā ‘‘ahaṃ yaṃ yaṃ kammaṃ karomi, taṃ taṃ ijjhatī’’ti vā majjanavasena uppanno māno iddhimado nāma.
ਯਸਮਦੋ ਪਨ ਅਗਾਰਿਕੇਨਪਿ ਅਨਗਾਰਿਕੇਨਪਿ ਦੀਪੇਤਬ੍ਬੋ। ਅਗਾਰਿਕੋਪਿ ਹਿ ਏਕਚ੍ਚੋ ਅਟ੍ਠਾਰਸਸੁ ਸੇਣੀਸੁ ਏਕਿਸ੍ਸਾ ਜੇਟ੍ਠਕੋ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਸ ‘‘ਅવਸੇਸੇ ਪੁਰਿਸੇ ਅਹਂ ਪਟ੍ਠਪੇਮਿ, ਅਹਂ વਿਚਾਰੇਮੀ’’ਤਿ, ਅਨਗਾਰਿਕੋਪਿ ਏਕਚ੍ਚੋ ਕਤ੍ਥਚਿ ਜੇਟ੍ਠਕੋ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਸ ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਭਿਕ੍ਖੂ ਮਯ੍ਹਂ ਓવਾਦੇ વਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਅਹਂ ਜੇਟ੍ਠਕੋ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਯਸਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਦੁਸ੍ਸੀਲਾ, ਅਹਂ ਪਨ ਸੀਲવਾ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਸੀਲਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਕੁਕ੍ਕੁਟਸ੍ਸ ਉਦਕਪਾਨਮਤ੍ਤੇਪਿ ਕਾਲੇ ਚਿਤ੍ਤੇਕਗ੍ਗਤਾ ਨਤ੍ਥਿ, ਅਹਂ ਪਨ ਉਪਚਾਰਪ੍ਪਨਾਨਂ ਲਾਭੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਝਾਨਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਨਿਸ੍ਸਿਪ੍ਪਾ, ਅਹਂ ਸਿਪ੍ਪવਾ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਸਿਪ੍ਪਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਰਸ੍ਸਾ, ਅਹਂ ਦੀਘੋ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਆਰੋਹਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾ ਸਤ੍ਤਾ ਰਸ੍ਸਾ વਾ ਹੋਨ੍ਤਿ ਦੀਘਾ વਾ, ਅਹਂ ਨਿਗ੍ਰੋਧਪਰਿਮਣ੍ਡਲੋ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਪਰਿਣਾਹਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਸਰੀਰਸਣ੍ਠਾਨਂ વਿਰੂਪਂ ਬੀਭਚ੍ਛਂ, ਮਯ੍ਹਂ ਪਨ ਮਨਾਪਂ ਪਾਸਾਦਿਕ’’ਨ੍ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਸਣ੍ਠਾਨਮਦੋ ਨਾਮ। ‘‘ਅવਸੇਸਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਸਰੀਰੇ ਬਹੂ ਦੋਸਾ, ਮਯ੍ਹਂ ਪਨ ਸਰੀਰੇ ਕੇਸਗ੍ਗਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ વਜ੍ਜਂ ਨਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਮਜ੍ਜਨવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਮਾਨੋ ਪਾਰਿਪੂਰਿਮਦੋ ਨਾਮ। ਏવਮਯਂ ਸਬ੍ਬੋਪਿ ਜਾਤਿਆਦਿਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਮਜ੍ਜਨਾਕਾਰવਸਪ੍ਪવਤ੍ਤੋ ਮਾਨੋ ਇਧ ‘‘ਮਦੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ਕਾਮਗੁਣੇਸੁ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વੋਸ੍ਸਗ੍ਗੋ ਪਮਾਦੋ, ਪਞ੍ਚਸੁ ਕਾਮਗੁਣੇਸੁ ਸਤਿਯਾ ਅਨਿਗ੍ਗਣ੍ਹਿਤ੍વਾ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વੋਸ੍ਸਜ੍ਜਨਂ, ਸਤਿવਿਰਹੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਣ੍ਹਾવਿਜ੍ਜਾ ਪਾਕਟਾਯੇવ।
Yasamado pana agārikenapi anagārikenapi dīpetabbo. Agārikopi hi ekacco aṭṭhārasasu seṇīsu ekissā jeṭṭhako hoti, tassa ‘‘avasese purise ahaṃ paṭṭhapemi, ahaṃ vicāremī’’ti, anagārikopi ekacco katthaci jeṭṭhako hoti, tassa ‘‘avasesā bhikkhū mayhaṃ ovāde vattanti, ahaṃ jeṭṭhako’’ti majjanavasena uppanno māno yasamado nāma. ‘‘Avasesā sattā dussīlā, ahaṃ pana sīlavā’’ti majjanavasena uppanno māno sīlamado nāma. ‘‘Avasesānaṃ sattānaṃ kukkuṭassa udakapānamattepi kāle cittekaggatā natthi, ahaṃ pana upacārappanānaṃ lābhī’’ti majjanavasena uppanno māno jhānamado nāma. ‘‘Avasesā sattā nissippā, ahaṃ sippavā’’ti majjanavasena uppanno māno sippamado nāma. ‘‘Avasesā sattā rassā, ahaṃ dīgho’’ti majjanavasena uppanno māno ārohamado nāma. ‘‘Avasesā sattā rassā vā honti dīghā vā, ahaṃ nigrodhaparimaṇḍalo’’ti majjanavasena uppanno māno pariṇāhamado nāma. ‘‘Avasesānaṃ sattānaṃ sarīrasaṇṭhānaṃ virūpaṃ bībhacchaṃ, mayhaṃ pana manāpaṃ pāsādika’’nti majjanavasena uppanno māno saṇṭhānamado nāma. ‘‘Avasesānaṃ sattānaṃ sarīre bahū dosā, mayhaṃ pana sarīre kesaggamattampi vajjaṃ natthī’’ti majjanavasena uppanno māno pāripūrimado nāma. Evamayaṃ sabbopi jātiādiṃ nissāya majjanākāravasappavatto māno idha ‘‘mado’’ti vutto. Kāmaguṇesu cittassa vossaggo pamādo, pañcasu kāmaguṇesu satiyā aniggaṇhitvā cittassa vossajjanaṃ, sativirahoti vuttaṃ hoti. Taṇhāvijjā pākaṭāyeva.
ਲੋਭਾਦਯੋ ਚ ਪੁਨ ਤਿવਿਧਾਕੁਸਲਮੂਲਨ੍ਤਿ ਤਿਕવਸੇਨ ਗਹਿਤਾ। ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਦੀਸੁਪਿ ਤਿવਿਧ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ਤਤ੍ਥ ਕਾਯਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਦੀਨਿ ਤਿવਿਧਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਨਿ। ਤਣ੍ਹਾਸਂਕਿਲੇਸਾਦਯੋ ਤਿવਿਧਸਂਕਿਲੇਸਾ। ਰਾਗਮਲਾਦਯੋ ਮਲੀਨਭਾવਕਰਤ੍ਤਾ ਤਿવਿਧਮਲਾਨਿ। ਰਾਗਾਦਯੋ ਹਿ ਚਿਤ੍ਤਂ ਮਲੀਨਂ ਕਰੋਨ੍ਤਿ, ਮਲਂ ਗਾਹਾਪੇਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਮਲਾਨੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ‘‘ਰਾਗੋ વਿਸਮਂ, ਦੋਸੋ વਿਸਮਂ, ਮੋਹੋ વਿਸਮ’’ਨ੍ਤਿ (વਿਭ॰ ੯੨੪) ਏવਂ વੁਤ੍ਤਾ ਰਾਗਾਦਯੋ ‘‘ਕਾਯવਿਸਮਂ વਚੀવਿਸਮਂ ਮਨੋવਿਸਮ’’ਨ੍ਤਿ (વਿਭ॰ ੯੨੪) ਏવਮਾਗਤਾ ਕਾਯਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਦਯੋ ਚ ਤਿવਿਧવਿਸਮਾਨਿ। ਤਾਨਿ ਪਨ ਯਸ੍ਮਾ ਰਾਗਾਦੀਸੁ ਚੇવ ਕਾਯਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਦੀਸੁ ਚ ਸਤ੍ਤਾ ਪਕ੍ਖਲਨ੍ਤਿ, ਪਕ੍ਖਲਿਤਾ ਚ ਸਾਸਨਤੋਪਿ ਸੁਗਤਿਤੋਪਿ ਪਤਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਕ੍ਖਲਨਪਾਤਹੇਤੁਭਾવਤੋ ‘‘વਿਸਮਾਨੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ‘‘ਕਾਮਸਞ੍ਞਾ ਬ੍ਯਾਪਾਦਸਞ੍ਞਾ વਿਹਿਂਸਾਸਞ੍ਞਾ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੯੧੧) ਏવਮਾਗਤਾ ਕਾਮਾਦਿਪਟਿਸਂਯੁਤ੍ਤਾ ਸਞ੍ਞਾ ਤਿવਿਧਸਞ੍ਞਾ। ਤਥਾ ‘‘ਕਾਮવਿਤਕ੍ਕੋ ਬ੍ਯਾਪਾਦવਿਤਕ੍ਕੋ વਿਹਿਂਸਾવਿਤਕ੍ਕੋ’’ਤਿ ਏવਮਾਗਤਾ ਤਿવਿਧવਿਤਕ੍ਕਾ। ਤਣ੍ਹਾਪਪਞ੍ਚੋ ਦਿਟ੍ਠਿਪਪਞ੍ਚੋ ਮਾਨਪਪਞ੍ਚੋਤਿ ਇਮੇ ਤਿવਿਧਪਪਞ੍ਚਾ। વਟ੍ਟਸ੍ਮਿਂ ਸਤ੍ਤੇ ਪਪਞ੍ਚੇਨ੍ਤੀਤਿ ਤਣ੍ਹਾਦਯੋ ‘‘ਪਪਞ੍ਚਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ।
Lobhādayo ca puna tividhākusalamūlanti tikavasena gahitā. Duccaritādīsupi tividha-saddo paccekaṃ yojetabbo. Tattha kāyaduccaritādīni tividhaduccaritāni. Taṇhāsaṃkilesādayo tividhasaṃkilesā. Rāgamalādayo malīnabhāvakarattā tividhamalāni. Rāgādayo hi cittaṃ malīnaṃ karonti, malaṃ gāhāpenti, tasmā ‘‘malānī’’ti vuccanti. ‘‘Rāgo visamaṃ, doso visamaṃ, moho visama’’nti (vibha. 924) evaṃ vuttā rāgādayo ‘‘kāyavisamaṃ vacīvisamaṃ manovisama’’nti (vibha. 924) evamāgatā kāyaduccaritādayo ca tividhavisamāni. Tāni pana yasmā rāgādīsu ceva kāyaduccaritādīsu ca sattā pakkhalanti, pakkhalitā ca sāsanatopi sugatitopi patanti, tasmā pakkhalanapātahetubhāvato ‘‘visamānī’’ti vuccanti. ‘‘Kāmasaññā byāpādasaññā vihiṃsāsaññā’’ti (vibha. 911) evamāgatā kāmādipaṭisaṃyuttā saññā tividhasaññā. Tathā ‘‘kāmavitakko byāpādavitakko vihiṃsāvitakko’’ti evamāgatā tividhavitakkā. Taṇhāpapañco diṭṭhipapañco mānapapañcoti ime tividhapapañcā. Vaṭṭasmiṃ satte papañcentīti taṇhādayo ‘‘papañcā’’ti vuccanti.
ਚਤੁਬ੍ਬਿਧવਿਪਰਿਯੇਸਾਤਿਆਦੀਸੁ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ਤਤ੍ਥ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦੀਨਿ વਤ੍ਥੂਨਿ ਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ વਿਪਰੀਤਤੋ ਏਸਨ੍ਤੀਤਿ વਿਪਰਿਯੇਸਾ। ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚੇ ਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਸਞ੍ਞਾવਿਪਰਿਯੇਸੋ ਚਿਤ੍ਤવਿਪਰਿਯੇਸੋ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਪਰਿਯੇਸੋ , ਦੁਕ੍ਖੇ ਸੁਖਨ੍ਤਿ ਸਞ੍ਞਾવਿਪਰਿਯੇਸੋ ਚਿਤ੍ਤવਿਪਰਿਯੇਸੋ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਪਰਿਯੇਸੋ, ਅਸੁਭੇ ਸੁਭਨ੍ਤਿ ਸਞ੍ਞਾવਿਪਰਿਯੇਸੋ ਚਿਤ੍ਤવਿਪਰਿਯੇਸੋ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਪਰਿਯੇਸੋ , ਅਨਤ੍ਤਨਿ ਅਤ੍ਤਾਤਿ ਸਞ੍ਞਾવਿਪਰਿਯੇਸੋ ਚਿਤ੍ਤવਿਪਰਿਯੇਸੋ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਪਰਿਯੇਸੋ’’ਤਿ ਏવਮਾਗਤਾ ਦ੍વਾਦਸ વਿਪਲ੍ਲਾਸਾ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿવਤ੍ਥੂਨਂ વਸੇਨ ‘‘ਚਤੁਬ੍ਬਿਧવਿਪਰਿਯੇਸਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਕਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਦੁਬ੍ਬਲਟ੍ਠਾਨੇ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਰਹਿਤਾਯ ਅਕੁਸਲਸਞ੍ਞਾਯ ਸਕਕਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਬਲવਕਾਲੇ ਸਞ੍ਞਾવਿਪਲ੍ਲਾਸੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ, ਦਿਟ੍ਠਿવਿਰਹਿਤਸ੍ਸੇવ ਅਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸਕਕਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਬਲવਕਾਲੇ ਚਿਤ੍ਤવਿਪਲ੍ਲਾਸੋ, ਦਿਟ੍ਠਿਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਚਿਤ੍ਤੇ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਪਲ੍ਲਾਸੋ। ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਦੁਬ੍ਬਲੋ ਸਞ੍ਞਾવਿਪਲ੍ਲਾਸੋ, ਤਤੋ ਬਲવਤਰੋ ਚਿਤ੍ਤવਿਪਲ੍ਲਾਸੋ, ਸਬ੍ਬਬਲવਤਰੋ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਪਲ੍ਲਾਸੋ। ਅਜਾਤਬੁਦ੍ਧਿਦਾਰਕਸ੍ਸ ਕਹਾਪਣਦਸ੍ਸਨਂ વਿਯ ਸਞ੍ਞਾ ਆਰਮ੍ਮਣਸ੍ਸ ਉਪਟ੍ਠਾਨਾਕਾਰਮਤ੍ਤਗਹਣਤੋ। ਗਾਮਿਕਪੁਰਿਸਸ੍ਸ ਕਹਾਪਣਦਸ੍ਸਨਂ વਿਯ ਚਿਤ੍ਤਂ ਲਕ੍ਖਣਪ੍ਪਟਿવੇਧਸ੍ਸਪਿ ਸਮ੍ਪਾਦਨਤੋ। ਕਮ੍ਮਾਰਸ੍ਸ ਮਹਾਸਣ੍ਡਾਸੇਨ ਅਯੋਗਹਣਂ વਿਯ ਦਿਟ੍ਠਿ ਅਭਿਨਿવੇਸਪਰਾਮਸਨਤੋ। ਤਤ੍ਥ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਪਲ੍ਲਾਸਾ, ਅਨਿਚ੍ਚਾਨਤ੍ਤੇਸੁ ਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿਆਦਿવਸਪ੍ਪવਤ੍ਤਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਞ੍ਞਾਚਿਤ੍ਤવਿਪਲ੍ਲਾਸਾਤਿ ਇਮੇ ਅਟ੍ਠ વਿਪਲ੍ਲਾਸਾ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਮਗ੍ਗੇਨ ਪਹੀਯਨ੍ਤਿ। ਅਸੁਭੇ ਸੁਭਨ੍ਤਿ ਸਞ੍ਞਾਚਿਤ੍ਤવਿਪਲ੍ਲਾਸਾ ਸਕਦਾਗਾਮਿਮਗ੍ਗੇਨ ਤਨੁਕਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਨਾਗਾਮਿਮਗ੍ਗੇਨ ਪਹੀਯਨ੍ਤਿ। ਦੁਕ੍ਖੇ ਸੁਖਨ੍ਤਿ ਸਞ੍ਞਾਚਿਤ੍ਤવਿਪਲ੍ਲਾਸਾ ਅਰਹਤ੍ਤਮਗ੍ਗੇਨ ਪਹੀਯਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Catubbidhavipariyesātiādīsu catubbidha-saddo paccekaṃ yojetabbo. Tattha aniccādīni vatthūni niccantiādinā nayena viparītato esantīti vipariyesā. ‘‘Anicce niccanti saññāvipariyeso cittavipariyeso diṭṭhivipariyeso , dukkhe sukhanti saññāvipariyeso cittavipariyeso diṭṭhivipariyeso, asubhe subhanti saññāvipariyeso cittavipariyeso diṭṭhivipariyeso , anattani attāti saññāvipariyeso cittavipariyeso diṭṭhivipariyeso’’ti evamāgatā dvādasa vipallāsā catunnaṃ aniccādivatthūnaṃ vasena ‘‘catubbidhavipariyesā’’ti vuttā. Ettha pana cittakiccassa dubbalaṭṭhāne diṭṭhivirahitāya akusalasaññāya sakakiccassa balavakāle saññāvipallāso veditabbo, diṭṭhivirahitasseva akusalacittassa sakakiccassa balavakāle cittavipallāso, diṭṭhisampayuttacitte diṭṭhivipallāso. Tasmā sabbadubbalo saññāvipallāso, tato balavataro cittavipallāso, sabbabalavataro diṭṭhivipallāso. Ajātabuddhidārakassa kahāpaṇadassanaṃ viya saññā ārammaṇassa upaṭṭhānākāramattagahaṇato. Gāmikapurisassa kahāpaṇadassanaṃ viya cittaṃ lakkhaṇappaṭivedhassapi sampādanato. Kammārassa mahāsaṇḍāsena ayogahaṇaṃ viya diṭṭhi abhinivesaparāmasanato. Tattha cattāro diṭṭhivipallāsā, aniccānattesu niccantiādivasappavattā cattāro saññācittavipallāsāti ime aṭṭha vipallāsā sotāpattimaggena pahīyanti. Asubhe subhanti saññācittavipallāsā sakadāgāmimaggena tanukā honti, anāgāmimaggena pahīyanti. Dukkhe sukhanti saññācittavipallāsā arahattamaggena pahīyantīti veditabbā.
‘‘ਕਾਮਾਸવੋ ਭવਾਸવੋ ਦਿਟ੍ਠਾਸવੋ ਅવਿਜ੍ਜਾਸવੋ’’ਤਿ (ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਜਤੁਕਣ੍ਣਿਮਾਣવਪੁਚ੍ਛਾਨਿਦ੍ਦੇਸ ੬੯) ਏવਮਾਗਤਾ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾਦਯੋ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਆਸવਨ੍ਤਿ ਚਕ੍ਖੁਆਦਿਤੋ ਸਨ੍ਦਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਆਸવਾ। ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਚਕ੍ਖੁਆਦਿਤੋ ਕੁਸਲਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਪવਤ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥਿ, ਕਾਮਾਸવਾਦਯੋ ਏવ ਪਨ વਣਤੋ ਯੂਸਂ વਿਯ ਪਗ੍ਘਰਣਕਅਸੁਚਿਭਾવੇਨ ਸਨ੍ਦਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇ ਏવ ‘‘ਆਸવਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਹਿ ਪਗ੍ਘਰਣਕਅਸੁਚਿਮ੍ਹਿ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋ ਆਸવਸਦ੍ਦੋਤਿ। ਅਥ વਾ ਧਮ੍ਮਤੋ ਯਾવ ਗੋਤ੍ਰਭੁਂ, ਓਕਾਸਤੋ ਯਾવ ਭવਗ੍ਗਂ ਸવਨ੍ਤਿ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਆਸવਾ, ਏਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਏਤਞ੍ਚ ਓਕਾਸਂ ਅਨ੍ਤੋਕਰਿਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅવਧਿਅਤ੍ਥੋ ਹਿ ਆ-ਕਾਰੋ। ਅવਧਿ ਚ ਮਰਿਯਾਦਾਭਿવਿਧਿਭੇਦਤੋ ਦੁવਿਧੋ। ਤਤ੍ਥ ਮਰਿਯਾਦਂ ਕਿਰਿਯਂ ਬਹਿਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਆਪਾਟਲਿਪੁਤ੍ਤਂ વੁਟ੍ਠੋ ਦੇવੋ’’ਤਿ, ਅਭਿવਿਧਿ ਪਨ ਕਿਰਿਯਂ ਬ੍ਯਾਪੇਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਆਭવਗ੍ਗਂ ਭਗવਤੋ ਯਸੋ ਪવਤ੍ਤਤੀ’’ਤਿ, ਅਭਿવਿਧਿਅਤ੍ਥੋ ਚਾਯਂ ਆ-ਕਾਰੋ ਇਧ ਗਹਿਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਤਞ੍ਚ ਓਕਾਸਂ ਅਨ੍ਤੋਕਰਿਤ੍વਾ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਸੇਨ ਸવਨ੍ਤੀਤਿ ‘‘ਆਸવਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਚਿਰਪਾਰਿવਾਸਿਯਟ੍ਠੇਨ ਮਦਿਰਾਦਯੋ ਆਸવਾ વਿਯਾਤਿਪਿ ਆਸવਾ। ਲੋਕਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਚਿਰਪਾਰਿવਾਸਿਕਾ ਮਦਿਰਾਦਯੋ ‘‘ਆਸવਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਯਦਿ ਚ ਚਿਰਪਾਰਿવਾਸਿਯਟ੍ਠੇਨ ਆਸવਾ, ਏਤੇਯੇવ ਭવਿਤੁਮਰਹਨ੍ਤਿ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ‘‘ਪੁਰਿਮਾ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਕੋਟਿ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ ਅવਿਜ੍ਜਾਯ, ਇਤੋ ਪੁਬ੍ਬੇ ਅવਿਜ੍ਜਾ ਨਾਹੋਸੀ’’ਤਿਆਦਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੧੦.੬੧)। ਅਞ੍ਞੇਸੁ ਪਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਓਕਾਸਞ੍ਚ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਮਾਨੇਸੁ ਮਾਨਾਦੀਸੁ ਚ વਿਜ੍ਜਮਾਨੇਸੁ ਅਤ੍ਤਤ੍ਤਨਿਯਾਦਿਗ੍ਗਾਹવਸੇਨ ਅਭਿਬ੍ਯਾਪਨਂ ਮਦਨਕਰਣવਸੇਨ ਆਸવਸਦਿਸਤਾ ਚ ਏਤੇਸਂਯੇવ, ਨ ਅਞ੍ਞੇਸਨ੍ਤਿ ਦ੍વੀਸੁਪਿ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇਸੁ ਏਤੇਸੁਯੇવ ਆਸવਸਦ੍ਦੋ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਆਯਤਂ વਾ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਂ ਸવਨ੍ਤਿ ਪਸવਨ੍ਤੀਤਿਪਿ ਆਸવਾ। ਨ ਹਿ ਤਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਯਂ ਆਸવੇਹਿ વਿਨਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯ।
‘‘Kāmāsavo bhavāsavo diṭṭhāsavo avijjāsavo’’ti (cūḷani. jatukaṇṇimāṇavapucchāniddesa 69) evamāgatā kāmataṇhādayo cattāro āsavanti cakkhuādito sandanti pavattantīti āsavā. Kiñcāpi cakkhuādito kusalādīnampi pavatti atthi, kāmāsavādayo eva pana vaṇato yūsaṃ viya paggharaṇakaasucibhāvena sandanti, tasmā te eva ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Tattha hi paggharaṇakaasucimhi niruḷho āsavasaddoti. Atha vā dhammato yāva gotrabhuṃ, okāsato yāva bhavaggaṃ savanti gacchanti ārammaṇakaraṇavasena pavattantīti āsavā, ete dhamme etañca okāsaṃ antokaritvā pavattantīti attho. Avadhiattho hi ā-kāro. Avadhi ca mariyādābhividhibhedato duvidho. Tattha mariyādaṃ kiriyaṃ bahikatvā pavattati yathā ‘‘āpāṭaliputtaṃ vuṭṭho devo’’ti, abhividhi pana kiriyaṃ byāpetvā pavattati yathā ‘‘ābhavaggaṃ bhagavato yaso pavattatī’’ti, abhividhiattho cāyaṃ ā-kāro idha gahito, tasmā te dhamme tañca okāsaṃ antokaritvā ārammaṇakaraṇavasena savantīti ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Cirapārivāsiyaṭṭhena madirādayo āsavā viyātipi āsavā. Lokasmiñhi cirapārivāsikā madirādayo ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Yadi ca cirapārivāsiyaṭṭhena āsavā, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttañhetaṃ ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya, ito pubbe avijjā nāhosī’’tiādi (a. ni. 10.61). Aññesu pana yathāvutte dhamme okāsañca ārammaṇaṃ katvā pavattamānesu mānādīsu ca vijjamānesu attattaniyādiggāhavasena abhibyāpanaṃ madanakaraṇavasena āsavasadisatā ca etesaṃyeva, na aññesanti dvīsupi atthavikappesu etesuyeva āsavasaddo niruḷhoti daṭṭhabbo. Āyataṃ vā saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā. Na hi taṃ kiñci saṃsāradukkhaṃ atthi, yaṃ āsavehi vinā uppajjeyya.
‘‘ਅਭਿਜ੍ਝਾ ਕਾਯਗਨ੍ਥੋ ਬ੍ਯਾਪਾਦੋ ਕਾਯਗਨ੍ਥੋ ਸੀਲਬ੍ਬਤਪਰਾਮਾਸੋ ਕਾਯਗਨ੍ਥੋ ਇਦਂਸਚ੍ਚਾਭਿਨਿવੇਸੋ ਕਾਯਗਨ੍ਥੋ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੭੫; ਮਹਾਨਿ॰ ੨੯, ੧੪੭) ਏવਮਾਗਤਾ ਅਭਿਜ੍ਝਾਦਯੋ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਯਸ੍ਸ ਸਂવਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਂ ਚੁਤਿਪਟਿਸਨ੍ਧਿવਸੇਨ વਟ੍ਟਸ੍ਮਿਂ ਗਨ੍ਥੇਨ੍ਤਿ ਘਟੇਨ੍ਤੀਤਿ ਗਨ੍ਥਾ। ‘‘ਕਾਮੋਘੋ ਭવੋਘੋ ਦਿਟ੍ਠੋਘੋ ਅવਿਜ੍ਜੋਘੋ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੭੨; ਮਹਾਨਿ॰ ੧੪; ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਮੇਤ੍ਤਗੂਮਾਣવਪੁਚ੍ਛਾਨਿਦ੍ਦੇਸ ੨੧) ਏવਮਾਗਤਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾਦਯੋ ਯਸ੍ਸ ਸਂવਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਂ વਟ੍ਟਸ੍ਮਿਂ ਓਹਨਨ੍ਤਿ ਓਸੀਦਾਪੇਨ੍ਤੀਤਿ ਓਘਾ। ਤੇਯੇવ ‘‘ਕਾਮਯੋਗੋ ਭવਯੋਗੋ ਦਿਟ੍ਠਿਯੋਗੋ ਅવਿਜ੍ਜਾਯੋਗੋ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੭੩; ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੧੦) ਏવਮਾਗਤਾ વਟ੍ਟਸ੍ਮਿਂ ਯੋਜੇਨ੍ਤੀਤਿ ਯੋਗਾ। ਅਰਿਯਾ ਏਤਾਯ ਨ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਅਗਤਿ, ਸਾ ਛਨ੍ਦਾਦਿવਸੇਨ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਾ। ‘‘ਚੀવਰਹੇਤੁ વਾ ਭਿਕ੍ਖੁਨੋ ਤਣ੍ਹਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਪਿਣ੍ਡਪਾਤ, ਸੇਨਾਸਨ, ਇਤਿਭવਾਭવਹੇਤੁ વਾ ਭਿਕ੍ਖੁਨੋ ਤਣ੍ਹਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੯) ਏવਮਾਗਤਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਤਣ੍ਹੁਪ੍ਪਾਦਾ। ਤਤ੍ਥ ਇਤਿਭવਾਭવਹੇਤੂਤਿ ਏਤ੍ਥ ਇਤੀਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਨੇ ਨਿਪਾਤੋ, ਯਥਾ ਚੀવਰਾਦਿਹੇਤੁ, ਏવਂ ਭવਾਭવਹੇਤੁਪੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਭવਾਭવੋਤਿ ਚੇਤ੍ਥ ਪਣੀਤਪਣੀਤਤਰਾਨਿ ਤੇਲਮਧੁਫਾਣਿਤਾਦੀਨਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾਨਿ। ਕਾਮੁਪਾਦਾਨਾਦੀਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਉਪਾਦਾਨਾਨਿ।
‘‘Abhijjhā kāyagantho byāpādo kāyagantho sīlabbataparāmāso kāyagantho idaṃsaccābhiniveso kāyagantho’’ti (saṃ. ni. 5.175; mahāni. 29, 147) evamāgatā abhijjhādayo cattāro yassa saṃvijjanti, taṃ cutipaṭisandhivasena vaṭṭasmiṃ ganthenti ghaṭentīti ganthā. ‘‘Kāmogho bhavogho diṭṭhogho avijjogho’’ti (saṃ. ni. 5.172; mahāni. 14; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 21) evamāgatā cattāro kāmataṇhādayo yassa saṃvijjanti, taṃ vaṭṭasmiṃ ohananti osīdāpentīti oghā. Teyeva ‘‘kāmayogo bhavayogo diṭṭhiyogo avijjāyogo’’ti (saṃ. ni. 5.173; a. ni. 4.10) evamāgatā vaṭṭasmiṃ yojentīti yogā. Ariyā etāya na gacchantīti agati, sā chandādivasena catubbidhā. ‘‘Cīvarahetu vā bhikkhuno taṇhā uppajjamānā uppajjati, piṇḍapāta, senāsana, itibhavābhavahetu vā bhikkhuno taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’ti (a. ni. 4.9) evamāgatā cattāro taṇhuppādā. Tattha itibhavābhavahetūti ettha itīti nidassane nipāto, yathā cīvarādihetu, evaṃ bhavābhavahetupīti attho. Bhavābhavoti cettha paṇītapaṇītatarāni telamadhuphāṇitādīni adhippetāni. Kāmupādānādīni cattāri upādānāni.
ਪਞ੍ਚ ਚੇਤੋਖਿਲਾਤਿਆਦੀਸੁ ‘‘ਬੁਦ੍ਧੇ ਕਙ੍ਖਤਿ, ਧਮ੍ਮੇ, ਸਙ੍ਘੇ, ਸਿਕ੍ਖਾਯ ਕਙ੍ਖਤਿ, ਸਬ੍ਰਹ੍ਮਚਾਰੀਸੁ ਕੁਪਿਤੋ ਹੋਤਿ ਅਨਤ੍ਤਮਨੋ ਆਹਤਚਿਤ੍ਤੋ ਖਿਲਜਾਤੋ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੮੫; ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੧੯) ਏવਮਾਗਤਾਨਿ ਪਞ੍ਚ ਚੇਤੋਖਿਲਾਨਿ, ਚੇਤੋ ਖਿਲਯਤਿ ਥਦ੍ਧਭਾવਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ ਏਤੇਹੀਤਿ ਚੇਤੋਖਿਲਾਨਿ। વਿਨਿਬਨ੍ਧਾਦੀਸੁਪਿ ਪਞ੍ਚ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ‘‘ਕਾਮੇ ਅવੀਤਰਾਗੋ ਹੋਤਿ, ਕਾਯੇ ਅવੀਤਰਾਗੋ, ਰੂਪੇ ਅવੀਤਰਾਗੋ, ਯਾવਦਤ੍ਥਂ ਉਦਰਾવਦੇਹਕਂ ਭੁਞ੍ਜਿਤ੍વਾ ਸੇਯ੍ਯਸੁਖਂ ਪਸ੍ਸਸੁਖਂ ਮਿਦ੍ਧਸੁਖਂ ਅਨੁਯੁਤ੍ਤੋ વਿਹਰਤਿ, ਅਞ੍ਞਤਰਂ ਦੇવਨਿਕਾਯਂ ਪਣਿਧਾਯ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਚਰਤੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੮੬; ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੨੦) ਆਗਤਾ ਪਞ੍ਚ ਚਿਤ੍ਤਂ ਬਨ੍ਧਿਤ੍વਾ ਮੁਟ੍ਠਿਯਂ ਕਤ੍વਾ વਿਯ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤੀਤਿ ਚੇਤੋવਿਨਿਬਨ੍ਧਾ। ਏਤੇ ਹਿ ਤਣ੍ਹਾਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ ਕੁਸਲਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਅવਸਰਾਪ੍ਪਦਾਨવਸੇਨ ਚਿਤ੍ਤਂ ਬਨ੍ਧਂ વਿਯ ਸਮੋਰੋਧੇਤ੍વਾ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤਿ। ਸਦ੍ਦਤ੍ਥਤੋ ਪਨ ਚੇਤੋ વਿਰੂਪਂ ਨਿਬਨ੍ਧੀਯਤਿ ਸਂਯਮੀਯਤਿ ਏਤੇਹੀਤਿ ਚੇਤੋવਿਨਿਬਨ੍ਧਾ। ਕਾਮਚ੍ਛਨ੍ਦਾਦੀਨਿ ਪਞ੍ਚ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮੇ ਨੀવਾਰੇਨ੍ਤਿ ਆવਰਨ੍ਤੀਤਿ ਨੀવਰਣਾਨਿ। ਰੂਪਾਭਿਨਨ੍ਦਨਾਦਯੋ ਪਞ੍ਚਾਭਿਨਨ੍ਦਨਾ।
Pañca cetokhilātiādīsu ‘‘buddhe kaṅkhati, dhamme, saṅghe, sikkhāya kaṅkhati, sabrahmacārīsu kupito hoti anattamano āhatacitto khilajāto’’ti (ma. ni. 1.185; dī. ni. 3.319) evamāgatāni pañca cetokhilāni, ceto khilayati thaddhabhāvaṃ āpajjati etehīti cetokhilāni. Vinibandhādīsupi pañca-saddo paccekaṃ yojetabbo. ‘‘Kāme avītarāgo hoti, kāye avītarāgo, rūpe avītarāgo, yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ bhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati, aññataraṃ devanikāyaṃ paṇidhāya brahmacariyaṃ caratī’’ti (ma. ni. 1.186; dī. ni. 3.320) āgatā pañca cittaṃ bandhitvā muṭṭhiyaṃ katvā viya gaṇhantīti cetovinibandhā. Ete hi taṇhāppavattibhāvato kusalappavattiyā avasarāppadānavasena cittaṃ bandhaṃ viya samorodhetvā gaṇhanti. Saddatthato pana ceto virūpaṃ nibandhīyati saṃyamīyati etehīti cetovinibandhā. Kāmacchandādīni pañca kusaladhamme nīvārenti āvarantīti nīvaraṇāni. Rūpābhinandanādayo pañcābhinandanā.
ਛ વਿવਾਦਮੂਲਾਤਿਆਦੀਸੁ ਕੋਧੋ ਮਕ੍ਖੋ ਇਸ੍ਸਾ ਸਾਠੇਯ੍ਯਂ ਪਾਪਿਚ੍ਛਤਾ ਸਨ੍ਦਿਟ੍ਠਿਪਰਾਮਾਸੋਤਿ ਇਮਾਨਿ ਛ વਿવਾਦਮੂਲਾਨਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਕੁਦ੍ਧੋ વਾ ਕੋਧવਸੇਨ…ਪੇ॰… ਸਨ੍ਦਿਟ੍ਠਿਪਰਾਮਾਸੀ વਾ ਸਨ੍ਦਿਟ੍ਠਿਪਰਾਮਸਿਤਾਯ ਕਲਹਂ વਿਗ੍ਗਹਂ વਿવਾਦਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਕੋਧਾਦਯੋ ‘‘ਛ વਿવਾਦਮੂਲਾਨੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਰੂਪਤਣ੍ਹਾਸਦ੍ਦਤਣ੍ਹਾਦਯੋ ਛ ਤਣ੍ਹਾਕਾਯਾ। ਕਾਮਰਾਗਪਟਿਘਦਿਟ੍ਠਿવਿਚਿਕਿਚ੍ਛਾਭવਰਾਗਮਾਨਾવਿਜ੍ਜਾ ਸਤ੍ਤਾਨੁਸਯਾ। ਥਾਮਗਤਟ੍ਠੇਨ ਅਪ੍ਪਹੀਨਟ੍ਠੇਨ ਚ ਅਨੁਸੇਨ੍ਤੀਤਿ ਅਨੁਸਯਾ। ਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠਿਮਿਚ੍ਛਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪਮਿਚ੍ਛਾવਾਚਾਮਿਚ੍ਛਾਕਮ੍ਮਨ੍ਤਮਿਚ੍ਛਾਆਜੀવਮਿਚ੍ਛਾવਾਯਾਮਮਿਚ੍ਛਾਸਤਿਮਿਚ੍ਛਾਸਮਾਧੀ ਅਟ੍ਠ ਮਿਚ੍ਛਤ੍ਤਾ।
Chavivādamūlātiādīsu kodho makkho issā sāṭheyyaṃ pāpicchatā sandiṭṭhiparāmāsoti imāni cha vivādamūlāni. Yasmā kuddho vā kodhavasena…pe… sandiṭṭhiparāmāsī vā sandiṭṭhiparāmasitāya kalahaṃ viggahaṃ vivādaṃ āpajjati, tasmā kodhādayo ‘‘cha vivādamūlānī’’ti vuccanti. Rūpataṇhāsaddataṇhādayo cha taṇhākāyā. Kāmarāgapaṭighadiṭṭhivicikicchābhavarāgamānāvijjā sattānusayā. Thāmagataṭṭhena appahīnaṭṭhena ca anusentīti anusayā. Micchādiṭṭhimicchāsaṅkappamicchāvācāmicchākammantamicchāājīvamicchāvāyāmamicchāsatimicchāsamādhī aṭṭha micchattā.
‘‘ਤਣ੍ਹਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਪਰਿਯੇਸਨਾ, ਪਰਿਯੇਸਨਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਲਾਭੋ, ਲਾਭਂ ਪਟਿਚ੍ਚ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ, વਿਨਿਚ੍ਛਯਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਛਨ੍ਦਰਾਗੋ, ਛਨ੍ਦਰਾਗਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਅਜ੍ਝੋਸਾਨਂ, ਅਜ੍ਝੋਸਾਨਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਪਰਿਗ੍ਗਹੋ, ਪਰਿਗ੍ਗਹਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਮਚ੍ਛਰਿਯਂ, ਮਚ੍ਛਰਿਯਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਆਰਕ੍ਖੋ, ਆਰਕ੍ਖਾਧਿਕਰਣਂ ਦਣ੍ਡਾਦਾਨਸਤ੍ਥਾਦਾਨਕਲਹવਿਗ੍ਗਹવਿવਾਦਤੁવਂਤੁવਂਪੇਸੁਞ੍ਞਮੁਸਾવਾਦਾ ਅਨੇਕੇ ਪਾਪਕਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਸਮ੍ਭવਨ੍ਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੦੩; ੩.੩੫੯) ਏવਮਾਗਤਾ ਪਰਿਯੇਸਨਾਦਯੋ ਨવ ਤਣ੍ਹਾਮੂਲਕਾ। ਤਤ੍ਥ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੧੦੩) ਤਣ੍ਹਂ ਪਟਿਚ੍ਚਾਤਿ ਤਣ੍ਹਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ। ਪਰਿਯੇਸਨਾਤਿ ਰੂਪਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਪਰਿਯੇਸਨਾ। ਸਾ ਹਿ ਤਣ੍ਹਾਯ ਸਤਿ ਹੋਤਿ। ਲਾਭੋਤਿ ਰੂਪਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਪਟਿਲਾਭੋ। ਸੋ ਹਿ ਪਰਿਯੇਸਨਾਯ ਸਤਿ ਹੋਤਿ। વਿਨਿਚ੍ਛਯੋਤਿ ਇਧ વਿਤਕ੍ਕੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ। ਲਾਭਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ਹਿ ਇਟ੍ਠਾਨਿਟ੍ਠਂ ਸੁਨ੍ਦਰਾਸੁਨ੍ਦਰਞ੍ਚ વਿਤਕ੍ਕੇਨੇવ વਿਨਿਚ੍ਛਿਨਤਿ ‘‘ਏਤ੍ਤਕਂ ਮੇ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਥਾਯ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ, ਏਤ੍ਤਕਂ ਸਦ੍ਦਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਤ੍ਥਾਯ, ਏਤ੍ਤਕਂ ਮਯ੍ਹਂ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ, ਏਤ੍ਤਕਂ ਪਰਸ੍ਸ, ਏਤ੍ਤਕਂ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਿਸ੍ਸਾਮਿ, ਏਤ੍ਤਕਂ ਨਿਦਹਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਲਾਭਂ ਪਟਿਚ੍ਚ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ’’ਤਿ। ਛਨ੍ਦਰਾਗੋਤਿ ਏવਂ ਅਕੁਸਲવਿਤਕ੍ਕੇਨ વਿਤਕ੍ਕਿਤੇ વਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ ਦੁਬ੍ਬਲਰਾਗੋ ਚ ਬਲવਰਾਗੋ ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਛਨ੍ਦੋਤਿ ਹਿ ਇਧ ਦੁਬ੍ਬਲਰਾਗਸ੍ਸਾਧਿવਚਨਂ। ਅਜ੍ਝੋਸਾਨਨ੍ਤਿ ਅਹਂ ਮਮਨ੍ਤਿ ਬਲવਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਨਂ। ਪਰਿਗ੍ਗਹੋਤਿ ਤਣ੍ਹਾਦਿਟ੍ਠਿવਸੇਨ ਪਰਿਗ੍ਗਹਕਰਣਂ। ਮਚ੍ਛਰਿਯਨ੍ਤਿ ਪਰੇਹਿ ਸਾਧਾਰਣਭਾવਸ੍ਸ ਅਸਹਨਤਾ। ਤੇਨੇવਸ੍ਸ ਪੋਰਾਣਾ ਏવਂ વਚਨਤ੍ਥਂ વਦਨ੍ਤਿ ‘‘ਇਦਂ ਅਚ੍ਛਰਿਯਂ ਮਯ੍ਹਮੇવ ਹੋਤੁ, ਮਾ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਅਚ੍ਛਰਿਯਂ ਹੋਤੂਤਿ ਪવਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਮਚ੍ਛਰਿਯਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ। ਆਰਕ੍ਖੋਤਿ ਦ੍વਾਰਪਿਦਹਨਮਞ੍ਜੁਸਗੋਪਨਾਦਿવਸੇਨ ਸੁਟ੍ਠੁ ਰਕ੍ਖਣਂ। ਅਧਿਕਰੋਤੀਤਿ ਅਧਿਕਰਣਂ, ਕਾਰਣਸ੍ਸੇਤਂ ਨਾਮਂ। ਆਰਕ੍ਖਾਧਿਕਰਣਨ੍ਤਿ ਭਾવਨਪੁਂਸਕਂ, ਆਰਕ੍ਖਹੇਤੂਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਦਣ੍ਡਾਦਾਨਾਦੀਸੁ ਪਰਨਿਸੇਧਨਤ੍ਥਂ ਦਣ੍ਡਸ੍ਸ ਆਦਾਨਂ ਦਣ੍ਡਾਦਾਨਂ। ਏਕਤੋਧਾਰਾਦਿਨੋ ਸਤ੍ਥਸ੍ਸ ਆਦਾਨਂ ਸਤ੍ਥਾਦਾਨਂ। ਕਲਹੋਤਿ ਕਾਯਕਲਹੋਪਿ વਾਚਾਕਲਹੋਪਿ। ਪੁਰਿਮੋ ਪੁਰਿਮੋ વਿਰੋਧੋ વਿਗ੍ਗਹੋ। ਪਚ੍ਛਿਮੋ ਪਚ੍ਛਿਮੋ વਿવਾਦੋ। ਤੁવਂ ਤੁવਨ੍ਤਿ ਅਗਾਰવવਚਨਂ, ਤ੍વਂ ਤ੍વਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
‘‘Taṇhaṃ paṭicca pariyesanā, pariyesanaṃ paṭicca lābho, lābhaṃ paṭicca vinicchayo, vinicchayaṃ paṭicca chandarāgo, chandarāgaṃ paṭicca ajjhosānaṃ, ajjhosānaṃ paṭicca pariggaho, pariggahaṃ paṭicca macchariyaṃ, macchariyaṃ paṭicca ārakkho, ārakkhādhikaraṇaṃ daṇḍādānasatthādānakalahaviggahavivādatuvaṃtuvaṃpesuññamusāvādā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavantī’’ti (dī. ni. 2.103; 3.359) evamāgatā pariyesanādayo nava taṇhāmūlakā. Tattha (dī. ni. aṭṭha. 2.103) taṇhaṃ paṭiccāti taṇhaṃ nissāya. Pariyesanāti rūpādiārammaṇapariyesanā. Sā hi taṇhāya sati hoti. Lābhoti rūpādiārammaṇapaṭilābho. So hi pariyesanāya sati hoti. Vinicchayoti idha vitakko adhippeto. Lābhaṃ labhitvā hi iṭṭhāniṭṭhaṃ sundarāsundarañca vitakkeneva vinicchinati ‘‘ettakaṃ me rūpārammaṇatthāya bhavissati, ettakaṃ saddādiārammaṇatthāya, ettakaṃ mayhaṃ bhavissati, ettakaṃ parassa, ettakaṃ paribhuñjissāmi, ettakaṃ nidahissāmī’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘lābhaṃ paṭicca vinicchayo’’ti. Chandarāgoti evaṃ akusalavitakkena vitakkite vatthusmiṃ dubbalarāgo ca balavarāgo ca uppajjati. Chandoti hi idha dubbalarāgassādhivacanaṃ. Ajjhosānanti ahaṃ mamanti balavasanniṭṭhānaṃ. Pariggahoti taṇhādiṭṭhivasena pariggahakaraṇaṃ. Macchariyanti parehi sādhāraṇabhāvassa asahanatā. Tenevassa porāṇā evaṃ vacanatthaṃ vadanti ‘‘idaṃ acchariyaṃ mayhameva hotu, mā aññassa acchariyaṃ hotūti pavattattā macchariyanti vuccatī’’ti. Ārakkhoti dvārapidahanamañjusagopanādivasena suṭṭhu rakkhaṇaṃ. Adhikarotīti adhikaraṇaṃ, kāraṇassetaṃ nāmaṃ. Ārakkhādhikaraṇanti bhāvanapuṃsakaṃ, ārakkhahetūti attho. Daṇḍādānādīsu paranisedhanatthaṃ daṇḍassa ādānaṃ daṇḍādānaṃ. Ekatodhārādino satthassa ādānaṃ satthādānaṃ. Kalahoti kāyakalahopi vācākalahopi. Purimo purimo virodho viggaho. Pacchimo pacchimo vivādo. Tuvaṃ tuvanti agāravavacanaṃ, tvaṃ tvanti attho.
ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਅਦਿਨ੍ਨਾਦਾਨਕਾਮੇਸੁਮਿਚ੍ਛਾਚਾਰਮੁਸਾવਾਦਪਿਸੁਣવਾਚਾਫਰੁਸવਾਚਾਸਮ੍ਫਪ੍ਪਲਾਪਅਭਿਜ੍ਝਾਬ੍ਯਾਪਾਦਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠੀ ਦਸ ਅਕੁਸਲਕਮ੍ਮਪਥਾ। ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਸ੍ਸਤવਾਦਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਏਕਚ੍ਚਸਸ੍ਸਤવਾਦਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਅਨ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿਕਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਅਮਰਾવਿਕ੍ਖੇਪਿਕਾ ਦ੍વੇ ਅਧਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਿਕਾ ਸੋਲ਼ਸ ਸਞ੍ਞੀવਾਦਾ ਅਟ੍ਠ ਅਸਞ੍ਞੀવਾਦਾ ਅਟ੍ਠ ਨੇવਸਞ੍ਞੀਨਾਸਞ੍ਞੀવਾਦਾ ਸਤ੍ਤ ਉਚ੍ਛੇਦવਾਦਾ ਪਞ੍ਚ ਪਰਮਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਨਿਬ੍ਬਾਨવਾਦਾਤਿ ਏਤਾਨਿ ਦ੍વਾਸਟ੍ਠਿ ਦਿਟ੍ਠਿਗਤਾਨਿ। ਰੂਪਤਣ੍ਹਾਦਿਛਤਣ੍ਹਾਯੇવ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾਭવਤਣ੍ਹਾવਿਭવਤਣ੍ਹਾવਸੇਨ ਅਟ੍ਠਾਰਸ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਾ ਤਣ੍ਹਾ, ਰੂਪੇ વਾ ਤਣ੍ਹਾਤਿ ਰੂਪਤਣ੍ਹਾ, ਸਾ ਕਾਮਰਾਗਭਾવੇਨ ਰੂਪਂ ਅਸ੍ਸਾਦੇਨ੍ਤੀ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾ, ਸਸ੍ਸਤਦਿਟ੍ਠਿਸਹਗਤਰਾਗਭਾવੇਨ ‘‘ਰੂਪਂ ਨਿਚ੍ਚਂ ਧੁવਂ ਸਸ੍ਸਤ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਅਸ੍ਸਾਦੇਨ੍ਤੀ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ ਭવਤਣ੍ਹਾ, ਉਚ੍ਛੇਦਦਿਟ੍ਠਿਸਹਗਤਰਾਗਭਾવੇਨ ‘‘ਰੂਪਂ ਉਚ੍ਛਿਜ੍ਜਤਿ વਿਨਸ੍ਸਤਿ ਪੇਚ੍ਚ ਨ ਭવਤੀ’’ਤਿ ਏવਂ ਅਸ੍ਸਾਦੇਨ੍ਤੀ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਾ વਿਭવਤਣ੍ਹਾਤਿ ਏવਂ ਤਿવਿਧਾ ਹੋਤਿ। ਯਥਾ ਚ ਰੂਪਤਣ੍ਹਾ, ਏવਂ ਸਦ੍ਦਤਣ੍ਹਾਦਯੋਪੀਤਿ ਏਤਾਨਿ ਅਟ੍ਠਾਰਸ ਤਣ੍ਹਾવਿਚਰਿਤਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਾਨਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਰੂਪਾਦੀਸੁ ਅਟ੍ਠਾਰਸ, ਬਹਿਦ੍ਧਾਰੂਪਾਦੀਸੁ ਅਟ੍ਠਾਰਸਾਤਿ ਛਤ੍ਤਿਂਸ, ਇਤਿ ਅਤੀਤਾਨਿ ਛਤ੍ਤਿਂਸ, ਅਨਾਗਤਾਨਿ ਛਤ੍ਤਿਂਸ, ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਿ ਛਤ੍ਤਿਂਸਾਤਿ ਅਟ੍ਠਸਤਤਣ੍ਹਾવਿਚਰਿਤਾਨਿ, ਅਟ੍ਠੁਤ੍ਤਰਸਤਤਣ੍ਹਾવਿਚਰਿਤਾਨੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਭੇਦ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਿਤਬ੍ਬੋ। ਤਤ੍ਥਾਯਂ ਯੋਜਨਾ ‘‘ਲੋਭਪ੍ਪਭੇਦੋ ਦੋਸਪ੍ਪਭੇਦੋ ਯਾવ ਅਟ੍ਠਸਤਤਣ੍ਹਾવਿਚਰਿਤਪ੍ਪਭੇਦੋ’’ਤਿ। ਸਬ੍ਬਦਰਥਪਰਿਲ਼ਾਹਕਿਲੇਸਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨੀਤਿ ਸਬ੍ਬਾਨਿ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਦਰਥਪਰਿਲ਼ਾਹਕਰਾਨਿ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਅਨੇਕਾਨਿ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਨਿ। ਆਰਮ੍ਮਣਾਦਿવਿਭਾਗਤੋ ਹਿ ਪવਤ੍ਤਿਆਕਾਰવਿਭਾਗਤੋ ਚ ਅਨਨ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦਾ ਕਿਲੇਸਾ।
Pāṇātipātaadinnādānakāmesumicchācāramusāvādapisuṇavācāpharusavācāsamphappalāpaabhijjhābyāpādamicchādiṭṭhī dasa akusalakammapathā. Cattāro sassatavādā cattāro ekaccasassatavādā cattāro antānantikā cattāro amarāvikkhepikā dve adhiccasamuppannikā soḷasa saññīvādā aṭṭha asaññīvādā aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā satta ucchedavādā pañca paramadiṭṭhadhammanibbānavādāti etāni dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni. Rūpataṇhādichataṇhāyeva paccekaṃ kāmataṇhābhavataṇhāvibhavataṇhāvasena aṭṭhārasa honti. Tathā hi rūpārammaṇā taṇhā, rūpe vā taṇhāti rūpataṇhā, sā kāmarāgabhāvena rūpaṃ assādentī pavattamānā kāmataṇhā, sassatadiṭṭhisahagatarāgabhāvena ‘‘rūpaṃ niccaṃ dhuvaṃ sassata’’nti evaṃ assādentī pavattamānā bhavataṇhā, ucchedadiṭṭhisahagatarāgabhāvena ‘‘rūpaṃ ucchijjati vinassati pecca na bhavatī’’ti evaṃ assādentī pavattamānā vibhavataṇhāti evaṃ tividhā hoti. Yathā ca rūpataṇhā, evaṃ saddataṇhādayopīti etāni aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni honti, tāni ajjhattarūpādīsu aṭṭhārasa, bahiddhārūpādīsu aṭṭhārasāti chattiṃsa, iti atītāni chattiṃsa, anāgatāni chattiṃsa, paccuppannāni chattiṃsāti aṭṭhasatataṇhāvicaritāni, aṭṭhuttarasatataṇhāvicaritānīti attho. Pabheda-saddo paccekaṃ sambandhitabbo. Tatthāyaṃ yojanā ‘‘lobhappabhedo dosappabhedo yāva aṭṭhasatataṇhāvicaritappabhedo’’ti. Sabbadarathapariḷāhakilesasatasahassānīti sabbāni sattānaṃ darathapariḷāhakarāni kilesānaṃ anekāni satasahassāni. Ārammaṇādivibhāgato hi pavattiākāravibhāgato ca anantappabhedā kilesā.
ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ વਾਤਿਆਦੀਸੁ ਸਮ੍ਪਤਿ ਆਯਤਿਞ੍ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਨਤ੍ਥਾવਹਤ੍ਤਾ ਮਾਰਣਟ੍ਠੇਨ વਿਬਾਧਨਟ੍ਠੇਨ ਕਿਲੇਸਾવ ਮਾਰੋਤਿ ਕਿਲੇਸਮਾਰੋ। વਧਕਟ੍ਠੇਨ ਖਨ੍ਧਾવ ਮਾਰੋਤਿ ਖਨ੍ਧਮਾਰੋ। ਤਥਾ ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘વਧਕਂ ਰੂਪਂ, વਧਕਂ ਰੂਪਨ੍ਤਿ ਯਥਾਭੂਤਂ ਨਪ੍ਪਜਾਨਾਤੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਜਾਤਿਜਰਾਦਿਮਹਾਬ੍ਯਸਨਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨੇਨ ਅਭਿਸਙ੍ਖਾਰੋવ ਮਾਰੋ ਅਭਿਸਙ੍ਖਾਰਮਾਰੋ। ਸਂਕਿਲੇਸਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਹੁਤ੍વਾ ਗੁਣਮਾਰਣਟ੍ਠੇਨ ਦੇવਪੁਤ੍ਤੋવ ਮਾਰੋਤਿ ਦੇવਪੁਤ੍ਤਮਾਰੋ। ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਜੀવਿਤਸ੍ਸ ਜੀવਿਤਪਰਿਕ੍ਖਾਰਾਨਞ੍ਚ ਜਾਨਿਕਰਣੇਨ ਮਹਾਬਾਧਰੂਪਤ੍ਤਾ ਮਚ੍ਚੁ ਏવ ਮਾਰੋਤਿ ਮਚ੍ਚੁਮਾਰੋ। ਤਤ੍ਥ ਸਮੁਚ੍ਛੇਦਪ੍ਪਹਾਨવਸੇਨ ਸਬ੍ਬਸੋ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਕਰਣੇਨ ਕਿਲੇਸਮਾਰਂ, ਸਮੁਦਯਪ੍ਪਹਾਨਪਰਿਞ੍ਞਾવਸੇਨ ਖਨ੍ਧਮਾਰਂ, ਸਹਾਯવੇਕਲ੍ਲਕਰਣવਸੇਨ ਸਬ੍ਬਸੋ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਕਰਣੇਨ ਅਭਿਸਙ੍ਖਾਰਮਾਰਂ, ਬਲવਿਧਮਨવਿਸਯਾਤਿਕ੍ਕਮਨવਸੇਨ ਦੇવਪੁਤ੍ਤਮਚ੍ਚੁਮਾਰਞ੍ਚ ਅਭਞ੍ਜਿ, ਭਗ੍ਗੇ ਅਕਾਸੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਰਿਸ੍ਸਯਾਨਨ੍ਤਿ ਉਪਦ੍ਦવਾਨਂ।
Saṅkhepato vātiādīsu sampati āyatiñca sattānaṃ anatthāvahattā māraṇaṭṭhena vibādhanaṭṭhena kilesāva māroti kilesamāro. Vadhakaṭṭhena khandhāva māroti khandhamāro. Tathā hi vuttaṃ ‘‘vadhakaṃ rūpaṃ, vadhakaṃ rūpanti yathābhūtaṃ nappajānātī’’tiādi. Jātijarādimahābyasananibbattanena abhisaṅkhārova māro abhisaṅkhāramāro. Saṃkilesanimittaṃ hutvā guṇamāraṇaṭṭhena devaputtova māroti devaputtamāro. Sattānaṃ jīvitassa jīvitaparikkhārānañca jānikaraṇena mahābādharūpattā maccu eva māroti maccumāro. Tattha samucchedappahānavasena sabbaso appavattikaraṇena kilesamāraṃ, samudayappahānapariññāvasena khandhamāraṃ, sahāyavekallakaraṇavasena sabbaso appavattikaraṇena abhisaṅkhāramāraṃ, balavidhamanavisayātikkamanavasena devaputtamaccumārañca abhañji, bhagge akāsīti attho. Parissayānanti upaddavānaṃ.
ਸਤਪੁਞ੍ਞਜਲਕ੍ਖਣਧਰਸ੍ਸਾਤਿ ਅਨੇਕ ਸਤ ਪੁਞ੍ਞ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਮਹਾ ਪੁਰਿਸਲਕ੍ਖਣਧਰਸ੍ਸ। ਏਤ੍ਥ ਹਿ ‘‘ਕੇવਲਂ ਸਤਮਤ੍ਤੇਨ ਪੁਞ੍ਞਕਮ੍ਮੇਨ ਏਕੇਕਲਕ੍ਖਣਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਨ ਰੋਚਯਿਂਸੁ ਅਟ੍ਠਕਥਾਚਰਿਯਾ ‘‘ਏવਂ ਸਨ੍ਤੇ ਯੋ ਕੋਚਿ ਬੁਦ੍ਧੋ ਭવੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ, ਅਨਨ੍ਤਾਸੁ ਪਨ ਲੋਕਧਾਤੂਸੁ ਯਤ੍ਤਕਾ ਸਤ੍ਤਾ, ਤੇਹਿ ਸਬ੍ਬੇਹਿ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਸਤਕ੍ਖਤ੍ਤੁਂ ਕਤਾਨਿ ਦਾਨਾਦੀਨਿ ਪੁਞ੍ਞਕਮ੍ਮਾਨਿ ਯਤ੍ਤਕਾਨਿ, ਤਤੋ ਏਕੇਕਂ ਪੁਞ੍ਞਕਮ੍ਮਂ ਮਹਾਸਤ੍ਤੇਨ ਸਤਗੁਣਂ ਕਤਂ ਸਤਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਨ੍ਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਰੋਚਯਿਂਸੁ। ਤਸ੍ਮਾ ਇਧ ਸਤ-ਸਦ੍ਦੋ ਬਹੁਭਾવਪਰਿਯਾਯੋ, ਨ ਸਙ੍ਖ੍ਯਾવਿਸੇਸવਚਨੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ ‘‘ਸਤਗ੍ਘਂ ਸਤਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ। ਰੂਪਕਾਯਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਦੀਪਿਤਾ ਹੋਤਿ ਇਤਰਾਸਂ ਫਲਸਮ੍ਪਦਾਨਂ ਮੂਲਭਾવਤੋ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਭਾવਤੋ ਚ। ਦੀਪਿਤਾ ਹੋਤੀਤਿ ਇਦਂ ਧਮ੍ਮਕਾਯਸਮ੍ਪਤ੍ਤੀਤਿਆਦੀਸੁਪਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਤਤ੍ਥ ਪਹਾਨਸਮ੍ਪਦਾਪੁਬ੍ਬਕਤ੍ਤਾ ਞਾਣਸਮ੍ਪਦਾਦੀਨਂ ਧਮ੍ਮਕਾਯਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਦੀਪਿਤਾ ਹੋਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਲੋਕਿਯਸਰਿਕ੍ਖਕਾਨਂ ਬਹੁਮਤਭਾવੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਭਾਗ੍ਯવਨ੍ਤਤਾਯ ਲੋਕਿਯਾਨਂ ਬਹੁਮਤਭਾવੋ, ਭਗ੍ਗਦੋਸਤਾਯ ਸਰਿਕ੍ਖਕਾਨਂ ਬਹੁਮਤਭਾવੋਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਏવਂ ਇਤੋ ਪਰੇਸੁਪਿ ਯਥਾਕ੍ਕਮਂ ਯੋਜਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Satapuññajalakkhaṇadharassāti aneka sata puñña nibbattamahā purisalakkhaṇadharassa. Ettha hi ‘‘kevalaṃ satamattena puññakammena ekekalakkhaṇaṃ nibbatta’’nti imamatthaṃ na rocayiṃsu aṭṭhakathācariyā ‘‘evaṃ sante yo koci buddho bhaveyyā’’ti, anantāsu pana lokadhātūsu yattakā sattā, tehi sabbehi paccekaṃ satakkhattuṃ katāni dānādīni puññakammāni yattakāni, tato ekekaṃ puññakammaṃ mahāsattena sataguṇaṃ kataṃ satanti adhippetanti imamatthaṃ rocayiṃsu. Tasmā idha sata-saddo bahubhāvapariyāyo, na saṅkhyāvisesavacanoti daṭṭhabbo ‘‘satagghaṃ sataṃ devamanussā’’tiādīsu viya. Rūpakāyasampatti dīpitā hoti itarāsaṃ phalasampadānaṃ mūlabhāvato adhiṭṭhānabhāvato ca. Dīpitā hotīti idaṃ dhammakāyasampattītiādīsupi yojetabbaṃ. Tattha pahānasampadāpubbakattā ñāṇasampadādīnaṃ dhammakāyasampatti dīpitā hotīti veditabbaṃ. Lokiyasarikkhakānaṃ bahumatabhāvoti ettha bhāgyavantatāya lokiyānaṃ bahumatabhāvo, bhaggadosatāya sarikkhakānaṃ bahumatabhāvoti yojetabbaṃ. Evaṃ ito paresupi yathākkamaṃ yojanā veditabbā.
ਪੁਞ੍ਞવਨ੍ਤਂ ਗਹਟ੍ਠਾ ਖਤ੍ਤਿਯਾਦਯੋ ਅਭਿਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਪਹੀਨਦੋਸਂ ਦੋਸવਿਨਯਾਯ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤੀਤਿ ਪਬ੍ਬਜਿਤਾ ਤਾਪਸਪਰਿਬ੍ਬਾਜਕਾਦਯੋ ਅਭਿਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਗਹਟ੍ਠਪਬ੍ਬਜਿਤੇਹਿ ਅਭਿਗਮਨੀਯਤਾ’’ਤਿ। ਅਭਿਗਤਾਨਞ੍ਚ ਤੇਸਂ ਕਾਯਚਿਤ੍ਤਦੁਕ੍ਖਾਪਨਯਨੇ ਪਟਿਬਲਭਾવੋ ਆਮਿਸਦਾਨਧਮ੍ਮਦਾਨੇਹਿ ਉਪਕਾਰਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਰੂਪਕਾਯਂ ਤਸ੍ਸ ਪਸਾਦਚਕ੍ਖੁਨਾ, ਧਮ੍ਮਕਾਯਂ ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੁਨਾ ਦਿਸ੍વਾ ਦੁਕ੍ਖਦ੍વਯਸ੍ਸ ਪਟਿਪ੍ਪਸ੍ਸਮ੍ਭਨਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਭਾਗ੍ਯવਨ੍ਤਤਾਯ ਉਪਗਤਾਨਂ ਆਮਿਸਦਾਨਂ ਦੇਤਿ, ਭਗ੍ਗਦੋਸਤਾਯ ਧਮ੍ਮਦਾਨਂ ਦੇਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਆਮਿਸਦਾਨਧਮ੍ਮਦਾਨੇਹਿ ਉਪਕਾਰਿਤਾ’’ਤਿ। ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸੁਖੇਹਿ ਚ ਸਂਯੋਜਨਸਮਤ੍ਥਤਾ ਦੀਪਿਤਾ ਹੋਤੀਤਿ ‘‘ਪੁਬ੍ਬੇ ਆਮਿਸਦਾਨਧਮ੍ਮਦਾਨੇਹਿ ਮਯਾ ਅਯਂ ਲੋਕਗ੍ਗਭਾવੋ ਅਧਿਗਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੁਮ੍ਹੇਹਿਪਿ ਏવਮੇવ ਪਟਿਪਜ੍ਜਿਤਬ੍ਬ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਸਮ੍ਮਾਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਂ ਨਿਯੋਜਨੇਨ ਅਭਿਗਤਾਨਂ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸੁਖੇਹਿ ਸਂਯੋਜਨਸਮਤ੍ਥਤਾ ਚ ਦੀਪਿਤਾ ਹੋਤਿ।
Puññavantaṃ gahaṭṭhā khattiyādayo abhigacchanti, pahīnadosaṃ dosavinayāya dhammaṃ desetīti pabbajitā tāpasaparibbājakādayo abhigacchantīti āha ‘‘gahaṭṭhapabbajitehi abhigamanīyatā’’ti. Abhigatānañca tesaṃ kāyacittadukkhāpanayane paṭibalabhāvo āmisadānadhammadānehi upakārasabbhāvato rūpakāyaṃ tassa pasādacakkhunā, dhammakāyaṃ paññācakkhunā disvā dukkhadvayassa paṭippassambhanatoti veditabbo. Bhāgyavantatāya upagatānaṃ āmisadānaṃ deti, bhaggadosatāya dhammadānaṃ detīti āha ‘‘āmisadānadhammadānehi upakāritā’’ti. Lokiyalokuttarasukhehi ca saṃyojanasamatthatā dīpitā hotīti ‘‘pubbe āmisadānadhammadānehi mayā ayaṃ lokaggabhāvo adhigato, tasmā tumhehipi evameva paṭipajjitabba’’nti evaṃ sammāpaṭipattiyaṃ niyojanena abhigatānaṃ lokiyalokuttarasukhehi saṃyojanasamatthatā ca dīpitā hoti.
ਸਕਚਿਤ੍ਤੇ ਇਸ੍ਸਰਿਯਂ ਨਾਮ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વਸੀਭਾવਾਪਾਦਨਂਯੇવ, ਪਟਿਕੂਲਾਦੀਸੁ ਅਪ੍ਪਟਿਕੂਲਸਞ੍ਞਿਤਾਦਿવਿਹਾਰਸਿਦ੍ਧਿ, ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਿਦ੍ਧਿਆਦਿਕੋ ਇਦ੍ਧਿવਿਧੋਪਿ ਚਿਤ੍ਤਿਸ੍ਸਰਿਯਮੇવ ਚਿਤ੍ਤਭਾવਨਾਯ વਸੀਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਇਜ੍ਝਨਤੋ। ਅਣਿਮਾਲਘਿਮਾਦਿਕਨ੍ਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਮਹਿਮਾ ਪਤ੍ਤਿ ਪਾਕਮ੍ਮਂ ਈਸਿਤਾ વਸਿਤਾ ਯਤ੍ਥਕਾਮਾવਸਾਯਿਤਾਤਿ ਇਮੇ ਛਪਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ। ਤਤ੍ਥ ਕਾਯਸ੍ਸ ਅਣੁਭਾવਕਰਣਂ ਅਣਿਮਾ। ਆਕਾਸੇ ਪਦਸਾ ਗਮਨਾਦੀਨਂ ਅਰਹਭਾવੇਨ ਲਹੁਭਾવੋ ਲਘਿਮਾ। ਮਹਤ੍ਤਂ ਮਹਿਮਾ ਕਾਯਸ੍ਸ ਮਹਨ੍ਤਤਾਪਾਦਨਂ। ਇਟ੍ਠਦੇਸਸ੍ਸ ਪਾਪੁਣਨਂ ਪਤ੍ਤਿ। ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਾਦਿવਸੇਨ ਇਚ੍ਛਿਤਨਿਪ੍ਫਾਦਨਂ ਪਾਕਮ੍ਮਂ। ਸਯਂવਸਿਤਾ ਇਸ੍ਸਰਭਾવੋ ਈਸਿਤਾ। ਇਦ੍ਧਿવਿਧੇ વਸੀਭਾવੋ વਸਿਤਾ। ਆਕਾਸੇਨ વਾ ਗਚ੍ਛਤੋ ਅਞ੍ਞਂ વਾ ਕਿਞ੍ਚਿ ਕਰੋਤੋ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ વੋਸਾਨਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਯਤ੍ਥਕਾਮਾવਸਾਯਿਤਾ । ‘‘ਕੁਮਾਰਕਰੂਪਾਦਿਦਸ੍ਸਨ’’ਨ੍ਤਿਪਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਏવਮਿਦਂ ਅਟ੍ਠવਿਧਂ ਲੋਕਿਯਸਮ੍ਮਤਂ ਇਸ੍ਸਰਿਯਂ। ਤਂ ਪਨ ਭਗવਤੋ ਇਦ੍ਧਿવਿਧਨ੍ਤੋਗਧਂ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਞ੍ਚਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਬ੍ਬਕਾਰਪਰਿਪੂਰਂ ਅਤ੍ਥੀ’’ਤਿ। ਤਥਾ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰੋ ਧਮ੍ਮੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਏવਂ ਯਸਾਦੀਸੁਪਿ ਅਤ੍ਥਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ।
Sakacitte issariyaṃ nāma attano cittassa vasībhāvāpādanaṃyeva, paṭikūlādīsu appaṭikūlasaññitādivihārasiddhi, adhiṭṭhāniddhiādiko iddhividhopi cittissariyameva cittabhāvanāya vasībhāvappattiyā ijjhanato. Aṇimālaghimādikanti ādi-saddena mahimā patti pākammaṃ īsitā vasitā yatthakāmāvasāyitāti ime chapi saṅgahitā. Tattha kāyassa aṇubhāvakaraṇaṃ aṇimā. Ākāse padasā gamanādīnaṃ arahabhāvena lahubhāvo laghimā. Mahattaṃ mahimā kāyassa mahantatāpādanaṃ. Iṭṭhadesassa pāpuṇanaṃ patti. Adhiṭṭhānādivasena icchitanipphādanaṃ pākammaṃ. Sayaṃvasitā issarabhāvo īsitā. Iddhividhe vasībhāvo vasitā. Ākāsena vā gacchato aññaṃ vā kiñci karoto yattha katthaci vosānappatti yatthakāmāvasāyitā. ‘‘Kumārakarūpādidassana’’ntipi vadanti. Evamidaṃ aṭṭhavidhaṃ lokiyasammataṃ issariyaṃ. Taṃ pana bhagavato iddhividhantogadhaṃ anaññasādhāraṇañcāti āha ‘‘sabbakāraparipūraṃ atthī’’ti. Tathā lokuttaro dhammo atthīti sambandho. Evaṃ yasādīsupi atthi-saddo yojetabbo.
ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਯਸੋ ਪਦੇਸવੁਤ੍ਤਿ ਅਯਥਾਭੂਤਗੁਣਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਤ੍ਤਾ ਅਪਰਿਸੁਦ੍ਧੋ ਚ ਹੋਤਿ, ਨ ਏવਂ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਲੋਕਤ੍ਤਯਬ੍ਯਾਪਕੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਇਧ ਅਧਿਗਤਸਤ੍ਥੁਗੁਣਾਨਂ ਆਰੁਪ੍ਪੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ‘‘ਇਤਿਪਿ ਸੋ ਭਗવਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਭਗવਤੋ ਯਸੋ ਪਾਕਟੋ ਹੋਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਲੋਕਤ੍ਤਯਬ੍ਯਾਪਕੋ’’ਤਿ। ਯਥਾਭੁਚ੍ਚਗੁਣਾਧਿਗਤੋਤਿ ਯਥਾਭੂਤਗੁਣੇਹਿ ਅਧਿਗਤੋ। ਅਤਿવਿਯ ਪਰਿਸੁਦ੍ਧੋਤਿ ਯਥਾਭੂਤਗੁਣਾਧਿਗਤਤ੍ਤਾ ਏવ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਪਰਿਸੁਦ੍ਧੋ। ਸਬ੍ਬਾਕਾਰਪਰਿਪੂਰਾਤਿ ਅਨવਸੇਸਲਕ੍ਖਣਾਨੁਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾਦਿਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰੇਹਿ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਾ। ਸਬ੍ਬਙ੍ਗਪਚ੍ਚਙ੍ਗਸਿਰੀਤਿ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਅਙ੍ਗਪਚ੍ਚਙ੍ਗਾਨਂ ਸੋਭਾ। ਯਂ ਯਂ ਏਤੇਨ ਇਚ੍ਛਿਤਂ ਪਤ੍ਥਿਤਨ੍ਤਿ ‘‘ਤਿਣ੍ਣੋ ਤਾਰੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਯਂ ਯਂ ਏਤੇਨ ਲੋਕਨਾਥੇਨ ਮਨੋવਚੀਪਣਿਧਾਨવਸੇਨ ਇਚ੍ਛਿਤਂ ਕਾਯਪਣਿਧਾਨવਸੇਨ ਪਤ੍ਥਿਤਂ। ਤਥੇવਾਤਿ ਪਣਿਧਾਨਾਨੁਰੂਪਮੇવ। ਸਮ੍ਮਾવਾਯਾਮਸਙ੍ਖਾਤੋ ਪਯਤ੍ਤੋਤਿ વੀਰਿਯਪਾਰਮਿਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨੋ ਚ ਸਮ੍ਮਾવਾਯਾਮਸਙ੍ਖਾਤੋ ਉਸ੍ਸਾਹੋ।
Kesañci yaso padesavutti ayathābhūtaguṇasannissayattā aparisuddho ca hoti, na evaṃ tathāgatassāti dassetuṃ ‘‘lokattayabyāpako’’ti vuttaṃ. Tattha idha adhigatasatthuguṇānaṃ āruppe uppannānaṃ ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā bhagavato yaso pākaṭo hotīti āha ‘‘lokattayabyāpako’’ti. Yathābhuccaguṇādhigatoti yathābhūtaguṇehi adhigato. Ativiya parisuddhoti yathābhūtaguṇādhigatattā eva accantaparisuddho. Sabbākāraparipūrāti anavasesalakkhaṇānubyañjanādisampattiyā sabbākārehi paripuṇṇā. Sabbaṅgapaccaṅgasirīti sabbesaṃ aṅgapaccaṅgānaṃ sobhā. Yaṃ yaṃ etena icchitaṃ patthitanti ‘‘tiṇṇo tāreyya’’ntiādinā yaṃ yaṃ etena lokanāthena manovacīpaṇidhānavasena icchitaṃ kāyapaṇidhānavasena patthitaṃ. Tathevāti paṇidhānānurūpameva. Sammāvāyāmasaṅkhāto payattoti vīriyapāramibhāvappatto ariyamaggapariyāpanno ca sammāvāyāmasaṅkhāto ussāho.
ਕੁਸਲਾਦੀਹਿ ਭੇਦੇਹੀਤਿ ਸਬ੍ਬਤ੍ਤਿਕਦੁਕਪਦਸਙ੍ਗਹਿਤੇਹਿ ਕੁਸਲਾਦਿਪ੍ਪਭੇਦੇਹਿ। ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਾਦਾਦੀਹੀਤਿ ਆਦਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਨ ਕੇવਲਂ વਿਭਙ੍ਗਪਾਲ਼ਿਯਂ ਆਗਤਾ ਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨਾਦਯੋવ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ, ਅਥ ਖੋ ਸਙ੍ਗਹਾਦਯੋ ਸਮਯવਿਮੁਤ੍ਤਾਦਯੋ ਠਪਨਾਦਯੋ ਤਿਕਪਟ੍ਠਾਨਾਦਯੋ ਚ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਪੀਲ਼ਨਸਙ੍ਖਤਸਨ੍ਤਾਪવਿਪਰਿਣਾਮਟ੍ਠੇਨ વਾ ਦੁਕ੍ਖਮਰਿਯਸਚ੍ਚਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠੋ ਤਂਸਮਙ੍ਗਿਨੋ ਸਤ੍ਤਸ੍ਸ ਹਿਂਸਨਂ ਅવਿਪ੍ਫਾਰਿਕਤਾਕਰਣਂ। ਸਙ੍ਖਤਟ੍ਠੋ ਸਮੇਚ੍ਚ ਸਙ੍ਗਮ੍ਮ ਸਮ੍ਭੂਯ ਪਚ੍ਚਯੇਹਿ ਕਤਭਾવੋ। ਸਨ੍ਤਾਪਟ੍ਠੋ ਦੁਕ੍ਖਦੁਕ੍ਖਤਾਦੀਹਿ ਸਨ੍ਤਾਪਨਂ ਪਰਿਦਹਨਂ। વਿਪਰਿਣਾਮਟ੍ਠੋ ਜਰਾਯ ਮਰਣੇਨ ਚਾਤਿ ਦ੍વਿਧਾ વਿਪਰਿਣਾਮੇਤਬ੍ਬਤਾ। ਸਮੁਦਯਸ੍ਸ ਆਯੂਹਨਟ੍ਠੋ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨવਸੇਨ ਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡਨਂ। ਨਿਦਾਨਟ੍ਠੋ ‘‘ਇਦਂ ਤਂ ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤਸ੍ਸ વਿਯ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪਨਂ। ਸਂਯੋਗਟ੍ਠੋ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖੇਨ ਸਂਯੋਜਨਂ। ਪਲਿਬੋਧਟ੍ਠੋ ਮਗ੍ਗਾਧਿਗਮਸ੍ਸ ਨਿવਾਰਣਂ। ਨਿਰੋਧਸ੍ਸ ਨਿਸ੍ਸਰਣਟ੍ਠੋ ਸਬ੍ਬੂਪਧੀਨਂ ਪਟਿਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਤਤੋ વਿਨਿਸ੍ਸਟਤਾ, ਤਂਨਿਸ੍ਸਰਣਨਿਮਿਤ੍ਤਤਾ વਾ। વਿવੇਕਟ੍ਠੋ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਾਰવਿਸਂਯੁਤ੍ਤਤਾ। ਅਸਙ੍ਖਤਟ੍ਠੋ ਕੇਨਚਿਪਿ ਪਚ੍ਚਯੇਨ ਅਨਭਿਸਙ੍ਖਤਤਾ। ਅਮਤਟ੍ਠੋ ਨਿਚ੍ਚਸਭਾવਤ੍ਤਾ ਮਰਣਾਭਾવੋ, ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਮਰਣਾਭਾવਹੇਤੁਤਾ વਾ। ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਨਿਯ੍ਯਾਨਟ੍ਠੋ વਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖਤੋ ਨਿਕ੍ਕਮਨਟ੍ਠੋ। ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੋ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਸਮ੍ਪਾਪਕਭਾવੋ। ਦਸ੍ਸਨਟ੍ਠੋ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਸੁਖੁਮਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ ਸਚ੍ਛਿਕਰਣਂ। ਆਧਿਪਤੇਯ੍ਯਟ੍ਠੋ ਚਤੁਸਚ੍ਚਦਸ੍ਸਨੇ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨਂ ਆਧਿਪਚ੍ਚਕਰਣਂ, ਆਰਮ੍ਮਣਾਧਿਪਤਿਭਾવੋ વਾ વਿਸੇਸਤੋ ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤਿવਚਨਤੋ । ਸਤਿਪਿ ਹਿ ਝਾਨਾਦੀਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਾਧਿਪਤਿਭਾવੇ ‘‘ਝਾਨਾਧਿਪਤਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਏવਮਾਦਿਂ ਅવਤ੍વਾ ‘‘ਮਗ੍ਗਾਧਿਪਤਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ’’ਇਚ੍ਚੇવ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ ‘‘ਅਤ੍ਥਿ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਾਧਿਪਤਿਭਾવੇ વਿਸੇਸੋ’’ਤਿ। ਏਤੇਯੇવ ਚ ਪੀਲ਼ਨਾਦਯੋ ਸੋਲ਼ਸਾਕਾਰਾਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ।
Kusalādīhi bhedehīti sabbattikadukapadasaṅgahitehi kusalādippabhedehi. Paṭiccasamuppādādīhīti ādi-saddena na kevalaṃ vibhaṅgapāḷiyaṃ āgatā satipaṭṭhānādayova saṅgahitā, atha kho saṅgahādayo samayavimuttādayo ṭhapanādayo tikapaṭṭhānādayo ca saṅgahitāti veditabbaṃ. Pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhena vā dukkhamariyasaccantiādīsu pīḷanaṭṭho taṃsamaṅgino sattassa hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Saṅkhataṭṭho samecca saṅgamma sambhūya paccayehi katabhāvo. Santāpaṭṭho dukkhadukkhatādīhi santāpanaṃ paridahanaṃ. Vipariṇāmaṭṭho jarāya maraṇena cāti dvidhā vipariṇāmetabbatā. Samudayassa āyūhanaṭṭho dukkhassa nibbattanavasena sampiṇḍanaṃ. Nidānaṭṭho ‘‘idaṃ taṃ dukkha’’nti nidassentassa viya samuṭṭhāpanaṃ. Saṃyogaṭṭho saṃsāradukkhena saṃyojanaṃ. Palibodhaṭṭho maggādhigamassa nivāraṇaṃ. Nirodhassa nissaraṇaṭṭho sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggasabhāvattā tato vinissaṭatā, taṃnissaraṇanimittatā vā. Vivekaṭṭho sabbasaṅkhāravisaṃyuttatā. Asaṅkhataṭṭho kenacipi paccayena anabhisaṅkhatatā. Amataṭṭho niccasabhāvattā maraṇābhāvo, sattānaṃ maraṇābhāvahetutā vā. Maggassa niyyānaṭṭho vaṭṭadukkhato nikkamanaṭṭho. Hetuattho nibbānassa sampāpakabhāvo. Dassanaṭṭho accantasukhumassa nibbānassa sacchikaraṇaṃ. Ādhipateyyaṭṭho catusaccadassane sampayuttānaṃ ādhipaccakaraṇaṃ, ārammaṇādhipatibhāvo vā visesato maggādhipativacanato . Satipi hi jhānādīnaṃ ārammaṇādhipatibhāve ‘‘jhānādhipatino dhammā’’ti evamādiṃ avatvā ‘‘maggādhipatino dhammā’’icceva vuttaṃ, tasmā viññāyati ‘‘atthi maggassa ārammaṇādhipatibhāve viseso’’ti. Eteyeva ca pīḷanādayo soḷasākārāti vuccanti.
ਦਿਬ੍ਬਬ੍ਰਹ੍ਮਅਰਿਯવਿਹਾਰੇਤਿਆਦੀਸੁ ਕਸਿਣਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਾਨਿ ਰੂਪਾવਚਰਜ੍ਝਾਨਾਨਿ ਦਿਬ੍ਬવਿਹਾਰੋ। ਮੇਤ੍ਤਾਦਿਜ੍ਝਾਨਾਨਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮવਿਹਾਰੋ। ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿ ਅਰਿਯવਿਹਾਰੋ। ਕਾਮੇਹਿ વਿવੇਕਟ੍ਠਕਾਯਤਾવਸੇਨ ਏਕੀਭਾવੋ ਕਾਯવਿવੇਕੋ। ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਾਦਿਨਾ ਨੀવਰਣਾਦੀਹਿ વਿવਿਤ੍ਤਚਿਤ੍ਤਤਾ ਚਿਤ੍ਤવਿવੇਕੋ। ਉਪਧਿવਿવੇਕੋ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ। ਉਪਧੀਤਿ ਚੇਤ੍ਥ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਉਪਧੀ ਕਾਮੁਪਧਿ ਖਨ੍ਧੁਪਧਿ ਕਿਲੇਸੁਪਧਿ ਅਭਿਸਙ੍ਖਾਰੁਪਧੀਤਿ। ਕਾਮਾਪਿ ਹਿ ‘‘ਯਂ ਪਞ੍ਚ ਕਾਮਗੁਣੇ ਪਟਿਚ੍ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਸੁਖਂ ਸੋਮਨਸ੍ਸਂ, ਅਯਂ ਕਾਮਾਨਂ ਅਸ੍ਸਾਦੋ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੬੬) ਏવਂ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸੁਖਸ੍ਸ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਭਾવਤੋ ਉਪਧੀਯਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸੁਖਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ વਚਨਤ੍ਥੇਨ ‘‘ਉਪਧੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, ਖਨ੍ਧਾਪਿ ਖਨ੍ਧਮੂਲਕਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਭਾવਤੋ, ਕਿਲੇਸਾਪਿ ਅਪਾਯਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਭਾવਤੋ, ਅਭਿਸਙ੍ਖਾਰਾਪਿ ਭવਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਭਾવਤੋ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ‘‘ਉਪਧੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਇਮੇਹਿ ਪਨ ਚਤੂਹਿ ਉਪਧੀਹਿ વਿવਿਤ੍ਤਤਾਯ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ‘‘ਉਪਧਿવਿવੇਕੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
Dibbabrahmaariyavihāretiādīsu kasiṇādiārammaṇāni rūpāvacarajjhānāni dibbavihāro. Mettādijjhānāni brahmavihāro. Phalasamāpatti ariyavihāro. Kāmehi vivekaṭṭhakāyatāvasena ekībhāvo kāyaviveko. Paṭhamajjhānādinā nīvaraṇādīhi vivittacittatā cittaviveko. Upadhiviveko nibbānaṃ. Upadhīti cettha cattāro upadhī kāmupadhi khandhupadhi kilesupadhi abhisaṅkhārupadhīti. Kāmāpi hi ‘‘yaṃ pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ kāmānaṃ assādo’’ti (ma. ni. 1.166) evaṃ vuttassa sukhassa adhiṭṭhānabhāvato upadhīyati ettha sukhanti iminā vacanatthena ‘‘upadhī’’ti vuccanti, khandhāpi khandhamūlakassa dukkhassa adhiṭṭhānabhāvato, kilesāpi apāyadukkhassa adhiṭṭhānabhāvato, abhisaṅkhārāpi bhavadukkhassa adhiṭṭhānabhāvato vuttanayena ‘‘upadhī’’ti vuccanti. Imehi pana catūhi upadhīhi vivittatāya nibbānaṃ ‘‘upadhiviveko’’ti vuccati.
ਸੁਞ੍ਞਤਾਕਾਰੇਨ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੋ ਸੁਞ੍ਞਤવਿਮੋਕ੍ਖੋ। ਸੋ ਹਿ ਸੁਞ੍ਞਤਾਯ ਧਾਤੁਯਾ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਸੁਞ੍ਞਤੋ, ਕਿਲੇਸੇਹਿ ਚ વਿਮੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ વਿਮੋਕ੍ਖੋ। ਏਤੇਨੇવ ਨਯੇਨ ਅਪ੍ਪਣਿਹਿਤਾਕਾਰੇਨ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤੋ ਅਪ੍ਪਣਿਹਿਤવਿਮੋਕ੍ਖੋ। ਅਨਿਮਿਤ੍ਤਾਕਾਰੇਨ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤੋ ਅਨਿਮਿਤ੍ਤવਿਮੋਕ੍ਖੋ। ਅਥ વਾ ਸੁਞ੍ਞਤਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਸਙ੍ਖਾਤਾਯ ਅਨਤ੍ਤਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਯ વਸੇਨ ਪਟਿਲਦ੍ਧੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੋ ਆਗਮਨવਸੇਨ ‘‘ਸੁਞ੍ਞਤવਿਮੋਕ੍ਖੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਥਾ ਅਪ੍ਪਣਿਹਿਤਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਸਙ੍ਖਾਤਾਯ ਦੁਕ੍ਖਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਯ વਸੇਨ ਪਟਿਲਦ੍ਧੋ ਅਪ੍ਪਣਿਹਿਤવਿਮੋਕ੍ਖੋ। ਅਨਿਮਿਤ੍ਤਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਸਙ੍ਖਾਤਾਯ ਅਨਿਚ੍ਚਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਯ વਸੇਨ ਪਟਿਲਦ੍ਧੋ ‘‘ਅਨਿਮਿਤ੍ਤવਿਮੋਕ੍ਖੋ’’ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –
Suññatākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto ariyamaggo suññatavimokkho. So hi suññatāya dhātuyā uppannattā suññato, kilesehi ca vimuttattā vimokkho. Eteneva nayena appaṇihitākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto appaṇihitavimokkho. Animittākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto animittavimokkho. Atha vā suññatānupassanāsaṅkhātāya anattānupassanāya vasena paṭiladdho ariyamaggo āgamanavasena ‘‘suññatavimokkho’’ti vuccati. Tathā appaṇihitānupassanāsaṅkhātāya dukkhānupassanāya vasena paṭiladdho appaṇihitavimokkho. Animittānupassanāsaṅkhātāya aniccānupassanāya vasena paṭiladdho ‘‘animittavimokkho’’ti veditabbo. Vuttañhetaṃ –
‘‘ਅਨਿਚ੍ਚਤੋ ਮਨਸਿਕਰੋਨ੍ਤੋ ਅਧਿਮੋਕ੍ਖਬਹੁਲੋ ਅਨਿਮਿਤ੍ਤવਿਮੋਕ੍ਖਂ ਪਟਿਲਭਤਿ, ਦੁਕ੍ਖਤੋ ਮਨਸਿਕਰੋਨ੍ਤੋ ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਬਹੁਲੋ ਅਪ੍ਪਣਿਹਿਤવਿਮੋਕ੍ਖਂ ਪਟਿਲਭਤਿ, ਅਨਤ੍ਤਤੋ ਮਨਸਿਕਰੋਨ੍ਤੋ વੇਦਬਹੁਲੋ ਸੁਞ੍ਞਤવਿਮੋਕ੍ਖਂ ਪਟਿਲਭਤੀ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੨੨੩)।
‘‘Aniccato manasikaronto adhimokkhabahulo animittavimokkhaṃ paṭilabhati, dukkhato manasikaronto passaddhibahulo appaṇihitavimokkhaṃ paṭilabhati, anattato manasikaronto vedabahulo suññatavimokkhaṃ paṭilabhatī’’ti (paṭi. ma. 1.223).
ਅਞ੍ਞੇਤਿ ਲੋਕਿਯਅਭਿਞ੍ਞਾਦਿਕੇ।
Aññeti lokiyaabhiññādike.
ਕਿਲੇਸਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰવਸੇਨ ਭવੇਸੁ ਪਰਿਬ੍ਭਮਨਂ, ਤਞ੍ਚ ਤਣ੍ਹਾਪਧਾਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਤਣ੍ਹਾਸਙ੍ਖਾਤਂ ਗਮਨ’’ਨ੍ਤਿ। વਨ੍ਤਨ੍ਤਿ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਮੁਖੇਨ ਉਗ੍ਗਿਰਿਤਂ ਪੁਨ ਅਪਚ੍ਚਾਗਮਨવਸੇਨ ਛਡ੍ਡਿਤਂ। ਭਗવਾਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਯਥਾ ਲੋਕੇ’’ਤਿਆਦਿ। ਯਥਾ ਲੋਕੇ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ ਏਕੇਕਪਦਤੋ ਏਕੇਕਮਕ੍ਖਰਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ‘‘ਮੇਖਲਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਏવਮਿਧਾਪੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮੇਹਨਸ੍ਸਾਤਿ ਗੁਯ੍ਹਪ੍ਪਦੇਸਸ੍ਸ। ਖਸ੍ਸਾਤਿ ਓਕਾਸਸ੍ਸ।
Kilesābhisaṅkhāravasena bhavesu paribbhamanaṃ, tañca taṇhāpadhānanti āha ‘‘taṇhāsaṅkhātaṃ gamana’’nti. Vantanti ariyamaggamukhena uggiritaṃ puna apaccāgamanavasena chaḍḍitaṃ. Bhagavāti vuccati niruttinayenāti dassento āha ‘‘yathā loke’’tiādi. Yathā loke niruttinayena ekekapadato ekekamakkharaṃ gahetvā ‘‘mekhalā’’ti vuttaṃ, evamidhāpīti attho. Mehanassāti guyhappadesassa. Khassāti okāsassa.
ਅਪਰੋ ਨਯੋ (ਇਤਿવੁ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ਨਿਦਾਨવਣ੍ਣਨਾ) – ਭਾਗવਾਤਿ ਭਗવਾ। ਭਤવਾਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੇ વਨੀਤਿ ਭਗવਾ। ਭਗੇ વਨੀਤਿ ਭਗવਾ। ਭਤ੍ਤવਾਤਿ ਭਗવਾ। ਭਗੇ વਮੀਤਿ ਭਗવਾ। ਭਾਗੇ વਮੀਤਿ ਭਗવਾ।
Aparo nayo (itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) – bhāgavāti bhagavā. Bhatavāti bhagavā. Bhāge vanīti bhagavā. Bhage vanīti bhagavā. Bhattavāti bhagavā. Bhage vamīti bhagavā. Bhāge vamīti bhagavā.
ਭਾਗવਾ ਭਤવਾ ਭਾਗੇ, ਭਗੇ ਚ વਨਿ ਭਤ੍ਤવਾ।
Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;
ਭਗੇ વਮਿ ਤਥਾ ਭਾਗੇ, વਮੀਤਿ ਭਗવਾ ਜਿਨੋ॥
Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino.
ਤਤ੍ਥ ਕਥਂ ਭਾਗવਾਤਿ ਭਗવਾ? ਯੇ ਤੇ ਸੀਲਾਦਯੋ ਧਮ੍ਮਕ੍ਖਨ੍ਧਾ ਗੁਣਕੋਟ੍ਠਾਸਾ, ਤੇ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਾ ਨਿਰਤਿਸਯਾ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਿ ਉਪਲਬ੍ਭਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਹਿਸ੍ਸ ਸੀਲਂ ਸਮਾਧਿ ਪਞ੍ਞਾ વਿਮੁਤ੍ਤਿ વਿਮੁਤ੍ਤਿਞਾਣਦਸ੍ਸਨਂ, ਹਿਰੀ ਓਤ੍ਤਪ੍ਪਂ, ਸਦ੍ਧਾ વੀਰਿਯਂ, ਸਤਿ ਸਮ੍ਪਜਞ੍ਞਂ, ਸੀਲવਿਸੁਦ੍ਧਿ ਦਿਟ੍ਠਿવਿਸੁਦ੍ਧਿ, ਸਮਥੋ વਿਪਸ੍ਸਨਾ, ਤੀਣਿ ਕੁਸਲਮੂਲਾਨਿ, ਤੀਣਿ ਸੁਚਰਿਤਾਨਿ, ਤਯੋ ਸਮ੍ਮਾવਿਤਕ੍ਕਾ, ਤਿਸ੍ਸੋ ਅਨવਜ੍ਜਸਞ੍ਞਾ, ਤਿਸ੍ਸੋ ਧਾਤੁਯੋ, ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨਾ, ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਮ੍ਮਪ੍ਪਧਾਨਾ, ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਇਦ੍ਧਿਪਾਦਾ, ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਾ, ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਰਿਯਫਲਾਨਿ, ਚਤਸ੍ਸੋ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਚਤੁਯੋਨਿਪਰਿਚ੍ਛੇਦਕਞਾਣਾਨਿ, ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਅਰਿਯવਂਸਾ, ਚਤ੍ਤਾਰਿ વੇਸਾਰਜ੍ਜਞਾਣਾਨਿ, ਪਞ੍ਚ ਪਧਾਨਿਯਙ੍ਗਾਨਿ, ਪਞ੍ਚਙ੍ਗਿਕੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮਾਧਿ, ਪਞ੍ਚਞਾਣਿਕੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮਾਧਿ, ਪਞ੍ਚਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਿ, ਪਞ੍ਚ ਬਲਾਨਿ, ਪਞ੍ਚ ਨਿਸ੍ਸਾਰਣੀਯਾ ਧਾਤੁਯੋ, ਪਞ੍ਚ વਿਮੁਤ੍ਤਾਯਤਨਞਾਣਾਨਿ, ਪਞ੍ਚ વਿਮੁਤ੍ਤਿਪਰਿਪਾਚਨੀਯਾ ਸਞ੍ਞਾ, ਛ ਅਨੁਸ੍ਸਤਿਟ੍ਠਾਨਾਨਿ, ਛ ਗਾਰવਾ, ਛ ਨਿਸ੍ਸਾਰਣੀਯਾ ਧਾਤੁਯੋ, ਛ ਸਤਤવਿਹਾਰਾ, ਛ ਅਨੁਤ੍ਤਰਿਯਾਨਿ, ਛਨਿਬ੍ਬੇਧਭਾਗਿਯਾ ਸਞ੍ਞਾ, ਛ ਅਭਿਞ੍ਞਾ, ਛ ਅਸਾਧਾਰਣਞਾਣਾਨਿ, ਸਤ੍ਤ ਅਪਰਿਹਾਨੀਯਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਸਤ੍ਤ ਅਰਿਯਧਨਾਨਿ, ਸਤ੍ਤ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਾਨਿ, ਸਤ੍ਤ ਸਪ੍ਪੁਰਿਸਧਮ੍ਮਾ, ਸਤ੍ਤ ਨਿਜ੍ਜਰવਤ੍ਥੂਨਿ, ਸਤ੍ਤ ਸਞ੍ਞਾ, ਸਤ੍ਤਦਕ੍ਖਿਣੇਯ੍ਯਪੁਗ੍ਗਲਦੇਸਨਾ, ਸਤ੍ਤਖੀਣਾਸવਬਲਦੇਸਨਾ, ਅਟ੍ਠਪਞ੍ਞਾਪਟਿਲਾਭਹੇਤੁਦੇਸਨਾ, ਅਟ੍ਠ ਸਮ੍ਮਤ੍ਤਾਨਿ, ਅਟ੍ਠਲੋਕਧਮ੍ਮਾਤਿਕ੍ਕਮੋ, ਅਟ੍ਠ ਆਰਮ੍ਭવਤ੍ਥੂਨਿ, ਅਟ੍ਠਅਕ੍ਖਣਦੇਸਨਾ, ਅਟ੍ਠ ਮਹਾਪੁਰਿਸવਿਤਕ੍ਕਾ, ਅਟ੍ਠਅਭਿਭਾਯਤਨਦੇਸਨਾ, ਅਟ੍ਠ વਿਮੋਕ੍ਖਾ, ਨવ ਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰਮੂਲਕਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਨવ ਪਾਰਿਸੁਦ੍ਧਿਪਧਾਨਿਯਙ੍ਗਾਨਿ, ਨવਸਤ੍ਤਾવਾਸਦੇਸਨਾ, ਨવ ਆਘਾਤਪ੍ਪਟਿવਿਨਯਾ, ਨવ ਸਞ੍ਞਾ, ਨવ ਨਾਨਤ੍ਤਾ, ਨવ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬવਿਹਾਰਾ, ਦਸ ਨਾਥਕਰਣਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਦਸ ਕਸਿਣਾਯਤਨਾਨਿ, ਦਸ ਕੁਸਲਕਮ੍ਮਪਥਾ, ਦਸ ਸਮ੍ਮਤ੍ਤਾਨਿ, ਦਸ ਅਰਿਯવਾਸਾ, ਦਸ ਅਸੇਕ੍ਖਧਮ੍ਮਾ, ਦਸ ਤਥਾਗਤਬਲਾਨਿ, ਏਕਾਦਸ ਮੇਤ੍ਤਾਨਿਸਂਸਾ, ਦ੍વਾਦਸ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਾਕਾਰਾ, ਤੇਰਸ ਧੁਤਗੁਣਾ, ਚੁਦ੍ਦਸ ਬੁਦ੍ਧਞਾਣਾਨਿ, ਪਞ੍ਚਦਸ વਿਮੁਤ੍ਤਿਪਰਿਪਾਚਨੀਯਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਸੋਲ਼ਸવਿਧਾ ਆਨਾਪਾਨਸ੍ਸਤਿ, ਸੋਲ਼ਸ ਅਪਰਨ੍ਤਪਨੀਯਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਅਟ੍ਠਾਰਸ ਬੁਦ੍ਧਧਮ੍ਮਾ, ਏਕੂਨવੀਸਤਿ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਞਾਣਾਨਿ, ਚਤੁਚਤ੍ਤਾਲੀਸ ਞਾਣવਤ੍ਥੂਨਿ, ਪਞ੍ਞਾਸ ਉਦਯਬ੍ਬਯਞਾਣਾਨਿ, ਪਰੋਪਣ੍ਣਾਸ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਾ, ਸਤ੍ਤਸਤ੍ਤਤਿ ਞਾਣવਤ੍ਥੂਨਿ, ਚਤੁવੀਸਤਿਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਸਮਾਪਤ੍ਤਿਸਞ੍ਚਾਰਿਮਹਾવਜਿਰਞਾਣਂ, ਅਨਨ੍ਤਨਯਸਮਨ੍ਤਪਟ੍ਠਾਨਪવਿਚਯਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਦੇਸਨਾਞਾਣਾਨਿ, ਤਥਾ ਅਨਨ੍ਤਾਸੁ ਲੋਕਧਾਤੂਸੁ ਅਨਨ੍ਤਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਆਸਯਾਦਿવਿਭਾવਨਞਾਣਾਨਿ ਚਾਤਿ ਏવਮਾਦਯੋ ਅਨਨ੍ਤਾਪਰਿਮਾਣਭੇਦਾ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਾ ਨਿਰਤਿਸਯਾ ਗੁਣਭਾਗਾ ਗੁਣਕੋਟ੍ਠਾਸਾ ਸਂવਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਉਪਲਬ੍ਭਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤવਿਭਾਗਾ ਗੁਣਭਾਗਾ ਅਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਭਾਗવਾਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇ ਆਕਾਰਸ੍ਸ ਰਸ੍ਸਤ੍ਤਂ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਭਗવਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ਏવਂ ਤਾવ ਭਾਗવਾਤਿ ਭਗવਾ।
Tattha kathaṃ bhāgavāti bhagavā? Ye te sīlādayo dhammakkhandhā guṇakoṭṭhāsā, te anaññasādhāraṇā niratisayā tathāgatassa atthi upalabbhanti. Tathā hissa sīlaṃ samādhi paññā vimutti vimuttiñāṇadassanaṃ, hirī ottappaṃ, saddhā vīriyaṃ, sati sampajaññaṃ, sīlavisuddhi diṭṭhivisuddhi, samatho vipassanā, tīṇi kusalamūlāni, tīṇi sucaritāni, tayo sammāvitakkā, tisso anavajjasaññā, tisso dhātuyo, cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri ariyaphalāni, catasso paṭisambhidā, catuyoniparicchedakañāṇāni, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, chanibbedhabhāgiyā saññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihānīyā dhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgāni, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, sattadakkhiṇeyyapuggaladesanā, sattakhīṇāsavabaladesanā, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetudesanā, aṭṭha sammattāni, aṭṭhalokadhammātikkamo, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭhaakkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭhaabhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, navasattāvāsadesanā, nava āghātappaṭivinayā, nava saññā, nava nānattā, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhadhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammacakkākārā, terasa dhutaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pañcadasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaṇṇāsa kusaladhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ, anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni, tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādayo anantāparimāṇabhedā anaññasādhāraṇā niratisayā guṇabhāgā guṇakoṭṭhāsā saṃvijjanti upalabbhanti, tasmā yathāvuttavibhāgā guṇabhāgā assa atthīti bhāgavāti vattabbe ākārassa rassattaṃ katvā ‘‘bhagavā’’ti vutto. Evaṃ tāva bhāgavāti bhagavā.
ਯਸ੍ਮਾ ਸੀਲਾਦਯੋ ਸਬ੍ਬੇ, ਗੁਣਭਾਗਾ ਅਸੇਸਤੋ।
Yasmā sīlādayo sabbe, guṇabhāgā asesato;
વਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਸੁਗਤੇ ਤਸ੍ਮਾ, ਭਗવਾਤਿ ਪવੁਚ੍ਚਤਿ॥
Vijjanti sugate tasmā, bhagavāti pavuccati.
ਕਥਂ ਭਤવਾਤਿ ਭਗવਾ? ਯੇ ਤੇ ਸਬ੍ਬਲੋਕਹਿਤਾਯ ਉਸ੍ਸੁਕ੍ਕਮਾਪਨ੍ਨੇਹਿ ਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤਾਦਿਕੇ ਅਟ੍ਠ ਧਮ੍ਮੇ ਸਮੋਧਾਨੇਤ੍વਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਯਾ ਕਤਮਹਾਭਿਨੀਹਾਰੇਹਿ ਮਹਾਬੋਧਿਸਤ੍ਤੇਹਿ ਪਰਿਪੂਰੇਤਬ੍ਬਾ ਦਾਨਪਾਰਮੀ ਸੀਲਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਪਞ੍ਞਾવੀਰਿਯਖਨ੍ਤਿਸਚ੍ਚਅਧਿਟ੍ਠਾਨਮੇਤ੍ਤਾਉਪੇਕ੍ਖਾਪਾਰਮੀਤਿ ਦਸ ਪਾਰਮਿਯੋ ਦਸ ਉਪਪਾਰਮਿਯੋ ਦਸ ਪਰਮਤ੍ਥਪਾਰਮਿਯੋਤਿ ਸਮਤਿਂਸ ਪਾਰਮਿਯੋ, ਦਾਨਾਦੀਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਸਙ੍ਗਹવਤ੍ਥੂਨਿ, ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਾਨਿ, ਅਤ੍ਤਪਰਿਚ੍ਚਾਗੋ ਨਯਨਧਨਰਜ੍ਜਪੁਤ੍ਤਦਾਰਪਰਿਚ੍ਚਾਗੋਤਿ ਪਞ੍ਚ ਮਹਾਪਰਿਚ੍ਚਾਗਾ, ਪੁਬ੍ਬਯੋਗੋ, ਪੁਬ੍ਬਚਰਿਯਾ, ਧਮ੍ਮਕ੍ਖਾਨਂ, ਞਾਤਤ੍ਥਚਰਿਯਾ, ਲੋਕਤ੍ਥਚਰਿਯਾ, ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਥਚਰਿਯਾਤਿ ਏવਮਾਦਯੋ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ વਾ ਪੁਞ੍ਞਸਮ੍ਭਾਰਞਾਣਸਮ੍ਭਾਰਾ ਬੁਦ੍ਧਕਰਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਤੇ ਮਹਾਭਿਨੀਹਾਰਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਕਪ੍ਪਾਨਂ ਸਤਸਹਸ੍ਸਾਧਿਕਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਸਙ੍ਖ੍ਯੇਯ੍ਯਾਨਿ ਯਥਾ ਹਾਨਭਾਗਿਯਾ ਸਂਕਿਲੇਸਭਾਗਿਯਾ ਠਿਤਿਭਾਗਿਯਾ વਾ ਨ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਅਥ ਖੋ ਉਤ੍ਤਰੁਤ੍ਤਰਿ વਿਸੇਸਭਾਗਿਯਾવ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਏવਂ ਸਕ੍ਕਚ੍ਚਂ ਨਿਰਨ੍ਤਰਂ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਭਤਾ ਸਮ੍ਭਤਾ ਅਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਭਤવਾਤਿ ਭਗવਾ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ ਤ-ਕਾਰਸ੍ਸ ਗ-ਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾ। ਅਥ વਾ ਭਤવਾਤਿ ਤੇਯੇવ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇ ਬੁਦ੍ਧਕਰੇ ਧਮ੍ਮੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਭਰਿ ਸਮ੍ਭਰਿ, ਪਰਿਪੂਰੇਸੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਤવਾਤਿ ਭਗવਾ।
Kathaṃ bhatavāti bhagavā? Ye te sabbalokahitāya ussukkamāpannehi manussattādike aṭṭha dhamme samodhānetvā sammāsambodhiyā katamahābhinīhārehi mahābodhisattehi paripūretabbā dānapāramī sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramīti dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo, dānādīni cattāri saṅgahavatthūni, cattāri adhiṭṭhānāni, attapariccāgo nayanadhanarajjaputtadārapariccāgoti pañca mahāpariccāgā, pubbayogo, pubbacariyā, dhammakkhānaṃ, ñātatthacariyā, lokatthacariyā, buddhatthacariyāti evamādayo saṅkhepato vā puññasambhārañāṇasambhārā buddhakarā dhammā, te mahābhinīhārato paṭṭhāya kappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni yathā hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na honti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva honti, evaṃ sakkaccaṃ nirantaraṃ anavasesato bhatā sambhatā assa atthīti bhatavāti bhagavā niruttinayena ta-kārassa ga-kāraṃ katvā. Atha vā bhatavāti teyeva yathāvutte buddhakare dhamme vuttanayena bhari sambhari, paripūresīti attho. Evampi bhatavāti bhagavā.
ਯਸ੍ਮਾ ਸਮ੍ਬੋਧਿਯਾ ਸਬ੍ਬੇ, ਦਾਨਪਾਰਮਿਆਦਿਕੇ।
Yasmā sambodhiyā sabbe, dānapāramiādike;
ਸਮ੍ਭਾਰੇ ਭਤવਾ ਨਾਥੋ, ਤਸ੍ਮਾਪਿ ਭਗવਾ ਮਤੋ॥
Sambhāre bhatavā nātho, tasmāpi bhagavā mato.
ਕਥਂ ਭਾਗੇ વਨੀਤਿ ਭਗવਾ? ਯੇ ਤੇ ਚਤੁવੀਸਤਿਕੋਟਿਸਤਸਹਸ੍ਸਸਙ੍ਖਾ ਦੇવਸਿਕਂ વਲ਼ਞ੍ਜਨਕਸਮਾਪਤ੍ਤਿਭਾਗਾ, ਤੇ ਅਨવਸੇਸਤੋ ਲੋਕਹਿਤਤ੍ਥਂ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਸੁਖવਿਹਾਰਤ੍ਥਂ ਨਿਚ੍ਚਕਪ੍ਪਂ વਨਿ ਭਜਿ ਸੇવਿ ਬਹੁਲਮਕਾਸੀਤਿ ਭਾਗੇ વਨੀਤਿ ਭਗવਾ। ਅਥ વਾ ਅਭਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮੇਸੁ ਕੁਸਲਾਦੀਸੁ ਖਨ੍ਧਾਦੀਸੁ ਚ ਯੇ ਤੇ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਾਦਿવਸੇਨ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ વਾ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਾ ਅਭਿਸਮਯਭਾਗਾ, વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਪਨ ‘‘ਚਕ੍ਖੁ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਂ, ਸੋਤਂ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਂ…ਪੇ॰… ਜਰਾਮਰਣਂ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੨੧) ਅਨੇਕੇ ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਭਾਗਾ, ‘‘ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਸਮੁਦਯੋ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ…ਪੇ॰… ਜਰਾਮਰਣਸ੍ਸ ਸਮੁਦਯੋ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਭਾਗਾ, ‘‘ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਨਿਰੋਧੋ…ਪੇ॰… ਜਰਾਮਰਣਸ੍ਸ ਨਿਰੋਧੋ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬਭਾਗਾ, ‘‘ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨੀ ਪਟਿਪਦਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਚ ਅਨੇਕਭੇਦਾ ਭਾવੇਤਬ੍ਬਭਾਗਾ ਚ ਧਮ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਤੇ ਸਬ੍ਬੇ વਨਿ ਭਜਿ ਯਥਾਰਹਂ ਗੋਚਰਭਾવਨਾਸੇવਨਾਨਂ વਸੇਨ ਸੇવਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਾਗੇ વਨੀਤਿ ਭਗવਾ। ਅਥ વਾ ਯੇ ਇਮੇ ਸੀਲਾਦਯੋ ਧਮ੍ਮਕ੍ਖਨ੍ਧਾ ਸਾવਕੇਹਿ ਸਾਧਾਰਣਾ ਗੁਣਕੋਟ੍ਠਾਸਾ ਗੁਣਭਾਗਾ, ਕਿਨ੍ਤਿ ਨੁ ਖੋ ਤੇ વਿਨੇਯ੍ਯਸਨ੍ਤਾਨੇਸੁ ਪਤਿਟ੍ਠਪੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਮਹਾਕਰੁਣਾਯ વਨਿ ਅਭਿਪਤ੍ਥਯਿ, ਸਾ ਚਸ੍ਸ ਅਭਿਪਤ੍ਥਨਾ ਯਥਾਧਿਪ੍ਪੇਤਫਲਾવਹਾ ਅਹੋਸਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਾਗੇ વਨੀਤਿ ਭਗવਾ।
Kathaṃ bhāge vanīti bhagavā? Ye te catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā devasikaṃ vaḷañjanakasamāpattibhāgā, te anavasesato lokahitatthaṃ attano ca diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ niccakappaṃ vani bhaji sevi bahulamakāsīti bhāge vanīti bhagavā. Atha vā abhiññeyyadhammesu kusalādīsu khandhādīsu ca ye te pariññeyyādivasena saṅkhepato vā catubbidhā abhisamayabhāgā, vitthārato pana ‘‘cakkhu pariññeyyaṃ, sotaṃ pariññeyyaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyya’’ntiādinā (paṭi. ma. 1.21) aneke pariññeyyabhāgā, ‘‘cakkhussa samudayo pahātabbo…pe… jarāmaraṇassa samudayo pahātabbo’’tiādinā nayena pahātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodho…pe… jarāmaraṇassa nirodho sacchikātabbo’’tiādinā sacchikātabbabhāgā, ‘‘cakkhussa nirodhagāminī paṭipadā’’tiādinā ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā ca anekabhedā bhāvetabbabhāgā ca dhammā vuttā, te sabbe vani bhaji yathārahaṃ gocarabhāvanāsevanānaṃ vasena sevi. Evampi bhāge vanīti bhagavā. Atha vā ye ime sīlādayo dhammakkhandhā sāvakehi sādhāraṇā guṇakoṭṭhāsā guṇabhāgā, kinti nu kho te vineyyasantānesu patiṭṭhapeyyanti mahākaruṇāya vani abhipatthayi, sā cassa abhipatthanā yathādhippetaphalāvahā ahosi. Evampi bhāge vanīti bhagavā.
ਯਸ੍ਮਾ ਞੇਯ੍ਯਸਮਾਪਤ੍ਤਿ-ਗੁਣਭਾਗੇ ਤਥਾਗਤੋ।
Yasmā ñeyyasamāpatti-guṇabhāge tathāgato;
ਭਜਿ ਪਤ੍ਥਯਿ ਸਤ੍ਤਾਨਂ, ਹਿਤਾਯ ਭਗવਾ ਤਤੋ॥
Bhaji patthayi sattānaṃ, hitāya bhagavā tato.
ਕਥਂ ਭਗੇ વਨੀਤਿ ਭਗવਾ? ਸਮਾਸਤੋ ਤਾવ ਕਤਪੁਞ੍ਞੇਹਿ ਪਯੋਗਸਮ੍ਪਨ੍ਨੇਹਿ ਯਥਾવਿਭવਂ ਭਜੀਯਨ੍ਤੀਤਿ ਭਗਾ, ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯੋ। ਤਤ੍ਥ ਲੋਕਿਯੇ ਤਾવ ਤਥਾਗਤੋ ਸਮ੍ਬੋਧਿਤੋ ਪੁਬ੍ਬੇ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤਭੂਤੋ ਪਰਮੁਕ੍ਕਂਸਗਤੇ વਨਿ ਭਜਿ ਸੇવਿ, ਯਤ੍ਥ ਪਤਿਟ੍ਠਾਯ ਨਿਰવਸੇਸਤੋ ਬੁਦ੍ਧਕਰਧਮ੍ਮੇ ਸਮਨ੍ਨਾਨੇਨ੍ਤੋ ਬੁਦ੍ਧਧਮ੍ਮੇ ਪਰਿਪਾਚੇਸਿ। ਬੁਦ੍ਧਭੂਤੋ ਪਨ ਤੇ ਨਿਰવਜ੍ਜਸੁਖੂਪਸਂਹਿਤੇ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣੇ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰੇਪਿ વਨਿ ਭਜਿ ਸੇવਿ। વਿਤ੍ਤਾਰਤੋ ਪਨ ਪਦੇਸਰਜ੍ਜਇਸ੍ਸਰਿਯਚਕ੍ਕવਤ੍ਤਿਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਦੇવਰਜ੍ਜਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਆਦਿવਸੇਨ ਝਾਨવਿਮੋਕ੍ਖਸਮਾਧਿਸਮਾਪਤ੍ਤਿਞਾਣਦਸ੍ਸਨਮਗ੍ਗਭਾવਨਾਫਲਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਦਿਉਤ੍ਤਰਿਮਨੁਸ੍ਸਧਮ੍ਮવਸੇਨ ਚ ਅਨੇਕવਿਹਿਤੇ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣੇ ਭਗੇ વਨਿ ਭਜਿ ਸੇવਿ। ਏવਂ ਭਗੇ વਨੀਤਿ ਭਗવਾ।
Kathaṃ bhage vanīti bhagavā? Samāsato tāva katapuññehi payogasampannehi yathāvibhavaṃ bhajīyantīti bhagā, lokiyalokuttarasampattiyo. Tattha lokiye tāva tathāgato sambodhito pubbe bodhisattabhūto paramukkaṃsagate vani bhaji sevi, yattha patiṭṭhāya niravasesato buddhakaradhamme samannānento buddhadhamme paripācesi. Buddhabhūto pana te niravajjasukhūpasaṃhite anaññasādhāraṇe lokuttarepi vani bhaji sevi. Vittārato pana padesarajjaissariyacakkavattisampattidevarajjasampattiādivasena jhānavimokkhasamādhisamāpattiñāṇadassanamaggabhāvanāphalasacchikiriyādiuttarimanussadhammavasena ca anekavihite anaññasādhāraṇe bhage vani bhaji sevi. Evaṃ bhage vanīti bhagavā.
ਯਾ ਤਾ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯੋ ਲੋਕੇ, ਯਾ ਚ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਾ ਪੁਥੁ।
Yā tā sampattiyo loke, yā ca lokuttarā puthu;
ਸਬ੍ਬਾ ਤਾ ਭਜਿ ਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਤਸ੍ਮਾਪਿ ਭਗવਾ ਮਤੋ॥
Sabbā tā bhaji sambuddho, tasmāpi bhagavā mato.
ਕਥਂ ਭਤ੍ਤવਾਤਿ ਭਗવਾ? ਭਤ੍ਤਾ ਦਲ਼੍ਹਭਤ੍ਤਿਕਾ ਅਸ੍ਸ ਬਹੂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਭਤ੍ਤવਾ। ਤਥਾਗਤੋ ਹਿ ਮਹਾਕਰੁਣਾਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਾਦਿਅਪਰਿਮਿਤਨਿਰੁਪਮਪ੍ਪਭਾવਗੁਣવਿਸੇਸਸਮਙ੍ਗੀਭਾવਤੋ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਾਉਤ੍ਤਮੋ, ਸਬ੍ਬਾਨਤ੍ਥਪਰਿਹਾਰਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਾਯ ਨਿਰવਸੇਸਹਿਤਸੁਖવਿਧਾਨਤਪ੍ਪਰਾਯ ਨਿਰਤਿਸਯਾਯ ਪਯੋਗਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਯ ਪਜਾਯ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤੁਪਕਾਰਿਤਾਯ ਦ੍વਤ੍ਤਿਂਸ ਮਹਾਪੁਰਿਸਲਕ੍ਖਣਾਸੀਤਿ ਅਨੁਬ੍ਯਞ੍ਜਨ ਬ੍ਯਾਮਪ੍ਪਭਾਦਿ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣવਿਸੇਸਪਟਿਮਣ੍ਡਿਤਰੂਪਕਾਯਤਾਯ ਯਥਾਭੁਚ੍ਚਗੁਣਾਧਿਗਤੇਨ ‘‘ਇਤਿਪਿ ਸੋ ਭਗવਾ’’ਤਿਆਦਿਨਯਪ੍ਪવਤ੍ਤੇਨ ਲੋਕਤ੍ਤਯਬ੍ਯਾਪਿਨਾ ਸੁવਿਪੁਲੇਨ ਸੁવਿਸੁਦ੍ਧੇਨ ਚ ਥੁਤਿਘੋਸੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਤ੍ਤਾ ਉਕ੍ਕਂਸਪਾਰਮਿਪ੍ਪਤ੍ਤਾਸੁ ਅਪ੍ਪਿਚ੍ਛਤਾਸਨ੍ਤੁਟ੍ਠਿਤਾਆਦੀਸੁ ਸੁਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਭਾવਤੋ ਦਸਬਲਚਤੁવੇਸਾਰਜ੍ਜਾਦਿਨਿਰਤਿਸਯਗੁਣવਿਸੇਸਸਮਙ੍ਗੀਭਾવਤੋ ਚ ਰੂਪਪ੍ਪਮਾਣੋ ਰੂਪਪ੍ਪਸਨ੍ਨੋ, ਘੋਸਪ੍ਪਮਾਣੋ ਘੋਸਪ੍ਪਸਨ੍ਨੋ, ਲੂਖਪ੍ਪਮਾਣੋ ਲੂਖਪ੍ਪਸਨ੍ਨੋ, ਧਮ੍ਮਪ੍ਪਮਾਣੋ ਧਮ੍ਮਪ੍ਪਸਨ੍ਨੋਤਿ ਏવਂ ਚਤੁਪ੍ਪਮਾਣਿਕੇ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੇ ਸਬ੍ਬਥਾਪਿ ਪਸਾਦਾવਹਭਾવੇਨ ਸਮਨ੍ਤਪਾਸਾਦਿਕਤ੍ਤਾ ਅਪਰਿਮਾਣਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ ਆਦਰਬਹੁਮਾਨਗਾਰવਾਯਤਨਤਾਯ ਪਰਮਪੇਮਸਮ੍ਭਤ੍ਤਿਟ੍ਠਾਨਂ। ਯੇ ਚਸ੍ਸ ਓવਾਦੇ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਾ ਅવੇਚ੍ਚਪ੍ਪਸਾਦੇਨ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਕੇਨਚਿ ਅਸਂਹਾਰਿਯਾ ਤੇਸਂ ਸਮ੍ਭਤ੍ਤਿ ਸਮਣੇਨ વਾ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੇਨ વਾ ਦੇવੇਨ વਾ ਮਾਰੇਨ વਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮੁਨਾ વਾਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਤੇ ਅਤ੍ਤਨੋ ਜੀવਿਤਪਅਚ੍ਚਾਗੇਪਿ ਤਤ੍ਥ ਪਸਾਦਂ ਨ ਪਰਿਚ੍ਚਜਨ੍ਤਿ ਤਸ੍ਸ વਾ ਆਣਂ ਦਲ਼੍ਹਭਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ। ਤੇਨੇવਾਹ –
Kathaṃ bhattavāti bhagavā? Bhattā daḷhabhattikā assa bahū atthīti bhattavā. Tathāgato hi mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādiaparimitanirupamappabhāvaguṇavisesasamaṅgībhāvato sabbasattāuttamo, sabbānatthaparihārapubbaṅgamāya niravasesahitasukhavidhānatapparāya niratisayāya payogasampattiyā sadevamanussāya pajāya accantupakāritāya dvattiṃsa mahāpurisalakkhaṇāsīti anubyañjana byāmappabhādi anaññasādhāraṇavisesapaṭimaṇḍitarūpakāyatāya yathābhuccaguṇādhigatena ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinayappavattena lokattayabyāpinā suvipulena suvisuddhena ca thutighosena samannāgatattā ukkaṃsapāramippattāsu appicchatāsantuṭṭhitāādīsu suppatiṭṭhitabhāvato dasabalacatuvesārajjādiniratisayaguṇavisesasamaṅgībhāvato ca rūpappamāṇo rūpappasanno, ghosappamāṇo ghosappasanno, lūkhappamāṇo lūkhappasanno, dhammappamāṇo dhammappasannoti evaṃ catuppamāṇike lokasannivāse sabbathāpi pasādāvahabhāvena samantapāsādikattā aparimāṇānaṃ sattānaṃ sadevamanussānaṃ ādarabahumānagāravāyatanatāya paramapemasambhattiṭṭhānaṃ. Ye cassa ovāde patiṭṭhitā aveccappasādena samannāgatā honti, kenaci asaṃhāriyā tesaṃ sambhatti samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vāti. Tathā hi te attano jīvitapaaccāgepi tattha pasādaṃ na pariccajanti tassa vā āṇaṃ daḷhabhattibhāvato. Tenevāha –
‘‘ਯੋ વੇ ਕਤਞ੍ਞੂ ਕਤવੇਦਿ ਧੀਰੋ,
‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro,
ਕਲ੍ਯਾਣਮਿਤ੍ਤੋ ਦਲ਼੍ਹਭਤ੍ਤਿ ਚ ਹੋਤੀ’’ਤਿ॥ (ਜਾ॰ ੨.੧੭.੭੮)।
Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti. (jā. 2.17.78);
‘‘ਸੇਯ੍ਯਥਾਪਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ ਠਿਤਧਮ੍ਮੋ વੇਲਂ ਨਾਤਿવਤ੍ਤਤਿ, ਏવਮੇવ ਖੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਯਂ ਮਯਾ ਸਾવਕਾਨਂ ਸਿਕ੍ਖਾਪਦਂ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਂ, ਤਂ ਮਮ ਸਾવਕਾ ਜੀવਿਤਹੇਤੁਪਿ ਨਾਤਿਕ੍ਕਮਨ੍ਤੀ’’ਤਿ (ਉਦਾ॰ ੪੫; ਚੂਲ਼વ॰ ੩੮੫) ਚ।
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, mahāsamuddo ṭhitadhammo velaṃ nātivattati, evameva kho, bhikkhave, yaṃ mayā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mama sāvakā jīvitahetupi nātikkamantī’’ti (udā. 45; cūḷava. 385) ca.
ਏવਂ ਭਤ੍ਤવਾਤਿ ਭਗવਾ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ ਏਕਸ੍ਸ ਤ-ਕਾਰਸ੍ਸ ਲੋਪਂ ਕਤ੍વਾ ਇਤਰਸ੍ਸ ਤ-ਕਾਰਸ੍ਸ ਗ-ਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾ।
Evaṃ bhattavāti bhagavā niruttinayena ekassa ta-kārassa lopaṃ katvā itarassa ta-kārassa ga-kāraṃ katvā.
ਗੁਣਾਤਿਸਯਯੁਤ੍ਤਸ੍ਸ, ਯਸ੍ਮਾ ਲੋਕਹਿਤੇਸਿਨੋ।
Guṇātisayayuttassa, yasmā lokahitesino;
ਸਮ੍ਭਤ੍ਤਾ ਬਹવੋ ਸਤ੍ਥੁ, ਭਗવਾ ਤੇਨ વੁਚ੍ਚਤਿ॥
Sambhattā bahavo satthu, bhagavā tena vuccati.
ਕਥਂ ਭਗੇ વਮੀਤਿ ਭਗવਾ? ਯਸ੍ਮਾ ਤਥਾਗਤੋ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤਭੂਤੋਪਿ ਪੁਰਿਮਾਸੁ ਜਾਤੀਸੁ ਪਾਰਮਿਯੋ ਪੂਰੇਨ੍ਤੋ ਭਗਸਙ੍ਖਾਤਂ ਸਿਰਿਂ ਇਸ੍ਸਰਿਯਂ ਯਸਞ੍ਚ વਮਿ ਉਗ੍ਗਿਰਿ, ਖੇਲ਼ਪਿਣ੍ਡਂ વਿਯ ਅਨਪੇਕ੍ਖੋ ਛਡ੍ਡਯਿ। ਤਥਾ ਹਿਸ੍ਸ ਸੋਮਨਸ੍ਸਕੁਮਾਰਕਾਲੇ(ਜਾ॰ ੧.੧੫.੨੧੧ ਆਦਯੋ) ਹਤ੍ਥਿਪਾਲਕੁਮਾਰਕਾਲੇ (ਜਾ॰ ੧.੧੫.੩੩੭ ਆਦਯੋ) ਅਯੋਘਰਪਣ੍ਡਿਤਕਾਲੇ(ਜਾ॰ ੧.੧੫.੩੬੩ ਆਦਯੋ) ਮੂਗਪਕ੍ਖਪਣ੍ਡਿਤਕਾਲੇ (ਜਾ॰ ੨.੨੨.੧ ਆਦਯੋ) ਚੂਲ਼ਸੁਤਸੋਮਕਾਲੇਤਿ (ਜਾ॰ ੨.੧੭.੧੯੫ ਆਦਯੋ) ਏવਮਾਦੀਸੁ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਪਾਰਮੀਪੂਰਣવਸੇਨ ਦੇવਰਜ੍ਜਸਦਿਸਾਯ ਰਜ੍ਜਸਿਰਿਯਾ ਪਰਿਚ੍ਚਤ੍ਤਤ੍ਤਭਾવਾਨਂ ਪਮਾਣਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਚਰਿਮਤ੍ਤਭਾવੇਪਿ ਹਤ੍ਥਗਤਂ ਚਕ੍ਕવਤ੍ਤਿਸਿਰਿਂ ਦੇવਲੋਕਾਧਿਪਚ੍ਚਸਅਸਂ ਚਤੁਦੀਪਿਸ੍ਸਰਿਯਂ ਚਕ੍ਕવਤ੍ਤਿਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਂ ਸਤ੍ਤਰਤਨਸਮੁਜ੍ਜਲਂ ਯਸਞ੍ਚ ਤਿਣਾਯਪਿ ਅਮਞ੍ਞਮਾਨੋ ਨਿਰਪੇਕ੍ਖੋ ਪਹਾਯ ਅਭਿਨਿਕ੍ਖਮਿਤ੍વਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਂ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਇਮੇ ਸਿਰਿਆਦਿਕੇ ਭਗੇ વਮੀਤਿ ਭਗવਾ। ਅਥ વਾ ਭਾਨਿ ਨਾਮ ਨਕ੍ਖਤ੍ਤਾਨਿ, ਤੇਹਿ ਸਮਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤੀਤਿ ਭਗਾ, ਸਿਨੇਰੁਯੁਗਨ੍ਧਰਉਤ੍ਤਰਕੁਰੁਹਿਮવਨ੍ਤਾਦਿਭਾਜਨਲੋਕવਿਸੇਸਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਾ ਸੋਭਾ ਕਪ੍ਪਟ੍ਠਾਯਿਭਾવਤੋ, ਤੇਪਿ ਭਗવਾ વਮਿ ਤਂਨਿવਾਸਿਸਤ੍ਤਾવਾਸਸਮਤਿਕ੍ਕਮਨਤੋ ਤਪ੍ਪਟਿਬਦ੍ਧਛਨ੍ਦਰਾਗਪ੍ਪਹਾਨੇਨ ਪਜਹੀਤਿ। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਗੇ વਮੀਤਿ ਭਗવਾ।
Kathaṃ bhage vamīti bhagavā? Yasmā tathāgato bodhisattabhūtopi purimāsu jātīsu pāramiyo pūrento bhagasaṅkhātaṃ siriṃ issariyaṃ yasañca vami uggiri, kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayi. Tathā hissa somanassakumārakāle(jā. 1.15.211 ādayo) hatthipālakumārakāle (jā. 1.15.337 ādayo) ayogharapaṇḍitakāle(jā. 1.15.363 ādayo) mūgapakkhapaṇḍitakāle (jā. 2.22.1 ādayo) cūḷasutasomakāleti (jā. 2.17.195 ādayo) evamādīsu nekkhammapāramīpūraṇavasena devarajjasadisāya rajjasiriyā pariccattattabhāvānaṃ pamāṇaṃ natthi, carimattabhāvepi hatthagataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasaasaṃ catudīpissariyaṃ cakkavattisampattisannissayaṃ sattaratanasamujjalaṃ yasañca tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime siriādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā, sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayā sobhā kappaṭṭhāyibhāvato, tepi bhagavā vami taṃnivāsisattāvāsasamatikkamanato tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavā.
ਚਕ੍ਕવਤ੍ਤਿਸਿਰਿਂ ਯਸ੍ਮਾ, ਯਸਂ ਇਸ੍ਸਰਿਯਂ ਸੁਖਂ।
Cakkavattisiriṃ yasmā, yasaṃ issariyaṃ sukhaṃ;
ਪਹਾਸਿ ਲੋਕਚਿਤ੍ਤਞ੍ਚ, ਸੁਗਤੋ ਭਗવਾ ਤਤੋ॥
Pahāsi lokacittañca, sugato bhagavā tato.
ਕਥਂ ਭਾਗੇ વਮੀਤਿ ਭਗવਾ? ਭਾਗਾ ਨਾਮ ਸਭਾਗਧਮ੍ਮਕੋਟ੍ਠਾਸਾ, ਤੇ ਖਨ੍ਧਾਯਤਨਧਾਤਾਦਿવਸੇਨ, ਤਤ੍ਥਾਪਿ ਰੂਪવੇਦਨਾਦਿવਸੇਨ ਅਤੀਤਾਦਿવਸੇਨ ਚ ਅਨੇਕવਿਧਾ, ਤੇ ਚ ਭਗવਾ ਸਬ੍ਬਂ ਪਪਞ੍ਚਂ ਸਬ੍ਬਂ ਯੋਗਂ ਸਬ੍ਬਂ ਗਨ੍ਥਂ ਸਬ੍ਬਂ ਸਂਯੋਜਨਂ ਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਅਮਤਧਾਤੁਂ ਸਮਧਿਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ વਮਿ ਉਗ੍ਗਿਰਿ, ਅਨਪੇਕ੍ਖੋ ਛਡ੍ਡਯਿ ਨ ਪਚ੍ਚਾਗਮਿ। ਤਥਾ ਹੇਸ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥਕਮੇવ ਪਥવਿਂ ਆਪਂ ਤੇਜਂ વਾਯਂ, ਚਕ੍ਖੁਂ ਸੋਤਂ ਘਾਨਂ ਜਿવ੍ਹਂ ਕਾਯਂ ਮਨਂ, ਰੂਪੇ ਸਦ੍ਦੇ ਗਨ੍ਧੇ ਰਸੇ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬੇ ਧਮ੍ਮੇ, ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ…ਪੇ॰… ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਂ, ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਂ…ਪੇ॰… ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਂ, ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਂ વੇਦਨਂ…ਪੇ॰… ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਂ વੇਦਨਂ, ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਂ ਸਞ੍ਞਂ…ਪੇ॰… ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਂ ਸਞ੍ਞਂ, ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਂ ਚੇਤਨਂ…ਪੇ॰… ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਂ ਚੇਤਨਂ, ਰੂਪਤਣ੍ਹਂ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮਤਣ੍ਹਂ, ਰੂਪવਿਤਕ੍ਕਂ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮવਿਤਕ੍ਕਂ, ਰੂਪવਿਚਾਰਂ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮવਿਚਾਰਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਨੁਪਦਧਮ੍ਮવਿਭਾਗવਸੇਨਪਿ ਸਬ੍ਬੇવ ਧਮ੍ਮਕੋਟ੍ਠਾਸੇ ਅਨવਸੇਸਤੋ વਮਿ ਉਗ੍ਗਿਰਿ, ਅਨਪੇਕ੍ਖਪਰਿਚ੍ਚਾਗੇਨ ਛਡ੍ਡਯਿ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ‘‘ਯਂ ਤਂ, ਆਨਨ੍ਦ, ਚਤ੍ਤਂ વਨ੍ਤਂ ਮੁਤ੍ਤਂ ਪਹੀਨਂ ਪਟਿਨਿਸ੍ਸਟ੍ਠਂ, ਤਂ ਤਥਾਗਤੋ ਪੁਨ ਪਚ੍ਚਾਗਮਿਸ੍ਸਤੀਤਿ ਨੇਤਂ ਠਾਨਂ વਿਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੮੩)। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਾਗੇ વਮੀਤਿ ਭਗવਾ। ਅਥ વਾ ਭਾਗੇ વਮੀਤਿ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲੇ ਸਾવਜ੍ਜਾਨવਜ੍ਜੇ ਹੀਨਪਣੀਤੇ ਕਣ੍ਹਸੁਕ੍ਕਸਪ੍ਪਟਿਭਾਗੇ ਧਮ੍ਮੇ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਞਾਣਮੁਖੇਨ વਮਿ ਉਗ੍ਗਿਰਿ, ਅਨਪੇਕ੍ਖੋ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿ ਪਜਹਿ, ਪਰੇਸਞ੍ਚ ਤਥਤ੍ਤਾਯ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਸਿ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ‘‘ਧਮ੍ਮਾਪਿ વੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ , ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ ਪਗੇવ ਅਧਮ੍ਮਾ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨੪੦)। ਕੁਲ੍ਲੂਪਮਂ વੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਸ੍ਸਾਮਿ ਨਿਤ੍ਥਰਣਤ੍ਥਾਯ, ਨੋ ਗਹਣਤ੍ਥਾਯਾ’’ਤਿਆਦਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੪੦)। ਏવਮ੍ਪਿ ਭਾਗੇ વਮੀਤਿ ਭਗવਾ।
Kathaṃ bhāge vamīti bhagavā? Bhāgā nāma sabhāgadhammakoṭṭhāsā, te khandhāyatanadhātādivasena, tatthāpi rūpavedanādivasena atītādivasena ca anekavidhā, te ca bhagavā sabbaṃ papañcaṃ sabbaṃ yogaṃ sabbaṃ ganthaṃ sabbaṃ saṃyojanaṃ samucchinditvā amatadhātuṃ samadhigacchanto vami uggiri, anapekkho chaḍḍayi na paccāgami. Tathā hesa sabbatthakameva pathaviṃ āpaṃ tejaṃ vāyaṃ, cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhaṃ kāyaṃ manaṃ, rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, cakkhusamphassajaṃ saññaṃ…pe… manosamphassajaṃ saññaṃ, cakkhusamphassajaṃ cetanaṃ…pe… manosamphassajaṃ cetanaṃ, rūpataṇhaṃ…pe… dhammataṇhaṃ, rūpavitakkaṃ…pe… dhammavitakkaṃ, rūpavicāraṃ…pe… dhammavicārantiādinā anupadadhammavibhāgavasenapi sabbeva dhammakoṭṭhāse anavasesato vami uggiri, anapekkhapariccāgena chaḍḍayi. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ taṃ, ānanda, cattaṃ vantaṃ muttaṃ pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ, taṃ tathāgato puna paccāgamissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (dī. ni. 2.183). Evampi bhāge vamīti bhagavā. Atha vā bhāge vamīti sabbepi kusalākusale sāvajjānavajje hīnapaṇīte kaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme ariyamaggañāṇamukhena vami uggiri, anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathattāya dhammaṃ desesi. Vuttampi cetaṃ ‘‘dhammāpi vo, bhikkhave , pahātabbā pageva adhammā (ma. ni. 240). Kullūpamaṃ vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi nittharaṇatthāya, no gahaṇatthāyā’’tiādi (ma. ni. 1.240). Evampi bhāge vamīti bhagavā.
ਖਨ੍ਧਾਯਤਨਧਾਤਾਦਿ ਧਮ੍ਮਭੇਦਾ ਮਹੇਸਿਨਾ।
Khandhāyatanadhātādi dhammabhedā mahesinā;
ਕਣ੍ਹਾ ਸੁਕ੍ਕਾ ਯਤੋ વਨ੍ਤਾ, ਤਤੋਪਿ ਭਗવਾ ਮਤੋ॥
Kaṇhā sukkā yato vantā, tatopi bhagavā mato.
ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ –
Tena vuttaṃ –
‘‘ਭਾਗવਾ ਭਤવਾ ਭਾਗੇ, ਭਗੇ ਚ વਨਿ ਭਤ੍ਤવਾ।
‘‘Bhāgavā bhatavā bhāge, bhage ca vani bhattavā;
ਭਗੇ વਮਿ ਤਥਾ ਭਾਗੇ, વਮੀਤਿ ਭਗવਾ ਜਿਨੋ’’ਤਿ॥
Bhage vami tathā bhāge, vamīti bhagavā jino’’ti.
ਏਤ੍ਥ ਚ ਯਸ੍ਮਾ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਅਤ੍ਤਹਿਤਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਦੁવਿਧਾ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ, ਤਾਸੁ ਅਤ੍ਤਹਿਤਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਪਹਾਨਸਮ੍ਪਦਾਞਾਣਸਮ੍ਪਦਾਭੇਦਤੋ ਦੁવਿਧਾ ਆਨੁਭਾવਸਮ੍ਪਦਾਦੀਨਂ ਤਦવਿਨਾਭਾવੇਨ ਤਦਨ੍ਤੋਗਧਤ੍ਤਾ। ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਪਯੋਗਾਸਯਭੇਦਤੋ ਦੁવਿਧਾ। ਤਤ੍ਥ ਪਯੋਗਤੋ ਲਾਭਸਕ੍ਕਾਰਾਦਿਨਿਰਪੇਕ੍ਖਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਦੁਕ੍ਖਨਿਯ੍ਯਾਨਿਕਧਮ੍ਮੂਪਦੇਸੋ, ਆਸਯਤੋ ਪਟਿવਿਰੁਦ੍ਧੇਸੁਪਿ ਨਿਚ੍ਚਂ ਹਿਤੇਸਿਤਾ ਞਾਣਪਰਿਪਾਕਕਾਲਾਗਮਨਾਦਿਪਰਹਿਤਪ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ। ਆਮਿਸਪਟਿਗ੍ਗਹਣਾਦਿਨਾਪਿ ਅਤ੍ਥਚਰਿਯਾ ਪਰਹਿਤਪਅਪਤ੍ਤਿ ਹੋਤਿਯੇવ, ਤਸ੍ਮਾ ਤੇਸਮ੍ਪਿ વਿਭਾવਨવਸੇਨ ਪਾਲ਼ਿਯਂ ‘‘ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਨਂ ਪਦਾਨਂ ਗਹਣਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Ettha ca yasmā saṅkhepato attahitasampattiparahitapaṭipattivasena duvidhā buddhaguṇā, tāsu attahitasampatti pahānasampadāñāṇasampadābhedato duvidhā ānubhāvasampadādīnaṃ tadavinābhāvena tadantogadhattā. Parahitapaṭipatti payogāsayabhedato duvidhā. Tattha payogato lābhasakkārādinirapekkhacittassa sabbadukkhaniyyānikadhammūpadeso, āsayato paṭiviruddhesupi niccaṃ hitesitā ñāṇaparipākakālāgamanādiparahitappaṭipatti. Āmisapaṭiggahaṇādināpi atthacariyā parahitapaapatti hotiyeva, tasmā tesampi vibhāvanavasena pāḷiyaṃ ‘‘araha’’ntiādīnaṃ padānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ.
ਤਤ੍ਥ ਅਰਹਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਪਦੇਨ ਪਹਾਨਸਮ੍ਪਦਾવਸੇਨ ਭਗવਤੋ ਅਤ੍ਤਹਿਤਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ વਿਭਾવਿਤਾ, ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਲੋਕવਿਦੂਤਿ ਚ ਇਮੇਹਿ ਪਦੇਹਿ ਞਾਣਸਮ੍ਪਦਾવਸੇਨ। ਨਨੁ ਚ ‘‘ਲੋਕવਿਦੂ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾਪਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਤਾ વਿਭਾવੀਯਤੀਤਿ? ਸਚ੍ਚਂ વਿਭਾવੀਯਤਿ, ਅਤ੍ਥਿ ਪਨ વਿਸੇਸੋ ‘‘ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਾਨੁਭਾવੋ વਿਭਾવਿਤੋ, ‘‘ਲੋਕવਿਦੂ’’ਤਿ ਪਨ ਇਮਿਨਾ ਆਸਯਾਨੁਸਯਞਾਣਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਆਨੁਭਾવੋ વਿਭਾવਿਤੋਤਿ। વਿਜ੍ਜਾਚਰਣਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਬ੍ਬਾਪਿ ਭਗવਤੋ ਅਤ੍ਤਹਿਤਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ વਿਭਾવਿਤਾ। ਸੁਗਤੋਤਿ ਪਨ ਇਮਿਨਾ ਸਮੁਦਾਗਮਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਭਗવਤੋ ਅਤ੍ਤਹਿਤਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਚ વਿਭਾવਿਤਾ। ਅਨੁਤ੍ਤਰੋ ਪੁਰਿਸਦਮ੍ਮਸਾਰਥਿ ਸਤ੍ਥਾ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਨਨ੍ਤਿ ਇਮੇਹਿ ਪਦੇਹਿ ਭਗવਤੋ ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿ વਿਭਾવਿਤਾ। ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਭਗવਤੋ ਅਤ੍ਤਹਿਤਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਚ વਿਭਾવਿਤਾ। ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ‘‘ਬੁਦ੍ਧੋ’’ਤਿ વਚਨਂ ਸਮਤ੍ਥਿਤਂ ਹੋਤਿ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਅਤ੍ਤਨਾਪਿ ਬੁਜ੍ਝਿ, ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਸਤ੍ਤੇ ਬੋਧੇਸੀ’’ਤਿਆਦਿ । ਭਗવਾਤਿ ਚ ਇਮਿਨਾਪਿ ਸਮੁਦਾਗਮਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਭਗવਤੋ ਸਬ੍ਬਾ ਅਤ੍ਤਹਿਤਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਪਰਹਿਤਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਚ વਿਭਾવਿਤਾ।
Tattha arahanti iminā padena pahānasampadāvasena bhagavato attahitasampatti vibhāvitā, sammāsambuddho lokavidūti ca imehi padehi ñāṇasampadāvasena. Nanu ca ‘‘lokavidū’’ti imināpi sammāsambuddhatā vibhāvīyatīti? Saccaṃ vibhāvīyati, atthi pana viseso ‘‘sammāsambuddho’’ti iminā sabbaññutaññāṇānubhāvo vibhāvito, ‘‘lokavidū’’ti pana iminā āsayānusayañāṇādīnampi ānubhāvo vibhāvitoti. Vijjācaraṇasampannoti iminā sabbāpi bhagavato attahitasampatti vibhāvitā. Sugatoti pana iminā samudāgamato paṭṭhāya bhagavato attahitasampatti parahitapaṭipatti ca vibhāvitā. Anuttaro purisadammasārathi satthā devamanussānanti imehi padehi bhagavato parahitapaṭipatti vibhāvitā. Buddhoti iminā bhagavato attahitasampatti parahitapaṭipatti ca vibhāvitā. Evañca katvā ‘‘sammāsambuddho’’ti vatvā ‘‘buddho’’ti vacanaṃ samatthitaṃ hoti. Tenevāha ‘‘attanāpi bujjhi, aññepi satte bodhesī’’tiādi . Bhagavāti ca imināpi samudāgamato paṭṭhāya bhagavato sabbā attahitasampatti parahitapaṭipatti ca vibhāvitā.
ਅਪਰੋ ਨਯੋ – ਹੇਤੁਫਲਸਤ੍ਤੁਪਕਾਰવਸੇਨ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਤਿવਿਧਾ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ। ਤਤ੍ਥ ਅਰਹਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ વਿਜ੍ਜਾਚਰਣਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ ਲੋਕવਿਦੂਤਿ ਇਮੇਹਿ ਪਦੇਹਿ ਫਲਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ વਿਭਾવਿਤਾ। ਅਨੁਤ੍ਤਰੋ ਪੁਰਿਸਦਮ੍ਮਸਾਰਥਿ ਸਤ੍ਥਾ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਨਨ੍ਤਿ ਇਮੇਹਿ ਸਤ੍ਤੁਪਕਾਰવਸੇਨ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ ਪਕਾਸਿਤਾ। ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਇਮਿਨਾ ਫਲવਸੇਨ ਸਤ੍ਤੁਪਕਾਰવਸੇਨ ਚ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ વਿਭਾવਿਤਾ। ਸੁਗਤੋ ਭਗવਾਤਿ ਪਨ ਇਮੇਹਿ ਪਦੇਹਿ ਹੇਤੁਫਲਸਤ੍ਤੁਪਕਾਰવਸੇਨ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾ વਿਭਾવਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Aparo nayo – hetuphalasattupakāravasena saṅkhepato tividhā buddhaguṇā. Tattha arahaṃ sammāsambuddho vijjācaraṇasampanno lokavidūti imehi padehi phalasampattivasena buddhaguṇā vibhāvitā. Anuttaro purisadammasārathi satthā devamanussānanti imehi sattupakāravasena buddhaguṇā pakāsitā. Buddhoti iminā phalavasena sattupakāravasena ca buddhaguṇā vibhāvitā. Sugato bhagavāti pana imehi padehi hetuphalasattupakāravasena buddhaguṇā vibhāvitāti veditabbaṃ.
ਸੋ ਇਮਂ ਲੋਕਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਸੋ ਭਗવਾਤਿ ਯੋ ‘‘ਅਰਹ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਕਿਤ੍ਤਿਤਗੁਣੋ, ਸੋ ਭਗવਾ। ਇਮਂ ਲੋਕਨ੍ਤਿ ਨਯਿਦਂ ਮਹਾਜਨਸ੍ਸ ਸਮ੍ਮੁਖਾਮਤ੍ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ, ਅਥ ਖੋ ਅਨવਸੇਸਂ ਪਰਿਯਾਦਾਯਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਦੇવਕ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਇਦਾਨਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਨਿਦਸ੍ਸੇਤੀ’’ਤਿ। ਪਜਾਤਤ੍ਤਾਤਿ ਯਥਾਸਕਂ ਕਮ੍ਮਕਿਲੇਸੇਹਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤ੍ਤਾ। ਸਦੇવਕવਚਨੇਨ ਪਞ੍ਚਕਾਮਾવਚਰਦੇવਗ੍ਗਹਣਂ ਪਾਰਿਸੇਸਞਾਯੇਨਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ ਇਤਰੇਸਂ ਪਦਨ੍ਤਰੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ। ਸਦੇવਕਨ੍ਤਿ ਚ ਅવਯવੇਨ વਿਗ੍ਗਹੋ ਸਮੁਦਾਯੋ ਸਮਾਸਤ੍ਥੋ। ਸਮਾਰਕવਚਨੇਨ ਛਟ੍ਠਕਾਮਾવਚਰਦੇવਗ੍ਗਹਣਂ ਪਚ੍ਚਾਸਤ੍ਤਿਞਾਯੇਨਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਤਤ੍ਥ ਹਿ ਸੋ ਜਾਤੋ ਤਂਨਿવਾਸੀ ਚ। ਸਬ੍ਰਹ੍ਮਕવਚਨੇਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮਕਾਯਿਕਾਦਿਬ੍ਰਹ੍ਮਗ੍ਗਹਣਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਪਚ੍ਚਤ੍ਥਿਕਾ…ਪੇ॰… ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਗ੍ਗਹਣਨ੍ਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਨਮਤ੍ਤਮੇਤਂ ਅਪਚ੍ਚਤ੍ਥਿਕਾਨਂ ਅਸਮਿਤਾਬਾਹਿਤਪਾਪਾਨਞ੍ਚ ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਨਂ ਸਸ੍ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੀવਚਨੇਨ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ। ਕਾਮਂ ‘‘ਸਦੇવਕ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿવਿਸੇਸਨਾਨਂ વਸੇਨ ਸਤ੍ਤવਿਸਯੋ ਲੋਕਸਦ੍ਦੋਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ ਤੁਲ੍ਯਯੋਗવਿਸਯਤ੍ਤਾ ਤੇਸਂ, ‘‘ਸਲੋਮਕੋ ਸਪਕ੍ਖਕੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਪਨ ਅਤੁਲ੍ਯਯੋਗੇਪਿ ਅਯਂ ਸਮਾਸੋ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ ਬ੍ਯਭਿਚਾਰਦਸ੍ਸਨਤੋ ਪਜਾਗਹਣਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਜਾવਚਨੇਨ ਸਤ੍ਤਲੋਕਗ੍ਗਹਣ’’ਨ੍ਤਿ। ਸਦੇવਕਾਦਿવਚਨੇਨ ਉਪਪਤ੍ਤਿਦੇવਾਨਂ, ਸਸ੍ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੀવਚਨੇਨ વਿਸੁਦ੍ਧਿਦੇવਾਨਞ੍ਚ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਆਹ ‘‘ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸવਚਨੇਨ ਸਮ੍ਮੁਤਿਦੇવਅવਸੇਸਮਨੁਸ੍ਸਗ੍ਗਹਣ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਮ੍ਮੁਤਿਦੇવਾ ਰਾਜਾਨੋ। ਅવਸੇਸਮਨੁਸ੍ਸਗ੍ਗਹਣਨ੍ਤਿ ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੇਹਿ ਅવਸੇਸਮਨੁਸ੍ਸਗ੍ਗਹਣਂ। ਤੀਹਿ ਪਦੇਹੀਤਿ ਸਦੇવਕਸਮਾਰਕਸਬਰ੍ਹ੍ਮਕવਚਨੇਹਿ। ਦ੍વੀਹੀਤਿ ਸਸ੍ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਿਂ ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਇਮੇਹਿ ਦ੍વੀਹਿ ਪਦੇਹਿ।
So imaṃ lokantiādīsu so bhagavāti yo ‘‘araha’’ntiādinā kittitaguṇo, so bhagavā. Imaṃ lokanti nayidaṃ mahājanassa sammukhāmattaṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho anavasesaṃ pariyādāyāti dassetuṃ ‘‘sadevaka’’ntiādi vuttaṃ. Tenāha ‘‘idāni vattabbaṃ nidassetī’’ti. Pajātattāti yathāsakaṃ kammakilesehi nibbattattā. Sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ pārisesañāyenāti veditabbaṃ itaresaṃ padantarehi saṅgahitattā. Sadevakanti ca avayavena viggaho samudāyo samāsattho. Samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ paccāsattiñāyenāti daṭṭhabbaṃ. Tattha hi so jāto taṃnivāsī ca. Sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇanti etthāpi eseva nayo. Paccatthikā…pe… samaṇabrāhmaṇaggahaṇanti nidassanamattametaṃ apaccatthikānaṃ asamitābāhitapāpānañca samaṇabrāhmaṇānaṃ sassamaṇabrāhmaṇīvacanena gahitattā. Kāmaṃ ‘‘sadevaka’’ntiādivisesanānaṃ vasena sattavisayo lokasaddoti viññāyati tulyayogavisayattā tesaṃ, ‘‘salomako sapakkhako’’tiādīsu pana atulyayogepi ayaṃ samāso labbhatīti byabhicāradassanato pajāgahaṇanti āha ‘‘pajāvacanena sattalokaggahaṇa’’nti. Sadevakādivacanena upapattidevānaṃ, sassamaṇabrāhmaṇīvacanena visuddhidevānañca gahitattā āha ‘‘sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaṇa’’nti. Tattha sammutidevā rājāno. Avasesamanussaggahaṇanti samaṇabrāhmaṇehi avasesamanussaggahaṇaṃ. Tīhi padehīti sadevakasamārakasabarhmakavacanehi. Dvīhīti sassamaṇabrāhmaṇiṃ sadevamanussanti imehi dvīhi padehi.
ਅਰੂਪੀ ਸਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਆਨੇਞ੍ਜવਿਹਾਰੇਨ વਿਹਰਨ੍ਤਾ ਦਿਬ੍ਬਨ੍ਤੀਤਿ ਦੇવਾਤਿ ਇਮਂ ਨਿਬ੍ਬਚਨਂ ਲਭਨ੍ਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਦੇવਕਗ੍ਗਹਣੇਨ ਅਰੂਪਾવਚਰਲੋਕੋ ਗਹਿਤੋ’’ਤਿ। ਤੇਨੇવਾਹ ਭਗવਾ ‘‘ਆਕਾਸਾਨਞ੍ਚਾਯਤਨੂਪਗਾਨਂ ਦੇવਾਨਂ ਸਹਬ੍ਯਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੧੭)। ਛਕਾਮਾવਚਰਦੇવਲੋਕਸ੍ਸ ਸવਿਸੇਸਂ ਮਾਰਸ੍ਸ વਸੇ વਤ੍ਤਨਤੋ ਆਹ ‘‘ਸਮਾਰਕਗ੍ਗਹਣੇਨ ਛਕਾਮਾવਚਰਦੇવਲੋਕੋ’’ਤਿ । ਅਰੂਪੀਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਸ੍ਸ વਿਸੁਂ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਆਹ ‘‘ਰੂਪੀ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੋ’’ਤਿ। ਚਤੁਪਰਿਸવਸੇਨਾਤਿ ਖਤ੍ਤਿਯਪਰਿਸਾ, ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਗਹਪਤਿਸਮਣਚਾਤੁਮਹਾਰਾਜਿਕਤਾવਤਿਂਸਮਾਰਬ੍ਰਹ੍ਮਪਰਿਸਾਤਿ ਇਮਾਸੁ ਅਟ੍ਠਸੁ ਪਰਿਸਾਸੁ ਖਤ੍ਤਿਯਾਦਿਚਤੁਪਰਿਸવਸੇਨ। ਇਤਰਾ ਪਨ ਚਤਸ੍ਸੋ ਪਰਿਸਾ ਸਮਾਰਕਗ੍ਗਹਣੇਨ ਗਹਿਤਾ ਏવਾਤਿ।
Arūpī sattā attano āneñjavihārena viharantā dibbantīti devāti imaṃ nibbacanaṃ labhantīti āha ‘‘sadevakaggahaṇena arūpāvacaraloko gahito’’ti. Tenevāha bhagavā ‘‘ākāsānañcāyatanūpagānaṃ devānaṃ sahabyata’’ntiādi (a. ni. 3.117). Chakāmāvacaradevalokassa savisesaṃ mārassa vase vattanato āha ‘‘samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevaloko’’ti . Arūpībrahmalokassa visuṃ gahitattā āha ‘‘rūpī brahmaloko’’ti. Catuparisavasenāti khattiyaparisā, brāhmaṇagahapatisamaṇacātumahārājikatāvatiṃsamārabrahmaparisāti imāsu aṭṭhasu parisāsu khattiyādicatuparisavasena. Itarā pana catasso parisā samārakaggahaṇena gahitā evāti.
ਕਥਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਚਤੁਪਰਿਸવਸੇਨ ਮਨੁਸ੍ਸਲੋਕੋ ਗਹਿਤੋ? ‘‘ਸਸ੍ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਿ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਮਣਪਰਿਸਾ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਪਰਿਸਾ ਚ ਗਹਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ‘‘ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਖਤ੍ਤਿਯਪਰਿਸਾ ਗਹਪਤਿਪਰਿਸਾ ਚ ਗਹਿਤਾ, ‘‘ਪਜ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਪਨ ਇਮਾਯੇવ ਚਤਸ੍ਸੋ ਪਰਿਸਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਚਤੁਪਰਿਸਸਙ੍ਖਾਤਂ ਪਜਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ, ਕਥਂ ਪਨ ਸਮ੍ਮੁਤਿਦੇવੇਹਿ ਸਹ ਮਨੁਸ੍ਸਲੋਕੋ ਗਹਿਤੋ? ਏਤ੍ਥਾਪਿ ‘‘ਸਸ੍ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਿ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ ਗਹਿਤਾ, ‘‘ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਸਮ੍ਮੁਤਿਦੇવਸਙ੍ਖਾਤਾ ਖਤ੍ਤਿਯਾ, ਗਹਪਤਿਸੁਦ੍ਦਸਙ੍ਖਾਤਾ ਅવਸੇਸਮਨੁਸ੍ਸਾ ਚ ਗਹਿਤਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਇਤੋ ਪਨ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਮਨੁਸ੍ਸਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਭਾવਤੋ ‘‘ਪਜ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਚਤੂਹਿ ਪਕਾਰੇਹਿ ਠਿਤਾ ਏਤੇਯੇવ ਮਨੁਸ੍ਸਸਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਏવਂ વਿਕਪ੍ਪਦ੍વਯੇਪਿ ਪਜਾਗ੍ਗਹਣੇਨ ਚਤੁਪਰਿਸਾਦਿવਸੇਨ ਠਿਤਾਨਂ ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂਯੇવ ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਇਦਾਨਿ ‘‘ਪਜ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਅવਸੇਸਸਤ੍ਤੇ ਸਙ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਕਾਮੋ ਆਹ ‘‘ਅવਸੇਸਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਲੋਕੋ વਾ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਨਾਗਗਰੁਲ਼ਾਦਿવਸੇਨ ਅવਸੇਸਸਤ੍ਤਲੋਕੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਚਤੁਪਰਿਸવਸੇਨ ਸਮ੍ਮੁਤਿਦੇવੇਹਿ વਾ ਸਹ ਅવਸੇਸਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਲੋਕੋ વਾਤਿ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬਂ। ਚਤੁਪਰਿਸਸਹਿਤੋ ਅવਸੇਸਸੁਦ੍ਧਨਾਗਸੁਪਣ੍ਣਨੇਰਯਿਕਾਦਿਸਤ੍ਤਲੋਕੋ, ਚਤੁਧਾ ਠਿਤਮਨੁਸ੍ਸਸਹਿਤੋ વਾ ਅવਸੇਸਨਾਗਸੁਪਣ੍ਣਨੇਰਯਿਕਾਦਿਸਤ੍ਤਲੋਕੋ ਗਹਿਤੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ।
Kathaṃ panettha catuparisavasena manussaloko gahito? ‘‘Sassamaṇabrāhmaṇi’’nti iminā samaṇaparisā brāhmaṇaparisā ca gahitā honti, ‘‘sadevamanussa’’nti iminā khattiyaparisā gahapatiparisā ca gahitā, ‘‘paja’’nti iminā pana imāyeva catasso parisā vuttā, catuparisasaṅkhātaṃ pajanti vuttaṃ hoti, kathaṃ pana sammutidevehi saha manussaloko gahito? Etthāpi ‘‘sassamaṇabrāhmaṇi’’nti iminā samaṇabrāhmaṇā gahitā, ‘‘sadevamanussa’’nti iminā sammutidevasaṅkhātā khattiyā, gahapatisuddasaṅkhātā avasesamanussā ca gahitā honti. Ito pana aññesaṃ manussasattānaṃ abhāvato ‘‘paja’’nti iminā catūhi pakārehi ṭhitā eteyeva manussasattā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ vikappadvayepi pajāggahaṇena catuparisādivasena ṭhitānaṃ manussānaṃyeva gahitattā idāni ‘‘paja’’nti iminā avasesasatte saṅgahetvā dassetukāmo āha ‘‘avasesasabbasattaloko vā’’ti. Tattha nāgagaruḷādivasena avasesasattaloko veditabbo. Etthāpi catuparisavasena sammutidevehi vā saha avasesasabbasattaloko vāti yojetabbaṃ. Catuparisasahito avasesasuddhanāgasupaṇṇanerayikādisattaloko, catudhā ṭhitamanussasahito vā avasesanāgasupaṇṇanerayikādisattaloko gahitoti vuttaṃ hoti.
ਏਤ੍ਤਾવਤਾ ਭਾਗਸੋ ਲੋਕਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਯੋਜਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਤੇਨ ਤੇਨ વਿਸੇਸੇਨ ਅਭਾਗਸੋ ਲੋਕਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਯੋਜਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅਪਿਚੇਤ੍ਥਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਪਰਿਚ੍ਛੇਦਤੋਤਿ ਉਕ੍ਕਂਸਗਤਿવਿਜਾਨਨੇਨ। ਪਞ੍ਚਸੁ ਹਿ ਗਤੀਸੁ ਦੇવਗਤਿਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾવ ਸੇਟ੍ਠਾ, ਤਤ੍ਥਾਪਿ ਅਰੂਪਿਨੋ ਦੂਰਸਮੁਸ੍ਸਾਰਿਤਕਿਲੇਸਦੁਕ੍ਖਤਾਯ ਸਨ੍ਤਪਣੀਤਆਨੇਞ੍ਜવਿਹਾਰਸਮਙ੍ਗਿਤਾਯ ਅਤਿવਿਯ ਦੀਘਾਯੁਕਤਾਯਾਤਿ ਏવਮਾਦੀਹਿ વਿਸੇਸੇਹਿ ਅਤਿવਿਯ ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਾ। ਬ੍ਰਹ੍ਮਾ ਮਹਾਨੁਭਾવੋਤਿ ਦਸਸਹਸ੍ਸਿਯਂ ਮਹਾਬ੍ਰਹ੍ਮੁਨੋ વਸੇਨ વਦਤਿ। ‘‘ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਪਰਿਚ੍ਛੇਦਤੋ’’ਤਿ ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਨੁਤ੍ਤਰਨ੍ਤਿ ਸੇਟ੍ਠਂ ਨવਲੋਕੁਤ੍ਤਰਂ। ਅਨੁਸਨ੍ਧਿਕ੍ਕਮੋਤਿ ਅਤ੍ਥਾਨਞ੍ਚੇવ ਪਦਾਨਞ੍ਚ ਅਨੁਸਨ੍ਧਾਨੁਕ੍ਕਮੋ। ਪੋਰਾਣਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਏવਂ વਣ੍ਣਯਨ੍ਤਿ – ਸਦੇવਕਨ੍ਤਿ ਦੇવਤਾਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅવਸੇਸਂ ਲੋਕਂ। ਸਮਾਰਕਨ੍ਤਿ ਮਾਰੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅવਸੇਸਂ ਲੋਕਂ। ਸਬ੍ਰਹ੍ਮਕਨ੍ਤਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅવਸੇਸਂ ਲੋਕਂ। ਏવਂ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਤਿਭવੂਪਗੇ ਸਤ੍ਤੇ ਦੇવਮਾਰਬ੍ਰਹ੍ਮਸਹਿਤਤਾਸਙ੍ਖਾਤੇਹਿ ਤੀਹਿ ਪਕਾਰੇਹਿ ‘‘ਸਦੇવਕ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਤੀਸੁ ਪਦੇਸੁ ਪਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਪੁਨ ਦ੍વੀਹਿ ਪਦੇਹਿ ਪਰਿਯਾਦਿਯਨ੍ਤੋ ‘‘ਸਸ੍ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਿਂ ਪਜਂ ਸਦੇવਮਨੁਸ੍ਸ’’ਨ੍ਤਿ ਆਹ। ਏવਂ ਪਞ੍ਚਹਿਪਿ ਪਦੇਹਿ ਸਦੇવਕਤ੍ਤਾਦਿਨਾ ਤੇਨ ਤੇਨ ਪਕਾਰੇਨ ਤੇਧਾਤੁਕਮੇવ ਪਰਿਯਾਦਿਨ੍ਨਨ੍ਤਿ।
Ettāvatā bhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetvā idāni tena tena visesena abhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetuṃ ‘‘apicetthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ukkaṭṭhaparicchedatoti ukkaṃsagativijānanena. Pañcasu hi gatīsu devagatipariyāpannāva seṭṭhā, tatthāpi arūpino dūrasamussāritakilesadukkhatāya santapaṇītaāneñjavihārasamaṅgitāya ativiya dīghāyukatāyāti evamādīhi visesehi ativiya ukkaṭṭhā. Brahmā mahānubhāvoti dasasahassiyaṃ mahābrahmuno vasena vadati. ‘‘Ukkaṭṭhaparicchedato’’ti hi vuttaṃ. Anuttaranti seṭṭhaṃ navalokuttaraṃ. Anusandhikkamoti atthānañceva padānañca anusandhānukkamo. Porāṇā panettha evaṃ vaṇṇayanti – sadevakanti devatāhi saddhiṃ avasesaṃ lokaṃ. Samārakanti mārena saddhiṃ avasesaṃ lokaṃ. Sabrahmakanti brahmehi saddhiṃ avasesaṃ lokaṃ. Evaṃ sabbepi tibhavūpage satte devamārabrahmasahitatāsaṅkhātehi tīhi pakārehi ‘‘sadevaka’’ntiādīsu tīsu padesu pakkhipitvā puna dvīhi padehi pariyādiyanto ‘‘sassamaṇabrāhmaṇiṃ pajaṃ sadevamanussa’’nti āha. Evaṃ pañcahipi padehi sadevakattādinā tena tena pakārena tedhātukameva pariyādinnanti.
ਅਭਿਞ੍ਞਾਤਿ ਯਕਾਰਲੋਪੇਨਾਯਂ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ, ਅਭਿਜਾਨਿਤ੍વਾਤਿ ਅਯਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਭਿਞ੍ਞਾਯ ਅਧਿਕੇਨ ਞਾਣੇਨ ਞਤ੍વਾ’’ਤਿ। ਅਨੁਮਾਨਾਦਿਪਟਿਕ੍ਖੇਪੋਤਿ ਅਨੁਮਾਨਉਪਮਾਨਅਤ੍ਥਾਪਤ੍ਤਿਆਦਿਪਟਿਕ੍ਖੇਪੋ ਏਕਪ੍ਪਮਾਣਤ੍ਤਾ। ਸਬ੍ਬਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਟਿਹਤਞਾਣਚਾਰਤਾਯ ਹਿ ਸਬ੍ਬਪਚ੍ਚਕ੍ਖਾ ਬੁਦ੍ਧਾ ਭਗવਨ੍ਤੋ। ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ વਿવੇਕਸੁਖਨ੍ਤਿ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਸੁਖਂ। ਤੇਨ વੀਥਿਮਿਸ੍ਸਾਪਿ ਕਦਾਚਿ ਭਗવਤੋ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾ ਹੋਤੀਤਿ ਹਿਤ੍વਾਪੀਤਿ ਪਿਸਦ੍ਦਗ੍ਗਹਣਂ। ਭਗવਾ ਹਿ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਨ੍ਤੋ ਯਸ੍ਮਿਂ ਖਣੇ ਪਰਿਸਾ ਸਾਧੁਕਾਰਂ વਾ ਦੇਤਿ, ਯਥਾਸੁਤਂ વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਤਿ, ਤਂ ਖਣਂ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੇਨ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤਿਂ ਸਮਾਪਜ੍ਜਤਿ, ਯਥਾਪਰਿਚ੍ਛੇਦਞ੍ਚ ਸਮਾਪਤ੍ਤਿਤੋ વੁਟ੍ਠਾਯ ਠਿਤਟ੍ਠਾਨਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ। ਅਪ੍ਪਂ વਾ ਬਹੁਂ વਾ ਦੇਸੇਨ੍ਤੋਤਿ ਉਗ੍ਘਟਿਤਞ੍ਞੁਸ੍ਸ વਸੇਨ ਅਪ੍ਪਂ વਾ, વਿਪਞ੍ਚਿਤਞ੍ਞੁਸ੍ਸ ਨੇਯ੍ਯਸ੍ਸ વਾ વਸੇਨ ਬਹੁਂ વਾ ਦੇਸੇਨ੍ਤੋ। ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣਾਦਿਪ੍ਪਕਾਰਮੇવ ਦੇਸੇਤੀਤਿ ਆਦਿਮ੍ਹਿਪਿ ਕਲ੍ਯਾਣਂ ਭਦ੍ਦਕਂ ਅਨવਜ੍ਜਮੇવ ਕਤ੍વਾ ਦੇਸੇਤਿ। ਮਜ੍ਝੇਪਿ ਪਰਿਯੋਸਾਨੇਪਿ ਕਲ੍ਯਾਣਂ ਭਦ੍ਦਕਂ ਅਨવਜ੍ਜਮੇવ ਕਤ੍વਾ ਦੇਸੇਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਹਿ ਕਲ੍ਯਾਣਤਾ ਨਿਯ੍ਯਾਨਿਕਤਾਯ ਨਿਯ੍ਯਾਨਿਕਤਾ ਚ ਸਬ੍ਬਸੋ ਅਨવਜ੍ਜਭਾવੇਨ।
Abhiññāti yakāralopenāyaṃ niddeso, abhijānitvāti ayamettha atthoti āha ‘‘abhiññāya adhikena ñāṇena ñatvā’’ti. Anumānādipaṭikkhepoti anumānaupamānaatthāpattiādipaṭikkhepo ekappamāṇattā. Sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya hi sabbapaccakkhā buddhā bhagavanto. Anuttaraṃ vivekasukhanti phalasamāpattisukhaṃ. Tena vīthimissāpi kadāci bhagavato dhammadesanā hotīti hitvāpīti pisaddaggahaṇaṃ. Bhagavā hi dhammaṃ desento yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ vā deti, yathāsutaṃ vā dhammaṃ paccavekkhati, taṃ khaṇaṃ pubbabhāgena paricchinditvā phalasamāpattiṃ samāpajjati, yathāparicchedañca samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti. Appaṃ vā bahuṃ vā desentoti ugghaṭitaññussa vasena appaṃ vā, vipañcitaññussa neyyassa vā vasena bahuṃ vā desento. Ādikalyāṇādippakārameva desetīti ādimhipi kalyāṇaṃ bhaddakaṃ anavajjameva katvā deseti. Majjhepi pariyosānepi kalyāṇaṃ bhaddakaṃ anavajjameva katvā desetīti vuttaṃ hoti. Dhammassa hi kalyāṇatā niyyānikatāya niyyānikatā ca sabbaso anavajjabhāvena.
ਸਮਨ੍ਤਭਦ੍ਦਕਤ੍ਤਾਤਿ ਸਬ੍ਬਭਾਗੇਹਿ ਸੁਨ੍ਦਰਤ੍ਤਾ। ਧਮ੍ਮਸ੍ਸਾਤਿ ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਸ੍ਸ। ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਅવਯવવਿਨਿਮੁਤ੍ਤੋ ਸਮੁਦਾਯੋ ਨਾਮ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਕੋਚਿ ਨਤ੍ਥਿ, ਯੇਸੁ ਪਨ ਅવਯવੇਸੁ ਸਮੁਦਾਯਰੂਪੇਨ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤੇਸੁ ਗਾਥਾਤਿ ਸਮਞ੍ਞਾ, ਤਂ ਤਤੋ ਭਿਨ੍ਨਂ વਿਯ ਕਤ੍વਾ ਸਂਸਾਮਿવੋਹਾਰਂ ਆਰੋਪੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਪਠਮਪਾਦੇਨ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਏਕਾਨੁਸਨ੍ਧਿਕਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਨਾਤਿਬਹੁવਿਭਾਗਂ ਯਥਾਨੁਸਨ੍ਧਿਨਾ ਏਕਾਨੁਸਨ੍ਧਿਕਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਤਰਸ੍ਸ ਪਨ ਤੇਨੇવ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮવਿਭਾਗੇਨ ਆਦਿਮਜ੍ਝਪਰਿਯੋਸਾਨਭਾਗਾ ਲਬ੍ਭਨ੍ਤੀਤਿ। ਨਿਦਾਨੇਨਾਤਿ ਆਨਨ੍ਦਤ੍ਥੇਰੇਨ ਠਪਿਤਕਾਲਦੇਸਦੇਸਕਪਰਿਸਾਦਿਅਪਦਿਸਨਲਕ੍ਖਣੇਨ ਨਿਦਾਨਗਨ੍ਥੇਨ। ਨਿਗਮੇਨਾਤਿ ‘‘ਇਦਮવੋਚਾ’’ਤਿਆਦਿਕੇਨ ‘‘ਇਤਿ ਯਂ ਤਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਇਦਮੇਤਂ ਪਟਿਚ੍ਚ વੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ વਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਤ੍ਥਨਿਗਮਨੇਨ। ਸਙ੍ਗੀਤਿਕਾਰਕੇਹਿ ਠਪਿਤਾਨਿਪਿ ਹਿ ਨਿਦਾਨਨਿਗਮਨਾਨਿ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਤੀਣਿ ਪਿਟਕਾਨਿ ਸਤ੍ਥੁ ਦੇਸਨਾਯ ਅਨੁવਿਧਾਨਤੋ ਤਦਨ੍ਤੋਗਧਾਨੇવ। ਤੇਨੇવ ਦੀਘਨਿਕਾਯਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ‘‘ਏਕਾਨੁਸਨ੍ਧਿਕਸ੍ਸ ਸੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਨਿਦਾਨਂ ਆਦਿ, ਇਦਮવੋਚਾਤਿ ਪਰਿਯੋਸਾਨਂ, ਉਭਿਨ੍ਨਮਨ੍ਤਰਾ ਮਜ੍ਝ’’ਨ੍ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧੯੦) વੁਤ੍ਤਂ।
Samantabhaddakattāti sabbabhāgehi sundarattā. Dhammassāti pariyattidhammassa. Kiñcāpi avayavavinimutto samudāyo nāma paramatthato koci natthi, yesu pana avayavesu samudāyarūpena apekkhitesu gāthāti samaññā, taṃ tato bhinnaṃ viya katvā saṃsāmivohāraṃ āropetvā dassento ‘‘paṭhamapādena ādikalyāṇā’’tiādimāha. Ekānusandhikanti idaṃ nātibahuvibhāgaṃ yathānusandhinā ekānusandhikaṃ sandhāya vuttaṃ. Itarassa pana teneva desetabbadhammavibhāgena ādimajjhapariyosānabhāgā labbhantīti. Nidānenāti ānandattherena ṭhapitakāladesadesakaparisādiapadisanalakkhaṇena nidānaganthena. Nigamenāti ‘‘idamavocā’’tiādikena ‘‘iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vutta’’nti vā yathāvuttatthanigamanena. Saṅgītikārakehi ṭhapitānipi hi nidānanigamanāni dassetvā tīṇi piṭakāni satthu desanāya anuvidhānato tadantogadhāneva. Teneva dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekānusandhikassa suttassa nidānaṃ ādi, idamavocāti pariyosānaṃ, ubhinnamantarā majjha’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.190) vuttaṃ.
ਏવਂ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਪਿਟਕવਸੇਨ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣਾਦਿਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਤੀਣਿ ਪਿਟਕਾਨਿ ਏਕਜ੍ਝਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਕਲੋਪੀ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਸਾਸਨਧਮ੍ਮੋਤਿ –
Evaṃ suttantapiṭakavasena dhammassa ādikalyāṇāditaṃ dassetvā idāni tīṇi piṭakāni ekajjhaṃ gahetvā taṃ dassetuṃ ‘‘sakalopī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sāsanadhammoti –
‘‘ਸਬ੍ਬਪਾਪਸ੍ਸ ਅਕਰਣਂ, ਕੁਸਲਸ੍ਸ ਉਪਸਮ੍ਪਦਾ।
‘‘Sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā;
ਸਚਿਤ੍ਤਪਰਿਯੋਦਪਨਂ, ਏਤਂ ਬੁਦ੍ਧਾਨ ਸਾਸਨ’’ਨ੍ਤਿ॥ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੯੦; ਧ॰ ਪ॰ ੧੮੩; ਨੇਤ੍ਤਿ॰ ੩੦, ੫੦) –
Sacittapariyodapanaṃ, etaṃ buddhāna sāsana’’nti. (dī. ni. 2.90; dha. pa. 183; netti. 30, 50) –
ਏવਂ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸਤ੍ਥੁਸਾਸਨਸ੍ਸ ਪਕਾਸਕੋ ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮੋ। ਸੀਲਮੂਲਕਤ੍ਤਾ ਸਾਸਨਸ੍ਸ ‘‘ਸੀਲੇਨ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸਮਥਾਦੀਨਂ ਸਾਸਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ વੇਮਜ੍ਝਭਾવਤੋ ਆਹ ‘‘ਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਮਗ੍ਗਫਲੇਹਿ ਮਜ੍ਝੇਕਲ੍ਯਾਣੋ’’ਤਿ। ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਧਿਗਮਤੋ ਉਤ੍ਤਰਿ ਕਰਣੀਯਾਭਾવਤੋ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਨਿਬ੍ਬਾਨੇਨ ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣੋ’’ਤਿ। ਸਾਸਨੇ ਸਮ੍ਮਾਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਨਾਮ ਪਞ੍ਞਾਯ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਸਾ ਚ ਸੀਲਂ ਸਮਾਧਿ ਚ ਮੂਲਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਸੀਲਸਮਾਧੀਹਿ વਾ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣੋ’’ਤਿ। ਪਞ੍ਞਾ ਪਨ ਅਨੁਬੋਧਪਅવੇਧવਸੇਨ ਦੁવਿਧਾਤਿ ਤਦੁਭਯਮ੍ਪਿ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤੋ ‘‘વਿਪਸ੍ਸਨਾਮਗ੍ਗੇਹਿ ਮਜ੍ਝੇਕਲ੍ਯਾਣੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਤਸ੍ਸਾ ਨਿਪ੍ਫਤ੍ਤਿਫਲਕਿਚ੍ਚਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾ, ਤਤੋ ਪਰਂ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਫਲਨਿਬ੍ਬਾਨੇਹਿ ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣੋ’’ਤਿ। ਫਲਗ੍ਗਹਣੇਨ વਾ ਸਉਪਾਦਿਸੇਸਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਮਾਹ, ਇਤਰੇਨ ਇਤਰਂ ਤਦੁਭਯਞ੍ਚ ਸਾਸਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਓਸਾਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਫਲਨਿਬ੍ਬਾਨੇਹਿ ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣੋ’’ਤਿ।
Evaṃ vuttassa satthusāsanassa pakāsako pariyattidhammo. Sīlamūlakattā sāsanassa ‘‘sīlena ādikalyāṇo’’ti vuttaṃ. Samathādīnaṃ sāsanasampattiyā vemajjhabhāvato āha ‘‘samathavipassanāmaggaphalehi majjhekalyāṇo’’ti. Nibbānādhigamato uttari karaṇīyābhāvato vuttaṃ ‘‘nibbānena pariyosānakalyāṇo’’ti. Sāsane sammāpaṭipatti nāma paññāya hoti, tassā ca sīlaṃ samādhi ca mūlanti āha ‘‘sīlasamādhīhivā ādikalyāṇo’’ti. Paññā pana anubodhapaavedhavasena duvidhāti tadubhayampi gaṇhanto ‘‘vipassanāmaggehi majjhekalyāṇo’’ti āha. Tassā nipphattiphalakiccaṃ nibbānasacchikiriyā, tato paraṃ kattabbaṃ natthīti dassento āha ‘‘phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo’’ti. Phalaggahaṇena vā saupādisesaṃ nibbānamāha, itarena itaraṃ tadubhayañca sāsanasampattiyā osānanti āha ‘‘phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo’’ti.
ਬੁਦ੍ਧਸੁਬੋਧਿਤਾਯ વਾ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣੋਤਿ ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਸੁਬੋਧਿਤਾ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਤਾ, ਤਾਯ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣੋ ਤਪ੍ਪਭવਤ੍ਤਾ। ਸਬ੍ਬਸੋ ਸਂਕਿਲੇਸਪ੍ਪਹਾਨਂ વੋਦਾਨਪਾਰਿਪੂਰੀ ਚ ਧਮ੍ਮਸੁਧਮ੍ਮਤਾ, ਤਾਯ ਮਜ੍ਝੇਕਲ੍ਯਾਣੋ ਤਂਸਰੀਰਤ੍ਤਾ। ਸਤ੍ਥਾਰਾ ਯਥਾਨੁਸਿਟ੍ਠਂ ਤਥਾ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਸਙ੍ਘਸੁਪ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ, ਤਾਯ ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣੋ ਤਾਯ ਸਾਸਨਸ੍ਸ ਲੋਕੇ ਸੁਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਭਾવਤੋ। ਤਨ੍ਤਿ ਸਾਸਨਧਮ੍ਮਂ। ਤਥਤ੍ਤਾਯਾਤਿ ਯਥਤ੍ਤਾਯ ਭਗવਤਾ ਧਮ੍ਮੋ ਦੇਸਿਤੋ, ਤਥਤ੍ਤਾਯ ਤਥਭਾવਾਯ। ਸੋ ਪਨ ਅਭਿਸਮ੍ਬੋਧਿ ਪਚ੍ਚੇਕਬੋਧਿ ਸਾવਕਬੋਧੀਤਿ ਤਿવਿਧੋ ਇਤੋ ਅਞ੍ਞਥਾ ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਧਿਗਮਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ। ਤਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਗੁਣੇਹਿ ਅਗ੍ਗਭਾવਤੋ ਇਤਰਬੋਧਿਦ੍વਯਮੂਲਤਾਯ ਚ ਪਠਮਾਯ ਬੋਧਿਯਾ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣਤਾ, ਗੁਣੇਹਿ વੇਮਜ੍ਝਭਾવਤੋ ਦੁਤਿਯਾਯ ਮਜ੍ਝੇਕਲ੍ਯਾਣਤਾ, ਤਦੁਭਯਤਾਯ વਾ વੋਸਾਨਤਾਯ ਚ ਸਾਸਨਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਤਤਿਯਾਯ ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣਤਾ વੁਤ੍ਤਾ।
Buddhasubodhitāya vā ādikalyāṇoti buddhassa subodhitā sammāsambuddhatā, tāya ādikalyāṇo tappabhavattā. Sabbaso saṃkilesappahānaṃ vodānapāripūrī ca dhammasudhammatā, tāya majjhekalyāṇo taṃsarīrattā. Satthārā yathānusiṭṭhaṃ tathā paṭipatti saṅghasuppaṭipatti, tāya pariyosānakalyāṇo tāya sāsanassa loke suppatiṭṭhitabhāvato. Tanti sāsanadhammaṃ. Tathattāyāti yathattāya bhagavatā dhammo desito, tathattāya tathabhāvāya. So pana abhisambodhi paccekabodhi sāvakabodhīti tividho ito aññathā nibbānādhigamassa abhāvato. Tattha sabbaguṇehi aggabhāvato itarabodhidvayamūlatāya ca paṭhamāya bodhiyā ādikalyāṇatā, guṇehi vemajjhabhāvato dutiyāya majjhekalyāṇatā, tadubhayatāya vā vosānatāya ca sāsanadhammassa tatiyāya pariyosānakalyāṇatā vuttā.
ਏਸੋਤਿ ਸਾਸਨਧਮ੍ਮੋ। ਨੀવਰਣવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਤੋਤਿ વਿਮੁਤ੍ਤਾਯਤਨਸੀਸੇ ਠਤ੍વਾ ਸਦ੍ਧਮ੍ਮਂ ਸੁਣਨ੍ਤਸ੍ਸ ਨੀવਰਣਾਨਂ વਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨਸਬ੍ਭਾવਤੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –
Esoti sāsanadhammo. Nīvaraṇavikkhambhanatoti vimuttāyatanasīse ṭhatvā saddhammaṃ suṇantassa nīvaraṇānaṃ vikkhambhanasabbhāvato. Vuttañhetaṃ –
‘‘ਯਥਾ ਯਥਾવੁਸੋ, ਭਿਕ੍ਖੁਨੋ ਸਤ੍ਥਾ વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ, ਅਞ੍ਞਤਰੋ વਾ ਗਰੁਟ੍ਠਾਨੀਯੋ ਸਬ੍ਰਹ੍ਮਚਾਰੀ, ਤਥਾ ਤਥਾ ਸੋ ਤਤ੍ਥ ਲਭਤਿ ਅਤ੍ਥવੇਦਂ ਲਭਤਿ ਧਮ੍ਮવੇਦ’’ਨ੍ਤਿ।
‘‘Yathā yathāvuso, bhikkhuno satthā vā dhammaṃ deseti, aññataro vā garuṭṭhānīyo sabrahmacārī, tathā tathā so tattha labhati atthavedaṃ labhati dhammaveda’’nti.
‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ , ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਮਯੇ ਅਰਿਯਸਾવਕੋ ਓਹਿਤਸੋਤੋ ਧਮ੍ਮਂ ਸੁਣਾਤਿ, ਪਞ੍ਚਸ੍ਸ ਨੀવਰਣਾਨਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਪਹੀਨਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤੀ’’ਤਿ –
‘‘Yasmiṃ , bhikkhave, samaye ariyasāvako ohitasoto dhammaṃ suṇāti, pañcassa nīvaraṇāni tasmiṃ samaye pahīnāni hontī’’ti –
ਚ ਆਦਿ। ਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਸੁਖਾવਹਨਤੋਤਿ ਸਮਥਸੁਖਸ੍ਸ વਿਪਸ੍ਸਨਾਸੁਖਸ੍ਸ ਚ ਸਮ੍ਪਾਪਨਤੋ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ‘‘ਸੋ વਿવਿਚ੍ਚੇવ ਕਾਮੇਹਿ વਿવਿਚ੍ਚ ਅਕੁਸਲੇਹਿ ਧਮ੍ਮੇਹਿ ਸવਿਤਕ੍ਕਂ ਸવਿਚਾਰਂ વਿવੇਕਜਂ ਪੀਤਿਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ, ਤਥਾ –
Ca ādi. Samathavipassanāsukhāvahanatoti samathasukhassa vipassanāsukhassa ca sampāpanato. Vuttampi cetaṃ ‘‘so vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukha’’ntiādi, tathā –
‘‘ਯਤੋ ਯਤੋ ਸਮ੍ਮਸਤਿ, ਖਨ੍ਧਾਨਂ ਉਦਯਬ੍ਬਯਂ।
‘‘Yato yato sammasati, khandhānaṃ udayabbayaṃ;
ਲਭਤੀ ਪੀਤਿਪਾਮੋਜ੍ਜਂ, ਅਮਤਂ ਤਂ વਿਜਾਨਤਂ॥
Labhatī pītipāmojjaṃ, amataṃ taṃ vijānataṃ.
ਅਮਾਨੁਸੀ ਰਤੀ ਹੋਤਿ, ਸਮ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮਂ વਿਪਸ੍ਸਤੋ’’ਤਿ ਚ॥ (ਧ॰ ਪ॰ ੩੭੪-੩੭੩)।
Amānusī ratī hoti, sammā dhammaṃ vipassato’’ti ca. (dha. pa. 374-373);
ਤਥਾ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋਤਿ ਯਥਾ ਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਸੁਖਂ ਆવਹਤਿ, ਯਥਾ વਾ ਸਤ੍ਥਾਰਾ ਅਨੁਸਿਟ੍ਠਂ, ਤਥਾ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋ ਸਾਸਨਧਮ੍ਮੋ। ਤਾਦਿਭਾવਾવਹਨਤੋਤਿ ਛਲ਼ਙ੍ਗੁਪੇਕ੍ਖਾવਸੇਨ ਇਟ੍ਠਾਦੀਸੁ ਤਾਦਿਭਾવਸ੍ਸ ਲੋਕਧਮ੍ਮੇਹਿ ਅਨੁਪਲੇਪਸ੍ਸ ਆવਹਨਤੋ। ਨਾਥਪ੍ਪਭવਤ੍ਤਾਤਿ ਪਭવਤਿ ਏਤਸ੍ਮਾਤਿ ਪਭવੋ, ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਟ੍ਠਾਨਂ, ਨਾਥੋવ ਪਭવੋ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਨਾਥਪ੍ਪਭવੋ, ਤਸ੍ਸ ਭਾવੋ ਨਾਥਪ੍ਪਭવਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਾਸਨਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਨਾਥਹੇਤੁਕਤ੍ਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਤ੍ਥਸੁਦ੍ਧਿਯਾ ਮਜ੍ਝੇਕਲ੍ਯਾਣੋਤਿ ਨਿਰੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸਤਾਯ ਨਿਯ੍ਯਾਨਿਕਤਾ ਅਤ੍ਥਸੁਦ੍ਧਿ, ਤਾਯ ਮਜ੍ਝੇਕਲ੍ਯਾਣੋ। ਕਿਚ੍ਚਸੁਦ੍ਧਿਯਾ ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣੋਤਿ ਸੁਪ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਸਙ੍ਖਾਤਕਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਸੁਦ੍ਧਿਯਾ ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣੋ ਸੁਪ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਪਰਿਯੋਸਾਨਤ੍ਤਾ ਸਾਸਨਧਮ੍ਮਸ੍ਸ। ਯਥਾવੁਤ੍ਤਮਤ੍ਥਂ ਨਿਗਮੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਤਸ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦਿ।
Tathā paṭipannoti yathā samathavipassanāsukhaṃ āvahati, yathā vā satthārā anusiṭṭhaṃ, tathā paṭipanno sāsanadhammo. Tādibhāvāvahanatoti chaḷaṅgupekkhāvasena iṭṭhādīsu tādibhāvassa lokadhammehi anupalepassa āvahanato. Nāthappabhavattāti pabhavati etasmāti pabhavo, uppattiṭṭhānaṃ, nāthova pabhavo etassāti nāthappabhavo, tassa bhāvo nāthappabhavattaṃ, tasmā sāsanadhammassa nāthahetukattāti attho. Atthasuddhiyā majjhekalyāṇoti nirupakkilesatāya niyyānikatā atthasuddhi, tāya majjhekalyāṇo. Kiccasuddhiyā pariyosānakalyāṇoti suppaṭipattisaṅkhātakiccassa suddhiyā pariyosānakalyāṇo suppaṭipattipariyosānattā sāsanadhammassa. Yathāvuttamatthaṃ nigamento āha ‘‘tasmā’’tiādi.
ਸਾਸਨਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਅવਿਸੇਸੇਨ ਤਿਸ੍ਸੋ ਸਿਕ੍ਖਾ ਸਕਲੋ ਚ ਤਨ੍ਤਿਧਮ੍ਮੋ ਸਾਸਨਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਕਤਮੇਸਾਨਂ ਖੋ, ਭਨ੍ਤੇ, ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਭਗવਨ੍ਤਾਨਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਨ ਚਿਰਟ੍ਠਿਤਿਕਮਹੋਸੀ’’ਤਿਆਦਿ (ਪਾਰਾ॰ ੧੮)। ਅਰਿਯੋ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ ਮਗ੍ਗੋ ਮਗ੍ਗਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਖੀਣਾ ਜਾਤਿ, વੁਸਿਤਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ, ਕਤਂ ਕਰਣੀਯ’’ਨ੍ਤਿ (ਪਾਰਾ॰ ੧੪)। ਯਥਾਨੁਰੂਪਨ੍ਤਿ ਯਥਾਰਹਂ। ਸਿਕ੍ਖਤ੍ਤਯਸਙ੍ਗਹਞ੍ਹਿ ਸਾਸਨਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਾਤ੍ਥਂ, ਤਥਾ ਮਗ੍ਗਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ। ਇਤਰਂ ਪਨ ਤਨ੍ਤਿਧਮ੍ਮਸਙ੍ਖਾਤਂ ਸਾਸਨਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਨਤ੍ਥੇਨ ਸਾਤ੍ਥਂ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਞ੍ਚ। ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾਤਿ ਸਮ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਥਤਾਯ। ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥੋ ਹਿ ਇਧ ਸਹਸਦ੍ਦੋ। ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਯਸ੍ਸ ਹਿ ਯਾਗੁਭਤ੍ਤਾਦਿਇਤ੍ਥਿਪੁਰਿਸਾਦਿવਣ੍ਣਨਾਨਿਸ੍ਸਿਤਾ ਦੇਸਨਾ ਹੋਤਿ, ਨ ਸੋ ਸਾਤ੍ਥਂ ਦੇਸੇਤਿ ਨਿਯ੍ਯਾਨਤ੍ਥવਿਰਹਤੋ ਤਸ੍ਸਾ ਦੇਸਨਾਯ। ਭਗવਾ ਪਨ ਤਥਾਰੂਪਂ ਦੇਸਨਂ ਪਹਾਯ ਚਤੁਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨਾਦਿਨਿਸ੍ਸਿਤਂ ਦੇਸਨਂ ਦੇਸੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਾਤ੍ਥਂ ਦੇਸੇਤੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ । ਯਸ੍ਸ ਪਨ ਦੇਸਨਾ ਸਿਥਿਲਧਨਿਤਾਦਿਭੇਦੇਸੁ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਸੁ ਏਕਪ੍ਪਕਾਰੇਨੇવ ਦ੍વਿਪ੍ਪਕਾਰੇਨੇવ વਾ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਨ ਯੁਤ੍ਤਤਾਯ ਏਕਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾਦਿਯੁਤ੍ਤਾ વਾ ਦਮਿਲ਼ਭਾਸਾ વਿਯ, વਿવਟਕਰਣਤਾਯ ਓਟ੍ਠੇ ਅਫੁਸਾਪੇਤ੍વਾ ਉਚ੍ਚਾਰੇਤਬ੍ਬਤੋ ਸਬ੍ਬਨਿਰੋਟ੍ਠਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾ વਾ ਕਿਰਾਤਭਾਸਾ વਿਯ, ਸਬ੍ਬਤ੍ਥੇવ વਿਸ੍ਸਜ੍ਜਨੀਯਯੁਤ੍ਤਤਾਯ ਸਬ੍ਬવਿਸ੍ਸਟ੍ਠਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾ વਾ ਯવਨਭਾਸਾ વਿਯ, ਸਬ੍ਬਤ੍ਥੇવ ਸਾਨੁਸਾਰਤਾਯ ਸਬ੍ਬਨਿਗ੍ਗਹੀਤਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾ વਾ ਪਾਦਸਿਕਾਦਿ ਮਿਲਕ੍ਖੁਭਾਸਾ વਿਯ, ਤਸ੍ਸ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਪਾਰਿਪੂਰਿਯਾ ਅਭਾવਤੋ ਅਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾ ਨਾਮ ਦੇਸਨਾ ਹੋਤਿ। ਸਬ੍ਬਾਪਿ ਹਿ ਏਸਾ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਕਦੇਸવਸੇਨੇવ ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਅਪਰਿਪੁਣ੍ਣਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾਤਿ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਅਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਭਗવਾ ਪਨ –
Sāsanabrahmacariyantiādīsu avisesena tisso sikkhā sakalo ca tantidhammo sāsanabrahmacariyaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘katamesānaṃ kho, bhante, buddhānaṃ bhagavantānaṃ brahmacariyaṃ na ciraṭṭhitikamahosī’’tiādi (pārā. 18). Ariyo aṭṭhaṅgiko maggo maggabrahmacariyaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīya’’nti (pārā. 14). Yathānurūpanti yathārahaṃ. Sikkhattayasaṅgahañhi sāsanabrahmacariyaṃ atthasampattiyā sātthaṃ, tathā maggabrahmacariyaṃ. Itaraṃ pana tantidhammasaṅkhātaṃ sāsanabrahmacariyaṃ yathāvuttenatthena sātthaṃ sabyañjanañca. Atthasampattiyāti sampannatthatāya. Sampattiattho hi idha sahasaddo. Byañjanasampattiyāti etthāpi eseva nayo. Yassa hi yāgubhattādiitthipurisādivaṇṇanānissitā desanā hoti, na so sātthaṃ deseti niyyānatthavirahato tassā desanāya. Bhagavā pana tathārūpaṃ desanaṃ pahāya catusatipaṭṭhānādinissitaṃ desanaṃ deseti, tasmā ‘‘atthasampattiyā sātthaṃ desetī’’ti vuccati . Yassa pana desanā sithiladhanitādibhedesu byañjanesu ekappakāreneva dvippakāreneva vā byañjanena yuttatāya ekabyañjanādiyuttā vā damiḷabhāsā viya, vivaṭakaraṇatāya oṭṭhe aphusāpetvā uccāretabbato sabbaniroṭṭhabyañjanā vā kirātabhāsā viya, sabbattheva vissajjanīyayuttatāya sabbavissaṭṭhabyañjanā vā yavanabhāsā viya, sabbattheva sānusāratāya sabbaniggahītabyañjanā vā pādasikādi milakkhubhāsā viya, tassa byañjanapāripūriyā abhāvato abyañjanā nāma desanā hoti. Sabbāpi hi esā byañjanekadesavaseneva pavattiyā aparipuṇṇabyañjanāti katvā ‘‘abyañjanā’’ti vuccati. Bhagavā pana –
‘‘ਸਿਥਿਲਂ ਧਨਿਤਞ੍ਚ ਦੀਘਰਸ੍ਸਂ, ਗਰੁਕਂ ਲਹੁਕਞ੍ਚ ਨਿਗ੍ਗਹੀਤਂ।
‘‘Sithilaṃ dhanitañca dīgharassaṃ, garukaṃ lahukañca niggahītaṃ;
ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ વવਤ੍ਥਿਤਂ વਿਮੁਤ੍ਤਂ, ਦਸਧਾ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਬੁਦ੍ਧਿਯਾ ਪਭੇਦੋ’’ਤਿ॥ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧੯੦; ਮ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੨੯੧; ਪਰਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੪੮੫) –
Sambandhaṃ vavatthitaṃ vimuttaṃ, dasadhā byañjanabuddhiyā pabhedo’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.190; ma. ni. aṭṭha. 1.291; pari. aṭṭha. 485) –
ਏવਂ વੁਤ੍ਤਂ ਦਸવਿਧਂ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ ਅਮਕ੍ਖੇਤ੍વਾ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਬ੍ਯਞ੍ਜਨਮੇવ ਕਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ ਦੇਸੇਤੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
Evaṃ vuttaṃ dasavidhaṃ byañjanaṃ amakkhetvā paripuṇṇabyañjanameva katvā dhammaṃ deseti, tasmā ‘‘byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ desetī’’ti vuccati.
ਇਦਾਨਿ ‘‘ਸਾਤ੍ਥਂ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨ’’ਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਨੇਤ੍ਤਿਨਯੇਨਪਿ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਙ੍ਕਾਸਨਂ…ਪੇ॰… ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਯਦਿਪਿ ਨੇਤ੍ਤਿਯਂ ‘‘ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਮੁਖੇਨ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਤ੍ਥਗ੍ਗਹਣਂ ਹੋਤੀਤਿ ਅਕ੍ਖਰਂ ਪਦ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਪਦਾਨਿ ਪਠਮਂ ਉਦ੍ਦਿਟ੍ਠਾਨਿ, ਇਧ ਪਨ ਪਾਲ਼ਿਯਂ ‘‘ਸਾਤ੍ਥਂ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨ’’ਨ੍ਤਿ ਆਗਤਤ੍ਤਾ ਅਤ੍ਥਪਦਾਨਿਯੇવ ਪਠਮਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਙ੍ਕਾਸਨਪਕਾਸਨਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਕਾਸਨਂ ਦੀਪਨਂ ਸਙ੍ਕਾਸਨਂ। ਕਾਸਨਨ੍ਤਿ ਚ ਕਾਸੀਯਤਿ ਦੀਪੀਯਤਿ વਿਭਾવੀਯਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਮਞ੍ਞਮਾਨੋ ਖੋ ਭਿਕ੍ਖੁ ਬਦ੍ਧੋ ਮਾਰਸ੍ਸ ਅਮਞ੍ਞਮਾਨੋ ਮੁਤ੍ਤੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ ਸਙ੍ਖੇਪੇਨ ਦੀਪਨਂ ਸਙ੍ਕਾਸਨਂ ਨਾਮ। ਤਤ੍ਤਕੇਨ ਹਿ ਤੇਨ ਭਿਕ੍ਖੁਨਾ ਪਟਿવਿਦ੍ਧਂ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਅਞ੍ਞਾਤਂ ਭਗવਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਪਠਮਂ ਕਾਸਨਂ ਪਕਾਸਨਂ। ‘‘ਸਬ੍ਬਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਆਦਿਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਮਾਦੀਸੁ ਪਚ੍ਛਾ ਕਥਿਤਬ੍ਬਮਤ੍ਥਂ ਪਠਮਂ વਚਨੇਨ ਦੀਪਨਂ ਪਕਾਸਨਂ ਨਾਮ। ਆਦਿਕਮ੍ਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਅਯਂ ਪ-ਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਪਞ੍ਞਪੇਤਿ ਪਟ੍ਠਪੇਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ। ਤਿਕ੍ਖਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਪੇਕ੍ਖਞ੍ਚੇਤਂ ਪਦਦ੍વਯਂ ਉਦ੍ਦੇਸਭਾવਤੋ। ਤਿਕ੍ਖਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋ ਹਿ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਪਠਮਞ੍ਚ વੁਤ੍ਤਮਤ੍ਥਂ ਪਟਿਪਜ੍ਜਤਿ। ਸਂਖਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વਿਤ੍ਥਾਰવਚਨਂ ਸਕਿਂ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪੁਨ વਚਨਞ੍ਚ વਿવਰਣવਿਭਜਨਾਨਿ, ਯਥਾ ‘‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਸਕਿਂਯੇવ ਚ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ‘‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ? ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ વਿવਰਣવਸੇਨ વਿਭਜਨવਸੇਨ ਚ ਪੁਨ વਚਨਂ। ਮਜ੍ਝਿਮਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਪੇਕ੍ਖਮੇਤਂ ਪਦਦ੍વਯਂ ਨਿਦ੍ਦੇਸਭਾવਤੋ। વਿવਟਸ੍ਸ વਿਤ੍ਥਾਰਤਰਾਭਿਧਾਨਂ વਿਭਤ੍ਤਸ੍ਸ ਚ ਪਕਾਰੇਹਿ ਞਾਪਨਂ વਿਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਪਰਿਤੋਸਨਂ ਉਤ੍ਤਾਨੀਕਰਣਪਞ੍ਞਾਪਨਾਨਿ, ਯਥਾ ‘‘ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ વਿવਟવਿਭਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ‘‘ਕਤਮੋ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ? ਯੋ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਫੁਸਨਾ ਸਂਫੁਸਨਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਉਤ੍ਤਾਨੀਕਿਰਿਯਾ ਪਞ੍ਞਾਪਨਾ ਚ। ਮੁਦਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਪੇਕ੍ਖਮੇਤਂ ਪਦਦ੍વਯਂ ਪਟਿਨਿਦ੍ਦੇਸਭਾવਤੋ।
Idāni ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’nti ettha nettinayenapi atthaṃ dassetuṃ ‘‘saṅkāsanaṃ…pe… sabyañjana’’nti vuttaṃ. Tattha yadipi nettiyaṃ ‘‘byañjanamukhena byañjanatthaggahaṇaṃ hotīti akkharaṃ pada’’ntiādinā byañjanapadāni paṭhamaṃ uddiṭṭhāni, idha pana pāḷiyaṃ ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’nti āgatattā atthapadāniyeva paṭhamaṃ dassetuṃ ‘‘saṅkāsanapakāsanā’’tiādi vuttaṃ. Tattha saṅkhepato kāsanaṃ dīpanaṃ saṅkāsanaṃ. Kāsananti ca kāsīyati dīpīyati vibhāvīyatīti attho. ‘‘Maññamāno kho bhikkhu baddho mārassa amaññamāno mutto’’tiādīsu viya saṅkhepena dīpanaṃ saṅkāsanaṃ nāma. Tattakena hi tena bhikkhunā paṭividdhaṃ. Tenāha ‘‘aññātaṃ bhagavā’’tiādi. Paṭhamaṃ kāsanaṃ pakāsanaṃ. ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evamādīsu pacchā kathitabbamatthaṃ paṭhamaṃ vacanena dīpanaṃ pakāsanaṃ nāma. Ādikammasmiñhi ayaṃ pa-saddo ‘‘paññapeti paṭṭhapetī’’tiādīsu viya. Tikkhindriyāpekkhañcetaṃ padadvayaṃ uddesabhāvato. Tikkhindriyo hi saṅkhepato paṭhamañca vuttamatthaṃ paṭipajjati. Saṃkhittassa vitthāravacanaṃ sakiṃ vuttassa puna vacanañca vivaraṇavibhajanāni, yathā ‘‘kusalā dhammā’’ti saṅkhepato sakiṃyeva ca vuttassa atthassa ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ citta’’ntiādinā vitthārato vivaraṇavasena vibhajanavasena ca puna vacanaṃ. Majjhimindriyāpekkhametaṃ padadvayaṃ niddesabhāvato. Vivaṭassa vitthāratarābhidhānaṃ vibhattassa ca pakārehi ñāpanaṃ vineyyānaṃ cittaparitosanaṃ uttānīkaraṇapaññāpanāni, yathā ‘‘phasso hotī’’tiādinā vivaṭavibhattassa atthassa ‘‘katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? Yo tasmiṃ samaye phasso phusanā saṃphusanā’’tiādinā uttānīkiriyā paññāpanā ca. Mudindriyāpekkhametaṃ padadvayaṃ paṭiniddesabhāvato.
ਅਥ વਾ ‘‘ਸਬ੍ਬਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਆਦਿਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਪਠਮਂ ਦੀਪਿਤਮਤ੍ਥਂ ਪੁਨ ਪਾਕਟਂ ਕਤ੍વਾ ਦੀਪਨੇਨ ‘‘ਕਿਞ੍ਚ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਬ੍ਬਂ ਆਦਿਤ੍ਤਂ? ਚਕ੍ਖੁ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਆਦਿਤ੍ਤਂ, ਰੂਪਾ ਆਦਿਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਏવਮਾਦਿਨਾ ਸਂਖਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વਿਤ੍ਥਾਰਾਭਿਧਾਨੇਨ ਸਕਿਂ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪੁਨਪਿ ਅਭਿਧਾਨੇਨ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤ੍વਾ ਦੇਸਨਂ વਿવਰਣਂ ਨਾਮ। ‘‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪੇਨ ਨਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ‘‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ? ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਨਿਦ੍ਦੇਸવਸੇਨ વਿવਰਿਤੇ ਕੁਸਲੇ ਧਮ੍ਮੇ ‘‘ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ વੇਦਨਾ ਹੋਤੀ’’ਤਿ વਿਭਾਗਕਰਣਂ વਿਭਜਨਂ ਨਾਮ। વਿવਟਸ੍ਸ વਿਤ੍ਥਾਰਾਭਿਧਾਨੇਨ વਿਭਤ੍ਤਸ੍ਸ ਚ ਉਪਮਾਭਿਧਾਨੇਨ ਉਤ੍ਤਾਨਿਂ ਕਰੋਤੀਤਿ વਿવਰਣੇਨ વਿવਰਿਤਤ੍ਥਸ੍ਸ ‘‘ਕਤਮੋ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ? ਯੋ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਫੁਸਨਾ ਸਂਫੁਸਨਾ’’ਤਿ ਅਤਿવਿવਰਿਤ੍વਾ ਕਥਨਂ, વਿਭਜਨੇਨ વਿਭਤ੍ਤਸ੍ਸ ‘‘ਸੇਯ੍ਯਥਾਪਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਗਾવੀ ਨਿਚ੍ਚਮ੍ਮਾ, ਏવਮੇવ ਖ੍વਾਯਂ ਭਿਕ੍ਖવੇ ਫਸ੍ਸਾਹਾਰੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋਤਿ વਦਾਮੀ’’ਤਿ ਏવਮਾਦਿਉਪਮਾਕਥਨਞ੍ਚ ਉਤ੍ਤਾਨੀਕਰਣਂ ਨਾਮ। ਧਮ੍ਮਂ ਸੁਣਨ੍ਤਾਨਂ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨੇਨ વਿਚਿਤ੍ਤੇਨ ਅਨੇਕવਿਧੇਨ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਨਂ ਅਤਿਖਿਣਬੁਦ੍ਧੀਨਂ ਅਨੇਕવਿਧੇਨ ਞਾਣਤਿਖਿਣਕਰਣਞ੍ਚ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ ਨਾਮ ਸੋਤੂਨਂ ਚਿਤ੍ਤਤੋਸਨੇਨ ਚਿਤ੍ਤਨਿਸਾਨੇਨ ਚ ਪਞ੍ਞਾਪਨਂ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੀਤਿ ਕਤ੍વਾ। ਅਤ੍ਥਪਦਸਮਾਯੋਗਤੋ ਸਾਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਸਙ੍ਕਾਸਨਾਦਿਅਤ੍ਥਪਦਰੂਪਤ੍ਤਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਛਅਤ੍ਥਪਦਸਮਾਯੋਗਤੋ ਸਾਤ੍ਥਂ। ਸਙ੍ਕਾਸਨਪਕਾਸਨਾਦਯੋ ਹਿ ਅਤ੍ਥਾਕਾਰਤ੍ਤਾ ‘‘ਅਤ੍ਥਪਦਾਨੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਅਤ੍ਥੋਯੇવ ਹਿ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਪਦੇਹਿ ਸਙ੍ਕਾਸੀਯਤਿ ਪਕਾਸੀਯਤਿ વਿવਰੀਯਤਿ વਿਭਜੀਯਤਿ ਉਤ੍ਤਾਨੀ ਕਰੀਯਤਿ ਪਞ੍ਞਾਪੀਯਤਿ।
Atha vā ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evaṃ paṭhamaṃ dīpitamatthaṃ puna pākaṭaṃ katvā dīpanena ‘‘kiñca, bhikkhave, sabbaṃ ādittaṃ? Cakkhu, bhikkhave, ādittaṃ, rūpā ādittā’’ti evamādinā saṃkhittassa vitthārābhidhānena sakiṃ vuttassa punapi abhidhānena vitthāretvā desanaṃ vivaraṇaṃ nāma. ‘‘Kusalā dhammā’’ti saṅkhepena nikkhittassa ‘‘katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti niddesavasena vivarite kusale dhamme ‘‘tasmiṃ samaye phasso hoti vedanā hotī’’ti vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ nāma. Vivaṭassa vitthārābhidhānena vibhattassa ca upamābhidhānena uttāniṃ karotīti vivaraṇena vivaritatthassa ‘‘katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? Yo tasmiṃ samaye phasso phusanā saṃphusanā’’ti ativivaritvā kathanaṃ, vibhajanena vibhattassa ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, gāvī niccammā, evameva khvāyaṃ bhikkhave phassāhāro daṭṭhabboti vadāmī’’ti evamādiupamākathanañca uttānīkaraṇaṃ nāma. Dhammaṃ suṇantānaṃ dhammadesanena vicittena anekavidhena somanassassa uppādanaṃ atikhiṇabuddhīnaṃ anekavidhena ñāṇatikhiṇakaraṇañca paññatti nāma sotūnaṃ cittatosanena cittanisānena ca paññāpanaṃ paññattīti katvā. Atthapadasamāyogato sātthanti pariyattiatthassa saṅkāsanādiatthapadarūpattā yathāvuttachaatthapadasamāyogato sātthaṃ. Saṅkāsanapakāsanādayo hi atthākārattā ‘‘atthapadānī’’ti vuccanti. Atthoyeva hi byañjanapadehi saṅkāsīyati pakāsīyati vivarīyati vibhajīyati uttānī karīyati paññāpīyati.
ਅਕ੍ਖਰਪਦਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾਕਾਰਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਿਦ੍ਦੇਸਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ‘‘ਸਟ੍ਠਿ વਸ੍ਸਸਹਸ੍ਸਾਨੀ’’ਤਿ ਏવਮਾਦੀਸੁ ਸ-ਕਾਰ ਦੁ-ਕਾਰ ਸੋ-ਕਾਰਾਦਿ વਿਯ ਉਚ੍ਚਾਰਣવੇਲਾਯ ਅਪਰਿਯੋਸਿਤੇ ਪਦੇ વਣ੍ਣੋ ਅਕ੍ਖਰਂ ਪਰਿਯਾਯવਸੇਨ ਅਕ੍ਖਰਣਤੋ ਅવੇવਚਨਤੋ। ਨ ਹਿ વਣ੍ਣਸ੍ਸ ਪਰਿਯਾਯੋ વਿਜ੍ਜਤਿ। ਯਥਾ ਹਿ ਪਦਂ ਸવੇવਚਨਤਾਯ ਅਤ੍ਥવਸੇਨ ਪਰਿਯਾਯਂ ਚਰਨ੍ਤਂ ਸਞ੍ਚਰਨ੍ਤਂ વਿਯ ਹੋਤਿ, ਨ ਏવਂ વਣ੍ਣੋ ਅવੇવਚਨਤ੍ਤਾ। ਏਕਕ੍ਖਰਂ વਾ ਪਦਂ ਅਕ੍ਖਰਂ ‘‘ਮਾ ਏવਂ ਕਿਰ ਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਮਾ-ਕਾਰਾਦਯੋ વਿਯ। ਕੇਚਿ ਪਨ ‘‘ਤੀਸੁ ਦ੍વਾਰੇਸੁ ਪਰਿਸੁਦ੍ਧਪਯੋਗਭਾવੇਨ વਿਸੁਦ੍ਧਕਰਣਟ੍ਠਾਨਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਤਦੇਸਨਾવਾਚਾਹਿ ਅਕ੍ਖਰਣਤੋ ਅવੇવਚਨਤੋ ਅਕਥਿਤਤ੍ਤਾ ਅਕ੍ਖਰਨ੍ਤਿ ਸਞ੍ਞਿਤਾ। ਤਂ ਪਾਰਾਯਨਿਕਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਨਂ ਮਨਸਾ ਪੁਚ੍ਛਿਤਪਞ੍ਹਾਨਂ વਸੇਨ ਭਗવਤਾ ਰਤਨਘਰੇ ਨਿਸੀਦਿਤ੍વਾ ਸਮ੍ਮਸਿਤਪਟ੍ਠਾਨਮਹਾਪਕਰਣવਸੇਨ ਚ ਗਹੇਤਬ੍ਬ’’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। વਿਭਤ੍ਤਿਯਨ੍ਤਂ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਞਾਪਨਤੋ ਪਦਂ। ਪਜ੍ਜਤਿ ਅਤ੍ਥੋ ਏਤੇਨਾਤਿ ਹਿ ਪਦਂ। ਤਂ ਨਾਮਪਦਂ ਆਖ੍ਯਾਤਪਦਂ ਉਪਸਗ੍ਗਪਦਂ ਨਿਪਾਤਪਦਨ੍ਤਿ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਂ। ਤਤ੍ਥ ਫਸ੍ਸੋ વੇਦਨਾ ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਏવਮਾਦਿਕਂ ਦਬ੍ਬਪਧਾਨਂ ਨਾਮਪਦਂ। ਨਾਮਪਦੇਹਿ ਦਬ੍ਬਮਾવਿਭੂਤਰੂਪਂ, ਕਿਰਿਯਾ ਅਨਾવਿਭੂਤਰੂਪਾ। ਫੁਸਤਿ વੇਦਯਤਿ વਿਜਾਨਾਤੀਤਿ ਏવਮਾਦਿਕਂ ਕਿਰਿਯਾਪਧਾਨਂ ਆਖ੍ਯਾਤਪਦਂ। ਆਖ੍ਯਾਤਪਦੇਹਿ ਕਿਰਿਯਾ ਆવਿਭੂਤਰੂਪਾ, ਦਬ੍ਬਮਨਾવਿਭੂਤਰੂਪਂ। ਯਥਾ ‘‘ਚਿਰਪ੍ਪવਾਸਿ’’ਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪ-ਸਦ੍ਦੋ વਸਨਕਿਰਿਯਾਯ વਿਯੋਗવਿਸਿਟ੍ਠਤਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਏવਂ ਕਿਰਿਯਾવਿਸੇਸਦੀਪਨਤੋ ਕਿਰਿਯਾવਿਸੇਸਾવਬੋਧਨਿਮਿਤ੍ਤਂ। ਪ-ਇਤਿ ਏવਮਾਦਿਕਂ ਉਪਸਗ੍ਗਪਦਂ। ਕਿਰਿਯਾਯ ਦਬ੍ਬਸ੍ਸ ਚ ਸਰੂਪવਿਸੇਸਪ੍ਪਕਾਸਨਹੇਤੁਭੂਤਂ ਏવਨ੍ਤਿ ਏવਮਾਦਿਕਂ ਨਿਪਾਤਪਦਂ। ‘‘ਏવਂ ਮਨਸਿ ਕਰੋਥ, ਮਾ ਏવਂ ਮਨਸਾਕਤ੍ਥਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਹਿ ਕਿਰਿਯਾવਿਸੇਸਦੀਪਨਤੋ ਕਿਰਿਯਾવਿਸੇਸਸ੍ਸ ਜੋਤਕੋ ਏવਂਸਦ੍ਦੋ, ‘‘ਏવਂਸੀਲਾ ਏવਂਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਦਬ੍ਬવਿਸੇਸਸ੍ਸ। ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ વੁਤ੍ਤਂ ਪਦਾਭਿਹਿਤਂ ਅਤ੍ਥਂ ਬ੍ਯਞ੍ਜੇਤੀਤਿ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ, વਾਕ੍ਯਂ। ‘‘ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਇਦ੍ਧਿਪਾਦਾ’’ਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪੇਨ ਕਥਿਤਮਤ੍ਥਂ ‘‘ਕਤਮੇ ਚਤ੍ਤਾਰੋ? ਇਧ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਭਿਕ੍ਖੁ ਛਨ੍ਦਸਮਾਧਿਪਧਾਨਸਙ੍ਖਾਰਸਮਨ੍ਨਾਗਤਂ ਇਦ੍ਧਿਪਾਦਂ ਭਾવੇਤਿ, વੀਰਿਯ, ਚਿਤ੍ਤ, વੀਮਂਸਸਮਾਧਿਪਧਾਨਸਙ੍ਖਾਰਸਮਨ੍ਨਾਗਤਂ ਇਦ੍ਧਿਪਾਦਂ ਭਾવੇਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਪਾਕਟਂ ਕਰੋਤੀਤਿ વਾਕ੍ਯਮੇવ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ, ਤਂ ਪਨ ਅਤ੍ਥਤੋ ਪਦਸਮੁਦਾਯੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਸਆਖ੍ਯਾਤਂ ਸਨਿਪਾਤਂ ਸਕਾਰਕਂ ਸવਿਸੇਸਨਂ વਾਕ੍ਯਨ੍ਤਿ ਹਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਨਨੁ ਚ ਪਦੇਨਪਿ ਅਤ੍ਥੋ ਬ੍ਯਞ੍ਜੀਯਤੀਤਿ ਪਦਮ੍ਪਿ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਨ੍ਤਿ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ? ਤਂ ਨ। ਪਦਮਤ੍ਤਸવਨੇਪਿ ਹਿ ਅਧਿਕਾਰਾਦਿવਸੇਨ ਲਬ੍ਭਮਾਨੇਹਿ ਪਦਨ੍ਤਰੇਹਿ ਅਨੁਸਨ੍ਧਾਨਂ ਕਤ੍વਾવ ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ ਹੋਤੀਤਿ વਾਕ੍ਯਮੇવ ਅਤ੍ਥਂ ਬ੍ਯਞ੍ਜਯਤੀਤਿ।
Akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesasampattiyāti ettha ‘‘saṭṭhi vassasahassānī’’ti evamādīsu sa-kāra du-kāra so-kārādi viya uccāraṇavelāya apariyosite pade vaṇṇo akkharaṃ pariyāyavasena akkharaṇato avevacanato. Na hi vaṇṇassa pariyāyo vijjati. Yathā hi padaṃ savevacanatāya atthavasena pariyāyaṃ carantaṃ sañcarantaṃ viya hoti, na evaṃ vaṇṇo avevacanattā. Ekakkharaṃ vā padaṃ akkharaṃ ‘‘mā evaṃ kira ta’’ntiādīsu mā-kārādayo viya. Keci pana ‘‘tīsu dvāresu parisuddhapayogabhāvena visuddhakaraṇaṭṭhānānaṃ cittena pavattitadesanāvācāhi akkharaṇato avevacanato akathitattā akkharanti saññitā. Taṃ pārāyanikabrāhmaṇānaṃ manasā pucchitapañhānaṃ vasena bhagavatā ratanaghare nisīditvā sammasitapaṭṭhānamahāpakaraṇavasena ca gahetabba’’nti vadanti. Vibhattiyantaṃ atthassa ñāpanato padaṃ. Pajjati attho etenāti hi padaṃ. Taṃ nāmapadaṃ ākhyātapadaṃ upasaggapadaṃ nipātapadanti catubbidhaṃ. Tattha phasso vedanā cittanti evamādikaṃ dabbapadhānaṃ nāmapadaṃ. Nāmapadehi dabbamāvibhūtarūpaṃ, kiriyā anāvibhūtarūpā. Phusati vedayati vijānātīti evamādikaṃ kiriyāpadhānaṃ ākhyātapadaṃ. Ākhyātapadehi kiriyā āvibhūtarūpā, dabbamanāvibhūtarūpaṃ. Yathā ‘‘cirappavāsi’’nti ettha pa-saddo vasanakiriyāya viyogavisiṭṭhataṃ dīpeti, evaṃ kiriyāvisesadīpanato kiriyāvisesāvabodhanimittaṃ. Pa-iti evamādikaṃ upasaggapadaṃ. Kiriyāya dabbassa ca sarūpavisesappakāsanahetubhūtaṃ evanti evamādikaṃ nipātapadaṃ. ‘‘Evaṃ manasi karotha, mā evaṃ manasākatthā’’tiādīsu hi kiriyāvisesadīpanato kiriyāvisesassa jotako evaṃsaddo, ‘‘evaṃsīlā evaṃdhammā’’tiādīsu dabbavisesassa. Saṅkhepato vuttaṃ padābhihitaṃ atthaṃ byañjetīti byañjanaṃ, vākyaṃ. ‘‘Cattāro iddhipādā’’ti saṅkhepena kathitamatthaṃ ‘‘katame cattāro? Idha, bhikkhave, bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti, vīriya, citta, vīmaṃsasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāvetī’’tiādinā pākaṭaṃ karotīti vākyameva byañjanaṃ, taṃ pana atthato padasamudāyoti daṭṭhabbaṃ. Saākhyātaṃ sanipātaṃ sakārakaṃ savisesanaṃ vākyanti hi vadanti. Nanu ca padenapi attho byañjīyatīti padampi byañjananti āpajjatīti? Taṃ na. Padamattasavanepi hi adhikārādivasena labbhamānehi padantarehi anusandhānaṃ katvāva atthasampaṭipatti hotīti vākyameva atthaṃ byañjayatīti.
ਪਕਾਰਤੋ વਾਕ੍ਯવਿਭਾਗੋ ਆਕਾਰੋ। ‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਤਮੋ ਛਨ੍ਦੋ? ਯੋ ਛਨ੍ਦੋ ਛਨ੍ਦਿਕਤਾ ਕਤ੍ਤੁਕਮ੍ਯਤਾ’’ਤਿ ਏવਮਾਦੀਸੁ ਕਥਿਤਸ੍ਸੇવ વਾਕ੍ਯਸ੍ਸ ਅਨੇਕવਿਧੇਨ વਿਭਾਗਕਰਣਂ ਆਕਾਰੋ ਨਾਮ। ਆਕਾਰਾਭਿਹਿਤਂ ਨਿਬ੍ਬਚਨਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿ। ‘‘ਫਸ੍ਸੋ વੇਦਨਾ’’ਤਿ ਏવਮਾਦੀਸੁ ਆਕਾਰੇਨ ਕਥਿਤਂ ‘‘ਫੁਸਤੀਤਿ ਫਸ੍ਸੋ, વੇਦਯਤੀਤਿ વੇਦਨਾ’’ਤਿ ਨੀਹਰਿਤ੍વਾ વਿਤ੍ਥਾਰવਚਨਂ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿ ਨਾਮ। ‘‘ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਮਗ੍ਗਤਿ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਤ੍ਥਿਕੇਹਿ વਾ ਮਗ੍ਗੀਯਤਿ, ਕਿਲੇਸੇ વਾ ਮਾਰੇਨ੍ਤੋ ਗਚ੍ਛਤੀਤਿ ਮਗ੍ਗੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਿਬ੍ਬਚਨવਿਤ੍ਥਾਰੋ ਨਿਰવਸੇਸਦੇਸਨਤ੍ਤਾ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ। ਅਥ વਾ વੇਦਯਤੀਤਿ વੇਦਨਾਤਿ ਨਿਬ੍ਬਚਨਲਦ੍ਧਪਦੇਸੁ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾਸੁ ਸੁਖਯਤੀਤਿ ਸੁਖਾ, ਦੁਕ੍ਖਯਤੀਤਿ ਦੁਕ੍ਖਾ, ਨੇવ ਦੁਕ੍ਖਯਤਿ ਨ ਸੁਖਯਤੀਤਿ ਅਦੁਕ੍ਖਮਸੁਖਾਤਿ ਅਤ੍ਥવਿਤ੍ਥਾਰੋ ਨਿਰવਸੇਸੇਨ ਕਥਿਤਤ੍ਤਾ ਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਨਾਮ। ਏਤੇਸਂ ਅਕ੍ਖਰਾਦੀਨਂ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਪਦਾਨਂ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਮ੍ਪਨ੍ਨਤਾਯ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ।
Pakārato vākyavibhāgo ākāro. ‘‘Tattha katamo chando? Yo chando chandikatā kattukamyatā’’ti evamādīsu kathitasseva vākyassa anekavidhena vibhāgakaraṇaṃ ākāro nāma. Ākārābhihitaṃ nibbacanaṃ nirutti. ‘‘Phasso vedanā’’ti evamādīsu ākārena kathitaṃ ‘‘phusatīti phasso, vedayatīti vedanā’’ti nīharitvā vitthāravacanaṃ nirutti nāma. ‘‘Nibbānaṃ maggati, nibbānatthikehi vā maggīyati, kilese vā mārento gacchatīti maggo’’tiādinā nibbacanavitthāro niravasesadesanattā niddeso. Atha vā vedayatīti vedanāti nibbacanaladdhapadesu sukhadukkhaadukkhamasukhāsu sukhayatīti sukhā, dukkhayatīti dukkhā, neva dukkhayati na sukhayatīti adukkhamasukhāti atthavitthāro niravasesena kathitattā niddeso nāma. Etesaṃ akkharādīnaṃ byañjanapadānaṃ sampattiyā sampannatāya sabyañjanaṃ.
ਏવਂ ਪਨਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਪਦਸਮਾਯੋਗੋ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਪਦਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ ਚ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਤ੍ਥ ਭਗવਾ ਅਕ੍ਖਰੇਹਿ ਸਙ੍ਕਾਸੇਤਿ, ਪਦੇਹਿ ਪਕਾਸੇਤਿ, ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਹਿ વਿવਰਤਿ, ਆਕਾਰੇਹਿ વਿਭਜਤਿ, ਨਿਰੁਤ੍ਤੀਹਿ ਉਤ੍ਤਾਨਿਂ ਕਰੋਤਿ, ਨਿਦ੍ਦੇਸੇਹਿ ਪਞ੍ਞਪੇਤਿ। ਤਥਾ ਹਿ ਪਦਾવਯવਗ੍ਗਹਣਮੁਖੇਨ ਪਦਗ੍ਗਹਣਂ, ਗਹਿਤੇਨ ਚ ਪਦੇਨ ਪਦਤ੍ਥਾવਬੋਧੋ ਗਹਿਤਪੁਬ੍ਬਸਙ੍ਕੇਤਸ੍ਸ ਹੋਤੀਤਿ ਭਗવਾ ਅਕ੍ਖਰੇਹਿ ਸਙ੍ਕਾਸੇਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ਅਕ੍ਖਰੇਹਿ ਸਂਖਿਤ੍ਤੇਨ ਦੀਪਿਯਮਾਨੋ ਅਤ੍ਥੋ ਪਦਪਰਿਯੋਸਾਨੇ વਾਕ੍ਯਸ੍ਸ ਅਪਰਿਯੋਸਿਤਤ੍ਤਾ ਪਦੇਨ ਪਠਮਂ ਪਕਾਸਿਤੋ ਦੀਪਿਤੋ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਪਦੇਹਿ ਪਕਾਸੇਤਿ। વਾਕ੍ਯਪਰਿਯੋਸਾਨੇ ਪਨ ਸੋ ਅਤ੍ਥੋ વਿવਰਿਤੋ વਿવਟੋ ਕਤੋ ਹੋਤੀਤਿ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਹਿ વਿવਰਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਚ ਪਕਾਰੇਹਿ વਾਕ੍ਯਭੇਦੇ ਕਤੇ ਤਦਤ੍ਥੋ વਿਭਤ੍ਤੋ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਆਕਾਰੇਹਿ વਿਭਜਤਿ। ਤਥਾ વਾਕ੍ਯਾવਯવਾਨਂ ਪਚ੍ਚੇਕਂ ਨਿਬ੍ਬਚਨવਿਭਾਗੇ ਕਤੇ ਸੋ ਅਤ੍ਥੋ ਪਾਕਟੋ ਹੋਤੀਤਿ ਨਿਰੁਤ੍ਤੀਹਿ ਉਤ੍ਤਾਨਿਂ ਕਰੋਤਿ। ਕਤਨਿਬ੍ਬਚਨੇਹਿ ਪਨ વਾਕ੍ਯਾવਯવੇਹਿ વਿਤ੍ਥਾਰવਸੇਨ ਨਿਰવਸੇਸਤੋ ਦੇਸਿਤੇਹਿ વੇਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਪਰਿਤੋਸਨਂ ਬੁਦ੍ਧਿਨਿਸਾਨਞ੍ਚ ਕਤਂ ਹੋਤੀਤਿ ਨਿਦ੍ਦੇਸੇਹਿ ਪਞ੍ਞਪੇਤਿ। ਅਪਿਚ ਭਗવਾ ਅਕ੍ਖਰੇਹਿ ਉਗ੍ਘਟੇਤ੍વਾ ਪਦੇਹਿ વਿਨੇਤਿ ਉਗ੍ਘਟਿਤਞ੍ਞੁਂ, ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਹਿ વਿਪਞ੍ਚੇਤ੍વਾ ਆਕਾਰੇਹਿ વਿਨੇਤਿ વਿਪਞ੍ਚਿਤਞ੍ਞੁਂ, ਨਿਰੁਤ੍ਤੀਹਿ ਨੇਤ੍વਾ ਨਿਦ੍ਦੇਸੇਹਿ વਿਨੇਤਿ ਨੇਯ੍ਯਂ। ਏવਞ੍ਚਾਯਂ ਧਮ੍ਮੋ ਉਗ੍ਘਟਿਯਮਾਨੋ ਉਗ੍ਘਟਿਤਞ੍ਞੁਂ વਿਨੇਤਿ, વਿਪਞ੍ਚਿਯਮਾਨੋ વਿਪਞ੍ਚਿਤਞ੍ਞੁਂ, ਨੀਯਮਾਨੋ ਨੇਯ੍ਯਂ। ਤਤ੍ਥ ਉਗ੍ਘਟਨਾ ਆਦਿ, વਿਪਞ੍ਚਨਾ ਮਜ੍ਝੇ, ਨਯਨਂ ਅਨ੍ਤੇ। ਏવਂ ਤੀਸੁ ਕਾਲੇਸੁ ਤਿਧਾ ਦੇਸਿਤੋ ਦੋਸਤ੍ਤਯવਿਧਮਨੋ ਗੁਣਤ੍ਤਯਾવਹੋ ਤਿવਿਧવਿਨੇਯ੍ਯવਿਨਯਨੋਤਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਤਿવਿਧਕਲ੍ਯਾਣੋਯਂ ਧਮ੍ਮੋ ਅਤ੍ਥਬ੍ਯਞ੍ਜਨਪਾਰਿਪੂਰਿਯਾ ਸਾਤ੍ਥੋ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ਨੇਤ੍ਤਿਪਕਰਣੇ (ਨੇਤ੍ਤਿ॰ ੯) –
Evaṃ panassa atthapadasamāyogo byañjanapadasampatti ca veditabbā. Tattha bhagavā akkharehi saṅkāseti, padehi pakāseti, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttāniṃ karoti, niddesehi paññapeti. Tathā hi padāvayavaggahaṇamukhena padaggahaṇaṃ, gahitena ca padena padatthāvabodho gahitapubbasaṅketassa hotīti bhagavā akkharehi saṅkāseti. Yasmā pana akkharehi saṃkhittena dīpiyamāno attho padapariyosāne vākyassa apariyositattā padena paṭhamaṃ pakāsito dīpito hoti, tasmā padehi pakāseti. Vākyapariyosāne pana so attho vivarito vivaṭo kato hotīti byañjanehi vivarati. Yasmā ca pakārehi vākyabhede kate tadattho vibhatto nāma hoti, tasmā ākārehi vibhajati. Tathā vākyāvayavānaṃ paccekaṃ nibbacanavibhāge kate so attho pākaṭo hotīti niruttīhi uttāniṃ karoti. Katanibbacanehi pana vākyāvayavehi vitthāravasena niravasesato desitehi veneyyānaṃ cittaparitosanaṃ buddhinisānañca kataṃ hotīti niddesehi paññapeti. Apica bhagavā akkharehi ugghaṭetvā padehi vineti ugghaṭitaññuṃ, byañjanehi vipañcetvā ākārehi vineti vipañcitaññuṃ, niruttīhi netvā niddesehi vineti neyyaṃ. Evañcāyaṃ dhammo ugghaṭiyamāno ugghaṭitaññuṃ vineti, vipañciyamāno vipañcitaññuṃ, nīyamāno neyyaṃ. Tattha ugghaṭanā ādi, vipañcanā majjhe, nayanaṃ ante. Evaṃ tīsu kālesu tidhā desito dosattayavidhamano guṇattayāvaho tividhavineyyavinayanoti evampi tividhakalyāṇoyaṃ dhammo atthabyañjanapāripūriyā sāttho sabyañjanoti veditabbo. Vuttañhetaṃ nettipakaraṇe (netti. 9) –
‘‘ਤਤ੍ਥ ਭਗવਾ ਅਕ੍ਖਰੇਹਿ ਸਙ੍ਕਾਸੇਤਿ, ਪਦੇਹਿ ਪਕਾਸੇਤਿ, ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਹਿ વਿવਰਤਿ, ਆਕਾਰੇਹਿ વਿਭਜਤਿ, ਨਿਰੁਤ੍ਤੀਹਿ ਉਤ੍ਤਾਨਿਂ ਕਰੋਤਿ, ਨਿਦ੍ਦੇਸੇਹਿ ਪਞ੍ਞਪੇਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਭਗવਾ ਅਕ੍ਖਰੇਹਿ ਚ ਪਦੇਹਿ ਚ ਉਗ੍ਘਟੇਤਿ, ਬ੍ਯਞ੍ਜਨੇਹਿ ਚ ਆਕਾਰੇਹਿ ਚ વਿਪਞ੍ਚੇਤਿ, ਨਿਰੁਤ੍ਤੀਹਿ ਚ ਨਿਦ੍ਦੇਸੇਹਿ ਚ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਉਗ੍ਘਟਨਾ ਆਦਿ, વਿਪਞ੍ਚਨਾ ਮਜ੍ਝੇ, વਿਤ੍ਥਾਰਨਾ ਪਰਿਯੋਸਾਨਂ। ਸੋਯਂ ਧਮ੍ਮવਿਨਯੋ ਉਗ੍ਘਟਿਯਨ੍ਤੋ ਉਗ੍ਘਟਿਤਞ੍ਞੁਂ ਪੁਗ੍ਗਲਂ વਿਨੇਤਿ, ਤੇਨ ਨਂ ਆਹੁ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣੋਤਿ। વਿਪਞ੍ਚਿਯਨ੍ਤੋ વਿਪਞ੍ਚਿਤਞ੍ਞੁਂ ਪੁਗ੍ਗਲਂ વਿਨੇਤਿ, ਤੇਨ ਨਂ ਆਹੁ ਮਜ੍ਝੇਕਲ੍ਯਾਣੋਤਿ। વਿਤ੍ਥਾਰਿਯਨ੍ਤੋ ਨੇਯ੍ਯਂ ਪੁਗ੍ਗਲਂ વਿਨੇਤਿ, ਤੇਨ ਨਂ ਆਹੁ ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਲ੍ਯਾਣੋਤੀ’’ਤਿ।
‘‘Tattha bhagavā akkharehi saṅkāseti, padehi pakāseti, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttāniṃ karoti, niddesehi paññapeti. Tattha bhagavā akkharehi ca padehi ca ugghaṭeti, byañjanehi ca ākārehi ca vipañceti, niruttīhi ca niddesehi ca vitthāreti. Tattha ugghaṭanā ādi, vipañcanā majjhe, vitthāranā pariyosānaṃ. Soyaṃ dhammavinayo ugghaṭiyanto ugghaṭitaññuṃ puggalaṃ vineti, tena naṃ āhu ādikalyāṇoti. Vipañciyanto vipañcitaññuṃ puggalaṃ vineti, tena naṃ āhu majjhekalyāṇoti. Vitthāriyanto neyyaṃ puggalaṃ vineti, tena naṃ āhu pariyosānakalyāṇotī’’ti.
ਅਤ੍ਥਗਮ੍ਭੀਰਤਾਤਿਆਦੀਸੁ ਅਤ੍ਥੋ ਨਾਮ ਤਨ੍ਤਿਅਤ੍ਥੋ। ਧਮ੍ਮੋ ਤਨ੍ਤਿ। ਪਟਿવੇਧੋ ਤਨ੍ਤਿਯਾ ਤਨ੍ਤਿਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਚ ਯਥਾਭੂਤਾવਬੋਧੋ। ਦੇਸਨਾ ਨਾਮ ਮਨਸਾ વવਤ੍ਥਾਪਿਤਾਯ ਤਨ੍ਤਿਯਾ ਦੇਸਨਾ। ਤੇ ਪਨੇਤੇ ਅਤ੍ਥਾਦਯੋ ਯਸ੍ਮਾ ਸਸਾਦੀਹਿ વਿਯ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ ਮਨ੍ਦਬੁਦ੍ਧੀਹਿ ਦੁਕ੍ਖੋਗਾਹਾ ਅਲਬ੍ਭਨੇਯ੍ਯਪਤਿਟ੍ਠਾ ਚ, ਤਸ੍ਮਾ ਗਮ੍ਭੀਰਾ। ਅਥ વਾ ਅਤ੍ਥੋ ਨਾਮ ਹੇਤੁਫਲਂ। ਧਮ੍ਮੋ ਹੇਤੁ। ਦੇਸਨਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ, ਯਥਾਧਮ੍ਮਂ ਧਮ੍ਮਾਭਿਲਾਪੋ। ਅਨੁਲੋਮਪਟਿਲੋਮਸਙ੍ਖੇਪવਿਤ੍ਥਾਰਾਦਿવਸੇਨ વਾ ਕਥਨਂ। ਪਟਿવੇਧੋ ਅਭਿਸਮਯੋ, ਅਤ੍ਥਾਨੁਰੂਪਂ ਧਮ੍ਮੇਸੁ, ਧਮ੍ਮਾਨੁਰੂਪਂ ਅਤ੍ਥੇਸੁ, ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਪਥਾਨੁਰੂਪਂ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੀਸੁ ਅવਬੋਧੋ। ਤੇਸਂ ਤੇਸਂ વਾ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬੋ ਲਕ੍ਖਣਸਙ੍ਖਾਤੋ ਅવਿਪਰੀਤਸਭਾવੋ। ਤੇਪਿ ਚੇਤੇ ਅਤ੍ਥਾਦਯੋ ਯਸ੍ਮਾ ਅਨੁਪਚਿਤਕੁਸਲਸਮ੍ਭਾਰੇਹਿ ਦੁਪ੍ਪਞ੍ਞੇਹਿ ਸਸਾਦੀਹਿ વਿਯ ਮਹਾਸਮੁਦ੍ਦੋ ਦੁਕ੍ਖੋਗਾਹਾ ਅਲਬ੍ਭਨੇਯ੍ਯਪਤਿਟ੍ਠਾ ਚ, ਤਸ੍ਮਾ ਗਮ੍ਭੀਰਾ। ਤੇਸੁ ਪਟਿવੇਧਸ੍ਸਪਿ ਅਤ੍ਥਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅਤ੍ਥਗਮ੍ਭੀਰਤਾਪਟਿવੇਧਗਮ੍ਭੀਰਤਾਹਿ ਸਾਤ੍ਥ’’ਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥਗੁਣਦੀਪਨਤੋ। ਤਾਸਂ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਾਨਂ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਧਮ੍ਮਗਮ੍ਭੀਰਤਾਦੇਸਨਾਗਮ੍ਭੀਰਤਾਹਿ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨ’’ਨ੍ਤਿ ਤਾਸਂ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਦੀਪਨਤੋ। ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਅਤ੍ਥਧਮ੍ਮਨਿਰੁਤ੍ਤਿਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਸੁ ਪਭੇਦਗਤਂ ਞਾਣਂ ਪਟਿਭਾਨਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਤਿ ਇਮਿਸ੍ਸਾਪਿ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਯ ਅਤ੍ਥવਿਸਯਤ੍ਤਾ ਆਹ ‘‘ਅਤ੍ਥਪਟਿਭਾਨਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾવਿਸਯਤੋ ਸਾਤ੍ਥ’’ਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਅਸਤਿ ਤਦਭਾવਤੋ। ਧਮ੍ਮੋਤਿ ਤਨ੍ਤਿ। ਨਿਰੁਤ੍ਤੀਤਿ ਤਨ੍ਤਿਪਦਾਨਂ ਨਿਦ੍ਧਾਰੇਤ੍વਾ વਚਨਂ। ਤਤ੍ਥ ਪਭੇਦਗਤਾਨਿ ਞਾਣਾਨਿ ਧਮ੍ਮਨਿਰੁਤ੍ਤਿਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਧਮ੍ਮਨਿਰੁਤ੍ਤਿਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾવਿਸਯਤੋ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨ’’ਨ੍ਤਿ ਅਸਤਿ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਤਦਭਾવਤੋ।
Atthagambhīratātiādīsu attho nāma tantiattho. Dhammo tanti. Paṭivedho tantiyā tantiatthassa ca yathābhūtāvabodho. Desanā nāma manasā vavatthāpitāya tantiyā desanā. Te panete atthādayo yasmā sasādīhi viya mahāsamuddo mandabuddhīhi dukkhogāhā alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Atha vā attho nāma hetuphalaṃ. Dhammo hetu. Desanā paññatti, yathādhammaṃ dhammābhilāpo. Anulomapaṭilomasaṅkhepavitthārādivasena vā kathanaṃ. Paṭivedho abhisamayo, atthānurūpaṃ dhammesu, dhammānurūpaṃ atthesu, paññattipathānurūpaṃ paññattīsu avabodho. Tesaṃ tesaṃ vā dhammānaṃ paṭivijjhitabbo lakkhaṇasaṅkhāto aviparītasabhāvo. Tepi cete atthādayo yasmā anupacitakusalasambhārehi duppaññehi sasādīhi viya mahāsamuddo dukkhogāhā alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Tesu paṭivedhassapi atthasannissitattā vuttaṃ ‘‘atthagambhīratāpaṭivedhagambhīratāhi sāttha’’nti atthaguṇadīpanato. Tāsaṃ dhammadesanānaṃ byañjanasannissitattā vuttaṃ ‘‘dhammagambhīratādesanāgambhīratāhi sabyañjana’’nti tāsaṃ byañjanasampattidīpanato. Atthesu pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, atthadhammaniruttipaṭisambhidāsu pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidāti imissāpi paṭisambhidāya atthavisayattā āha ‘‘atthapaṭibhānapaṭisambhidāvisayato sāttha’’nti atthasampattiyā asati tadabhāvato. Dhammoti tanti. Niruttīti tantipadānaṃ niddhāretvā vacanaṃ. Tattha pabhedagatāni ñāṇāni dhammaniruttipaṭisambhidāti āha ‘‘dhammaniruttipaṭisambhidāvisayato sabyañjana’’nti asati byañjanasampattiyā tadabhāvato.
ਪਰਿਕ੍ਖਕਜਨਪ੍ਪਸਾਦਕਨ੍ਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੋ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਰਿਕ੍ਖਕਜਨਾਨਂ ਕਿਂਕੁਸਲਗવੇਸੀਨਂ ਪਸਾਦਾવਹਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਾਤ੍ਥਂ। ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਫਲੇਨ ਹੇਤੁਨੋ ਅਨੁਮਾਨਂ ਨਦੀਪੂਰੇਨ વਿਯ ਉਪਰਿ વੁਟ੍ਠਿਪવਤ੍ਤਿਯਾ। ਸਾਤ੍ਥਕਤਾ ਪਨਸ੍ਸ ਪਣ੍ਡਿਤવੇਦਨੀਯਤਾਯ, ਸਾ ਪਰਮਗਮ੍ਭੀਰਸਣ੍ਹਸੁਖੁਮਭਾવਤੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ‘‘ਗਮ੍ਭੀਰੋ ਦੁਦ੍ਦਸੋ’’ਤਿਆਦਿ। ਲੋਕਿਯਜਨਪ੍ਪਸਾਦਕਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਨ੍ਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਲੋਕਿਯਜਨਸ੍ਸ ਪਸਾਦਾવਹਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ। ਲੋਕਿਯਜਨੋ ਹਿ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਤੁਸ੍ਸਤਿ। ਇਧਾਪਿ ਫਲੇਨ ਹੇਤੁਨੋ ਅਨੁਮਾਨਂ। ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਤਾ ਪਨਸ੍ਸ ਸਦ੍ਧੇਯ੍ਯਤਾਯ, ਸਾ ਆਦਿਕਲ੍ਯਾਣਾਦਿਭਾવਤੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਥ વਾ ਪਣ੍ਡਿਤવੇਦਨੀਯਤੋ ਸਾਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਪਞ੍ਞਾਪਦਟ੍ਠਾਨਤਾਯ ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਨ੍ਨਤਂ ਆਹ, ਤਤੋ ਪਰਿਕ੍ਖਕਜਨਪ੍ਪਸਾਦਕਂ ਸਦ੍ਧੇਯ੍ਯਤੋ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਨ੍ਤਿ ਸਦ੍ਧਾਪਦਟ੍ਠਾਨਤਾਯ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਨ੍ਨਤਂ, ਤਤੋ ਲੋਕਿਯਜਨਪ੍ਪਸਾਦਤਨ੍ਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਗਮ੍ਭੀਰਾਧਿਪ੍ਪਾਯਤੋ ਸਾਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਤੋ ਅਗਾਧਾਪਾਰਤਾਯ ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਨ੍ਨਂ ਅਞ੍ਞਥਾ ਤਦਭਾવਤੋ। ਉਤ੍ਤਾਨਪਦਤੋ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਨ੍ਤਿ ਸੁਬੋਧਸਦ੍ਦਕਤਾਯ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਨ੍ਨਂ ਪਰਮਗਮ੍ਭੀਰਸ੍ਸਪਿ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ વਿਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਸੁવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਭਾવਾਪਾਦਨਤੋ। ਸਬ੍ਬੋਪੇਸ ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਾਤ੍ਥਂ, ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤਸ੍ਸੇવ ਅਤ੍ਥਦ੍વਯਸ੍ਸ ਪਪਞ੍ਚੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਤਥਾ ਚੇવ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਸਂવਣ੍ਣਿਤਂ। ਤਥਾ ਹੇਤ੍ਥ વਿਕਪ੍ਪਸ੍ਸ ਸਮੁਚ੍ਚਯਸ੍ਸ વਾ ਅਗ੍ਗਹਣਂ। ਉਪਨੇਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋਤਿ ਪਕ੍ਖਿਪਿਤਬ੍ਬਸ੍ਸ વੋਦਾਨਤ੍ਥਸ੍ਸ ਅવੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ। ਕੇવਲਸਦ੍ਦੋ ਸਕਲਾਧਿવਚਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਕਲਪਰਿਪੁਣ੍ਣਭਾવੇਨਾ’’ਤਿ , ਸਬ੍ਬਭਾਗੇਹਿ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਤਾਯਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਪਨੇਤਬ੍ਬਸ੍ਸਾਤਿ ਸਂਕਿਲੇਸਧਮ੍ਮਸ੍ਸ।
Parikkhakajanappasādakantīti ettha iti-saddo hetuattho. Yasmā parikkhakajanānaṃ kiṃkusalagavesīnaṃ pasādāvahaṃ, tasmā sātthaṃ. Atthasampannanti phalena hetuno anumānaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhipavattiyā. Sātthakatā panassa paṇḍitavedanīyatāya, sā paramagambhīrasaṇhasukhumabhāvato veditabbā. Vuttañhetaṃ ‘‘gambhīro duddaso’’tiādi. Lokiyajanappasādakanti sabyañjananti yasmā lokiyajanassa pasādāvahaṃ, tasmā sabyañjanaṃ. Lokiyajano hi byañjanasampattiyā tussati. Idhāpi phalena hetuno anumānaṃ. Sabyañjanatā panassa saddheyyatāya, sā ādikalyāṇādibhāvato veditabbā. Atha vā paṇḍitavedanīyato sātthanti paññāpadaṭṭhānatāya atthasampannataṃ āha, tato parikkhakajanappasādakaṃ saddheyyato sabyañjananti saddhāpadaṭṭhānatāya byañjanasampannataṃ, tato lokiyajanappasādatanti evamettha attho daṭṭhabbo. Gambhīrādhippāyato sātthanti adhippāyato agādhāpāratāya atthasampannaṃ aññathā tadabhāvato. Uttānapadato sabyañjananti subodhasaddakatāya byañjanasampannaṃ paramagambhīrassapi atthassa vineyyānaṃ suviññeyyabhāvāpādanato. Sabbopesa atthasampattiyā sātthaṃ, byañjanasampattiyā sabyañjananti sabbapaṭhamaṃ vuttasseva atthadvayassa papañcoti daṭṭhabbo. Tathā ceva tattha tattha saṃvaṇṇitaṃ. Tathā hettha vikappassa samuccayassa vā aggahaṇaṃ. Upanetabbassa abhāvatoti pakkhipitabbassa vodānatthassa avuttassa abhāvato. Kevalasaddo sakalādhivacananti āha ‘‘sakalaparipuṇṇabhāvenā’’ti , sabbabhāgehi paripuṇṇatāyāti attho. Apanetabbassāti saṃkilesadhammassa.
ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਪਕਾਸੇਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਅਯਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ-ਸਦ੍ਦੋ ਦਾਨੇ વੇਯ੍ਯਾવਚ੍ਚੇ ਪਞ੍ਚਸਿਕ੍ਖਾਪਦਸੀਲੇ ਅਪ੍ਪਮਞ੍ਞਾਸੁ ਮੇਥੁਨવਿਰਤਿਯਂ ਸਦਾਰਸਨ੍ਤੋਸੇ વੀਰਿਯੇ ਉਪੋਸਥਙ੍ਗੇਸੁ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੇ ਸਾਸਨੇਤਿ ਇਮੇਸੁ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ।
Brahmacariyaṃ pakāsetīti ettha pana ayaṃ brahmacariya-saddo dāne veyyāvacce pañcasikkhāpadasīle appamaññāsu methunaviratiyaṃ sadārasantose vīriye uposathaṅgesu ariyamagge sāsaneti imesu atthesu dissati.
‘‘ਕਿਂ ਤੇ વਤਂ ਕਿਂ ਪਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ,
‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ,
ਕਿਸ੍ਸ ਸੁਚਿਣ੍ਣਸ੍ਸ ਅਯਂ વਿਪਾਕੋ।
Kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
ਇਦ੍ਧੀ ਜੁਤੀ ਬਲવੀਰਿਯੂਪਪਤ੍ਤਿ,
Iddhī jutī balavīriyūpapatti,
ਇਦਞ੍ਚ ਤੇ ਨਾਗਮਹਾવਿਮਾਨਂ॥
Idañca te nāgamahāvimānaṃ.
‘‘ਅਹਞ੍ਚ ਭਰਿਯਾ ਚ ਮਨੁਸ੍ਸਲੋਕੇ,
‘‘Ahañca bhariyā ca manussaloke,
ਸਦ੍ਧਾ ਉਭੋ ਦਾਨਪਤੀ ਅਹੁਮ੍ਹਾ।
Saddhā ubho dānapatī ahumhā;
ਓਪਾਨਭੂਤਂ ਮੇ ਘਰਂ ਤਦਾਸਿ,
Opānabhūtaṃ me gharaṃ tadāsi,
ਸਨ੍ਤਪ੍ਪਿਤਾ ਸਮਣਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ ਚ॥
Santappitā samaṇabrāhmaṇā ca.
‘‘ਤਂ ਮੇ વਤਂ ਤਂ ਪਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ,
‘‘Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ,
ਤਸ੍ਸ ਸੁਚਿਣ੍ਣਸ੍ਸ ਅਯਂ વਿਪਾਕੋ।
Tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
ਇਦ੍ਧੀ ਜੁਤੀ ਬਲવੀਰਿਯੂਪਪਤ੍ਤਿ,
Iddhī jutī balavīriyūpapatti,
ਇਦਞ੍ਚ ਮੇ ਧੀਰ ਮਹਾવਿਮਾਨ’’ਨ੍ਤਿ॥ –
Idañca me dhīra mahāvimāna’’nti. –
ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਪੁਣ੍ਣਕਜਾਤਕੇ (ਜਾ॰ ੨.੨੨.੧੫੯੨-੧੫੯੩, ੧੫੯੫) ਦਾਨਂ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Imasmiñhi puṇṇakajātake (jā. 2.22.1592-1593, 1595) dānaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ.
‘‘ਕੇਨ ਪਾਣਿ ਕਾਮਦਦੋ, ਕੇਨ ਪਾਣਿ ਮਧੁਸ੍ਸવੋ।
‘‘Kena pāṇi kāmadado, kena pāṇi madhussavo;
ਕੇਨ ਤੇ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯੇਨ, ਪੁਞ੍ਞਂ ਪਾਣਿਮ੍ਹਿ ਇਜ੍ਝਤਿ॥
Kena te brahmacariyena, puññaṃ pāṇimhi ijjhati.
‘‘ਤੇਨ ਪਾਣਿ ਕਾਮਦਦੋ, ਤੇਨ ਪਾਣਿ ਮਧੁਸ੍ਸવੋ।
‘‘Tena pāṇi kāmadado, tena pāṇi madhussavo;
ਤੇਨ ਮੇ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯੇਨ, ਪੁਞ੍ਞਂ ਪਾਣਿਮ੍ਹਿ ਇਜ੍ਝਤੀ’’ਤਿ॥ –
Tena me brahmacariyena, puññaṃ pāṇimhi ijjhatī’’ti. –
ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਅਙ੍ਕੁਰਪੇਤવਤ੍ਥੁਮ੍ਹਿ (ਪੇ॰ વ॰ ੨੭੫, ੨੭੭) વੇਯ੍ਯਾવਚ੍ਚਂ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਏવਂ ਖੋ ਤਂ ਭਿਕ੍ਖવੇ ਤਿਤ੍ਤਿਰਿਯਂ ਨਾਮ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਅਹੋਸੀ’’ਤਿ (ਚੂਲ਼વ॰ ੩੧੧) ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਤਿਤ੍ਤਿਰਜਾਤਕੇ ਪਞ੍ਚਸਿਕ੍ਖਾਪਦਸੀਲਂ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਤਂ ਖੋ ਪਨ ਮੇ ਪਞ੍ਚਸਿਖ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਨੇવ ਨਿਬ੍ਬਿਦਾਯ ਨ વਿਰਾਗਾਯ ਨ ਨਿਰੋਧਾਯ ਯਾવਦੇવ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕੂਪਪਤ੍ਤਿਯਾ’’ਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਮਹਾਗੋવਿਨ੍ਦਸੁਤ੍ਤੇ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੨੯) ਚਤਸ੍ਸੋ ਅਪ੍ਪਮਞ੍ਞਾਯੋ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ। ‘‘ਪਰੇ ਅਬ੍ਰਹ੍ਮਚਾਰੀ ਭવਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ, ਮਯਮੇਤ੍ਥ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਾਰੀ ਭવਿਸ੍ਸਾਮਾ’’ਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਸਲ੍ਲੇਖਸੁਤ੍ਤੇ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੮੩) ਮੇਥੁਨવਿਰਤਿ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ।
Imasmiṃ aṅkurapetavatthumhi (pe. va. 275, 277) veyyāvaccaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ. ‘‘Evaṃ kho taṃ bhikkhave tittiriyaṃ nāma brahmacariyaṃ ahosī’’ti (cūḷava. 311) imasmiṃ tittirajātake pañcasikkhāpadasīlaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ. ‘‘Taṃ kho pana me pañcasikha brahmacariyaṃ neva nibbidāya na virāgāya na nirodhāya yāvadeva brahmalokūpapattiyā’’ti imasmiṃ mahāgovindasutte (dī. ni. 2.329) catasso appamaññāyo ‘‘brahmacariya’’nti vuttā. ‘‘Pare abrahmacārī bhavissanti, mayamettha brahmacārī bhavissāmā’’ti imasmiṃ sallekhasutte (ma. ni. 1.83) methunavirati ‘‘brahmacariya’’nti vuttā.
‘‘ਮਯਞ੍ਚ ਭਰਿਯਾ ਨਾਤਿਕ੍ਕਮਾਮ,
‘‘Mayañca bhariyā nātikkamāma,
ਅਮ੍ਹੇ ਚ ਭਰਿਯਾ ਨਾਤਿਕ੍ਕਮਨ੍ਤਿ।
Amhe ca bhariyā nātikkamanti;
ਅਞ੍ਞਤ੍ਰ ਤਾਹਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਚਰਾਮ,
Aññatra tāhi brahmacariyaṃ carāma,
ਤਸ੍ਮਾ ਹਿ ਅਮ੍ਹਂ ਦਹਰਾ ਨ ਮੀਯਰੇ’’ਤਿ॥ –
Tasmā hi amhaṃ daharā na mīyare’’ti. –
ਮਹਾਧਮ੍ਮਪਾਲਜਾਤਕੇ (ਜਾ॰ ੧.੧੦.੯੭) ਸਦਾਰਸਨ੍ਤੋਸੋ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ‘‘ਅਭਿਜਾਨਾਮਿ ਖੋ ਪਨਾਹਂ, ਸਾਰਿਪੁਤ੍ਤ, ਚਤੁਰਙ੍ਗਸਮਨ੍ਨਾਗਤਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਚਰਿਤਾ, ਤਪਸ੍ਸੀ ਸੁਦਂ ਹੋਮੀ’’ਤਿ ਲੋਮਹਂਸਨਸੁਤ੍ਤੇ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੫੫) વੀਰਿਯਂ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Mahādhammapālajātake (jā. 1.10.97) sadārasantoso ‘‘brahmacariya’’nti vutto. ‘‘Abhijānāmi kho panāhaṃ, sāriputta, caturaṅgasamannāgataṃ brahmacariyaṃ caritā, tapassī sudaṃ homī’’ti lomahaṃsanasutte (ma. ni. 1.155) vīriyaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ.
‘‘ਹੀਨੇਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯੇਨ, ਖਤ੍ਤਿਯੇ ਉਪਪਜ੍ਜਤਿ।
‘‘Hīnena brahmacariyena, khattiye upapajjati;
ਮਜ੍ਝਿਮੇਨ ਚ ਦੇવਤ੍ਤਂ, ਉਤ੍ਤਮੇਨ વਿਸੁਜ੍ਝਤੀ’’ਤਿ॥ –
Majjhimena ca devattaṃ, uttamena visujjhatī’’ti. –
ਏવਂ (ਜਾ॰ ੨.੨੨.੪੨੯) ਨਿਮਿਜਾਤਕੇ ਅਤ੍ਤਦਮਨવਸੇਨ ਕਤੋ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ ਉਪੋਸਥੋ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ‘‘ਇਦਂ ਖੋ ਪਨ ਮੇ, ਪਞ੍ਚਸਿਖ, ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਏਕਨ੍ਤਨਿਬ੍ਬਿਦਾਯ વਿਰਾਗਾਯ…ਪੇ॰… ਅਯਮੇવ ਅਰਿਯੋ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ ਮਗ੍ਗੋ’’ਤਿ ਮਹਾਗੋવਿਨ੍ਦਸੁਤ੍ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੨੯) ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੋ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ‘‘ਤਯਿਦਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਇਦ੍ਧਞ੍ਚੇવ ਫੀਤਞ੍ਚ વਿਤ੍ਥਾਰਿਕਂ ਬਾਹੁਜਞ੍ਞਂ ਪੁਥੁਭੂਤਂ ਯਾવਦੇવ ਮਨੁਸ੍ਸੇਹਿ ਸੁਪ੍ਪਕਾਸਿਤ’’ਨ੍ਤਿ ਪਾਸਾਦਿਕਸੁਤ੍ਤੇ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੭੪) ਸਿਕ੍ਖਤ੍ਤਯਸਙ੍ਗਹਂ ਸਕਲਸਾਸਨਂ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਮਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਠਾਨੇ ਇਦਮੇવ ‘‘ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਿਕ੍ਖਤ੍ਤਯਪਰਿਗ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਸੇਟ੍ਠੇਹੀਤਿ ਬੁਦ੍ਧਾਦੀਹਿ ਸੇਟ੍ਠੇਹਿ। ਸੇਟ੍ਠਟ੍ਠੇਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮਭੂਤਂ વਾ ਚਰਿਯਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ।
Evaṃ (jā. 2.22.429) nimijātake attadamanavasena kato aṭṭhaṅgiko uposatho ‘‘brahmacariya’’nti vutto. ‘‘Idaṃ kho pana me, pañcasikha, brahmacariyaṃ ekantanibbidāya virāgāya…pe… ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti mahāgovindasuttasmiṃyeva (dī. ni. 2.329) ariyamaggo ‘‘brahmacariya’’nti vutto. ‘‘Tayidaṃ brahmacariyaṃ iddhañceva phītañca vitthārikaṃ bāhujaññaṃ puthubhūtaṃ yāvadeva manussehi suppakāsita’’nti pāsādikasutte (dī. ni. 3.174) sikkhattayasaṅgahaṃ sakalasāsanaṃ ‘‘brahmacariya’’nti vuttaṃ. Imasmimpi ṭhāne idameva ‘‘brahmacariya’’nti adhippetanti āha ‘‘sikkhattayapariggahitattā’’tiādi. Seṭṭhehīti buddhādīhi seṭṭhehi. Seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtaṃ vā cariyaṃ brahmacariyaṃ.
ਸਨਿਦਾਨਨ੍ਤਿ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣੇਨ ਨਿਦਾਨੇਨ ਸਨਿਦਾਨਂ। ਸਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਨ੍ਤਿ ਸਅਟ੍ਠੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਂ। વੇਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਅਨੁਰੂਪਤੋਤਿ વੇਨੇਯ੍ਯਾਨਂ ਚਰਿਯਾਦਿਅਨੁਰੂਪਤੋ। ਅਤ੍ਥਸ੍ਸਾਤਿ ਦੇਸਿਯਮਾਨਸ੍ਸ ਸੀਲਾਦਿਅਤ੍ਥਸ੍ਸ। ਹੇਤੁਦਾਹਰਣਯੁਤ੍ਤਤੋਤਿ ‘‘ਤਂ ਕਿਸ੍ਸ ਹੇਤੁ ਸੇਯ੍ਯਥਾਪਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ’’ਤਿ ਚ ਆਦਿਨਾ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਹੇਤੁਪਮਗ੍ਗਹਣੇਨ ਹੇਤੁਦਾਹਰਣੇਹਿ ਯੁਤ੍ਤਤੋ। ਸਦ੍ਧਾਪਟਿਲਾਭੇਨਾਤਿ ‘‘ਤੇ ਤਂ ਧਮ੍ਮਂ ਸੁਤ੍વਾ ਤਥਾਗਤੇ ਸਦ੍ਧਂ ਪਟਿਲਭਨ੍ਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ વੁਤ੍ਤਸਦ੍ਧਾਪਟਿਲਾਭੇਨ। ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਾਤਿ ਸੀਲવਿਸੁਦ੍ਧਿਯਾਦਿਸਮ੍ਮਾਪਟਿਪਤ੍ਤਿਯਾ, ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਨਿਮਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਧਿਗਮਬ੍ਯਤ੍ਤਿਤੋਤਿ ਸਚ੍ਚਪ੍ਪਟਿવੇਧੇਨ ਅਧਿਗਮવੇਯ੍ਯਤ੍ਤਿਯਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਸਾਤ੍ਥਂ ਕਪਿਲਮਤਾਦਿ વਿਯ ਤੁਚ੍ਛਂ ਨਿਰਤ੍ਥਕਂ ਅਹੁਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥਸਮ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਕਤ੍વਾ। ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਯਾਤਿ ਪਰਿਯਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਪਰਿਚਯੇਨ। ਆਗਮਬ੍ਯਤ੍ਤਿਤੋਤਿ ਦੁਰਕ੍ਖਾਤਧਮ੍ਮੇਸੁ ਪਰਿਚਯਂ ਕਰੋਨ੍ਤਸ੍ਸ વਿਯ ਸਮ੍ਮੋਹਂ ਅਜਨੇਤ੍વਾ ਬਾਹੁਸਚ੍ਚવੇਯ੍ਯਤ੍ਤਿਯਸਬ੍ਭਾવਤੋ ਸਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ। ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਹਿ ਸਤਿ ਆਗਮਬ੍ਯਤ੍ਤੀਤਿ। ਸੀਲਾਦਿਪਞ੍ਚਧਮ੍ਮਕ੍ਖਨ੍ਧਯੁਤ੍ਤਤੋਤਿ ਸੀਲਾਦੀਹਿ ਪਞ੍ਚਹਿ ਧਮ੍ਮਕੋਟ੍ਠਾਸੇਹਿ ਅવਿਰਹਿਤਤ੍ਤਾ। ਕੇવਲਪਰਿਪੁਣ੍ਣਨ੍ਤਿ ਅਨવਸੇਸੇਨ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਪੁਣ੍ਣਂ ਪੂਰਿਤਂ। ਨਿਰੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸਤੋਤਿ ਦਿਟ੍ਠਿਮਾਨਾਦਿਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸਾਭਾવਤੋ। ਨਿਤ੍ਥਰਣਤ੍ਥਾਯਾਤਿ વਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖਤੋ ਨਿਸ੍ਸਰਣਾਯ। ਲੋਕਾਮਿਸਨਿਰਪੇਕ੍ਖਤੋਤਿ ਕਥਞ੍ਚਿਪਿ ਤਣ੍ਹਾਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਯਸ੍ਸ ਅਨਿਸ੍ਸਯਤੋ ਪਰਿਸੁਦ੍ਧਂ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਯੋ ‘‘ਇਮਂ ਧਮ੍ਮਦੇਸਨਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਲਾਭਂ વਾ ਸਕ੍ਕਾਰਂ વਾ ਲਭਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਦੇਸੇਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਅਪਰਿਸੁਦ੍ਧਾ ਦੇਸਨਾ ਹੋਤਿ। ਭਗવਾ ਪਨ ਲੋਕਾਮਿਸਨਿਰਪੇਕ੍ਖੋ ਹਿਤਫਰਣੇਨ ਮੇਤ੍ਤਾਭਾવਨਾਯ ਮੁਦੁਹਦਯੋ ਉਲ੍ਲੁਮ੍ਪਨਸਭਾવਸਣ੍ਠਿਤੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਦੇਸੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਸ ਦੇਸਨਾ ਪਰਿਸੁਦ੍ਧਾਤਿ।
Sanidānanti heṭṭhā vuttalakkhaṇena nidānena sanidānaṃ. Sauppattikanti saaṭṭhuppattikaṃ. Veneyyānaṃanurūpatoti veneyyānaṃ cariyādianurūpato. Atthassāti desiyamānassa sīlādiatthassa. Hetudāharaṇayuttatoti ‘‘taṃ kissa hetu seyyathāpi, bhikkhave’’ti ca ādinā tattha tattha hetupamaggahaṇena hetudāharaṇehi yuttato. Saddhāpaṭilābhenāti ‘‘te taṃ dhammaṃ sutvā tathāgate saddhaṃ paṭilabhantī’’tiādinā vuttasaddhāpaṭilābhena. Paṭipattiyāti sīlavisuddhiyādisammāpaṭipattiyā, paṭipattinimittanti attho. Adhigamabyattitoti saccappaṭivedhena adhigamaveyyattiyasabbhāvato sātthaṃ kapilamatādi viya tucchaṃ niratthakaṃ ahutvā atthasampannanti katvā. Pariyattiyāti pariyattidhammaparicayena. Āgamabyattitoti durakkhātadhammesu paricayaṃ karontassa viya sammohaṃ ajanetvā bāhusaccaveyyattiyasabbhāvato sabyañjanaṃ. Byañjanasampattiyā hi sati āgamabyattīti. Sīlādipañcadhammakkhandhayuttatoti sīlādīhi pañcahi dhammakoṭṭhāsehi avirahitattā. Kevalaparipuṇṇanti anavasesena samantato puṇṇaṃ pūritaṃ. Nirupakkilesatoti diṭṭhimānādiupakkilesābhāvato. Nittharaṇatthāyāti vaṭṭadukkhato nissaraṇāya. Lokāmisanirapekkhatoti kathañcipi taṇhāsannissayassa anissayato parisuddhaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo ‘‘imaṃ dhammadesanaṃ nissāya lābhaṃ vā sakkāraṃ vā labhissāmī’’ti deseti, tassa aparisuddhā desanā hoti. Bhagavā pana lokāmisanirapekkho hitapharaṇena mettābhāvanāya muduhadayo ullumpanasabhāvasaṇṭhitena cittena deseti, tasmā tassa desanā parisuddhāti.
ਸਾਧੂਤਿ ਅਯਂ ਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਸਾਧੁ ਮੇ ਭਨ੍ਤੇ ਭਗવਾ ਸਂਖਿਤ੍ਤੇਨ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤੂ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੯੫) ਆਯਾਚਨੇ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ‘‘ਸਾਧੁ ਭਨ੍ਤੇਤਿ ਖੋ ਸੋ ਭਿਕ੍ਖੁ ਭਗવਤੋ ਭਾਸਿਤਂ ਅਭਿਨਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਅਨੁਮੋਦਿਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੮੬) ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨੇ। ‘‘ਸਾਧੁ ਸਾਧੁ ਸਾਰਿਪੁਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੩.੩੪੯) ਸਮ੍ਪਹਂਸਨੇ। ‘‘ਤੇਨ ਹਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣ ਸਾਧੁਕਂ ਸੁਣੋਹੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੯੨) ਦਲ਼੍ਹੀਕਮ੍ਮੇ ਆਣਤ੍ਤਿਯਞ੍ਚ ਦਿਸ੍ਸਤਿ।
Sādhūti ayaṃ saddo ‘‘sādhu me bhante bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.95) āyācane dissati. ‘‘Sādhu bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā’’tiādīsu (ma. ni. 3.86) sampaṭicchane. ‘‘Sādhu sādhu sāriputtā’’tiādīsu (dī. ni. 3.349) sampahaṃsane. ‘‘Tena hi brāhmaṇa sādhukaṃ suṇohī’’tiādīsu (ma. ni. 5.192) daḷhīkamme āṇattiyañca dissati.
‘‘ਸਾਧੁ ਧਮ੍ਮਰੁਚਿ ਰਾਜਾ, ਸਾਧੁ ਪਞ੍ਞਾਣવਾ ਨਰੋ।
‘‘Sādhu dhammaruci rājā, sādhu paññāṇavā naro;
ਸਾਧੁ ਮਿਤ੍ਤਾਨਮਦ੍ਦੁਬ੍ਭੋ, ਪਾਪਸ੍ਸਾਕਰਣਂ ਸੁਖ’’ਨ੍ਤਿ॥ –
Sādhu mittānamaddubbho, pāpassākaraṇaṃ sukha’’nti. –
ਆਦੀਸੁ (ਜਾ॰ ੨.੧੮.੧੦੧) ਸੁਨ੍ਦਰੇ। ਇਧਾਪਿ ਸੁਨ੍ਦਰੇਯੇવ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਾਧੁ ਖੋ ਪਨਾਤਿ ਸੁਨ੍ਦਰਂ ਖੋ ਪਨਾ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸੁਨ੍ਦਰਨ੍ਤਿ ਭਦ੍ਦਕਂ। ਭਦ੍ਦਕਤਾ ਚ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਸ੍ਸ ਹਿਤਸੁਖਾવਹਭਾવੇਨਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਤ੍ਥਾવਹਂ ਸੁਖਾવਹ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥਾવਹਨ੍ਤਿ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮਿਕਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕਪਰਮਤ੍ਥਸਞ੍ਞਿਤਹਿਤਾવਹਂ। ਸੁਖਾવਹਨ੍ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਤਿવਿਧਸੁਖਾવਹਂ। ਤਥਾਰੂਪਾਨਨ੍ਤਿ ਤਾਦਿਸਾਨਂ । ਯਾਦਿਸੇਹਿ ਪਨ ਗੁਣੇਹਿ ਭਗવਾ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ, ਤੇਹਿ ਚਤੁਪ੍ਪਮਾਣਿਕਸ੍ਸ ਲੋਕਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਕਾਲੇਪਿ ਅਚ੍ਚਨ੍ਤਾਯ ਪਸਾਦਨੀਯੋ ਤੇਸਂ ਯਥਾਭੂਤਸਭਾવਤ੍ਤਾਤਿ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਯਥਾਰੂਪੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਯਥਾਭੁਚ੍ਚ…ਪੇ॰… ਅਰਹਤਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਧਮ੍ਮਪ੍ਪਮਾਣਾਨਂ ਲੂਖਪ੍ਪਮਾਣਾਨਞ੍ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਭਗવਤੋ ਪਸਾਦਾવਹਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਤਂਦਸ੍ਸਨੇਨ ਚ ਇਤਰੇਸਮ੍ਪਿ ਰੂਪਪ੍ਪਮਾਣਘੋਸਪ੍ਪਮਾਣਾਨਂ ਪਸਾਦਾવਹਤਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ ਹੋਤੀਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ ਤਦવਿਨਾਭਾવਤੋ। ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਪਕਾਸੇਤੀਤਿ ਕਿਤ੍ਤਿਸਦ੍ਦੋ ਅਬ੍ਭੁਗ੍ਗਤੋਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਦਸ੍ਸਨਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਸਾਧੁ ਹੋਤੀਤਿ ਏવਮਜ੍ਝਾਸਯਂ ਕਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਦਸ੍ਸਨਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਸਾਧੁ ਹੋਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਕੋਸਿਯਸਕੁਣવਤ੍ਥੁ ਕਥੇਤਬ੍ਬਂ।
Ādīsu (jā. 2.18.101) sundare. Idhāpi sundareyeva daṭṭhabboti āha ‘‘sādhu kho panāti sundaraṃ kho panā’’ti. Tattha sundaranti bhaddakaṃ. Bhaddakatā ca passantassa hitasukhāvahabhāvenāti āha ‘‘atthāvahaṃ sukhāvaha’’nti. Tattha atthāvahanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthasaññitahitāvahaṃ. Sukhāvahanti yathāvuttatividhasukhāvahaṃ. Tathārūpānanti tādisānaṃ . Yādisehi pana guṇehi bhagavā samannāgato, tehi catuppamāṇikassa lokassa sabbakālepi accantāya pasādanīyo tesaṃ yathābhūtasabhāvattāti dassento ‘‘yathārūpo’’tiādimāha. Tattha yathābhucca…pe… arahatanti iminā dhammappamāṇānaṃ lūkhappamāṇānañca sattānaṃ bhagavato pasādāvahataṃ dasseti, taṃdassanena ca itaresampi rūpappamāṇaghosappamāṇānaṃ pasādāvahatā dassitā hotīti daṭṭhabbaṃ tadavinābhāvato. Brahmacariyaṃ pakāsetīti kittisaddo abbhuggatoti evamettha sambandhoti āha ‘‘dassanamattampi sādhu hotīti evamajjhāsayaṃ katvā’’tiādi. Tattha dassanamattampi sādhu hotīti ettha kosiyasakuṇavatthu kathetabbaṃ.
੨. ਯੇਨ વਾ ਕਾਰਣੇਨਾਤਿ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਇਦਂ ਕਰਣવਚਨਂ। ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੋ ਹਿ ਕਿਰਿਯਾਕਾਰਣਂ, ਨ ਕਰਣਂ વਿਯ ਕਿਰਿਯਤ੍ਥੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਗੁਣવਿਸੇਸਾਧਿਗਮਤ੍ਥਾ ਇਧ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨਕਿਰਿਯਾਤਿ ‘‘ਅਨ੍ਨੇਨ વਸਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥਮੇવੇਤਂ ਕਰਣવਚਨਂ ਯੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਕਰਣਤ੍ਥਂ ਤਸ੍ਸ ਅਯੁਜ੍ਜਮਾਨਤ੍ਤਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਯੇਨ વਾ ਕਾਰਣੇਨਾ’’ਤਿ। ਅવਿਭਾਗਤੋ ਹਿ ਸਤਤਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਿਰਤਿਸਯਸਾਦੁવਿਪੁਲਾਮਤਰਸਸਦ੍ਧਮ੍ਮਫਲਤਾਯਸ੍ਸ ਸਾਦੁਫਲਨਿਚ੍ਚਫਲਿਤਮਹਾਰੁਕ੍ਖੇਨ ਭਗવਾ ਉਪਮਿਤੋ। ਸਾਦੁਫਲੂਪਭੋਗਾਧਿਪ੍ਪਾਯਗ੍ਗਹਣੇਨੇવ ਹਿ ਮਹਾਰੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਸਾਦੁਫਲਤਾ ਗਹਿਤਾਤਿ। ਉਪਸਙ੍ਕਮੀਤਿ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨ੍ਤੋ। ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਕਾਮਤਾਯ ਹਿ ਕਿਞ੍ਚਿ ਠਾਨਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਤਂਤਂਪਦੇਸਾਤਿਕ੍ਕਮਨੇਨ ਉਪਸਙ੍ਕਮਿ ਉਪਸਙ੍ਕਮਨ੍ਤੋਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਤਂ ਲਭਤਿ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਗਤੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ, ਉਪਗਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਉਪਸਙ੍ਕਮਿਤ੍વਾਤਿ ਪੁਬ੍ਬਕਾਲਕਿਰਿਯਾਨਿਦ੍ਦੇਸੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਉਪਸਙ੍ਕਮਨਪਰਿਯੋਸਾਨਦੀਪਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਤਤੋਤਿ ਯਂ ਠਾਨਂ ਪਤ੍ਤੋ ਉਪਸਙ੍ਕਮੀਤਿ વੁਤ੍ਤੋ, ਤਤੋ ਉਪਗਤਟ੍ਠਾਨਤੋ। ਆਸਨ੍ਨਤਰਂ ਠਾਨਨ੍ਤਿ ਪਞ੍ਹਂ વਾ ਪੁਚ੍ਛਿਤੁਂ ਧਮ੍ਮਂ વਾ ਸੋਤੁਂ ਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਟ੍ਠਾਨਂ।
2.Yena vā kāraṇenāti hetumhi idaṃ karaṇavacanaṃ. Hetuattho hi kiriyākāraṇaṃ, na karaṇaṃ viya kiriyattho, tasmā nānappakāraguṇavisesādhigamatthā idha upasaṅkamanakiriyāti ‘‘annena vasatī’’tiādīsu viya hetuatthamevetaṃ karaṇavacanaṃ yuttaṃ, na karaṇatthaṃ tassa ayujjamānattāti vuttaṃ ‘‘yena vā kāraṇenā’’ti. Avibhāgato hi satatappavattaniratisayasāduvipulāmatarasasaddhammaphalatāyassa sāduphalaniccaphalitamahārukkhena bhagavā upamito. Sāduphalūpabhogādhippāyaggahaṇeneva hi mahārukkhassa sāduphalatā gahitāti. Upasaṅkamīti upasaṅkamanto. Sampattakāmatāya hi kiñci ṭhānaṃ gacchanto taṃtaṃpadesātikkamanena upasaṅkami upasaṅkamantoti vattabbataṃ labhati. Tenāha ‘‘gatoti vuttaṃ hotī’’ti, upagatoti attho. Upasaṅkamitvāti pubbakālakiriyāniddesoti āha ‘‘upasaṅkamanapariyosānadīpana’’nti. Tatoti yaṃ ṭhānaṃ patto upasaṅkamīti vutto, tato upagataṭṭhānato. Āsannataraṃ ṭhānanti pañhaṃ vā pucchituṃ dhammaṃ vā sotuṃ sakkuṇeyyaṭṭhānaṃ.
ਯਥਾ ਖਮਨੀਯਾਦੀਨਿ ਪੁਚ੍ਛਨ੍ਤੋਤਿ ਯਥਾ ਭਗવਾ ‘‘ਕਚ੍ਚਿ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣ ਖਮਨੀਯਂ, ਕਚ੍ਚਿ ਯਾਪਨੀਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਖਮਨੀਯਾਦੀਨਿ ਪੁਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਤੇਨ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਮਪ੍ਪવਤ੍ਤਮੋਦੋ ਅਹੋਸਿ। ਪੁਬ੍ਬਭਾਸਿਤਾਯ ਤਦਨੁਕਰਣੇਨ ਏવਂ ਸੋਪਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋ ਭਗવਤਾ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਮਪ੍ਪવਤ੍ਤਮੋਦੋ ਅਹੋਸੀਤਿ ਯੋਜਨਾ। ਤਂ ਪਨ ਸਮਪ੍ਪવਤ੍ਤਮੋਦਤਂ ਉਪਮਾਯ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸੀਤੋਦਕਂ વਿਯਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸਮ੍ਮੋਦਿਤਨ੍ਤਿ ਸਂਸਨ੍ਦਿਤਂ। ਏਕੀਭਾવਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਮੋਦਨਕਿਰਿਯਾਯ ਸਮਾਨਤਂ ਏਕਰੂਪਤਂ। ਖਮਨੀਯਨ੍ਤਿ ‘‘ਇਦਂ ਚਤੁਚਕ੍ਕਂ ਨવਦ੍વਾਰਂ ਸਰੀਰਯਨ੍ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਬਹੁਲਤਾਯ ਸਭਾવਤੋ ਦੁਸ੍ਸਹਂ, ਕਚ੍ਚਿ ਖਮਿਤੁਂ ਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ਯਾਪਨੀਯਨ੍ਤਿ ਪਚ੍ਚਯਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਕਂ ਚਿਰਪ੍ਪਬਨ੍ਧਸਙ੍ਖਾਤਾਯ ਯਾਪਨਾਯ ਕਚ੍ਚਿ ਯਾਪੇਤੁਂ ਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯਂ। ਸੀਸਰੋਗਾਦਿਆਬਾਧਾਭਾવੇਨ ਕਚ੍ਚਿ ਅਪ੍ਪਾਬਾਧਂ। ਦੁਕ੍ਖਜੀવਿਕਾਭਾવੇਨ ਕਚ੍ਚਿ ਅਪ੍ਪਾਤਙ੍ਕਂ। ਤਂਤਂਕਿਚ੍ਚਕਰਣੇ ਉਟ੍ਠਾਨਸੁਖਤਾਯ ਕਚ੍ਚਿ ਲਹੁਟ੍ਠਾਨਂ। ਤਦਨੁਰੂਪਬਲਯੋਗਤੋ ਕਚ੍ਚਿ ਬਲਂ। ਸੁਖવਿਹਾਰਸਮ੍ਭવੇਨ ਕਚ੍ਚਿ ਫਾਸੁવਿਹਾਰੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਕਚ੍ਚਿਸਦ੍ਦਂ ਯੋਜੇਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ । ਬਲਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਪੀਤਿ ਪੀਤਿਯੇવ। ਤਰੁਣਪੀਤਿ ਪਾਮੋਜ੍ਜਂ। ਸਮ੍ਮੋਦਂ ਜਨੇਤਿ ਕਰੋਤੀਤਿ ਸਮ੍ਮੋਦਨਿਕਂ, ਤਦੇવ ਸਮ੍ਮੋਦਨੀਯਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਮ੍ਮੋਦਜਨਨਤੋ’’ਤਿ। ਸਮ੍ਮੋਦਿਤਬ੍ਬਤੋ ਸਮ੍ਮੋਦਨੀਯਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਪਨ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਸਮ੍ਮੋਦਿਤੁਂ ਯੁਤ੍ਤਭਾવਤੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਸਰਿਤਬ੍ਬਭਾવਤੋਤਿ ਅਨੁਸ੍ਸਰਿਤਬ੍ਬਭਾવਤੋ। ‘‘ਸਰਣੀਯ’’ਨ੍ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇ ਦੀਘਂ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਸਾਰਣੀਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸੁਯ੍ਯਮਾਨਸੁਖਤੋਤਿ ਆਪਾਥਮਧੁਰਤਮਾਹ। ਅਨੁਸ੍ਸਰਿਯਮਾਨਸੁਖਤੋਤਿ વਿਮਦ੍ਦਰਮਣੀਯਤਂ। ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਪਰਿਸੁਦ੍ਧਤਾਯਾਤਿ ਸਭਾવਨਿਰੁਤ੍ਤਿਭਾવੇਨ ਤਸ੍ਸਾ ਕਥਾਯ વਚਨਚਾਤੁਰਿਯਮਾਹ। ਅਤ੍ਥਪਰਿਸੁਦ੍ਧਤਾਯਾਤਿ ਅਤ੍ਥਸ੍ਸ ਨਿਰੁਪਕ੍ਕਿਲੇਸਤਂ। ਅਨੇਕੇਹਿ ਪਰਿਯਾਯੇਹੀਤਿ ਅਨੇਕੇਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ।
Yathā khamanīyādīni pucchantoti yathā bhagavā ‘‘kacci te brāhmaṇa khamanīyaṃ, kacci yāpanīya’’ntiādinā khamanīyādīni pucchanto tena brāhmaṇena saddhiṃ samappavattamodo ahosi. Pubbabhāsitāya tadanukaraṇena evaṃ sopi brāhmaṇo bhagavatā saddhiṃ samappavattamodo ahosīti yojanā. Taṃ pana samappavattamodataṃ upamāya dassetuṃ ‘‘sītodakaṃ viyā’’tiādi vuttaṃ. Sammoditanti saṃsanditaṃ. Ekībhāvanti sammodanakiriyāya samānataṃ ekarūpataṃ. Khamanīyanti ‘‘idaṃ catucakkaṃ navadvāraṃ sarīrayantaṃ dukkhabahulatāya sabhāvato dussahaṃ, kacci khamituṃ sakkuṇeyyanti pucchati. Yāpanīyanti paccayāyattavuttikaṃ cirappabandhasaṅkhātāya yāpanāya kacci yāpetuṃ sakkuṇeyyaṃ. Sīsarogādiābādhābhāvena kacci appābādhaṃ. Dukkhajīvikābhāvena kacci appātaṅkaṃ. Taṃtaṃkiccakaraṇe uṭṭhānasukhatāya kacci lahuṭṭhānaṃ. Tadanurūpabalayogato kacci balaṃ. Sukhavihārasambhavena kacci phāsuvihāro atthīti tattha tattha kaccisaddaṃ yojetvā attho veditabbo . Balappattā pīti pītiyeva. Taruṇapīti pāmojjaṃ. Sammodaṃ janeti karotīti sammodanikaṃ, tadeva sammodanīyanti āha ‘‘sammodajananato’’ti. Sammoditabbato sammodanīyanti idaṃ pana atthaṃ dassento ‘‘sammodituṃ yuttabhāvato’’ti āha. Saritabbabhāvatoti anussaritabbabhāvato. ‘‘Saraṇīya’’nti vattabbe dīghaṃ katvā ‘‘sāraṇīya’’nti vuttaṃ. Suyyamānasukhatoti āpāthamadhuratamāha. Anussariyamānasukhatoti vimaddaramaṇīyataṃ. Byañjanaparisuddhatāyāti sabhāvaniruttibhāvena tassā kathāya vacanacāturiyamāha. Atthaparisuddhatāyāti atthassa nirupakkilesataṃ. Anekehi pariyāyehīti anekehi kāraṇehi.
ਅਤਿਦੂਰਅਚ੍ਚਾਸਨ੍ਨਪਟਿਕ੍ਖੇਪੇਨ ਨਾਤਿਦੂਰਨਾਚ੍ਚਾਸਨ੍ਨਂ ਨਾਮ ਗਹਿਤਂ, ਤਂ ਪਨ ਅવਕਂਸਤੋ ਉਭਿਨ੍ਨਂ ਪਸਾਰਿਤਹਤ੍ਥਾਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨੇਨ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਗੀવਂ ਪਸਾਰੇਤ੍વਾਤਿ ਗੀવਂ ਪਰਿવਤ੍ਤਨવਸੇਨ ਪਸਾਰੇਤ੍વਾ। ਮੇਤਿ ਕਤ੍ਤੁਅਤ੍ਥੇ ਸਾਮਿવਚਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਮਯਾ ਸੁਤ’’ਨ੍ਤਿ। ਜਾਤਿਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੇਤਿ ਜਾਤਿਯਾ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੇ, ਨ ਬਾਹਿਤਪਾਪਤਾਯਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਖਣ੍ਡਿਚ੍ਚਾਦਿਭਾવਂ ਆਪਾਦਿਤੇਤਿ ਖਣ੍ਡਿਤਦਨ੍ਤਪਲਿਤਕੇਸਾਦਿਭਾવਂ ਸਮ੍ਪਾਪਿਤੇ। વੁਡ੍ਢਿਮਰਿਯਾਦਪ੍ਪਤ੍ਤੇਤਿ વੁਡ੍ਢਿਪਰਿਚ੍ਛੇਦਂ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤੇ, વੁਡ੍ਢਿਪਰਿਯਨ੍ਤਪ੍ਪਤ੍ਤੇਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਜਾਤਿਮਹਲ੍ਲਕਤਾਯਾਤਿ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਮਹਲ੍ਲਕਭਾવੇਨ। ਮਹਤ੍ਤਂ ਲਾਤਿ ਗਣ੍ਹਾਤੀਤਿ ਮਹਲ੍ਲਕੋ, ਜਾਤਿਯਾ ਮਹਲ੍ਲਕੋ, ਨ વਿਭવਾਦਿਨਾਤਿ ਜਾਤਿਮਹਲ੍ਲਕੋ। ਅਦ੍ਧਾਨਨ੍ਤਿ ਦੀਘਕਾਲਂ। ਕਿਤ੍ਤਕੋ ਪਨ ਸੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਦ੍વੇ ਤਯੋ ਰਾਜਪਰਿવਟ੍ਟੇ’’ਤਿ, ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਰਾਜੂਨਂ ਰਜ੍ਜਪਸਾਸਨਪਟਿਪਾਟਿਯੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਅਦ੍ਧਗਤੇ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ਕਥਂ વਯੋਗਹਣਂ ਓਸਾਨવਯਾਪੇਕ੍ਖਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਚ੍ਛਿਮવਯਂ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤੇ’’ਤਿ। ਪਚ੍ਛਿਮੋ ਤਤਿਯਭਾਗੋਤਿ ਸਤ੍ਤਸਟ੍ਠਿਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਪਚ੍ਛਿਮવਯੋ ਕੋਟ੍ਠਾਸੋ।
Atidūraaccāsannapaṭikkhepena nātidūranāccāsannaṃ nāma gahitaṃ, taṃ pana avakaṃsato ubhinnaṃ pasāritahatthāsaṅghaṭṭanena daṭṭhabbaṃ. Gīvaṃ pasāretvāti gīvaṃ parivattanavasena pasāretvā. Meti kattuatthe sāmivacananti āha ‘‘mayā suta’’nti. Jātibrāhmaṇeti jātiyā brāhmaṇe, na bāhitapāpatāyāti vuttaṃ hoti. Khaṇḍiccādibhāvaṃ āpāditeti khaṇḍitadantapalitakesādibhāvaṃ sampāpite. Vuḍḍhimariyādappatteti vuḍḍhiparicchedaṃ sampatte, vuḍḍhipariyantappatteti vuttaṃ hoti. Jātimahallakatāyāti uppattiyā mahallakabhāvena. Mahattaṃ lāti gaṇhātīti mahallako, jātiyā mahallako, na vibhavādināti jātimahallako. Addhānanti dīghakālaṃ. Kittako pana soti āha ‘‘dve tayo rājaparivaṭṭe’’ti, dvinnaṃ tiṇṇaṃ rājūnaṃ rajjapasāsanapaṭipāṭiyoti attho. ‘‘Addhagate’’ti vatvā kathaṃ vayogahaṇaṃ osānavayāpekkhanti āha ‘‘pacchimavayaṃ anuppatte’’ti. Pacchimo tatiyabhāgoti sattasaṭṭhito paṭṭhāya pacchimavayo koṭṭhāso.
ਦੁਤਿਯੇ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇ ਜਿਣ੍ਣੇਤਿ ਨਾਯਂ ਜਿਣ੍ਣਤਾ વਯੋਮਤ੍ਤੇਨ, ਅਥ ਖੋ ਕੁਲਪਰਿવਟ੍ਟੇਨ ਪੁਰਾਣਤਾਯਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਜਿਣ੍ਣੇਤਿ ਪੋਰਾਣੇ’’ਤਿਆਦਿ। ਤੇਨ ਤੇਸਂ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਨਂ ਕੁਲવਸੇਨ ਉਦਿਤੋਦਿਤਭਾવਮਾਹ। ‘‘વਯੋਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤੇ’’ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਜਾਤਿવੁਡ੍ਢਿਯਾ વਕ੍ਖਮਾਨਤ੍ਤਾ ਗੁਣવੁਡ੍ਢਿਯਾ ਤਤੋ ਸਾਤਿਸਯਤ੍ਤਾ ਚ ‘‘વੁਡ੍ਢੇਤਿ ਸੀਲਾਚਾਰਾਦਿਗੁਣવੁਡ੍ਢਿਯੁਤ੍ਤੇ’’ਤਿ ਆਹ। ਤਥਾ ਜਾਤਿਮਹਲ੍ਲਕਤਾਯਪਿ ਤੇਨੇવ વਕ੍ਖਮਾਨਤ੍ਤਾ ਮਹਲ੍ਲਕੇਤਿ ਪਦੇਨ વਿਭવਮਹਤ੍ਤਤਾ ਯੋਜਿਤਾ। ਮਗ੍ਗਪਟਿਪਨ੍ਨੇਤਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਨਂ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿવਿਧਿਂ ਉਪਗਤੇ ਤਂ ਅવੋਕ੍ਕਮ੍ਮ ਚਰਣਤੋ। ਅਨ੍ਤਿਮવਯਨ੍ਤਿ ਪਚ੍ਛਿਮવਯਂ।
Dutiye atthavikappe jiṇṇeti nāyaṃ jiṇṇatā vayomattena, atha kho kulaparivaṭṭena purāṇatāyāti āha ‘‘jiṇṇeti porāṇe’’tiādi. Tena tesaṃ brāhmaṇānaṃ kulavasena uditoditabhāvamāha. ‘‘Vayoanuppatte’’ti iminā jātivuḍḍhiyā vakkhamānattā guṇavuḍḍhiyā tato sātisayattā ca ‘‘vuḍḍheti sīlācārādiguṇavuḍḍhiyutte’’ti āha. Tathā jātimahallakatāyapi teneva vakkhamānattā mahallaketi padena vibhavamahattatā yojitā. Maggapaṭipanneti brāhmaṇānaṃ paṭipattividhiṃ upagate taṃ avokkamma caraṇato. Antimavayanti pacchimavayaṃ.
ਪਚ੍ਚੁਟ੍ਠਾਨਂ ਨਾਮ ਆਸਨਾ વੁਟ੍ਠਾਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਨਾਸਨਾ વੁਟ੍ਠਹਤੀ’’ਤਿ, ਨਿਸਿਨ੍ਨਾਸਨਤੋ ਨ વੁਟ੍ਠਾਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਜਿਣ੍ਣੇ…ਪੇ॰… વਯੋਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤੇਤਿ ਉਪਯੋਗવਚਨਂ ਆਸਨਾ વੁਟ੍ਠਾਨਕਿਰਿਯਾਪੇਕ੍ਖਂ ਨ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਜਿਣ੍ਣੇ…ਪੇ॰… વਯੋਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤੇ ਦਿਸ੍વਾਤਿ ਅਜ੍ਝਾਹਾਰਂ ਕਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਅਥ વਾ ਪਚ੍ਚੁਗ੍ਗਮਨਕਿਰਿਯਾਪੇਕ੍ਖਂ ਉਪਯੋਗવਚਨਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਪਚ੍ਚੁਟ੍ਠੇਤੀਤਿ ਉਟ੍ਠਾਯ ਪਚ੍ਚੁਗ੍ਗਮਨਂ ਨ ਕਰੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਪਚ੍ਚੁਗ੍ਗਮਨਮ੍ਪਿ ਹਿ ਪਚ੍ਚੁਟ੍ਠਾਨਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ‘‘ਆਚਰਿਯਂ ਪਨ ਦੂਰਤੋવ ਦਿਸ੍વਾ ਪਚ੍ਚੁਟ੍ਠਾਯ ਪਚ੍ਚੁਗ੍ਗਮਨਕਰਣਂ ਪਚ੍ਚੁਟ੍ਠਾਨਂ ਨਾਮਾ’’ਤਿ। ਨਾਸਨਾ વੁਟ੍ਠਾਤੀਤਿ ਇਮਿਨਾ ਪਨ ਪਚ੍ਚੁਗ੍ਗਮਨਾਭਾવਸ੍ਸ ਉਪਲਕ੍ਖਣਮਤ੍ਤਂ ਦਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। વਿਭਾવਨੇ ਨਾਮ ਅਤ੍ਥੇਤਿ ਪਕਤਿવਿਭਾવਨਸਙ੍ਖਾਤੇ ਅਤ੍ਥੇ, ਨ ਅਭਿવਾਦੇਤਿ વਾਤਿ ਨ ਅਭਿવਾਦੇਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖੇਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ।
Paccuṭṭhānaṃ nāma āsanā vuṭṭhānanti āha ‘‘nāsanā vuṭṭhahatī’’ti, nisinnāsanato na vuṭṭhātīti attho. Ettha ca jiṇṇe…pe… vayoanuppatteti upayogavacanaṃ āsanā vuṭṭhānakiriyāpekkhaṃ na hoti, tasmā jiṇṇe…pe… vayoanuppatte disvāti ajjhāhāraṃ katvā attho veditabbo. Atha vā paccuggamanakiriyāpekkhaṃ upayogavacanaṃ, tasmā na paccuṭṭhetīti uṭṭhāya paccuggamanaṃ na karotīti attho veditabbo. Paccuggamanampi hi paccuṭṭhānanti vuccati. Vuttañhetaṃ ‘‘ācariyaṃ pana dūratova disvā paccuṭṭhāya paccuggamanakaraṇaṃ paccuṭṭhānaṃ nāmā’’ti. Nāsanā vuṭṭhātīti iminā pana paccuggamanābhāvassa upalakkhaṇamattaṃ dassitanti daṭṭhabbaṃ. Vibhāvane nāma attheti pakativibhāvanasaṅkhāte atthe, na abhivādeti vāti na abhivādetabbanti sallakkhetīti vuttaṃ hoti.
ਤਂ ਅਞ੍ਞਾਣਨ੍ਤਿ ‘‘ਅਯਂ ਮਮ ਅਭਿવਾਦਨਾਦੀਨਿ ਕਾਤੁਂ ਅਰਹਰੂਪੋ ਨ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਅਜਾਨਨવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਂ ਅਞ੍ਞਾਣਂ। ਓਲੋਕੇਨ੍ਤੋਤਿ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਂ ਖੋ ਅਗਾਰવੋ વਿਹਰਤਿ ਅਪ੍ਪਤਿਸ੍ਸੋ, ਕਿਂ ਨੁ ਖੋ ਅਹਂ ਸਮਣਂ વਾ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਂ વਾ ਸਕ੍ਕਰੇਯ੍ਯਂ, ਗਰੁਂ ਕਰੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਸੁਤ੍ਤવਸੇਨ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੨੧) ਞਾਣਚਕ੍ਖੁਨਾ ਓਲੋਕੇਨ੍ਤੋ। ਨਿਪਚ੍ਚਕਾਰਾਰਹਨ੍ਤਿ ਪਣਿਪਾਤਾਰਹਂ। ਸਮ੍ਪਤਿਜਾਤੋਤਿ ਮੁਹੁਤ੍ਤਜਾਤੋ, ਜਾਤਸਮਨਨ੍ਤਰਮੇવਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਉਤ੍ਤਰੇਨ ਮੁਖੋਤਿ ਉਤ੍ਤਰਾਭਿਮੁਖੋ, ਉਤ੍ਤਰਦਿਸਾਭਿਮੁਖੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਸਤ੍ਤਪਦવੀਤਿਹਾਰੇਨ ਗਨ੍ਤ੍વਾ ਸਕਲਂ ਦਸਸਹਸ੍ਸਿਲੋਕਧਾਤੁਂ ਓਲੋਕੇਸਿਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ‘‘ਧਮ੍ਮਤਾ ਏਸਾ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਮ੍ਪਤਿਜਾਤੋ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤੋ ਸਮੇਹਿ ਪਾਦੇਹਿ ਪਤਿਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਉਤ੍ਤਰਾਭਿਮੁਖੋ ਸਤ੍ਤਪਦવੀਤਿਹਾਰੇਨ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਸੇਤਮ੍ਹਿ ਛਤ੍ਤੇ ਅਨੁਧਾਰਿਯਮਾਨੇ ਸਬ੍ਬਾ ਦਿਸਾ વਿਲੋਕੇਤਿ, ਆਸਭਿਞ੍ਚ વਾਚਂ ਭਾਸਤੀ’’ਤਿ ਏવਂ ਪਾਲ਼ਿਯਂ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੧) ਸਤ੍ਤਪਦવੀਤਿਹਾਰੂਪਰਿਟ੍ਠਿਤਸ੍ਸ વਿਯ ਸਬ੍ਬਦਿਸਾਨੁવਿਲੋਕਨਸ੍ਸ ਕਥਿਤਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ ਪਨੇਤਂ ਏવਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ, ਸਤ੍ਤਪਦવੀਤਿਹਾਰਤੋ ਪਗੇવ ਦਿਸਾવਿਲੋਕਨਸ੍ਸ ਕਤਤ੍ਤਾ। ਮਹਾਸਤ੍ਤੋ ਹਿ ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ ਹਤ੍ਥਤੋ ਮੁਚ੍ਚਿਤ੍વਾ ਪੁਰਤ੍ਥਿਮਦਿਸਂ ਓਲੋਕੇਸਿ, ਅਨੇਕਾਨਿ ਚਕ੍ਕવਾਲ਼ਸਹਸ੍ਸਾਨਿ ਏਕਙ੍ਗਣਾਨਿ ਅਹੇਸੁਂ। ਤਤ੍ਥ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾ ਗਨ੍ਧਮਾਲਾਦੀਹਿ ਪੂਜਯਮਾਨਾ ‘‘ਮਹਾਪੁਰਿਸ ਇਧ ਤੁਮ੍ਹੇਹਿ ਸਦਿਸੋਪਿ ਨਤ੍ਥਿ, ਕੁਤੋ ਉਤ੍ਤਰਿਤਰੋ’’ਤਿ ਆਹਂਸੁ। ਏવਂ ਚਤਸ੍ਸੋ ਦਿਸਾ ਚਤਸ੍ਸੋ ਅਨੁਦਿਸਾ ਹੇਟ੍ਠਾ ਉਪਰੀਤਿ ਦਸਪਿ ਦਿਸਾ ਅਨੁવਿਲੋਕੇਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਦਿਸਂ ਅਦਿਸ੍વਾ ‘‘ਅਯਂ ਉਤ੍ਤਰਾ ਦਿਸਾ’’ਤਿ ਸਤ੍ਤਪਦવੀਤਿਹਾਰੇਨ ਅਗਮਾਸੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਓਲੋਕੇਸਿਨ੍ਤਿ ਮਮ ਪੁਞ੍ਞਾਨੁਭਾવੇਨ ਲੋਕવਿવਰਣਪਾਟਿਹਾਰਿਯੇ ਜਾਤੇ ਪਞ੍ਞਾਯਮਾਨਂ ਦਸਸਹਸ੍ਸਿਲੋਕਧਾਤੁਂ ਮਂਸਚਕ੍ਖੁਨਾવ ਓਲੋਕੇਸਿਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Taṃ aññāṇanti ‘‘ayaṃ mama abhivādanādīni kātuṃ araharūpo na hotī’’ti ajānanavasena pavattaṃ aññāṇaṃ. Olokentoti ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso, kiṃ nu kho ahaṃ samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā sakkareyyaṃ, garuṃ kareyya’’ntiādisuttavasena (a. ni. 4.21) ñāṇacakkhunā olokento. Nipaccakārārahanti paṇipātārahaṃ. Sampatijātoti muhuttajāto, jātasamanantaramevāti vuttaṃ hoti. Uttarena mukhoti uttarābhimukho, uttaradisābhimukhoti vuttaṃ hoti. Sattapadavītihārena gantvā sakalaṃ dasasahassilokadhātuṃ olokesinti idaṃ ‘‘dhammatā esā, bhikkhave, sampatijāto bodhisatto samehi pādehi patiṭṭhahitvā uttarābhimukho sattapadavītihārena gacchati, setamhi chatte anudhāriyamāne sabbā disā viloketi, āsabhiñca vācaṃ bhāsatī’’ti evaṃ pāḷiyaṃ (dī. ni. 2.31) sattapadavītihārūpariṭṭhitassa viya sabbadisānuvilokanassa kathitattā vuttaṃ, na panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, sattapadavītihārato pageva disāvilokanassa katattā. Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimadisaṃ olokesi, anekāni cakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā ‘‘mahāpurisa idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā catasso anudisā heṭṭhā uparīti dasapi disā anuviloketvā attano sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttarā disā’’ti sattapadavītihārena agamāsīti veditabbo. Olokesinti mama puññānubhāvena lokavivaraṇapāṭihāriye jāte paññāyamānaṃ dasasahassilokadhātuṃ maṃsacakkhunāva olokesinti attho.
ਮਹਾਪੁਰਿਸੋਤਿ ਜਾਤਿਗੋਤ੍ਤਕੁਲਪ੍ਪਦੇਸਾਦਿવਸੇਨ ਮਹਨ੍ਤਪੁਰਿਸੋ। ਅਗ੍ਗੋਤਿ ਗੁਣੇਹਿ ਸਬ੍ਬਪਧਾਨੋ। ਜੇਟ੍ਠੋਤਿ ਗੁਣવਸੇਨੇવ ਸਬ੍ਬੇਸਂ વੁਡ੍ਢਤਮੋ, ਗੁਣੇਹਿ ਮਹਲ੍ਲਕਤਮੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਸੇਟ੍ਠੋਤਿ ਗੁਣવਸੇਨੇવ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਪਸਤ੍ਥਤਮੋ। ਅਤ੍ਥਤੋ ਪਨ ਪਚ੍ਛਿਮਾਨਿ ਦ੍વੇ ਪੁਰਿਮਸ੍ਸੇવ વੇવਚਨਾਨੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਯਾਤਿ ਨਿਸ੍ਸਕ੍ਕੇ ਕਰਣવਚਨਂ। ਉਤ੍ਤਰਿਤਰੋਤਿ ਅਧਿਕਤਰੋ। ਪਤਿਮਾਨੇਸੀਤਿ ਪੂਜੇਸਿ। ਆਸਭਿਨ੍ਤਿ ਉਤ੍ਤਮਂ। ਮਯ੍ਹਂ ਅਭਿવਾਦਨਾਦਿਰਹੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋਤਿ ਮਯ੍ਹਂ ਅਭਿવਾਦਨਾਦਿਕਿਰਿਯਾਯ ਅਰਹੋ ਅਨੁਚ੍ਛવਿਕੋ ਪੁਗ੍ਗਲੋ। ਨਿਚ੍ਚਸਾਪੇਕ੍ਖਤਾਯ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸਮਾਸੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਤਥਾਗਤਾਤਿ ਤਥਾਗਤਤੋ, ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਸਨ੍ਤਿਕਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਏવਰੂਪਨ੍ਤਿ ਅਭਿવਾਦਨਾਦਿਸਭਾવਂ। ਪਰਿਪਾਕਸਿਥਿਲਬਨ੍ਧਨਨ੍ਤਿ ਪਰਿਪਾਕੇਨ ਸਿਥਿਲਬਨ੍ਧਨਂ।
Mahāpurisoti jātigottakulappadesādivasena mahantapuriso. Aggoti guṇehi sabbapadhāno. Jeṭṭhoti guṇavaseneva sabbesaṃ vuḍḍhatamo, guṇehi mahallakatamoti vuttaṃ hoti. Seṭṭhoti guṇavaseneva sabbesaṃ pasatthatamo. Atthato pana pacchimāni dve purimasseva vevacanānīti veditabbaṃ. Tayāti nissakke karaṇavacanaṃ. Uttaritaroti adhikataro. Patimānesīti pūjesi. Āsabhinti uttamaṃ. Mayhaṃ abhivādanādiraho puggaloti mayhaṃ abhivādanādikiriyāya araho anucchaviko puggalo. Niccasāpekkhatāya panettha samāso daṭṭhabbo. Tathāgatāti tathāgatato, tathāgatassa santikāti vuttaṃ hoti. Evarūpanti abhivādanādisabhāvaṃ. Paripākasithilabandhananti paripākena sithilabandhanaṃ.
੩. ਤਂ વਚਨਨ੍ਤਿ ‘‘ਨਾਹਂ ਤਂ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ’’ਤਿਆਦਿવਚਨਂ। ‘‘ਨਾਹਂ ਅਰਸਰੂਪੋ, ਮਾਦਿਸਾ વਾ ਅਰਸਰੂਪਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋ ਥਦ੍ਧੋ ਭવੇਯ੍ਯ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਚਿਤ੍ਤਮੁਦੁਭਾવਜਨਨਤ੍ਥ’’ਨ੍ਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ਪਰਿਯਾਯਸਦ੍ਦੋ ਦੇਸਨਾવਾਰਕਾਰਣੇਸੁ વਤ੍ਤਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਰਿਯਾਯੇਤਿ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਮਤ੍ਥਂ ਅવਗਮੇਤਿ ਬੋਧੇਤੀਤਿ ਪਰਿਯਾਯੋ, ਦੇਸਨਾ। ਪਰਿਯਾਯਤਿ ਅਪਰਾਪਰਂ ਪਰਿવਤ੍ਤੇਤੀਤਿ ਪਰਿਯਾਯੋ , વਾਰੋ। ਪਰਿਯਾਯਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਫਲਂ ਪਰਿਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ વਤ੍ਤਤਿ, ਤਸ੍ਸ વਾ ਕਾਰਣਭਾવਂ ਗਚ੍ਛਤੀਤਿ ਪਰਿਯਾਯੋ, ਕਾਰਣਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਪਰਿਯਾਯਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਦੇਸਨਾવਾਰਕਾਰਣੇਸੁ ਪવਤ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਞ੍ਞਾਯ ਸਣ੍ਠਹੇਯ੍ਯਾਤਿ ਅਰਹਤ੍ਤੇ ਪਤਿਟ੍ਠਹੇਯ੍ਯ। ਕਤਮੋ ਪਨ ਸੋਤਿ ਪਰਿਯਾਯਾਪੇਕ੍ਖੋ ਪੁਲ੍ਲਿਙ੍ਗਨਿਦ੍ਦੇਸੋ, ਕਤਮੋ ਸੋ ਪਰਿਯਾਯੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਜਾਤਿવਸੇਨਾਤਿ ਖਤ੍ਤਿਯਾਦਿਜਾਤਿવਸੇਨ। ਉਪਪਤ੍ਤਿવਸੇਨਾਤਿ ਦੇવੇਸੁ ਉਪਪਤ੍ਤਿવਸੇਨ। ਸੇਟ੍ਠਸਮ੍ਮਤਾਨਮ੍ਪੀਤਿ ਅਪਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਪਗੇવ ਅਸੇਟ੍ਠਸਮ੍ਮਤਾਨਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਭਿਨਨ੍ਦਨ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿ ਸਪ੍ਪੀਤਿਕਤਣ੍ਹਾવਸੇਨ ਪਮੋਦਮਾਨਾਨਂ। ਰਜ੍ਜਨ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿ ਬਲવਰਾਗવਸੇਨ ਰਜ੍ਜਨ੍ਤਾਨਂ। ਰੂਪਾਦਿਪਰਿਭੋਗੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤਣ੍ਹਾਯੁਤ੍ਤਸੋਮਨਸ੍ਸવੇਦਨਾ ਰੂਪਤੋ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਤ੍વਾ ਹਦਯਤਪ੍ਪਨਤੋ ਅਮ੍ਬਰਸਾਦਯੋ વਿਯ ‘‘ਰੂਪਰਸਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਆવਿਞ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ ਆਕਡ੍ਢਨ੍ਤਿ। વਤ੍ਥਾਰਮ੍ਮਣਾਦਿਸਾਮਗ੍ਗਿਯਨ੍ਤਿ વਤ੍ਥੁਆਰਮ੍ਮਣਾਦਿਕਾਰਣਸਾਮਗ੍ਗਿਯਂ। ਅਨੁਕ੍ਖਿਪਨ੍ਤੋਤਿ ਅਤ੍ਤੁਕ੍ਕਂਸਨવਸੇਨ ਕਥਿਤੇ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਸ੍ਸ ਅਸਪ੍ਪਾਯਭਾવਤੋ ਅਤ੍ਤਾਨਂ ਅਨੁਕ੍ਖਿਪਨ੍ਤੋ ਅਨੁਕ੍ਕਂਸੇਨ੍ਤੋ।
3.Taṃ vacananti ‘‘nāhaṃ taṃ brāhmaṇā’’tiādivacanaṃ. ‘‘Nāhaṃ arasarūpo, mādisā vā arasarūpā’’ti vutte brāhmaṇo thaddho bhaveyya. Tena vuttaṃ ‘‘cittamudubhāvajananattha’’nti. Ayañhi pariyāyasaddo desanāvārakāraṇesu vattatīti ettha pariyāyeti desetabbamatthaṃ avagameti bodhetīti pariyāyo, desanā. Pariyāyati aparāparaṃ parivattetīti pariyāyo, vāro. Pariyāyati attano phalaṃ pariggahetvā vattati, tassa vā kāraṇabhāvaṃ gacchatīti pariyāyo, kāraṇanti evaṃ pariyāyasaddassa desanāvārakāraṇesu pavatti veditabbā. Aññāya saṇṭhaheyyāti arahatte patiṭṭhaheyya. Katamo pana soti pariyāyāpekkho pulliṅganiddeso, katamo so pariyāyoti attho. Jātivasenāti khattiyādijātivasena. Upapattivasenāti devesu upapattivasena. Seṭṭhasammatānampīti api-saddena pageva aseṭṭhasammatānanti dasseti. Abhinandantānanti sappītikataṇhāvasena pamodamānānaṃ. Rajjantānanti balavarāgavasena rajjantānaṃ. Rūpādiparibhogena uppannataṇhāyuttasomanassavedanā rūpato nibbattitvā hadayatappanato ambarasādayo viya ‘‘rūparasā’’ti vuccanti. Āviñchantīti ākaḍḍhanti. Vatthārammaṇādisāmaggiyanti vatthuārammaṇādikāraṇasāmaggiyaṃ. Anukkhipantoti attukkaṃsanavasena kathite brāhmaṇassa asappāyabhāvato attānaṃ anukkhipanto anukkaṃsento.
ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਪਨਤ੍ਥੇ ਕਰਣੇ ਸਾਮਿવਚਨਨ੍ਤਿ ‘‘ਜਹਿਤਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ। ਤਥਾਗਤਸ੍ਸਾਤਿ ਕਰਣੇ ਸਾਮਿવਚਨਂ, ਤਥਾਗਤੇਨ ਜਹਿਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮੂਲਨ੍ਤਿ ਭવਮੂਲਂ। ‘‘ਤਾਲવਤ੍ਥੁવਤ੍ਥੁਕਤਾ’’ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇ ‘‘ਓਟ੍ਠਮੁਖੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ વਿਯ ਮਜ੍ਝੇਪਦਲੋਪਂ ਕਤ੍વਾ ਅਕਾਰਞ੍ਚ ਦੀਘਂ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁਕਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਤਾਲવਤ੍ਥੁ વਿਯ ਨੇਸਂ વਤ੍ਥੁ ਕਤਨ੍ਤਿ ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁਕਤਾ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਤਾਲਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁ ਤਾਲવਤ੍ਥੁ। ਯਥਾ ਆਰਾਮਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁਭੂਤਪੁਬ੍ਬੋ ਪਦੇਸੋ ਆਰਾਮਸ੍ਸ ਅਭਾવੇ ‘‘ਆਰਾਮવਤ੍ਥੂ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਏવਂ ਤਾਲਸ੍ਸ ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੋਕਾਸੋ ਸਮੂਲਂ ਉਦ੍ਧਰਿਤੇ ਤਾਲੇ ਪਦੇਸਮਤ੍ਤੇ ਠਿਤੇ ਤਾਲਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁਭੂਤਪੁਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ‘‘ਤਾਲવਤ੍ਥੂ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਨੇਸਨ੍ਤਿ ਰੂਪਰਸਾਦੀਨਂ। ਕਥਂ ਪਨ ਤਾਲવਤ੍ਥੁ વਿਯ ਨੇਸਂ વਤ੍ਥੁ ਕਤਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਯਥਾ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਰੂਪਾਦਿਪਰਿਭੋਗੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤਣ੍ਹਾਯੁਤ੍ਤਸੋਮਨਸ੍ਸવੇਦਨਾਸਙ੍ਖਾਤਰੂਪਰਸਾਦੀਨਂ ਚਿਤ੍ਤਸਨ੍ਤਾਨਸ੍ਸ ਅਧਿਟ੍ਠਾਨਭਾવਤੋ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਤੇਸਂ ਪੁਬ੍ਬੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਪੁਬ੍ਬਭਾવੇਨ વਤ੍ਥੁਮਤ੍ਤੇ ਚਿਤ੍ਤਸਨ੍ਤਾਨੇ ਕਤੇ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਪੁਬ੍ਬੇਤਿ ਪੁਰੇ, ਸਰਾਗਕਾਲੇਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁਕਤਾਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤੀਤਿ ਤਾਲવਤ੍ਥੁ વਿਯ ਅਤ੍ਤਨੋ વਤ੍ਥੁਸ੍ਸ ਕਤਤ੍ਤਾ ਰੂਪਰਸਾਦਯੋ ‘‘ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁਕਤਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਏਤੇਨ ਪਹੀਨਕਿਲੇਸਾਨਂ ਪੁਨ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਅਭਾવੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ।
Etasmiṃ panatthe karaṇe sāmivacananti ‘‘jahitā’’ti etasmiṃ atthe. Tathāgatassāti karaṇe sāmivacanaṃ, tathāgatena jahitāti attho. Mūlanti bhavamūlaṃ. ‘‘Tālavatthuvatthukatā’’ti vattabbe ‘‘oṭṭhamukho’’tiādīsu viya majjhepadalopaṃ katvā akārañca dīghaṃ katvā ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuttanti āha ‘‘tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti tālāvatthukatā’’ti. Tattha tālassa vatthu tālavatthu. Yathā ārāmassa vatthubhūtapubbo padeso ārāmassa abhāve ‘‘ārāmavatthū’’ti vuccati, evaṃ tālassa patiṭṭhitokāso samūlaṃ uddharite tāle padesamatte ṭhite tālassa vatthubhūtapubbattā ‘‘tālavatthū’’ti vuccati. Nesanti rūparasādīnaṃ. Kathaṃ pana tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti āha ‘‘yathā hī’’tiādi. Rūpādiparibhogena uppannataṇhāyuttasomanassavedanāsaṅkhātarūparasādīnaṃ cittasantānassa adhiṭṭhānabhāvato vuttaṃ ‘‘tesaṃ pubbe uppannapubbabhāvena vatthumatte cittasantāne kate’’ti. Tattha pubbeti pure, sarāgakāleti vuttaṃ hoti. Tālāvatthukatāti vuccantīti tālavatthu viya attano vatthussa katattā rūparasādayo ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuccanti. Etena pahīnakilesānaṃ puna uppattiyā abhāvo dassito.
ਅવਿਰੁਲ਼੍ਹਿਧਮ੍ਮਤ੍ਤਾਤਿ ਅવਿਰੁਲ਼੍ਹਿਸਭਾવਤਾਯ। ਮਤ੍ਥਕਚ੍ਛਿਨ੍ਨੋ ਤਾਲੋ ਪਤ੍ਤਫਲਾਦੀਨਂ ਅવਤ੍ਥੁਭੂਤੋ ਤਾਲਾવਤ੍ਥੂਤਿ ਆਹ ‘‘ਮਤ੍ਥਕਚ੍ਛਿਨ੍ਨਤਾਲੋ વਿਯ ਕਤਾ’’ਤਿ। ਏਤੇਨ ‘‘ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁ વਿਯ ਕਤਾਤਿ ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁਕਤਾ’’ਤਿ ਅਯਂ વਿਗ੍ਗਹੋ ਦਸ੍ਸਿਤੋ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਅવਤ੍ਥੁਭੂਤੋ ਤਾਲੋ વਿਯ ਕਤਾਤਿ ਅવਤ੍ਥੁਤਾਲਾਕਤਾਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬੇ વਿਸੇਸਨਸ੍ਸ ਪਦਸ੍ਸ ਪਰਨਿਪਾਤਂ ਕਤ੍વਾ ‘‘ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁਕਤਾ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਇਮਿਨਾ ਪਨਤ੍ਥੇਨ ਇਦਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ – ਰੂਪਰਸਾਦਿવਚਨੇਨ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾ ਹੁਤ੍વਾ ਪੁਬ੍ਬੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਧਮ੍ਮਾ ਗਹਿਤਾ, ਤੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਪਿ ਮਤ੍ਥਕਸਦਿਸਾਨਂ ਤਣ੍ਹਾવਿਜ੍ਜਾਨਂ ਮਗ੍ਗਸਤ੍ਥੇਨ ਛਿਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਆਯਤਿਂ ਤਾਲਪਤ੍ਤਸਦਿਸੇ વਿਪਾਕਕ੍ਖਨ੍ਧੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੇਤੁਂ ਅਸਮਤ੍ਥਾ ਜਾਤਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁ વਿਯ ਕਤਾਤਿ ਤਾਲਾવਤ੍ਥੁਕਤਾ ਰੂਪਰਸਾਦਯੋਤਿ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਅਤ੍ਥੇ ‘‘ਅਭਿਨਨ੍ਦਨ੍ਤਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਇਮਿਨਾ ਪਦੇਨ ਕੁਸਲਸੋਮਨਸ੍ਸਮ੍ਪਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ।
Aviruḷhidhammattāti aviruḷhisabhāvatāya. Matthakacchinno tālo pattaphalādīnaṃ avatthubhūto tālāvatthūti āha ‘‘matthakacchinnatālo viya katā’’ti. Etena ‘‘tālāvatthu viya katāti tālāvatthukatā’’ti ayaṃ viggaho dassito. Ettha pana avatthubhūto tālo viya katāti avatthutālākatāti vattabbe visesanassa padassa paranipātaṃ katvā ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Iminā panatthena idaṃ dasseti – rūparasādivacanena vipākadhammadhammā hutvā pubbe uppannā kusalākusaladhammā gahitā, te uppannāpi matthakasadisānaṃ taṇhāvijjānaṃ maggasatthena chinnattā āyatiṃ tālapattasadise vipākakkhandhe nibbattetuṃ asamatthā jātā, tasmā tālāvatthu viya katāti tālāvatthukatā rūparasādayoti. Imasmiñhi atthe ‘‘abhinandantāna’’nti iminā padena kusalasomanassampi saṅgahitanti vadanti.
ਅਨਭਾવਂਕਤਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਨੁ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਚ੍ਛਾ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਸਮਾਨਤ੍ਥੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਯਥਾ ਨੇਸਂ ਪਚ੍ਛਾਭਾવੋ ਨ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਨੁਅਭਾવਂ ਗਤਾਤਿ ਪਚ੍ਛਾ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਧਮ੍ਮਤਾવਸੇਨ ਅਭਾવਂ ਗਤਾ વਿਨਾਸਮੁਪਗਤਾ, ਪਹੀਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਇਮਾ ਅਨਚ੍ਛਰਿਯਾ ਗਾਥਾਯੋ ਪਟਿਭਂਸੂ’’ਤਿ (ਮਹਾવ॰ ੭, ੮) ਏਤ੍ਥ ਅਨਚ੍ਛਰਿਯਸਦ੍ਦਂ ਉਦਾਹਰਣવਸੇਨ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਯਥਾ ਅਨੁਅਚ੍ਛਰਿਯਾ ਅਨਚ੍ਛਰਿਯਾ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਨੁਅਚ੍ਛਰਿਯਾਤਿ ਸવਨਕਾਲੇ ਉਪਰੂਪਰਿ વਿਮ੍ਹਯਕਰਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Anabhāvaṃkatāti ettha anu-saddo pacchā-saddena samānatthoti āha ‘‘yathā nesaṃ pacchābhāvo na hotī’’tiādi. Anuabhāvaṃ gatāti pacchā anuppattidhammatāvasena abhāvaṃ gatā vināsamupagatā, pahīnāti attho. ‘‘Imā anacchariyā gāthāyo paṭibhaṃsū’’ti (mahāva. 7, 8) ettha anacchariyasaddaṃ udāharaṇavasena dassento āha ‘‘yathā anuacchariyā anacchariyā’’ti. Tattha anuacchariyāti savanakāle uparūpari vimhayakarāti attho.
ਯਞ੍ਚ ਖੋ ਤ੍વਂ વਦੇਸਿ, ਸੋ ਪਰਿਯਾਯੋ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ਯਂ વਨ੍ਦਨਾਦਿਸਾਮਗ੍ਗਿਰਸਾਭਾવਸਙ੍ਖਾਤਂ ਕਾਰਣਂ ਅਰਸਰੂਪਤਾਯ વਦੇਸਿ, ਤਂ ਕਾਰਣਂ ਨ ਹੋਤਿ, ਨ વਿਜ੍ਜਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨਨੁ ਚ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋ ਯਂ વਨ੍ਦਨਾਦਿਸਾਮਗ੍ਗਿਰਸਾਭਾવਸਙ੍ਖਾਤਂ ਪਰਿਯਾਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਅਰਸਰੂਪੋ ਭવਂ ਗੋਤਮੋ’’ਤਿ ਆਹ, ਸੋ ਪਰਿਯਾਯੋ ਨਤ੍ਥੀਤਿ વੁਤ੍ਤੇ વਨ੍ਦਨਾਦੀਨਿ ਭਗવਾ ਕਰੋਤੀਤਿ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਇਮਂ ਅਨਿਟ੍ਠਪ੍ਪਸਙ੍ਗਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਕਸ੍ਮਾ ਪਨ ਭਗવਾ ਏવਮਾਹਾ’’ਤਿਆਦਿ।
Yañca kho tvaṃ vadesi, so pariyāyo na hotīti yaṃ vandanādisāmaggirasābhāvasaṅkhātaṃ kāraṇaṃ arasarūpatāya vadesi, taṃ kāraṇaṃ na hoti, na vijjatīti attho. Nanu ca brāhmaṇo yaṃ vandanādisāmaggirasābhāvasaṅkhātaṃ pariyāyaṃ sandhāya ‘‘arasarūpo bhavaṃ gotamo’’ti āha, so pariyāyo natthīti vutte vandanādīni bhagavā karotīti āpajjatīti imaṃ aniṭṭhappasaṅgaṃ dassento āha ‘‘kasmā pana bhagavā evamāhā’’tiādi.
੪. ਸਬ੍ਬਪਰਿਯਾਯੇਸੂਤਿ ਸਬ੍ਬવਾਰੇਸੁ। ਸਨ੍ਧਾਯ ਭਾਸਿਤਮਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋ ‘‘ਨਿਬ੍ਭੋਗੋ ਭવਂ ਗੋਤਮੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ, ਭਗવਾ ਚ ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ਨਿਬ੍ਭੋਗਤਾਦਿਂ ਅਤ੍ਤਨਿ ਅਨੁਜਾਨਾਤਿ, ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ਭਾਸਿਤਮਤ੍ਤਂ । ਛਨ੍ਦਰਾਗਪਰਿਭੋਗੋਤਿ ਛਨ੍ਦਰਾਗવਸੇਨ ਪਰਿਭੋਗੋ। ਅਪਰਂ ਪਰਿਯਾਯਨ੍ਤਿ ਅਞ੍ਞਂ ਕਾਰਣਂ।
4.Sabbapariyāyesūti sabbavāresu. Sandhāya bhāsitamattanti yaṃ sandhāya brāhmaṇo ‘‘nibbhogo bhavaṃ gotamo’’tiādimāha, bhagavā ca yaṃ sandhāya nibbhogatādiṃ attani anujānāti, taṃ sandhāya bhāsitamattaṃ . Chandarāgaparibhogoti chandarāgavasena paribhogo. Aparaṃ pariyāyanti aññaṃ kāraṇaṃ.
੫. ਕੁਲਸਮੁਦਾਚਾਰਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਕੁਲਾਚਾਰਸਙ੍ਖਾਤਂ ਕਮ੍ਮਂ, ਕੁਲਚਾਰਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਅਕਿਰਿਯਨ੍ਤਿ ਅਕਰਣਭਾવਂ। ਦੁਟ੍ਠੁ ਚਰਿਤਂ ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ, ਕਾਯਦ੍વਾਰੇ ਬਾਹੁਲ੍ਲવੁਤ੍ਤਿਤੋ ਕਾਯਤੋ ਪવਤ੍ਤਂ ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਨ੍ਤਿ ਕਾਯਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ। ਤਂ ਸਰੂਪਤੋ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਤਤ੍ਥ ਚਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਅਦਿਨ੍ਨਾਦਾਨਮਿਚ੍ਛਾਚਾਰਚੇਤਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਤਿ ਏਤ੍ਥ (ਇਤਿવੁ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੭੪) ਪਾਣੋਤਿ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਂ, વੋਹਾਰਤੋ ਸਤ੍ਤੋ। ਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਰੂਪਾਰੂਪવਸੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਰੂਪਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੇ ਹਿ વਿਕੋਪਿਤੇ ਇਤਰਮ੍ਪਿ ਤਂਸਮ੍ਬਨ੍ਧਤਾਯ વਿਨਸ੍ਸਤਿ। ਸਤ੍ਤੋਤਿ ਚ ਖਨ੍ਧਸਨ੍ਤਾਨੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋ। ਤਤ੍ਥ ਹਿ ਸਤ੍ਤਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿ। ਸਰਸੇਨੇવ ਪਤਨਸਭਾવਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤਰਾ ਏવ ਅਤੀવ ਪਾਤਨਂ ਅਤਿਪਾਤੋ, ਸਣਿਕਂ ਪਤਿਤੁਂ ਅਦਤ੍વਾ ਸੀਘਂ ਪਾਤਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਤਿਕ੍ਕਮ੍ਮ વਾ ਸਤ੍ਥਾਦੀਹਿ ਅਭਿਭવਿਤ੍વਾ ਪਾਤਨਂ ਅਤਿਪਾਤੋ, ਪਾਣਸ੍ਸ ਅਤਿਪਾਤੋ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤੋ, ਪਾਣવਧੋ ਪਾਣਘਾਤੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਅਤ੍ਥਤੋ ਪਨ ਪਾਣੇ ਪਾਣਸਞ੍ਞਿਨੋ ਪਰਸ੍ਸ ਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੁਪਚ੍ਛੇਦਕਪਯੋਗਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਕਾਯવਚੀਦ੍વਾਰਾਨਮਞ੍ਞਤਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਾ વਧਕਚੇਤਨਾ। ਯਾਯ ਹਿ ਚੇਤਨਾਯ વਤ੍ਤਮਾਨਸ੍ਸ ਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸ੍ਸ ਨਿਸ੍ਸਯਭੂਤੇਸੁ ਮਹਾਭੂਤੇਸੁ ਉਪਕ੍ਕਮਕਰਣਹੇਤੁਕਮਹਾਭੂਤਪਚ੍ਚਯਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਕਮਹਾਭੂਤਾ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ, ਸਾ ਤਾਦਿਸਪ੍ਪਯੋਗਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਚੇਤਨਾ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤੋ। ਲਦ੍ਧੁਪਕ੍ਕਮਾਨਿ ਹਿ ਭੂਤਾਨਿ ਇਤਰਭੂਤਾਨਿ વਿਯ ਨ વਿਸਦਾਨੀਤਿ ਸਮਾਨਜਾਤਿਯਾਨਂ ਕਾਰਣਾਨਿ ਨ ਹੋਨ੍ਤਿ।
5.Kulasamudācārakammanti kulācārasaṅkhātaṃ kammaṃ, kulacārittanti vuttaṃ hoti. Akiriyanti akaraṇabhāvaṃ. Duṭṭhu caritaṃ duccaritaṃ, kāyadvāre bāhullavuttito kāyato pavattaṃ duccaritanti kāyaduccaritaṃ. Taṃ sarūpato dassento ‘‘tattha cā’’tiādimāha. Pāṇātipātaadinnādānamicchācāracetanāveditabbāti ettha (itivu. aṭṭha. 74) pāṇoti paramatthato jīvitindriyaṃ, vohārato satto. Jīvitindriyañcettha rūpārūpavasena veditabbaṃ. Rūpajīvitindriye hi vikopite itarampi taṃsambandhatāya vinassati. Sattoti ca khandhasantāno gahetabbo. Tattha hi sattapaññatti. Saraseneva patanasabhāvassa antarā eva atīva pātanaṃ atipāto, saṇikaṃ patituṃ adatvā sīghaṃ pātananti attho. Atikkamma vā satthādīhi abhibhavitvā pātanaṃ atipāto, pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Atthato pana pāṇe pāṇasaññino parassa jīvitindriyupacchedakapayogasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānamaññatarappavattā vadhakacetanā. Yāya hi cetanāya vattamānassa jīvitindriyassa nissayabhūtesu mahābhūtesu upakkamakaraṇahetukamahābhūtapaccayā uppajjanakamahābhūtā nuppajjissanti, sā tādisappayogasamuṭṭhāpikā cetanā pāṇātipāto. Laddhupakkamāni hi bhūtāni itarabhūtāni viya na visadānīti samānajātiyānaṃ kāraṇāni na honti.
ਏਤ੍ਥਾਹ – ਖਣੇ ਖਣੇ ਨਿਰੁਜ੍ਝਨਸਭਾવੇਸੁ ਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ ਕੋ ਹਨ੍ਤਾ, ਕੋ વਾ ਹਞ੍ਞਤਿ, ਯਦਿ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਸਨ੍ਤਾਨੋ, ਸੋ ਅਰੂਪਤਾਯ ਨ ਛੇਦਨਭੇਦਨਾਦਿવਸੇਨ વਿਕੋਪਨਸਮਤ੍ਥੋ, ਨਪਿ વਿਕੋਪਨੀਯੋ। ਅਥ ਰੂਪਸਨ੍ਤਾਨੋ, ਸੋ ਅਚੇਤਨਤਾਯ ਕਟ੍ਠਕਲਿਙ੍ਗਰੂਪਮੋਤਿ ਨ ਤਤ੍ਥ ਛੇਦਨਾਦਿਨਾ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤੋ ਲਬ੍ਭਤਿ ਯਥਾ ਮਤਸਰੀਰੇ। ਪਯੋਗੋਪਿ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਸ੍ਸ ਪਹਰਣਪ੍ਪਹਾਰਾਦਿ ਅਤੀਤੇਸੁ વਾ ਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ ਭવੇਯ੍ਯ ਅਨਾਗਤੇਸੁ વਾ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨੇਸੁ વਾ, ਤਤ੍ਥ ਨ ਤਾવ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤੇਸੁ ਸਮ੍ਭવਤਿ ਤੇਸਂ ਅਭਾવਤੋ, ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨੇਸੁ ਚ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਖਣਿਕਤ੍ਤਾ ਸਰਸੇਨੇવ ਨਿਰੁਜ੍ਝਨਸਭਾવਤਾਯ વਿਨਾਸਾਭਿਮੁਖੇਸੁ ਨਿਪ੍ਪਯੋਜਨੋ ਪਯੋਗੋ ਸਿਯਾ, વਿਨਾਸਸ੍ਸ ਚ ਕਾਰਣਰਹਿਤਤ੍ਤਾ ਨ ਪਹਰਣਪ੍ਪਹਾਰਾਦਿਪ੍ਪਯੋਗਹੇਤੁਕਂ ਮਰਣਂ, ਨਿਰੀਹਕਤਾਯ ਚ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਕਸ੍ਸ ਸੋ ਪਯੋਗੋ, ਖਣਿਕਤ੍ਤਾ વਧਾਧਿਪ੍ਪਾਯਸਮਕਾਲਭਿਜ੍ਜਨਤੋ ਕਸ੍ਸ ਕਿਰਿਯਾ, ਪਰਿਯੋਸਾਨਕਾਲਾਨવਟ੍ਠਾਨਤੋ ਕਸ੍ਸ વਾ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਕਮ੍ਮਬਦ੍ਧੋਤਿ?
Etthāha – khaṇe khaṇe nirujjhanasabhāvesu saṅkhāresu ko hantā, ko vā haññati, yadi cittacetasikasantāno, so arūpatāya na chedanabhedanādivasena vikopanasamattho, napi vikopanīyo. Atha rūpasantāno, so acetanatāya kaṭṭhakaliṅgarūpamoti na tattha chedanādinā pāṇātipāto labbhati yathā matasarīre. Payogopi pāṇātipātassa paharaṇappahārādi atītesu vā saṅkhāresu bhaveyya anāgatesu vā paccuppannesu vā, tattha na tāva atītānāgatesu sambhavati tesaṃ abhāvato, paccuppannesu ca saṅkhārānaṃ khaṇikattā saraseneva nirujjhanasabhāvatāya vināsābhimukhesu nippayojano payogo siyā, vināsassa ca kāraṇarahitattā na paharaṇappahārādippayogahetukaṃ maraṇaṃ, nirīhakatāya ca saṅkhārānaṃ kassa so payogo, khaṇikattā vadhādhippāyasamakālabhijjanato kassa kiriyā, pariyosānakālānavaṭṭhānato kassa vā pāṇātipātakammabaddhoti?
વੁਚ੍ਚਤੇ – ਯਥਾવੁਤ੍ਤવਧਕਚੇਤਨਾਸਹਿਤੋ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਪੁਞ੍ਜੋ ਸਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਤੋ ਹਨ੍ਤਾ। ਤੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਤવਧਪ੍ਪਯੋਗਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਅਪਗਤੁਸ੍ਮਾવਿਞ੍ਞਾਣਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋ ਮਤવੋਹਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਨਿਬਨ੍ਧਨੋ ਯਥਾવੁਤ੍ਤવਧਪ੍ਪਯੋਗਕਰਣੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਾਰਹੋ ਰੂਪਾਰੂਪਧਮ੍ਮਸਮੂਹੋ ਹਞ੍ਞਤਿ, ਕੇવਲੋ વਾ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਸਨ੍ਤਾਨੋ। વਧਪ੍ਪਯੋਗਾવਿਸਯਭਾવੇਪਿ ਤਸ੍ਸ ਪਞ੍ਚવੋਕਾਰਭવੇ ਰੂਪਸਨ੍ਤਾਨਾਧੀਨવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਰੂਪਸਨ੍ਤਾਨੇ ਪਰੇਨ ਪਯੋਜਿਤਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯੁਪਚ੍ਛੇਦਕਪਯੋਗવਸੇਨ ਤਨ੍ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿવਿਨਿਬਨ੍ਧਕવਿਸਦਿਸਰੂਪੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ વਿਹਤੇ વਿਚ੍ਛੇਦੋ ਹੋਤੀਤਿ ਨ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਸ੍ਸ ਅਸਮ੍ਭવੋ, ਨਪਿ ਅਹੇਤੁਕੋ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤੋ, ਨ ਚ ਪਯੋਗੋ ਨਿਪ੍ਪਯੋਜਨੋ। ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨੇਸੁ ਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ ਕਤਪਯੋਗવਸੇਨ ਤਦਨਨ੍ਤਰਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਾਰਹਸ੍ਸ ਸਙ੍ਖਾਰਕਲਾਪਸ੍ਸ ਤਥਾ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਤੋ ਖਣਿਕਾਨਂ ਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਖਣਿਕਮਰਣਸ੍ਸ ਇਧ ਮਰਣਭਾવੇਨ ਅਨਧਿਪ੍ਪੇਤਤ੍ਤਾ ਸਨ੍ਤਤਿਮਰਣਸ੍ਸ ਚ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਸਹੇਤੁਕਭਾવਤੋ ਨ ਅਹੇਤੁਕਂ ਮਰਣਂ, ਨ ਚ ਕਤ੍ਤੁਰਹਿਤੋ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਪਯੋਗੋ ਨਿਰੀਹਕੇਸੁਪਿ ਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ ਸਨ੍ਨਿਹਿਤਤਾਮਤ੍ਤੇਨ ਉਪਕਾਰਕੇਸੁ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਤ੍ਤਨੋ ਅਨੁਰੂਪਫਲੁਪ੍ਪਾਦਨਿਯਤੇਸੁ ਕਾਰਣੇਸੁ ਕਤ੍ਤੁવੋਹਾਰਸਿਦ੍ਧਿਤੋ ਯਥਾ ‘‘ਪਦੀਪੋ ਪਕਾਸੇਤਿ, ਨਿਸਾਕਰੋવ ਚਨ੍ਦਿਮਾ’’ਤਿ। ਨ ਚ ਕੇવਲਸ੍ਸ વਧਾਧਿਪ੍ਪਾਯਸਹਭੁਨੋ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਕਲਾਪਸ੍ਸ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤੋ ਇਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬੋ ਸਨ੍ਤਾਨવਸੇਨ ਅવਟ੍ਠਿਤਸ੍ਸੇવ ਪਟਿਜਾਨਨਤੋ। ਸਨ੍ਤਾਨવਸੇਨ વਤ੍ਤਮਾਨਾਨਞ੍ਚ ਪਦੀਪਾਦੀਨਂ ਅਤ੍ਥਕਿਰਿਯਾ ਦਿਸ੍ਸਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੇવ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤੇਨ ਕਮ੍ਮਬਦ੍ਧੋ। ਅਯਞ੍ਚ વਿਚਾਰੋ ਅਦਿਨ੍ਨਾਦਾਨਾਦੀਸੁਪਿ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ વਿਭਾવੇਤਬ੍ਬੋ।
Vuccate – yathāvuttavadhakacetanāsahito saṅkhārānaṃ puñjo sattasaṅkhāto hantā. Tena pavattitavadhappayoganimittaṃ apagatusmāviññāṇajīvitindriyo matavohārappavattinibandhano yathāvuttavadhappayogakaraṇe uppajjanāraho rūpārūpadhammasamūho haññati, kevalo vā cittacetasikasantāno. Vadhappayogāvisayabhāvepi tassa pañcavokārabhave rūpasantānādhīnavuttitāya rūpasantāne parena payojitajīvitindriyupacchedakapayogavasena tannibbattivinibandhakavisadisarūpuppattiyā vihate vicchedo hotīti na pāṇātipātassa asambhavo, napi ahetuko pāṇātipāto, na ca payogo nippayojano. Paccuppannesu saṅkhāresu katapayogavasena tadanantaraṃ uppajjanārahassa saṅkhārakalāpassa tathā anuppattito khaṇikānaṃ saṅkhārānaṃ khaṇikamaraṇassa idha maraṇabhāvena anadhippetattā santatimaraṇassa ca yathāvuttanayena sahetukabhāvato na ahetukaṃ maraṇaṃ, na ca katturahito pāṇātipātapayogo nirīhakesupi saṅkhāresu sannihitatāmattena upakārakesu attano attano anurūpaphaluppādaniyatesu kāraṇesu kattuvohārasiddhito yathā ‘‘padīpo pakāseti, nisākarova candimā’’ti. Na ca kevalassa vadhādhippāyasahabhuno cittacetasikakalāpassa pāṇātipāto icchitabbo santānavasena avaṭṭhitasseva paṭijānanato. Santānavasena vattamānānañca padīpādīnaṃ atthakiriyā dissatīti attheva pāṇātipātena kammabaddho. Ayañca vicāro adinnādānādīsupi yathāsambhavaṃ vibhāvetabbo.
ਸੋ (ਮ॰ ਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੮੯; ਧ॰ ਸ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ਅਕੁਸਲਕਮ੍ਮਪਥਕਥਾ) ਚ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤੋ ਗੁਣવਿਰਹਿਤੇਸੁ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤਾਦੀਸੁ ਪਾਣੇਸੁ ਖੁਦ੍ਦਕੇ ਪਾਣੇ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ, ਮਹਨ੍ਤੇ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋ। ਕਸ੍ਮਾ? ਪਯੋਗਮਹਨ੍ਤਤਾਯ, ਪਯੋਗਸਮਤ੍ਤੇਪਿ વਤ੍ਥੁਮਹਨ੍ਤਤਾਯ। ਗੁਣવਨ੍ਤੇਸੁ ਮਨੁਸ੍ਸਾਦੀਸੁ ਅਪ੍ਪਗੁਣੇ ਪਾਣੇ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ, ਮਹਾਗੁਣੇ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋ। ਸਰੀਰਗੁਣਾਨਂ ਪਨ ਸਮਭਾવੇ ਸਤਿਪਿ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਉਪਕ੍ਕਮਾਨਞ੍ਚ ਮੁਦੁਤਾਯ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ, ਤਿਬ੍ਬਤਾਯ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
So (ma. ni. aṭṭha. 1.89; dha. sa. aṭṭha. akusalakammapathakathā) ca pāṇātipāto guṇavirahitesu tiracchānagatādīsu pāṇesu khuddake pāṇe appasāvajjo, mahante mahāsāvajjo. Kasmā? Payogamahantatāya, payogasamattepi vatthumahantatāya. Guṇavantesu manussādīsu appaguṇe pāṇe appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo. Sarīraguṇānaṃ pana samabhāve satipi kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjoti veditabbo.
ਕਾਯવਾਚਾਹਿ ਨ ਦਿਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਅਦਿਨ੍ਨਂ, ਪਰਸਨ੍ਤਕਂ, ਤਸ੍ਸ ਆਦਾਨਂ ਅਦਿਨ੍ਨਾਦਾਨਂ। ਪਰਸ੍ਸਹਰਣਂ ਥੇਯ੍ਯਂ, ਚੋਰਿਕਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਅਤ੍ਥਤੋ ਪਨ ਪਰਪਰਿਗ੍ਗਹੇ ਪਰਪਰਿਗ੍ਗਹਿਤਸਞ੍ਞਿਨੋ ਤਦਾਦਾਯਕਉਪਕ੍ਕਮਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਕਾਯવਚੀਦ੍વਾਰਾਨਮਞ੍ਞਤਰਦ੍વਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਾ ਥੇਯ੍ਯਚੇਤਨਾ। ਤਂ ਹੀਨੇ ਪਰਸਨ੍ਤਕੇ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜਂ, ਪਣੀਤੇ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜਂ। ਕਸ੍ਮਾ? વਤ੍ਥੁਪਣੀਤਤਾਯ। વਤ੍ਥੁਸਮਤ੍ਤੇ ਸਤਿ ਗੁਣਾਧਿਕਾਨਂ ਸਨ੍ਤਕੇ વਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜਂ, ਤਂਤਂਗੁਣਾਧਿਕਂ ਉਪਾਦਾਯ ਤਤੋ ਤਤੋ ਹੀਨਗੁਣਸ੍ਸ ਸਨ੍ਤਕੇ વਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਂ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜਂ।
Kāyavācāhi na dinnanti adinnaṃ, parasantakaṃ, tassa ādānaṃ adinnādānaṃ. Parassaharaṇaṃ theyyaṃ, corikāti vuttaṃ hoti. Atthato pana parapariggahe parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānamaññataradvārappavattā theyyacetanā. Taṃ hīne parasantake appasāvajjaṃ, paṇīte mahāsāvajjaṃ. Kasmā? Vatthupaṇītatāya. Vatthusamatte sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ, taṃtaṃguṇādhikaṃ upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ.
ਮਿਚ੍ਛਾ ਚਰਣਂ ਮਿਚ੍ਛਾਚਾਰੋ, ਮੇਥੁਨਸਮਾਚਾਰੇਸੁ ਏਕਨ੍ਤਨਿਨ੍ਦਿਤੋ ਲਾਮਕਾਚਾਰੋ। ਸੋ ਪਨ ਲਕ੍ਖਣਤੋ ਅਸਦ੍ਧਮ੍ਮਾਧਿਪ੍ਪਾਯੇਨ ਕਾਯਦ੍વਾਰਪ੍ਪવਤ੍ਤਾ ਅਗਮਨੀਯਟ੍ਠਾਨવੀਤਿਕ੍ਕਮਚੇਤਨਾ। ਸੋ ਪਨੇਸ ਮਿਚ੍ਛਾਚਾਰੋ ਸੀਲਾਦਿਗੁਣવਿਰਹਿਤੇ ਅਗਮਨੀਯਟ੍ਠਾਨੇ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ, ਸੀਲਾਦਿਗੁਣਸਮ੍ਪਨ੍ਨੇ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋ। ਤਸ੍ਸ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਮ੍ਭਾਰਾ – ਅਗਮਨੀਯવਤ੍ਥੁ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਸੇવਨਚਿਤ੍ਤਂ, ਸੇવਨਪਯੋਗੋ, ਮਗ੍ਗੇਨਮਗ੍ਗਪ੍ਪਟਿਪਤ੍ਤਿਅਧਿવਾਸਨਨ੍ਤਿ। ਏਕੋ ਪਯੋਗੋ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕੋ ਏવ।
Micchā caraṇaṃ micchācāro, methunasamācāresu ekantanindito lāmakācāro. So pana lakkhaṇato asaddhammādhippāyena kāyadvārappavattā agamanīyaṭṭhānavītikkamacetanā. So panesa micchācāro sīlādiguṇavirahite agamanīyaṭṭhāne appasāvajjo, sīlādiguṇasampanne mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā – agamanīyavatthu, tasmiṃ sevanacittaṃ, sevanapayogo, maggenamaggappaṭipattiadhivāsananti. Eko payogo sāhatthiko eva.
વਚੀਦ੍વਾਰੇ ਬਾਹੁਲ੍ਲવੁਤ੍ਤਿਤੋ વਾਚਤੋ ਪવਤ੍ਤਂ ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਨ੍ਤਿ વਚੀਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ। ਤਂ ਸਰੂਪਤੋ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਮੁਸਾવਾਦਪਿਸੁਣવਾਚਾਫਰੁਸવਾਚਾਸਮ੍ਫਪ੍ਪਲਾਪਚੇਤਨਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਮੁਸਾਤਿ ਅਭੂਤਂ ਅਤਚ੍ਛਂ વਤ੍ਥੁ। ਮੁਸਾ વਦੀਯਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ ਏਤਾਯਾਤਿ ਮੁਸਾવਾਦੋ, ਅਤਥਂ વਤ੍ਥੁਂ ਤਥਤੋ ਪਰਂ વਿਞ੍ਞਾਪੇਤੁਕਾਮਸ੍ਸ ਤਥਾવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਚੇਤਨਾ। ਸੋ ਯਮਤ੍ਥਂ ਭਞ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਅਪ੍ਪਤਾਯ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ, ਮਹਨ੍ਤਤਾਯ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋ। ਅਪਿਚ ਗਹਟ੍ਠਾਨਂ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਨ੍ਤਕਂ ਅਦਾਤੁਕਾਮਤਾਯ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਆਦਿਨਯਪ੍ਪવਤ੍ਤੋ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ, ਸਕ੍ਖਿਨਾ ਹੁਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥਭਞ੍ਜਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤੋ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋ। ਪਬ੍ਬਜਿਤਾਨਂ ਅਪ੍ਪਕਮ੍ਪਿ ਤੇਲਂ વਾ ਸਪ੍ਪਿਂ વਾ ਲਭਿਤ੍વਾ ਹਸਾਧਿਪ੍ਪਾਯੇਨ ‘‘ਅਜ੍ਜ ਗਾਮੇ ਤੇਲਂ ਨਦੀ ਮਞ੍ਞੇ ਸਨ੍ਦਤੀ’’ਤਿ ਪੂਰਣਕਥਾਨਯੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ, ਅਦਿਟ੍ਠਂਯੇવ ਪਨ ਦਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ વਦਨ੍ਤਾਨਂ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋ। ਤਸ੍ਸ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਮ੍ਭਾਰਾ ਹੋਨ੍ਤਿ – ਅਤਥਂ વਤ੍ਥੁ, વਿਸਂવਾਦਨਚਿਤ੍ਤਂ, ਤਜ੍ਜੋ વਾਯਾਮੋ, ਪਰਸ੍ਸ ਤਦਤ੍ਥવਿਞ੍ਞਾਪਨਨ੍ਤਿ। ਏਕੋ ਪਯੋਗੋ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕੋવ। ਸੋ ਕਾਯੇਨ વਾ ਕਾਯਪਟਿਬਦ੍ਧੇਨ વਾ વਾਚਾਯ વਾ ਪਰવਿਸਂવਾਦਕਕਿਰਿਯਾਕਰਣੇ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਤਾਯ ਚੇ ਕਿਰਿਯਾਯ ਪਰੋ ਤਮਤ੍ਥਂ ਜਾਨਾਤਿ, ਅਯਂ ਕਿਰਿਯਾਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਚੇਤਨਾਕ੍ਖਣੇਯੇવ ਮੁਸਾવਾਦਕਮ੍ਮੁਨਾ ਬਜ੍ਝਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ਯਥਾ ਕਾਯਕਾਯਪਟਿਬਦ੍ਧવਾਚਾਹਿ ਪਰਂ વਿਸਂવਾਦੇਤਿ, ਤਥਾ ‘‘ਇਦਮਸ੍ਸ ਭਣਾਹੀ’’ਤਿ ਆਣਾਪੇਨ੍ਤੋਪਿ, ਪਣ੍ਣਂ ਲਿਖਿਤ੍વਾ ਪੁਰਤੋ ਨਿਸ੍ਸਜ੍ਜਨ੍ਤੋਪਿ, ‘‘ਅਯਂ ਅਤ੍ਥੋ ਏવਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ ਕੁਟ੍ਟਾਦੀਸੁ ਲਿਖਿਤ੍વਾ ਠਪੇਨ੍ਤੋਪਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਏਤ੍ਥ ਆਣਤ੍ਤਿਕਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗਿਯਥਾવਰਾਪਿ ਪਯੋਗਾ ਯੁਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਅਟ੍ਠਕਥਾਸੁ ਪਨ ਅਨਾਗਤਤ੍ਤਾ વੀਮਂਸਿਤ੍વਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾ।
Vacīdvāre bāhullavuttito vācato pavattaṃ duccaritanti vacīduccaritaṃ. Taṃ sarūpato dassento āha ‘‘musāvādapisuṇavācāpharusavācāsamphappalāpacetanā veditabbā’’ti. Tattha musāti abhūtaṃ atacchaṃ vatthu. Musā vadīyati vuccati etāyāti musāvādo, atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññattisamuṭṭhāpikā cetanā. So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo. Apica gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya natthīti ādinayappavatto appasāvajjo, sakkhinā hutvā atthabhañjanatthaṃ vutto mahāsāvajjo. Pabbajitānaṃ appakampi telaṃ vā sappiṃ vā labhitvā hasādhippāyena ‘‘ajja gāme telaṃ nadī maññe sandatī’’ti pūraṇakathānayena pavatto appasāvajjo, adiṭṭhaṃyeva pana diṭṭhantiādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā honti – atathaṃ vatthu, visaṃvādanacittaṃ, tajjo vāyāmo, parassa tadatthaviññāpananti. Eko payogo sāhatthikova. So kāyena vā kāyapaṭibaddhena vā vācāya vā paravisaṃvādakakiriyākaraṇe daṭṭhabbo. Tāya ce kiriyāya paro tamatthaṃ jānāti, ayaṃ kiriyāsamuṭṭhāpikacetanākkhaṇeyeva musāvādakammunā bajjhati. Yasmā pana yathā kāyakāyapaṭibaddhavācāhi paraṃ visaṃvādeti, tathā ‘‘idamassa bhaṇāhī’’ti āṇāpentopi, paṇṇaṃ likhitvā purato nissajjantopi, ‘‘ayaṃ attho evaṃ veditabbo’’ti kuṭṭādīsu likhitvā ṭhapentopi, tasmā ettha āṇattikanissaggiyathāvarāpi payogā yujjanti. Aṭṭhakathāsu pana anāgatattā vīmaṃsitvā gahetabbā.
ਪਿਸਤੀਤਿ ਪਿਸੁਣਾ, ਸਮਗ੍ਗੇ ਸਤ੍ਤੇ ਅવਯવਭੂਤੇ વਗ੍ਗੇ ਭਿਨ੍ਨੇ ਕਰੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ વਾ ਪਿਯਸੁਞ੍ਞਕਰਣਤੋ ਪਿਸੁਣਾ। ਯਾਯ ਹਿ વਾਚਾਯ ਯਸ੍ਸ ਤਂ વਾਚਂ ਭਾਸਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਹਦਯੇ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਿਯਭਾવਂ, ਪਰਸ੍ਸ ਚ ਪਿਯਸੁਞ੍ਞਭਾવਂ ਕਰੋਤਿ, ਸਾ ਪਿਸੁਣવਾਚਾ। ਲਕ੍ਖਣਤੋ ਪਨ ਸਂਕਿਲਿਟ੍ਠਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪਰੇਸਂ વਾ ਭੇਦਾਯ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਿਯਕਮ੍ਯਤਾਯ વਾ ਕਾਯવਚੀਪਯੋਗਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਚੇਤਨਾ ਪਿਸੁਣવਾਚਾ ਪਿਸੁਣਂ વਦਤਿ ਏਤਾਯਾਤਿ ਕਤ੍વਾ। ਸਾ ਯਸ੍ਸ ਭੇਦਂ ਕਰੋਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਅਪ੍ਪਗੁਣਤਾਯ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜਾ, ਮਹਾਗੁਣਤਾਯ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜਾ। ਤਸ੍ਸਾ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਸਮ੍ਭਾਰਾ – ਭਿਨ੍ਦਿਤਬ੍ਬੋ ਪਰੋ, ‘‘ਇਤਿ ਇਮੇ ਨਾਨਾ ਭવਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ વਿਨਾ ਭવਿਸ੍ਸਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਭੇਦਪੁਰੇਕ੍ਖਾਰਤਾ વਾ ‘‘ਇਤਿ ਅਹਂ ਪਿਯੋ ਭવਿਸ੍ਸਾਮਿ વਿਸ੍ਸਾਸਿਕੋ’’ਤਿ ਪਿਯਕਮ੍ਯਤਾ વਾ, ਤਜ੍ਜੋ વਾਯਾਮੋ, ਤਸ੍ਸ ਤਦਤ੍ਥવਿਜਾਨਨਨ੍ਤਿ। ਪਰੇ ਪਨ ਅਭਿਨ੍ਨੇ ਕਮ੍ਮਪਥਭੇਦੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਭਿਨ੍ਨੇ ਏવ ਹੋਤਿ।
Pisatīti pisuṇā, samagge satte avayavabhūte vagge bhinne karotīti attho. Niruttinayena vā piyasuññakaraṇato pisuṇā. Yāya hi vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati, tassa hadaye attano piyabhāvaṃ, parassa ca piyasuññabhāvaṃ karoti, sā pisuṇavācā. Lakkhaṇato pana saṃkiliṭṭhacittassa paresaṃ vā bhedāya attano piyakamyatāya vā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā pisuṇavācā pisuṇaṃ vadati etāyāti katvā. Sā yassa bhedaṃ karoti, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā cattāro sambhārā – bhinditabbo paro, ‘‘iti ime nānā bhavissanti vinā bhavissantī’’ti bhedapurekkhāratā vā ‘‘iti ahaṃ piyo bhavissāmi vissāsiko’’ti piyakamyatā vā, tajjo vāyāmo, tassa tadatthavijānananti. Pare pana abhinne kammapathabhedo natthi, bhinne eva hoti.
ਫਰੁਸਯਤੀਤਿ ਫਰੁਸਾ, વਾਚਾ। ਯਾਯ ਹਿ વਾਚਾਯ ਅਤ੍ਤਾਨਮ੍ਪਿ ਪਰਮ੍ਪਿ ਫਰੁਸਂ ਸਿਨੇਹਾਭਾવੇਨ ਲੂਖਂ ਕਰੋਤਿ, ਸਾ ਫਰੁਸવਾਚਾ। ਅਥ વਾ ਸਯਮ੍ਪਿ ਫਰੁਸਾ ਦੋਮਨਸ੍ਸਸਮੁਟ੍ਠਿਤਤ੍ਤਾ ਸਭਾવੇਨਪਿ ਕਕ੍ਕਸਾ ਨੇવ ਕਣ੍ਣਸੁਖਾ ਨ ਹਦਯਸੁਖਾਤਿ ਫਰੁਸવਾਚਾ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਪਰੇਸਂ ਮਮ੍ਮਚ੍ਛੇਦਨવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਏਕਨ੍ਤਨਿਟ੍ਠੁਰਤਾਯ ਸਭਾવੇਨ ਕਾਰਣવੋਹਾਰੇਨ ਚ વਾਚਾਯ ਫਰੁਸਸਦ੍ਦਪ੍ਪવਤ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਤਂ ਫਰੁਸਂ વਦਤਿ ਏਤਾਯਾਤਿ ਫਰੁਸવਾਚਾ, ਪਰਸ੍ਸ ਮਮ੍ਮਚ੍ਛੇਦਕਕਾਯવਚੀਪਯੋਗਸਮੁਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਏਕਨ੍ਤਫਰੁਸਾ ਚੇਤਨਾ। ਤਸ੍ਸਾ ਆવਿਭਾવਤ੍ਥਮਿਦਂ વਤ੍ਥੁ – ਏਕੋ ਕਿਰ ਦਾਰਕੋ ਮਾਤੁ વਚਨਂ ਅਨਾਦਿਯਿਤ੍વਾ ਅਰਞ੍ਞਂ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਤਂ ਮਾਤਾ ਨਿવਤ੍ਤੇਤੁਂ ਅਸਕ੍ਕੋਨ੍ਤੀ ‘‘ਚਣ੍ਡਾ ਤਂ ਮਹਿਂਸੀ ਅਨੁਬਨ੍ਧਤੂ’’ਤਿ ਅਕ੍ਕੋਸਿ। ਅਥਸ੍ਸ ਤਥੇવ ਅਰਞ੍ਞੇ ਮਹਿਂਸੀ ਉਟ੍ਠਾਸਿ। ਦਾਰਕੋ ‘‘ਯਂ ਮਮ ਮਾਤਾ ਮੁਖੇਨ ਕਥੇਸਿ, ਤਂ ਮਾ ਹੋਤੁ। ਯਂ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਚਿਨ੍ਤੇਸਿ, ਤਂ ਹੋਤੂ’’ਤਿ ਸਚ੍ਚਕਿਰਿਯਮਕਾਸਿ। ਮਹਿਂਸੀ ਤਤ੍ਥੇવ ਬਦ੍ਧਾ વਿਯ ਅਟ੍ਠਾਸਿ । ਏવਂ ਮਮ੍ਮਚ੍ਛੇਦਕੋਪਿ ਪਯੋਗੋ ਚਿਤ੍ਤਸਣ੍ਹਤਾਯ ਫਰੁਸવਾਚਾ ਨ ਹੋਤਿ। ਮਾਤਾਪਿਤਰੋ ਹਿ ਕਦਾਚਿ ਪੁਤ੍ਤਕੇ ਏવਮ੍ਪਿ વਦਨ੍ਤਿ ‘‘ਚੋਰਾ વੋ ਖਣ੍ਡਾਖਣ੍ਡਿਕਂ ਕਰੋਨ੍ਤੂ’’ਤਿ, ਉਪ੍ਪਲਪਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚ ਨੇਸਂ ਉਪਰਿ ਪਤਨ੍ਤਂ ਨ ਇਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਆਚਰਿਯੁਪਜ੍ਝਾਯਾ ਚ ਕਦਾਚਿ ਨਿਸ੍ਸਿਤਕੇ ਏવਂ વਦਨ੍ਤਿ ‘‘ਕਿਂ ਇਮੇ ਅਹਿਰਿਕਾ ਅਨੋਤ੍ਤਪ੍ਪਿਨੋ ਚਰਨ੍ਤਿ, ਨਿਦ੍ਧਮਥ ਨੇ’’ਤਿ। ਅਥ ਚ ਨੇਸਂ ਆਗਮਾਧਿਗਮਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਇਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਯਥਾ ਚਿਤ੍ਤਸਣ੍ਹਤਾਯ ਫਰੁਸવਾਚਾ ਨ ਹੋਤਿ, ਏવਂ વਚਨਸਣ੍ਹਤਾਯ ਅਫਰੁਸવਾਚਾਪਿ ਨ ਹੋਤਿ। ਨ ਹਿ ਮਾਰਾਪੇਤੁਕਾਮਸ੍ਸ ‘‘ਇਮਂ ਸੁਖਂ ਸਯਾਪੇਥਾ’’ਤਿ વਚਨਂ ਅਫਰੁਸવਾਚਾ ਹੋਤਿ, ਚਿਤ੍ਤਫਰੁਸਤਾਯ ਪਨ ਏਸਾ ਫਰੁਸવਾਚਾવ। ਸਾ ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ਪવਤ੍ਤਿਤਾ, ਤਸ੍ਸ ਅਪ੍ਪਗੁਣਤਾਯ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜਾ, ਮਹਾਗੁਣਤਾਯ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜਾ। ਤਸ੍ਸਾ ਤਯੋ ਸਮ੍ਭਾਰਾ – ਅਕ੍ਕੋਸਿਤਬ੍ਬੋ ਪਰੋ, ਕੁਪਿਤਚਿਤ੍ਤਂ, ਅਕ੍ਕੋਸਨਾਤਿ।
Pharusayatīti pharusā, vācā. Yāya hi vācāya attānampi parampi pharusaṃ sinehābhāvena lūkhaṃ karoti, sā pharusavācā. Atha vā sayampi pharusā domanassasamuṭṭhitattā sabhāvenapi kakkasā neva kaṇṇasukhā na hadayasukhāti pharusavācā. Ettha pana paresaṃ mammacchedanavasena pavattiyā ekantaniṭṭhuratāya sabhāvena kāraṇavohārena ca vācāya pharusasaddappavatti daṭṭhabbā. Taṃ pharusaṃ vadati etāyāti pharusavācā, parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusā cetanā. Tassā āvibhāvatthamidaṃ vatthu – eko kira dārako mātu vacanaṃ anādiyitvā araññaṃ gacchati, taṃ mātā nivattetuṃ asakkontī ‘‘caṇḍā taṃ mahiṃsī anubandhatū’’ti akkosi. Athassa tatheva araññe mahiṃsī uṭṭhāsi. Dārako ‘‘yaṃ mama mātā mukhena kathesi, taṃ mā hotu. Yaṃ cittena cintesi, taṃ hotū’’ti saccakiriyamakāsi. Mahiṃsī tattheva baddhā viya aṭṭhāsi . Evaṃ mammacchedakopi payogo cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti. Mātāpitaro hi kadāci puttake evampi vadanti ‘‘corā vo khaṇḍākhaṇḍikaṃ karontū’’ti, uppalapattampi ca nesaṃ upari patantaṃ na icchanti. Ācariyupajjhāyā ca kadāci nissitake evaṃ vadanti ‘‘kiṃ ime ahirikā anottappino caranti, niddhamatha ne’’ti. Atha ca nesaṃ āgamādhigamasampattiṃ icchanti, yathā cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti, evaṃ vacanasaṇhatāya apharusavācāpi na hoti. Na hi mārāpetukāmassa ‘‘imaṃ sukhaṃ sayāpethā’’ti vacanaṃ apharusavācā hoti, cittapharusatāya pana esā pharusavācāva. Sā yaṃ sandhāya pavattitā, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā tayo sambhārā – akkositabbo paro, kupitacittaṃ, akkosanāti.
ਸਂ ਸੁਖਂ ਹਿਤਞ੍ਚ ਫਲਤਿ વਿਸਰਤਿ વਿਨਾਸੇਤੀਤਿ ਸਮ੍ਫਂ, ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਰੇਸਞ੍ਚ ਅਨੁਪਕਾਰਕਂ ਯਂ ਕਿਞ੍ਚਿ, ਸਮ੍ਫਂ ਪਲਪਤਿ ਏਤਾਯਾਤਿ ਸਮ੍ਫਪ੍ਪਲਾਪੋ, ਅਨਤ੍ਥવਿਞ੍ਞਾਪਿਕਕਾਯવਚੀਪਯੋਗਸਮਉਟ੍ਠਾਪਿਕਾ ਅਕੁਸਲਚੇਤਨਾ। ਸੋ ਆਸੇવਨਮਨ੍ਦਤਾਯ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ, ਆਸੇવਨਮਹਨ੍ਤਤਾਯ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋ। ਤਸ੍ਸ ਦ੍વੇ ਸਮ੍ਭਾਰਾ – ਭਾਰਤਯੁਦ੍ਧਸੀਤਾਹਰਣਾਦਿਨਿਰਤ੍ਥਕਕਥਾਪੁਰੇਕ੍ਖਾਰਤਾ, ਤਥਾਰੂਪੀਕਥਾਕਥਨਞ੍ਚ। ਪਰੇ ਪਨ ਤਂ ਕਥਂ ਅਗਣ੍ਹਨ੍ਤੇ ਕਮ੍ਮਪਥਭੇਦੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਪਰੇਨ ਪਨ ਸਮ੍ਫਪ੍ਪਲਾਪੇ ਗਹਿਤੇਯੇવ ਹੋਤਿ।
Saṃ sukhaṃ hitañca phalati visarati vināsetīti samphaṃ, attano paresañca anupakārakaṃ yaṃ kiñci, samphaṃ palapati etāyāti samphappalāpo, anatthaviññāpikakāyavacīpayogasamauṭṭhāpikā akusalacetanā. So āsevanamandatāya appasāvajjo, āsevanamahantatāya mahāsāvajjo. Tassa dve sambhārā – bhāratayuddhasītāharaṇādiniratthakakathāpurekkhāratā, tathārūpīkathākathanañca. Pare pana taṃ kathaṃ agaṇhante kammapathabhedo natthi, parena pana samphappalāpe gahiteyeva hoti.
ਅਭਿਜ੍ਝਾਬ੍ਯਾਪਾਦਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠਿਯੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਰਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਅਭਿਮੁਖਂ ਝਾਯਤੀਤਿ ਅਭਿਜ੍ਝਾ, ਪਰਸਮ੍ਪਤ੍ਤੀਸੁ ਲੋਭੋ। ਸਾ ਪਨ ‘‘ਅਹੋ વਤ ਇਦਂ ਮਮਸ੍ਸਾ’’ਤਿ ਏવਂ ਪਰਭਣ੍ਡਾਭਿਜ੍ਝਾਯਨਲਕ੍ਖਣਾ। ਅਦਿਨ੍ਨਾਦਾਨਂ વਿਯ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜਾ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜਾ ਚ। ਤਸ੍ਸਾ ਦ੍વੇ ਸਮ੍ਭਾਰਾ – ਪਰਭਣ੍ਡਂ, ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਰਿਣਾਮਨਞ੍ਚ। ਪਰਭਣ੍ਡવਤ੍ਥੁਕੇ ਹਿ ਲੋਭੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇਪਿ ਨ ਤਾવ ਕਮ੍ਮਪਥਭੇਦੋ ਹੋਤਿ, ਯਾવ ‘‘ਅਹੋ વਤ ਇਦਂ ਮਮਸ੍ਸਾ’’ਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਨ ਪਰਿਣਾਮੇਤਿ।
Abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyoti ettha parasampattiṃ abhimukhaṃ jhāyatīti abhijjhā, parasampattīsu lobho. Sā pana ‘‘aho vata idaṃ mamassā’’ti evaṃ parabhaṇḍābhijjhāyanalakkhaṇā. Adinnādānaṃ viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Tassā dve sambhārā – parabhaṇḍaṃ, attano pariṇāmanañca. Parabhaṇḍavatthuke hi lobhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva ‘‘aho vata idaṃ mamassā’’ti attano na pariṇāmeti.
ਹਿਤਸੁਖਂ ਬ੍ਯਾਪਾਦੇਤਿ વਿਨਾਸੇਤੀਤਿ ਬ੍ਯਾਪਾਦੋ, ਪਟਿਘੋ। ਸੋ ਪਰવਿਨਾਸਾਯ ਮਨੋਪਦੋਸਲਕ੍ਖਣੋ । ਸੋ ਫਰੁਸવਾਚਾ વਿਯ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜੋ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜੋ ਚ। ਤਸ੍ਸ ਦ੍વੇ ਸਮ੍ਭਾਰਾ – ਪਰਸਤ੍ਤੋ, ਤਸ੍ਸ ਚ વਿਨਾਸਨਚਿਨ੍ਤਾ। ਪਰਸਤ੍ਤવਤ੍ਥੁਕੇ ਹਿ ਕੋਧੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇਪਿ ਨ ਤਾવ ਕਮ੍ਮਪਥਭੇਦੋ ਹੋਤਿ, ਯਾવ ‘‘ਅਹੋ વਤਾਯਂ ਉਚ੍ਛਿਜ੍ਜੇਯ੍ਯ વਿਨਸ੍ਸੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ ਤਸ੍ਸ વਿਨਾਸਨਂ ਨ ਚਿਨ੍ਤੇਤਿ।
Hitasukhaṃ byāpādeti vināsetīti byāpādo, paṭigho. So paravināsāya manopadosalakkhaṇo . So pharusavācā viya appasāvajjo mahāsāvajjo ca. Tassa dve sambhārā – parasatto, tassa ca vināsanacintā. Parasattavatthuke hi kodhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva ‘‘aho vatāyaṃ ucchijjeyya vinasseyyā’’ti tassa vināsanaṃ na cinteti.
ਯਥਾਭੁਚ੍ਚਗਹਣਾਭਾવੇਨ ਮਿਚ੍ਛਾ ਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠਿ। ਸਾ ‘‘ਨਤ੍ਥਿ ਦਿਨ੍ਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ વਿਪਰੀਤਦਸ੍ਸਨਲਕ੍ਖਣਾ। ਸਮ੍ਫਪ੍ਪਲਾਪੋ વਿਯ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜਾ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜਾ ਚ। ਅਪਿਚ ਅਨਿਯਤਾ ਅਪ੍ਪਸਾવਜ੍ਜਾ, ਨਿਯਤਾ ਮਹਾਸਾવਜ੍ਜਾ। ਤਸ੍ਸ ਦ੍વੇ ਸਮ੍ਭਾਰਾ – વਤ੍ਥੁਨੋ ਗਹਿਤਾਕਾਰવਿਪਰੀਤਤਾ, ਯਥਾ ਚ ਤਂ ਗਣ੍ਹਾਤਿ, ਤਥਾਭਾવੇਨ ਤਸ੍ਸੁਪਟ੍ਠਾਨਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਨਤ੍ਥਿਕਾਹੇਤੁਕਅਅਰਿਯਦਿਟ੍ਠੀਹਿ ਏવ ਕਮ੍ਮਪਥਭੇਦੋ ਹੋਤਿ।
Yathābhuccagahaṇābhāvena micchā passatīti micchādiṭṭhi. Sā ‘‘natthi dinna’’ntiādinā nayena viparītadassanalakkhaṇā. Samphappalāpo viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Apica aniyatā appasāvajjā, niyatā mahāsāvajjā. Tassa dve sambhārā – vatthuno gahitākāraviparītatā, yathā ca taṃ gaṇhāti, tathābhāvena tassupaṭṭhānanti. Tattha natthikāhetukaaariyadiṭṭhīhi eva kammapathabhedo hoti.
‘‘ਅਨੇਕવਿਹਿਤਾਨਂ ਪਾਪਕਾਨਂ ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨ’’ਨ੍ਤਿ ਸਾਮਞ੍ਞવਚਨੇਪਿ ਪਾਰਿਸੇਸਞਾਯਤੋ વੁਤ੍ਤਾવਸੇਸਾ ਅਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਠਪੇਤ੍વਾ ਤੇ ਧਮ੍ਮੇ’’ਤਿਆਦਿ। ਤੇ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਕਾਯਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਦਿਕੇ ਅਕੁਸਲਧਮ੍ਮੇ ਠਪੇਤ੍વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਨੇਕવਿਹਿਤਾਤਿ ਅਨੇਕਪ੍ਪਕਾਰਾ।
‘‘Anekavihitānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammāna’’nti sāmaññavacanepi pārisesañāyato vuttāvasesā akusalā dhammā gahetabbāti āha ‘‘ṭhapetvā te dhamme’’tiādi. Te yathāvuttakāyaduccaritādike akusaladhamme ṭhapetvāti attho. Anekavihitāti anekappakārā.
੬. ਅਯਂ ਲੋਕਤਨ੍ਤੀਤਿ ਅਯਂ વੁਡ੍ਢਾਨਂ ਅਭਿવਾਦਨਾਦਿਕਿਰਿਯਾਲਕ੍ਖਣਾ ਲੋਕਪ੍ਪવੇਣੀ। ਅਨਾਗਾਮਿਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨਂ ਅਲਙ੍ਕਾਰਾਦੀਸੁ ਅਨਾਗਾਮਿਭਿਕ੍ਖੂਨਞ੍ਚ ਚੀવਰਾਦੀਸੁ ਨਿਕਨ੍ਤਿવਸੇਨ ਰਾਗੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਹੋਤੀਤਿ ਅਨਾਗਾਮਿਮਗ੍ਗੇਨ ਪਞ੍ਚਕਾਮਗੁਣਿਕਰਾਗਸ੍ਸੇવ ਪਹਾਨਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਞ੍ਚਕਾਮਗੁਣਿਕਰਾਗਸ੍ਸਾ’’ਤਿ। ਰੂਪਾਦੀਸੁ ਪਞ੍ਚਸੁ ਕਾਮਗੁਣੇਸੁ વਤ੍ਥੁਕਾਮਕੋਟ੍ਠਾਸੇਸੁ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਰਾਗੋ ‘‘ਪਞ੍ਚਕਾਮਗੁਣਿਕਰਾਗੋ’’ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਕੋਟ੍ਠਾਸવਚਨੋ ਹੇਤ੍ਥ ਗੁਣਸਦ੍ਦੋ ‘‘વਯੋਗੁਣਾ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਂ ਜਹਨ੍ਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੪) વਿਯ। ਦ੍વੀਸੁ ਅਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤੇਸੂਤਿ ਦੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤੇਸੁ ਦ੍વੀਸੁ ਅਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤੇਸੁ। ਮੋਹਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਾਕੁਸਲਸਾਧਾਰਣਤ੍ਤਾ ਆਹ ‘‘ਸਬ੍ਬਾਕੁਸਲਸਮ੍ਭવਸ੍ਸਾ’’ਤਿ। ਅવਸੇਸਾਨਨ੍ਤਿ ਸਕ੍ਕਾਯਦਿਟ੍ਠਿਆਦੀਨਂ।
6.Ayaṃ lokatantīti ayaṃ vuḍḍhānaṃ abhivādanādikiriyālakkhaṇā lokappaveṇī. Anāgāmibrahmānaṃ alaṅkārādīsu anāgāmibhikkhūnañca cīvarādīsu nikantivasena rāguppatti hotīti anāgāmimaggena pañcakāmaguṇikarāgasseva pahānaṃ veditabbanti āha ‘‘pañcakāmaguṇikarāgassā’’ti. Rūpādīsu pañcasu kāmaguṇesu vatthukāmakoṭṭhāsesu uppajjamāno rāgo ‘‘pañcakāmaguṇikarāgo’’ti veditabbo. Koṭṭhāsavacano hettha guṇasaddo ‘‘vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.4) viya. Dvīsu akusalacittesūti domanassasahagatesu dvīsu akusalacittesu. Mohassa sabbākusalasādhāraṇattā āha ‘‘sabbākusalasambhavassā’’ti. Avasesānanti sakkāyadiṭṭhiādīnaṃ.
੭. ਜਿਗੁਚ੍ਛਤਿ ਮਞ੍ਞੇਤਿ ‘‘ਅਹਮਭਿਜਾਤੋ ਰੂਪવਾ ਪਞ੍ਞવਾ, ਕਥਂ ਨਾਮ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਅਭਿવਾਦਨਾਦਿਂ ਕਰੇਯ੍ਯ’’ਨ੍ਤਿ ਜਿਗੁਚ੍ਛਤਿ વਿਯ ਜਿਗੁਚ੍ਛਤੀਤਿ વਾ ਸਲ੍ਲਕ੍ਖੇਮਿ। ਅਕੋਸਲ੍ਲਸਮ੍ਭੂਤਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਅਞ੍ਞਾਣਸਮ੍ਭੂਤਟ੍ਠੇਨ। ਅਕੁਸਲੇ ਧਮ੍ਮੇ ਜਿਗੁਚ੍ਛਮਾਨੋ ਤੇਸਂ ਸਮਙ੍ਗੀਭਾવਮ੍ਪਿ ਜਿਗੁਚ੍ਛਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਅਕੁਸਲਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਮਾਪਤ੍ਤੀ’’ਤਿ। ਸਮਾਪਤ੍ਤੀਤਿ ਏਤਸ੍ਸੇવ વੇવਚਨਂ ਸਮਾਪਜ੍ਜਨਾ ਸਮਙ੍ਗਿਭਾવੋਤਿ। ਮਣ੍ਡਨਕਜਾਤਿਯੋਤਿ ਮਣ੍ਡਨਸਭਾવੋ, ਮਣ੍ਡਨਸੀਲੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਜੇਗੁਚ੍ਛਿਤਨ੍ਤਿ ਜਿਗੁਚ੍ਛਨਸੀਲਤਂ।
7.Jigucchati maññeti ‘‘ahamabhijāto rūpavā paññavā, kathaṃ nāma aññesaṃ abhivādanādiṃ kareyya’’nti jigucchati viya jigucchatīti vā sallakkhemi. Akosallasambhūtaṭṭhenāti aññāṇasambhūtaṭṭhena. Akusale dhamme jigucchamāno tesaṃ samaṅgībhāvampi jigucchatīti vuttaṃ ‘‘akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattī’’ti. Samāpattīti etasseva vevacanaṃ samāpajjanā samaṅgibhāvoti. Maṇḍanakajātiyoti maṇḍanasabhāvo, maṇḍanasīloti attho. Jegucchitanti jigucchanasīlataṃ.
੮. ਲੋਕਜੇਟ੍ਠਕਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਲੋਕੇ ਜੇਟ੍ਠਕਾਨਂ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਕਮ੍ਮਂ, ਲੋਕੇ વਾ ਸੇਟ੍ਠਸਮ੍ਮਤਂ ਕਮ੍ਮਂ। ਤਤ੍ਰਾਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਸੁ ਦ੍વੀਸੁਪਿ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇਸੁ। ਪਦਾਭਿਹਿਤੋ ਅਤ੍ਥੋ ਪਦਤ੍ਥੋ, ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਤ੍ਥੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। વਿਨਯਂ વਾ ਅਰਹਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ વਿਨਯਨਂ વਿਨਯੋ, ਨਿਗ੍ਗਣ੍ਹਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਨਿਗ੍ਗਹਂ ਅਰਹਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ। ਨਨੁ ਚ ਪਠਮਂ વੁਤ੍ਤੇਸੁ ਦ੍વੀਸੁਪਿ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇਸੁ ਸਕਤ੍ਥੇ ਅਰਹਤ੍ਥੇ ਚ ਭਦ੍ਧਿਤਪਚ੍ਚਯੋ ਸਦ੍ਦਲਕ੍ਖਣਤੋ ਦਿਸ੍ਸਤਿ, ਨ ਪਨ ‘‘વਿਨਯਾਯ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤੀ’’ਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ, ਤਸ੍ਮਾ ਕਥਮੇਤ੍ਥ ਤਦ੍ਧਿਤਪਚ੍ਚਯੋਤਿ ਆਹ ‘‘વਿਚਿਤ੍ਰਾ ਹਿ ਤਦ੍ਧਿਤવੁਤ੍ਤੀ’’ਤਿ। વਿਚਿਤ੍ਰਤਾ ਚੇਤ੍ਥ ਲੋਕਪ੍ਪਮਾਣਤੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਥਾ ਹਿ ਯਸ੍ਮਿਂ ਯਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ ਤਦ੍ਧਿਤਪ੍ਪਯੋਗੋ ਲੋਕਸ੍ਸ, ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਤਦ੍ਧਿਤવੁਤ੍ਤਿ ਲੋਕਤੋ ਸਿਦ੍ਧਾਤਿ વਿਚਿਤ੍ਰਾ ਤਦ੍ਧਿਤવੁਤ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਥਾ ‘‘ਮਾ ਸਦ੍ਦਮਕਾਸੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤੋ ‘‘ਮਾਸਦ੍ਦਿਕੋ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਏવਂ વਿਨਯਾਯ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤੀਤਿ વੇਨਯਿਕੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤੀਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
8.Lokajeṭṭhakakammanti loke jeṭṭhakānaṃ kattabbakammaṃ, loke vā seṭṭhasammataṃ kammaṃ. Tatrāti yathāvuttesu dvīsupi atthavikappesu. Padābhihito attho padattho, byañjanatthoti vuttaṃ hoti. Vinayaṃ vā arahatīti ettha vinayanaṃ vinayo, niggaṇhananti attho. Tenāha ‘‘niggahaṃ arahatīti vuttaṃ hotī’’ti. Nanu ca paṭhamaṃ vuttesu dvīsupi atthavikappesu sakatthe arahatthe ca bhaddhitapaccayo saddalakkhaṇato dissati, na pana ‘‘vinayāya dhammaṃ desetī’’ti imasmiṃ atthe, tasmā kathamettha taddhitapaccayoti āha ‘‘vicitrā hi taddhitavuttī’’ti. Vicitratā cettha lokappamāṇato veditabbā. Tathā hi yasmiṃ yasmiṃ atthe taddhitappayogo lokassa, tattha tattha taddhitavutti lokato siddhāti vicitrā taddhitavutti. Tasmā yathā ‘‘mā saddamakāsī’’ti vadanto ‘‘māsaddiko’’ti vuccati, evaṃ vinayāya dhammaṃ desetīti venayikoti vuccatīti adhippāyo.
੯. ਕਪਣਪੁਰਿਸੋਤਿ ਗੁਣવਿਰਹਿਤਤਾਯ ਦੀਨਮਨੁਸ੍ਸੋ। ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਾਨਿ ਅવਿਚਾਰੇਤ੍વਾਤਿ ਤਿਸ੍ਸਦਤ੍ਤਾਦਿਸਦ੍ਦੇਸੁ વਿਯ ‘‘ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਥੇ ਅਯਂ ਨਾਮ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿ ਏવਂ ਬ੍ਯਞ੍ਜਨਂ વਿਚਾਰਂ ਅਕਤ੍વਾ, ਅਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਪਾਟਿਪਦਿਕવਸੇਨਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ।
9.Kapaṇapurisoti guṇavirahitatāya dīnamanusso. Byañjanāni avicāretvāti tissadattādisaddesu viya ‘‘imasmiṃ atthe ayaṃ nāma paccayo’’ti evaṃ byañjanaṃ vicāraṃ akatvā, anipphannapāṭipadikavasenāti vuttaṃ hoti.
੧੦. ਦੇવਲੋਕਗਬ੍ਭਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾਤਿ વਤ੍વਾ ਠਪੇਤ੍વਾ ਭੁਮ੍ਮਦੇવੇ ਸੇਸੇਸੁ ਦੇવੇਸੁ ਗਬ੍ਭਗ੍ਗਹਣਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਯੇવੇਤ੍ਥ ਗਬ੍ਭਸਮ੍ਪਤ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਤਿ વੁਤ੍ਤਮੇવਤ੍ਥਂ વਿવਰਿਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਦੇવਲੋਕਪਟਿਸਨ੍ਧਿਪਟਿਲਾਭਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਤੀ’’ਤਿ। ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਅਭਿવਾਦਨਾਦਿਸਾਮੀਚਿਕਮ੍ਮਸ੍ਸ। ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਸ੍ਮਿਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਗ੍ਗਹਣੇ ਦੋਸਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋਤਿ ਮਾਤਿਤੋ ਅਪਰਿਸੁਦ੍ਧਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ, ਅਕ੍ਕੋਸਿਤੁਕਾਮਸ੍ਸ ਦਾਸਿਯਾ ਪੁਤ੍ਤੋਤਿ ਦਾਸਿਕੁਚ੍ਛਿਸ੍ਮਿਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਭਾવੇ ਦੋਸਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਅਕ੍ਕੋਸਨਂ વਿਯ ਭਗવਤੋ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਸ੍ਮਿਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਗ੍ਗਹਣੇ ਦੋਸਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਅਕ੍ਕੋਸਨ੍ਤੋਪਿ ਏવਮਾਹਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਗਬ੍ਭਤੋਤਿ ਦੇવਲੋਕਪਟਿਸਨ੍ਧਿਤੋ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਅਭਬ੍ਬੋ ਦੇવਲੋਕੂਪਪਤ੍ਤਿਂ ਪਾਪੁਣਿਤੁਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ’’ਤਿ। ਹੀਨੋ વਾ ਗਬ੍ਭੋ ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਅਪਗਬ੍ਭੋਤਿ ਇਮਸ੍ਸ વਿਗ੍ਗਹਸ੍ਸ ਏਕੇਨ ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਦੇવਲੋਕਗਬ੍ਭਪਰਿਬਾਹਿਰਤ੍ਤਾ ਆਯਤਿਂ ਹੀਨਗਬ੍ਭਪਟਿਲਾਭਭਾਗੀਤੀ’’ਤਿ। ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦਾ ਏ ਹੇਤੁਅਤ੍ਥੋ, ਯਸ੍ਮਾ ਆਯਤਿਮ੍ਪਿ ਹੀਨਗਬ੍ਭਪਟਿਲਾਭਭਾਗੀ, ਤਸ੍ਮਾ ਹੀਨੋ વਾ ਗਬ੍ਭੋ ਅਸ੍ਸਾਤਿ ਅਪਗਬ੍ਭੋਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
10.Devalokagabbhasampattiyāti vatvā ṭhapetvā bhummadeve sesesu devesu gabbhaggahaṇassa abhāvato paṭisandhiyevettha gabbhasampattīti veditabbāti vuttamevatthaṃ vivaritvā dassento āha ‘‘devalokapaṭisandhipaṭilābhāya saṃvattatī’’ti. Assāti abhivādanādisāmīcikammassa. Mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassentoti mātito aparisuddhabhāvaṃ dassento, akkositukāmassa dāsiyā puttoti dāsikucchismiṃ nibbattabhāve dosaṃ dassetvā akkosanaṃ viya bhagavato mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassetvā akkosantopi evamāhāti adhippāyo. Gabbhatoti devalokapaṭisandhito. Tenevāha ‘‘abhabbo devalokūpapattiṃ pāpuṇitunti adhippāyo’’ti. Hīno vā gabbho assāti apagabbhoti imassa viggahassa ekena pariyāyena adhippāyaṃ dassento āha ‘‘devalokagabbhaparibāhirattā āyatiṃ hīnagabbhapaṭilābhabhāgītī’’ti. Iti-saddāe hetuattho, yasmā āyatimpi hīnagabbhapaṭilābhabhāgī, tasmā hīno vā gabbho assāti apagabbhoti adhippāyo.
ਪੁਨ ਤਸ੍ਸੇવ વਿਗ੍ਗਹਸ੍ਸ ਕੋਧવਸੇਨ…ਪੇ॰… ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋਤਿ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯਸ੍ਸ ਅਨੁਰੂਪਂ ਕਤ੍વਾ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਹੀਨੋ વਾਸ੍ਸ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਸ੍ਮਿਂ ਗਬ੍ਭવਾਸੋ ਅਹੋਸੀਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ’’ਤਿ। ਗਬ੍ਭ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਤ੍ਥਿ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਪਰਿਯਾਯੋ ‘‘ਗਬ੍ਭੇ વਸਤਿ ਮਾਣવੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਜਾ॰ ੧.੧੫.੩੬੩) વਿਯ । ਅਤ੍ਥਿ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਸ੍ਮਿਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਸਤ੍ਤਪਰਿਯਾਯੋ ‘‘ਅਨ੍ਤਮਸੋ ਗਬ੍ਭਪਾਤਨਂ ਉਪਾਦਾਯਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮਹਾવ॰ ੧੨੯) વਿਯ। ਤਤ੍ਥ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਪਰਿਯਾਯਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਅਤ੍ਥਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਅਨਾਗਤੇ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯਾ’’ਤਿ। ਗਬ੍ਭੇ ਸੇਯ੍ਯਾ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯਾ। ਅਨੁਤ੍ਤਰੇਨ ਮਗ੍ਗੇਨਾਤਿ ਅਗ੍ਗਮਗ੍ਗੇਨ। ਕਮ੍ਮਕਿਲੇਸਾਨਂ ਮਗ੍ਗੇਨ વਿਹਤਤ੍ਤਾ ਆਹ ‘‘વਿਹਤਕਾਰਣਤ੍ਤਾ’’ਤਿ। ਇਤਰਾ ਤਿਸ੍ਸੋਪੀਤਿ ਅਣ੍ਡਜਸਂਸੇਦਜਓਪਪਾਤਿਕਾ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਯਦਿਪਿ ‘‘ਅਪਗਬ੍ਭੋ’’ਤਿ ਇਮਸ੍ਸ ਅਨੁਰੂਪਤੋ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯਾ ਏવ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ, ਪਸਙ੍ਗਤੋ ਪਨ ਲਬ੍ਭਮਾਨਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ વਤ੍ਤੁਂ વਟ੍ਟਤੀਤਿ ਪੁਨਬ੍ਭવਾਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਪਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Puna tasseva viggahassa kodhavasena…pe… dassentoti heṭṭhā vuttanayassa anurūpaṃ katvā adhippāyaṃ dassento āha ‘‘hīno vāssa mātukucchismiṃ gabbhavāso ahosīti adhippāyo’’ti. Gabbha-saddo atthi mātukucchipariyāyo ‘‘gabbhe vasati māṇavo’’tiādīsu (jā. 1.15.363) viya . Atthi mātukucchismiṃ nibbattasattapariyāyo ‘‘antamaso gabbhapātanaṃ upādāyā’’tiādīsu (mahāva. 129) viya. Tattha mātukucchipariyāyaṃ gahetvā atthaṃ dassento āha ‘‘anāgate gabbhaseyyā’’ti. Gabbhe seyyā gabbhaseyyā. Anuttarena maggenāti aggamaggena. Kammakilesānaṃ maggena vihatattā āha ‘‘vihatakāraṇattā’’ti. Itarā tissopīti aṇḍajasaṃsedajaopapātikā. Ettha ca yadipi ‘‘apagabbho’’ti imassa anurūpato gabbhaseyyā eva vattabbā, pasaṅgato pana labbhamānaṃ sabbampi vattuṃ vaṭṭatīti punabbhavābhinibbattipi vuttāti veditabbā.
ਇਦਾਨਿ ਸਤ੍ਤਪਰਿਯਾਯਸ੍ਸ ਗਬ੍ਭਸਦ੍ਦਸ੍ਸ વਸੇਨ વਿਗ੍ਗਹਨਾਨਤ੍ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਅਪਿਚਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਪਨ વਿਕਪ੍ਪੇ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯਾ ਪੁਨਬ੍ਭવਾਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੀਤਿ ਉਭਯਮ੍ਪਿ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯવਸੇਨੇવ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿਪਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਨਨੁ ਚ ‘‘ਆਯਤਿਂ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯਾ ਪਹੀਨਾ’’ਤਿ (ਪਾਰਾ॰ ੧੦) વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਗਬ੍ਭਸ੍ਸ ਸੇਯ੍ਯਾ ਏવ ਪਹੀਨਾ, ਨ ਪਨ ਗਬ੍ਭੋਤਿ ਆਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਯਥਾ ਚਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਥ ‘‘ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੀ’’ਤਿ ਏਤ੍ਤਕਮੇવ ਅવਤ੍વਾ ਪੁਨਬ੍ਭવਗ੍ਗਹਣਂ ਕਿਮਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ ਚ ਨਾਮਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਅਪੁਨਬ੍ਭવਭੂਤਾਤਿ ਖਣੇ ਖਣੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ।
Idāni sattapariyāyassa gabbhasaddassa vasena viggahanānattaṃ dassento āha ‘‘apicā’’tiādi. Imasmiṃ pana vikappe gabbhaseyyā punabbhavābhinibbattīti ubhayampi gabbhaseyyavaseneva vuttantipi vadanti. Nanu ca ‘‘āyatiṃ gabbhaseyyā pahīnā’’ti (pārā. 10) vuttattā gabbhassa seyyā eva pahīnā, na pana gabbhoti āpajjatīti āha ‘‘yathā cā’’tiādi. Atha ‘‘abhinibbattī’’ti ettakameva avatvā punabbhavaggahaṇaṃ kimatthanti āha ‘‘abhinibbatti ca nāmā’’tiādi. Apunabbhavabhūtāti khaṇe khaṇe uppajjamānānaṃ dhammānaṃ abhinibbatti.
੧੧. ਧਮ੍ਮਧਾਤੁਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਧਮ੍ਮੇ ਅਨવਸੇਸੇ ਧਾਰੇਤਿ ਯਾਥਾવਤੋ ਉਪਧਾਰੇਤੀਤਿ ਧਮ੍ਮਧਾਤੁ, ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਯਥਾਸਭਾવਤੋ ਅવਬੁਜ੍ਝਨਸਭਾવੋ, ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਂ। ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤ੍વਾਤਿ ਸਚ੍ਛਿਕਤ੍વਾ, ਪਟਿਲਭਿਤ੍વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ, ਪਟਿਲਾਭਹੇਤੂਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਦੇਸਨਾવਿਲਾਸਪ੍ਪਤ੍ਤੋ ਹੋਤੀਤਿ ਰੁਚਿવਸੇਨ ਪਰਿવਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਦੇਸੇਤੁਂ ਸਮਤ੍ਥਤਾ ਦੇਸਨਾવਿਲਾਸੋ, ਤਂ ਪਤ੍ਤੋ ਅਧਿਗਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕਰੁਣਾવਿਪ੍ਫਾਰਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤੇਸੁ ਮਹਾਕਰੁਣਾਯ ਫਰਣਂ। ਤਾਦਿਗੁਣਲਕ੍ਖਣਮੇવ ਪੁਨ ਉਪਮਾਯ વਿਭਾવੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਪਥવੀਸਮਚਿਤ੍ਤਤ’’ਨ੍ਤਿ। ਯਥਾ ਪਥવੀ ਸੁਚਿਅਸੁਚਿਨਿਕ੍ਖੇਪਛੇਦਨਭੇਦਨਾਦੀਸੁ ਨ વਿਕਮ੍ਪਤਿ, ਅਨੁਰੋਧવਿਰੋਧਂ ਨ ਪਾਪੁਣਾਤਿ, ਏવਂ ਇਟ੍ਠਾਨਿਟ੍ਠੇਸੁ ਲਾਭਾਲਾਭਾਦੀਸੁ ਅਨੁਰੋਧવਿਰੋਧਪ੍ਪਹਾਨਤੋ ਅવਿਕਮ੍ਪਿਤਚਿਤ੍ਤਤਾਯ ਪਥવੀਸਮਚਿਤ੍ਤਤਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਕੁਪ੍ਪਧਮ੍ਮਤਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ‘‘ਅਕੁਪ੍ਪਧਮ੍ਮੋ ਨਾਮ ਫਲਸਮਾਪਤ੍ਤੀ’’ਤਿ ਤੀਸੁਪਿ ਗਣ੍ਠਿਪਦੇਸੁ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਪਰੇਸੁ ਪਨ ਅਕ੍ਕੋਸਨ੍ਤੇਸੁਪਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਪਥવੀਸਮਚਿਤ੍ਤਤਾਲਕ੍ਖਣਂ ਅਕੁਜ੍ਝਨਸਭਾવਤਨ੍ਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ ਗਹੇਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਖਨ੍ਤਿ। ਜਰਾਯ ਅਨੁਸਟਨ੍ਤਿ ਜਰਾਯ ਪਲਿવੇਠਿਤਂ। વਟ੍ਟਖਾਣੁਭੂਤਨ੍ਤਿ ਅਨੇਕੇਸਂ ਅਨਯਬ੍ਯਸਨਾਨਂ ਨਿਪਾਤਲਕ੍ਖਣਤ੍ਥਮ੍ਭਭੂਤਤਾਯ ਸਂਸਾਰਖਾਣੁਭੂਤਂ। ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਸ੍ਸ વੁਡ੍ਢਤਾਯ ਆਸਨ੍ਨવੁਤ੍ਤਿਮਰਣਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਭਾવਨવਸੇਨ ‘‘ਅਜ੍ਜ ਮਰਿਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਮਹਨ੍ਤੇਨ ਖੋ ਪਨ ਉਸ੍ਸਾਹੇਨਾਤਿ ‘‘ਸਾਧੁ ਖੋ ਪਨ ਤਥਾਰੂਪਾਨਂ ਅਰਹਤਂ ਦਸ੍ਸਨਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਏવਂ ਸਞ੍ਜਾਤਮਹੁਸ੍ਸਾਹੇਨ। ਅਪ੍ਪਟਿਸਮਂ ਪੁਰੇਜਾਤਭਾવਨ੍ਤਿ ਅਨਞ੍ਞਸਾਧਾਰਣਂ ਪੁਰੇਜਾਤਭਾવਂ। ਨਤ੍ਥਿ ਏਤਸ੍ਸ ਪਟਿਸਮੋਤਿ ਅਪ੍ਪਟਿਸਮੋ, ਪੁਰੇਜਾਤਭਾવੋ।
11.Dhammadhātunti ettha dhamme anavasese dhāreti yāthāvato upadhāretīti dhammadhātu, dhammānaṃ yathāsabhāvato avabujjhanasabhāvo, sabbaññutaññāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Paṭivijjhitvāti sacchikatvā, paṭilabhitvāti attho, paṭilābhahetūti vuttaṃ hoti. Desanāvilāsappatto hotīti rucivasena parivattetvā desetuṃ samatthatā desanāvilāso, taṃ patto adhigatoti attho. Karuṇāvipphāranti sabbasattesu mahākaruṇāya pharaṇaṃ. Tādiguṇalakkhaṇameva puna upamāya vibhāvetvā dassento āha ‘‘pathavīsamacittata’’nti. Yathā pathavī suciasucinikkhepachedanabhedanādīsu na vikampati, anurodhavirodhaṃ na pāpuṇāti, evaṃ iṭṭhāniṭṭhesu lābhālābhādīsu anurodhavirodhappahānato avikampitacittatāya pathavīsamacittatanti attho. Akuppadhammatanti ettha ‘‘akuppadhammo nāma phalasamāpattī’’ti tīsupi gaṇṭhipadesu vuttaṃ. ‘‘Paresu pana akkosantesupi attano pathavīsamacittatālakkhaṇaṃ akujjhanasabhāvatanti evamettha attho gahetabbo’’ti amhākaṃ khanti. Jarāya anusaṭanti jarāya paliveṭhitaṃ. Vaṭṭakhāṇubhūtanti anekesaṃ anayabyasanānaṃ nipātalakkhaṇatthambhabhūtatāya saṃsārakhāṇubhūtaṃ. Brāhmaṇassa vuḍḍhatāya āsannavuttimaraṇanti sambhāvanavasena ‘‘ajja maritvā’’tiādi vuttaṃ. Mahantena kho pana ussāhenāti ‘‘sādhu kho pana tathārūpānaṃ arahataṃ dassanaṃ hotī’’ti evaṃ sañjātamahussāhena. Appaṭisamaṃ purejātabhāvanti anaññasādhāraṇaṃ purejātabhāvaṃ. Natthi etassa paṭisamoti appaṭisamo, purejātabhāvo.
‘‘ਅਪੀ’’ਤਿ ਅવਤ੍વਾ ‘‘ਪੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤੋ ਪਿ-ਸਦ੍ਦੋਪਿ વਿਸੁਂ ਅਤ੍ਥਿ ਨਿਪਾਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸਮ੍ਭਾવਨਤ੍ਥੇਤਿ ‘‘ਅਪਿ ਨਾਮੇવਂ ਸਿਯਾ’’ਤਿ વਿਕਪ੍ਪਨਤ੍ਥੋ ਸਮ੍ਭਾવਨਤ੍ਥੋ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਜੋਤਕਤਾਯ ਪਿਸਦ੍ਦੋ વਤ੍ਤਤਿ। વਚਨਸਿਲਿਟ੍ਠਤਾਯਾਤਿ વਚਨਸ੍ਸ ਮਧੁਰਭਾવਤ੍ਥਂ, ਮੁਦੁਭਾવਤ੍ਥਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਏવਞ੍ਹਿ ਲੋਕੇ ਸਿਲਿਟ੍ਠવਚਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਏવਂ ਏਕਮੇવ ਗਣਨਂ ਅવਤ੍વਾ ਅਪਰਾਯ ਗਣਨਾਯ ਸਦ੍ਧਿਂ વਚਨਂ ਲੋਕੇ ਸਿਲਿਟ੍ਠવਚਨਂ ਹੋਤਿ ਯਥਾ ‘‘ਦ੍વੇ વਾ ਤੀਣਿ વਾ ਉਦਕਫੁਸਿਤਾਨੀ’’ਤਿ। ਸਮ੍ਮਾ ਅਧਿਸਯਿਤਾਨੀਤਿ ਪਾਦਾਦੀਹਿ ਅਤ੍ਤਨਾ ਨੇਸਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਉਪਘਾਤਂ ਅਕਰੋਨ੍ਤਿਯਾ ਬਹਿવਾਤਾਦਿਪਰਿਸ੍ਸਯਪਰਿਹਾਰਤ੍ਥਂ ਸਮ੍ਮਦੇવ ਉਪਰਿ ਸਯਿਤਾਨਿ। ਉਪਰਿਅਤ੍ਥੋ ਹੇਤ੍ਥ ਅਧਿ-ਸਦ੍ਦੋ। ਉਤੁਂ ਗਣ੍ਹਾਪੇਨ੍ਤਿਯਾਤਿ ਤੇਸਂ ਅਲ੍ਲਸਿਨੇਹਪਰਿਯਾਦਾਨਤ੍ਥਂ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਾਯੁਸ੍ਮਾવਸੇਨ ਉਤੁਂ ਗਣ੍ਹਾਪੇਨ੍ਤਿਯਾ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਉਸ੍ਮੀਕਤਾਨੀ’’ਤਿ। ਸਮ੍ਮਾ ਪਰਿਭਾવਿਤਾਨੀਤਿ ਸਮ੍ਮਦੇવ ਸਬ੍ਬਸੋ ਕੁਕ੍ਕੁਟવਾਸਨਾਯ વਾਸਿਤਾਨਿ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਕੁਕ੍ਕੁਟਗਨ੍ਧਂ ਗਾਹਾਪਿਤਾਨੀ’’ਤਿ।
‘‘Apī’’ti avatvā ‘‘pī’’ti vadanto pi-saddopi visuṃ atthi nipātoti dasseti. Sambhāvanattheti ‘‘api nāmevaṃ siyā’’ti vikappanattho sambhāvanattho, tasmiṃ jotakatāya pisaddo vattati. Vacanasiliṭṭhatāyāti vacanassa madhurabhāvatthaṃ, mudubhāvatthanti attho. Evañhi loke siliṭṭhavacanaṃ hotīti evaṃ ekameva gaṇanaṃ avatvā aparāya gaṇanāya saddhiṃ vacanaṃ loke siliṭṭhavacanaṃ hoti yathā ‘‘dve vā tīṇi vā udakaphusitānī’’ti. Sammā adhisayitānīti pādādīhi attanā nesaṃ kiñci upaghātaṃ akarontiyā bahivātādiparissayaparihāratthaṃ sammadeva upari sayitāni. Upariattho hettha adhi-saddo. Utuṃ gaṇhāpentiyāti tesaṃ allasinehapariyādānatthaṃ attano kāyusmāvasena utuṃ gaṇhāpentiyā. Tenāha ‘‘usmīkatānī’’ti. Sammā paribhāvitānīti sammadeva sabbaso kukkuṭavāsanāya vāsitāni. Tenāha ‘‘kukkuṭagandhaṃ gāhāpitānī’’ti.
ਏਤ੍ਥ ਚ ਸਮ੍ਮਾ ਪਰਿਸੇਦਨਂ ਕੁਕ੍ਕੁਟਗਨ੍ਧਪਰਿਭਾવਨਞ੍ਚ ਸਮ੍ਮਾ ਅਧਿਸਯਨਨਿਪ੍ਫਤ੍ਤਿਯਾ ਆਨੁਭਾવਨਿਪ੍ਫਾਦਿਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਸਮ੍ਮਾ ਅਧਿਸਯਨੇਨੇવ ਹਿ ਇਤਰਦ੍વਯਂ ਇਜ੍ਝਤਿ । ਨ ਹਿ ਸਮ੍ਮਾ ਅਧਿਸਯਨਤੋ વਿਸੁਂ ਸਮ੍ਮਾ ਪਰਿਸੇਦਨਸ੍ਸ ਸਮ੍ਮਾ ਪਰਿਭਾવਨਸ੍ਸ ਚ ਕਰਣਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਤੇਨ ਪਨ ਸਦ੍ਧਿਂਯੇવ ਇਤਰੇਸਂ ਦ੍વਿਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਇਜ੍ਝਨਤੋ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਏવਂ ਤੀਹਿ ਪਕਾਰੇਹਿ ਤਾਨਿ ਅਣ੍ਡਾਨਿ ਪਰਿਪਾਲਿਯਮਾਨਾਨੀ’’ਤਿ। ਨਖਸਿਖਾਤਿ ਨਖਗ੍ਗਾਨਿ। ਮੁਖਤੁਣ੍ਡਕਨ੍ਤਿ ਮੁਖਗ੍ਗਂ। ਕਪਾਲਸ੍ਸ ਤਨੁਕਤ੍ਤਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਯਥਾ ਕਪਾਲਸ੍ਸ ਤਨੁਤਾ ਆਲੋਕਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤੋ ਪਞ੍ਞਾਯਮਾਨਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ, ਤਥਾ ਕਪਾਲਸ੍ਸ ਤਨੁਤਾਯ ਨਖਸਿਖਾਮੁਖਤੁਣ੍ਡਕਾਨਂ ਖਰਤਾਯ ਚ ਅਲ੍ਲਸਿਨੇਹਪਰਿਯਾਦਾਨਂ ਕਾਰਣવਚਨਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਸਙ੍ਕੁਟਿਤਹਤ੍ਥਪਾਦਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹਤ੍ਥਾਤਿ ਪਕ੍ਖਾ। ਨ ਹਿ ਕੁਕ੍ਕੁਟਾਨਂ ਪਕ੍ਖਤੋ ਅਞ੍ਞੋ ਹਤ੍ਥੋ ਨਾਮ ਅਤ੍ਥਿ। ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਆਲੋਕਟ੍ਠਾਨੇ। ਪਕ੍ਖੇ વਿਧੁਨਨ੍ਤਾਤਿ ਪਕ੍ਖੇ ਚਾਲੇਨ੍ਤਾ। ਨਿਕ੍ਖਮਨ੍ਤਾਨਨ੍ਤਿ ਨਿਦ੍ਧਾਰਣੇ ਸਾਮਿવਚਨਂ, ਨਿਕ੍ਖਮਨ੍ਤੇਸੂਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Ettha ca sammā parisedanaṃ kukkuṭagandhaparibhāvanañca sammā adhisayananipphattiyā ānubhāvanipphāditanti daṭṭhabbaṃ. Sammā adhisayaneneva hi itaradvayaṃ ijjhati . Na hi sammā adhisayanato visuṃ sammā parisedanassa sammā paribhāvanassa ca karaṇaṃ atthi, tena pana saddhiṃyeva itaresaṃ dvinnampi ijjhanato vuttaṃ ‘‘evaṃ tīhi pakārehi tāni aṇḍāni paripāliyamānānī’’ti. Nakhasikhāti nakhaggāni. Mukhatuṇḍakanti mukhaggaṃ. Kapālassa tanukattāti ettha yathā kapālassa tanutā ālokassa anto paññāyamānassa kāraṇaṃ, tathā kapālassa tanutāya nakhasikhāmukhatuṇḍakānaṃ kharatāya ca allasinehapariyādānaṃ kāraṇavacananti daṭṭhabbaṃ. Saṅkuṭitahatthapādāti ettha hatthāti pakkhā. Na hi kukkuṭānaṃ pakkhato añño hattho nāma atthi. Etthāti ālokaṭṭhāne. Pakkhe vidhunantāti pakkhe cālentā. Nikkhamantānanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ, nikkhamantesūti attho.
ਸੋ ਜੇਟ੍ਠੋ ਇਤਿ ਅਸ੍ਸ વਚਨੀਯੋਤਿ ਯੋ ਪਠਮਤਰਂ ਅਣ੍ਡਕੋਸਤੋ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤੋ ਕੁਕ੍ਕੁਟਪੋਤਕੋ, ਸੋਯੇવ ਜੇਟ੍ਠੋਤਿ વਚਨੀਯੋ ਅਸ੍ਸ, ਭવੇਯ੍ਯਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਮ੍ਪਟਿਪਾਦੇਨ੍ਤੋਤਿ ਸਂਸਨ੍ਦੇਨ੍ਤੋ। ਤਿਭੂਮਕਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾਪਿ ਸਤ੍ਤਾ ਅવਿਜ੍ਜਾਕੋਸਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤੋ ਪવਿਟ੍ਠਾ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਹੀਨਾਯ ਅવਿਜ੍ਜਾਯ વੇਠਿਤਤ੍ਤਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਅવਿਜ੍ਜਾਕੋਸਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤੋ ਪવਿਟ੍ਠੇਸੁ ਸਤ੍ਤੇਸੂ’’ਤਿ। ਅਣ੍ਡਕੋਸਨ੍ਤਿ ਬੀਜਕਪਾਲਂ। ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੇਤਿ ਲੋਕੋ ਏવ ਲੋਕਸਨ੍ਨਿવਾਸੋ। ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸਮ੍ਮਾਤਿ ਅવਿਪਰੀਤਤ੍ਥੋ, ਸਂ-ਸਦ੍ਦੋ ਸਾਮਨ੍ਤਿ ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਮ੍ਮਾ ਅવਿਪਰੀਤੇਨਾਕਾਰੇਨ ਸਯਮੇવ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਸਚ੍ਚਾਨਿ ਬੁਜ੍ਝਤਿ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤੀਤਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧੀਤਿ ਮਗ੍ਗੋ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਸਮ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਚ ਬੋਧਿ’’ਨ੍ਤਿ, ਸਮ੍ਮਾ ਸਯਮੇવ ਚ ਬੁਜ੍ਝਨਕਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਮ੍ਮਾਤਿ વਾ ਪਸਤ੍ਥવਚਨੋ, ਸਂ-ਸਦ੍ਦੋ ਸੁਨ੍ਦਰવਚਨੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਥ વਾ ਪਸਤ੍ਥਂ ਸੁਨ੍ਦਰਞ੍ਚ ਬੋਧਿ’’ਨ੍ਤਿ। ਬੋਧਿਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਅਨੇਕਤ੍ਥਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਧਾਧਿਪ੍ਪੇਤਮਤ੍ਥਂ ਨਿਦ੍ਧਾਰੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਕਾਮੋ ਆਹ ‘‘ਬੋਧੀਤਿ ਰੁਕ੍ਖੋਪਿ ਮਗ੍ਗੋਪੀ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਬੁਜ੍ਝਿ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਰੁਕ੍ਖੋ ਬੋਧਿ। ਸਯਂ ਬੁਜ੍ਝਤਿ, ਬੁਜ੍ਝਨ੍ਤਿ વਾ ਤੇਨ ਅਰਿਯਾਤਿ ਮਗ੍ਗੋ ਬੋਧਿ। ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇ ਸਬ੍ਬਾਕਾਰਤੋ ਬੁਜ੍ਝਤਿ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਂ ਬੋਧਿ। ਬੁਜ੍ਝੀਯਤਿ ਸਚ੍ਛਿਕਰੀਯਤੀਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਬੋਧਿ। ਅਨ੍ਤਰਾ ਚ ਬੋਧਿਨ੍ਤਿ ਦੁਤਿਯਮੁਦਾਹਰਣਂ વਿਨਾਪਿ ਰੁਕ੍ਖਸਦ੍ਦੇਨ ਬੋਧਿਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਰੁਕ੍ਖੇ ਪવਤ੍ਤਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤਂ। વਰਭੂਰਿਮੇਧਸੋਤਿ ਮਹਾਪਥવੀ વਿਯ ਪਤ੍ਥਟવਰਪਞ੍ਞੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਸਬ੍ਬਗੁਣਦਾਯਕਤ੍ਤਾਤਿ ਸਬ੍ਬਗੁਣਾਨਂ ਅਦਾਯਕਤ੍ਤਾ। ਸਬ੍ਬਗੁਣੇ ਨ ਦਦਾਤੀਤਿ ਹਿ ਅਸਬ੍ਬਗੁਣਦਾਯਕੋ, ਅਯੁਤ੍ਤਸਮਾਸੋਯਂ ਗਮਕਤ੍ਤਾ ਯਥਾ ‘‘ਅਸੂਰਿਯਂਪਸ੍ਸਾਨਿ ਮੁਖਾਨੀ’’ਤਿ।
So jeṭṭho iti assa vacanīyoti yo paṭhamataraṃ aṇḍakosato nikkhanto kukkuṭapotako, soyeva jeṭṭhoti vacanīyo assa, bhaveyyāti attho. Sampaṭipādentoti saṃsandento. Tibhūmakapariyāpannāpi sattā avijjākosassa anto paviṭṭhā tattha tattha appahīnāya avijjāya veṭhitattāti āha ‘‘avijjākosassa anto paviṭṭhesu sattesū’’ti. Aṇḍakosanti bījakapālaṃ. Lokasannivāseti loko eva lokasannivāso. Sammāsambodhinti ettha sammāti aviparītattho, saṃ-saddo sāmanti imamatthaṃ dīpeti, tasmā sammā aviparītenākārena sayameva cattāri saccāni bujjhati paṭivijjhatīti sammāsambodhīti maggo vuccati. Tenāha ‘‘sammā sāmañca bodhi’’nti, sammā sayameva ca bujjhanakanti attho. Sammāti vā pasatthavacano, saṃ-saddo sundaravacanoti āha ‘‘atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhi’’nti. Bodhisaddassa anekatthataṃ dassetvā idhādhippetamatthaṃ niddhāretvā dassetukāmo āha ‘‘bodhīti rukkhopi maggopī’’tiādi. Tattha abujjhi etthāti rukkho bodhi. Sayaṃ bujjhati, bujjhanti vā tena ariyāti maggo bodhi. Sabbadhamme sabbākārato bujjhati paṭivijjhatīti sabbaññutaññāṇaṃ bodhi. Bujjhīyati sacchikarīyatīti nibbānaṃ bodhi. Antarā ca bodhinti dutiyamudāharaṇaṃ vināpi rukkhasaddena bodhisaddassa rukkhe pavattidassanatthaṃ vuttaṃ. Varabhūrimedhasoti mahāpathavī viya patthaṭavarapaññoti attho. Asabbaguṇadāyakattāti sabbaguṇānaṃ adāyakattā. Sabbaguṇe na dadātīti hi asabbaguṇadāyako, ayuttasamāsoyaṃ gamakattā yathā ‘‘asūriyaṃpassāni mukhānī’’ti.
ਤਿਸ੍ਸੋ વਿਜ੍ਜਾਤਿ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯવਤੋ ਸਹੇવ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲੇਨ ਤਿਸ੍ਸੋ વਿਜ੍ਜਾ ਦੇਤਿ। ਨਨੁ ਚੇਤ੍ਥ ਤੀਸੁ વਿਜ੍ਜਾਸੁ ਆਸવਕ੍ਖਯਞਾਣਸ੍ਸ ਮਗ੍ਗਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਕਥਮੇਤਂ ਯੁਜ੍ਜਤਿ ‘‘ਮਗ੍ਗੋ ਤਿਸ੍ਸੋ વਿਜ੍ਜਾ ਦੇਤੀ’’ਤਿ? ਨਾਯਂ ਦੋਸੋ। ਸਤਿਪਿ ਆਸવਕ੍ਖਯਞਾਣਸ੍ਸ ਮਗ੍ਗਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਭਾવੇ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੇ ਮਗ੍ਗੇ ਸਤਿ ਮਗ੍ਗਞਾਣੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਤਿਸ੍ਸੋ વਿਜ੍ਜਾ ਪਰਿਪੁਣ੍ਣਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ ‘‘ਮਗ੍ਗੋ ਤਿਸ੍ਸੋ વਿਜ੍ਜਾ ਦੇਤੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਛ ਅਭਿਞ੍ਞਾਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਸਾવਕਪਾਰਮਿਞਾਣਨ੍ਤਿ ਅਗ੍ਗਸਾવਕੇਹਿ ਪਟਿਲਭਿਤਬ੍ਬਂ ਸਬ੍ਬਮੇવ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਞਾਣਂ। ਪਚ੍ਚੇਕਬੋਧਿਞਾਣਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਅਬ੍ਭਞ੍ਞਾਸਿਨ੍ਤਿ ਜਾਨਿਂ। ਜਾਨਨਞ੍ਚ ਨ ਅਨੁਸ੍ਸવਾਦਿવਸੇਨਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿ’’ਨ੍ਤਿ, ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਮਕਾਸਿਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਟਿવੇਧੋਪਿ ਨ ਦੂਰੇ ਠਿਤਸ੍ਸ ਲਕ੍ਖਣਪ੍ਪਟਿવੇਧੋ વਿਯਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਪਤ੍ਤੋਮ੍ਹੀ’’ਤਿ, ਪਾਪੁਣਿਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਪਾਪੁਣਨਞ੍ਚ ਨ ਸਯਂ ਗਨ੍ਤ੍વਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਧਿਗਤੋਮ੍ਹੀ’’ਤਿ, ਸਕਸਨ੍ਤਾਨੇ ਉਪ੍ਪਾਦਨવਸੇਨ ਪਟਿਲਭਿਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Tisso vijjāti upanissayavato saheva arahattaphalena tisso vijjā deti. Nanu cettha tīsu vijjāsu āsavakkhayañāṇassa maggapariyāpannattā kathametaṃ yujjati ‘‘maggo tisso vijjā detī’’ti? Nāyaṃ doso. Satipi āsavakkhayañāṇassa maggapariyāpannabhāve aṭṭhaṅgike magge sati maggañāṇena saddhiṃ tisso vijjā paripuṇṇā hontīti ‘‘maggo tisso vijjā detī’’ti vuccati. Cha abhiññāti etthāpi eseva nayo. Sāvakapāramiñāṇanti aggasāvakehi paṭilabhitabbaṃ sabbameva lokiyalokuttarañāṇaṃ. Paccekabodhiñāṇanti etthāpi imināva nayena attho veditabbo. Abbhaññāsinti jāniṃ. Jānanañca na anussavādivasenāti āha ‘‘paṭivijjhi’’nti, paccakkhamakāsinti attho. Paṭivedhopi na dūre ṭhitassa lakkhaṇappaṭivedho viyāti āha ‘‘pattomhī’’ti, pāpuṇinti attho. Pāpuṇanañca na sayaṃ gantvāti āha ‘‘adhigatomhī’’ti, sakasantāne uppādanavasena paṭilabhinti attho.
ਓਪਮ੍ਮਸਮ੍ਪਟਿਪਾਦਨਨ੍ਤਿ ਓਪਮ੍ਮਤ੍ਥਸ੍ਸ ਉਪਮੇਯ੍ਯੇਨ ਸਮ੍ਮਦੇવ ਪਟਿਪਾਦਨਂ। ਅਤ੍ਥੇਨਾਤਿ ਉਪਮੇਯ੍ਯਤ੍ਥੇਨ। ਯਥਾ ਕੁਕ੍ਕੁਟਿਯਾ ਅਣ੍ਡੇਸੁ ਤਿવਿਧਕਿਰਿਯਾਕਰਣਂ ਕੁਕ੍ਕੁਟਚ੍ਛਾਪਕਾਨਂ ਅਣ੍ਡਕੋਸਤੋ ਨਿਕ੍ਖਮਨਸ੍ਸ ਮੂਲਕਾਰਣਂ, ਏવਂ ਬੋਧਿਸਤ੍ਤਭੂਤਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਤਿવਿਧਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਕਰਣਂ ਅવਿਜ੍ਜਣ੍ਡਕੋਸਤੋ ਨਿਕ੍ਖਮਨਸ੍ਸ ਮੂਲਕਾਰਣਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਯਥਾ ਹਿ ਤਸ੍ਸਾ ਕੁਕ੍ਕੁਟਿਯਾ…ਪੇ॰… ਤਿવਿਧਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਕਰਣ’’ਨ੍ਤਿ। ‘‘ਸਨ੍ਤਾਨੇ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਅਣ੍ਡਸਦਿਸਤਾ ਸਨ੍ਤਾਨਸ੍ਸ ਬਹਿ ਨਿਕ੍ਖਨ੍ਤਕੁਕ੍ਕੁਟਚ੍ਛਾਪਕਸਦਿਸਤਾ ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾਨਂ, ਬੁਦ੍ਧਗੁਣਾਤਿ ਚ ਅਤ੍ਥਤੋ ਬੁਦ੍ਧੋਯੇવ ‘‘ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਖੋ ਏਤਂ, વਾਸੇਟ੍ਠ, ਅਧਿવਚਨਂ ਧਮ੍ਮਕਾਯੋ ਇਤਿਪੀ’’ਤਿ વਚਨਤੋ। ਅવਿਜ੍ਜਣ੍ਡਕੋਸਸ੍ਸ ਤਨੁਭਾવੋਤਿ ਬਲવવਿਪਸ੍ਸਨਾવਸੇਨ ਅવਿਜ੍ਜਣ੍ਡਕੋਸਸ੍ਸ ਤਨੁਭਾવੋ, ਪਟਿਚ੍ਛਾਦਨਸਾਮਞ੍ਞੇਨ ਚ ਅવਿਜ੍ਜਾਯ ਅਣ੍ਡਕੋਸਸਦਿਸਤਾ। ਮੁਦੁਭੂਤਸ੍ਸਪਿ ਖਰਭਾવਾਪਤ੍ਤਿ ਹੋਤੀਤਿ ਤਨ੍ਨਿવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਥਦ੍ਧਖਰਭਾવੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਿਕ੍ਖਖਰવਿਪ੍ਪਸਨ੍ਨਸੂਰਭਾવੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਰਿਗ੍ਗਯ੍ਹਮਾਨੇਸੁ ਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ વਿਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਸ੍ਸ ਸਮਾਧਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯવਸੇਨ ਸੁਖਾਨੁਪ੍ਪવੇਸੋ ਤਿਕ੍ਖਤਾ, ਅਨੁਪવਿਸਿਤ੍વਾਪਿ ਸਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯવਸੇਨ ਅਨਤਿਕ੍ਕਮਨਤੋ ਅਕੁਣ੍ਠਤਾ ਖਰਭਾવੋ। ਤਿਕ੍ਖੋਪਿ ਹਿ ਏਕਚ੍ਚੋ ਸਰੋ ਲਕ੍ਖਂ ਪਤ੍વਾ ਕੁਣ੍ਠੋ ਹੋਤਿ, ਨ ਤਥਾ ਇਦਂ। ਸਤਿਪਿ ਖਰਭਾવੇ ਸੁਖੁਮਪ੍ਪવਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਕਿਲੇਸਸਮੁਦਾਚਾਰਸਙ੍ਖੋਭਰਹਿਤਤਾਯ ਸਦ੍ਧਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯવਸੇਨ ਪਸਨ੍ਨਭਾવੋ, ਸਤਿਪਿ ਚ ਪਸਨ੍ਨਭਾવੇ ਅਨ੍ਤਰਾ ਅਨੋਸਕ੍ਕਿਤ੍વਾ ਕਿਲੇਸਪਚ੍ਚਤ੍ਥਿਕਾਨਂ ਸੁਟ੍ਠੁ ਅਭਿਭવਨਤੋ વੀਰਿਯਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯવਸੇਨ ਸੂਰਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਏવਮਿਮੇਹਿ ਪਕਾਰੇਹਿ ਸਙ੍ਖਾਰੁਪੇਕ੍ਖਾਞਾਣਮੇવ ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। વਿਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਸ੍ਸ ਪਰਿਣਾਮਕਾਲੋਤਿ વਿਪਸ੍ਸਨਾਯ વੁਟ੍ਠਾਨਗਾਮਿਨਿਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਚ ਸਾ ਮਗ੍ਗਞਾਣਗਬ੍ਭਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀ વਿਯ ਹੋਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਗਬ੍ਭਗ੍ਗਹਣਕਾਲੋ’’ਤਿ। ਗਬ੍ਭਂ ਗਣ੍ਹਾਪੇਤ੍વਾਤਿ ਸਙ੍ਖਾਰੁਪੇਕ੍ਖਾਯ ਅਨਨ੍ਤਰਂ ਸਿਖਾਪ੍ਪਤ੍ਤਅਨੁਲੋਮવਿਪਸ੍ਸਨਾવਸੇਨ ਮਗ੍ਗવਿਜਾਯਨਤ੍ਥਂ ਗਬ੍ਭਂ ਗਣ੍ਹਾਪੇਤ੍વਾ। ਅਨੁਪੁਬ੍ਬਾਧਿਗਤੇਨਾਤਿ ਪਠਮਮਗ੍ਗਪਟਿਪਾਟਿਯਾ ਅਧਿਗਤੇਨ। ਅਭਿਞ੍ਞਾਪਕ੍ਖੇਤਿ ਲੋਕਿਯਾਭਿਞ੍ਞਾਪਕ੍ਖੇ। ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਾਭਿਞ੍ਞਾ ਹਿ ਅવਿਜ੍ਜਣ੍ਡਕੋਸਂ ਪਦਾਲਿਤਾ। ਪੋਤ੍ਥਕੇਸੁ ਪਨ ਕਤ੍ਥਚਿ ‘‘ਛਅਭਿਞ੍ਞਾਪਕ੍ਖੇ’’ਤਿ ਲਿਖਨ੍ਤਿ, ਸੋ ਅਪਾਠੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਜੇਟ੍ਠੋ ਸੇਟ੍ਠੋਤਿ વੁਦ੍ਧਤਮਤ੍ਤਾ ਜੇਟ੍ਠੋ, ਸਬ੍ਬਗੁਣੇਹਿ ਉਤ੍ਤਮਤ੍ਤਾ ਪਸਤ੍ਥਤਮੋਤਿ ਸੇਟ੍ਠੋ।
Opammasampaṭipādananti opammatthassa upameyyena sammadeva paṭipādanaṃ. Atthenāti upameyyatthena. Yathā kukkuṭiyā aṇḍesu tividhakiriyākaraṇaṃ kukkuṭacchāpakānaṃ aṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇaṃ, evaṃ bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanākaraṇaṃ avijjaṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇanti āha ‘‘yathā hi tassā kukkuṭiyā…pe… tividhānupassanākaraṇa’’nti. ‘‘Santāne’’ti vuttattā aṇḍasadisatā santānassa bahi nikkhantakukkuṭacchāpakasadisatā buddhaguṇānaṃ, buddhaguṇāti ca atthato buddhoyeva ‘‘tathāgatassa kho etaṃ, vāseṭṭha, adhivacanaṃ dhammakāyo itipī’’ti vacanato. Avijjaṇḍakosassa tanubhāvoti balavavipassanāvasena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo, paṭicchādanasāmaññena ca avijjāya aṇḍakosasadisatā. Mudubhūtassapi kharabhāvāpatti hotīti tannivattanatthaṃ ‘‘thaddhakharabhāvo’’ti vuttaṃ. Tikkhakharavippasannasūrabhāvoti ettha pariggayhamānesu saṅkhāresu vipassanāñāṇassa samādhindriyavasena sukhānuppaveso tikkhatā, anupavisitvāpi satindriyavasena anatikkamanato akuṇṭhatā kharabhāvo. Tikkhopi hi ekacco saro lakkhaṃ patvā kuṇṭho hoti, na tathā idaṃ. Satipi kharabhāve sukhumappavattivasena kilesasamudācārasaṅkhobharahitatāya saddhindriyavasena pasannabhāvo, satipi ca pasannabhāve antarā anosakkitvā kilesapaccatthikānaṃ suṭṭhu abhibhavanato vīriyindriyavasena sūrabhāvo veditabbo. Evamimehi pakārehi saṅkhārupekkhāñāṇameva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Vipassanāñāṇassa pariṇāmakāloti vipassanāya vuṭṭhānagāminibhāvappatti, tadā ca sā maggañāṇagabbhaṃ dhārentī viya hotīti āha ‘‘gabbhaggahaṇakālo’’ti. Gabbhaṃ gaṇhāpetvāti saṅkhārupekkhāya anantaraṃ sikhāppattaanulomavipassanāvasena maggavijāyanatthaṃ gabbhaṃ gaṇhāpetvā. Anupubbādhigatenāti paṭhamamaggapaṭipāṭiyā adhigatena. Abhiññāpakkheti lokiyābhiññāpakkhe. Lokuttarābhiññā hi avijjaṇḍakosaṃ padālitā. Potthakesu pana katthaci ‘‘chaabhiññāpakkhe’’ti likhanti, so apāṭhoti veditabbo. Jeṭṭho seṭṭhoti vuddhatamattā jeṭṭho, sabbaguṇehi uttamattā pasatthatamoti seṭṭho.
ਇਦਾਨਿ ‘‘ਆਰਦ੍ਧਂ ਖੋ ਪਨ ਮੇ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣ વੀਰਿਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਕਾਯ ਦੇਸਨਾਯ ਅਨੁਸਨ੍ਧਿਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਏવਂ ਭਗવਾ’’ਤਿਆਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗਤੋ ਪਭੁਤੀਤਿ ਭਾવਨਾਯ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗਿਯવੀਰਿਯਾਰਮ੍ਭਾਦਿਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ। ਚਿਤ੍ਤਮੇવਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਉਪਰਿ વਕ੍ਖਮਾਨਪਰਿવਿਤਕ੍ਕવਸੇਨ ਚਿਤ੍ਤਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨ’’ਨ੍ਤਿਪਿ ਪਾਠੋ, ਤਤ੍ਥ ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ, ਨ ਤਾવ ਭਗવਤਿ ਪਸਾਦੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮੁਟ੍ਠਸ੍ਸਤਿਨਾਤਿ વਿਨਟ੍ਠਸ੍ਸਤਿਨਾ, ਸਤਿવਿਰਹਿਤੇਨਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਾਰਦ੍ਧਕਾਯੇਨਾਤਿ ਸਦਰਥਕਾਯੇਨ। ਬੋਧਿਮਣ੍ਡੇਤਿ ਬੋਧਿਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਞਾਣਸ੍ਸ ਮਣ੍ਡਭਾવਪ੍ਪਤ੍ਤੇ ਠਾਨੇ। ਬੋਧੀਤਿ ਹਿ ਪਞ੍ਞਾ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਸਾ ਏਤ੍ਥ ਮਣ੍ਡਾ ਪਸਨ੍ਨਾ ਜਾਤਾਤਿ ਸੋ ਪਦੇਸੋ ‘‘ਬੋਧਿਮਣ੍ਡੋ’’ਤਿ ਪਞ੍ਞਾਤੋ। ਚਤੁਰਙ੍ਗਸਮਨ੍ਨਾਗਤਨ੍ਤਿ ‘‘ਕਾਮਂ ਤਚੋ ਚ ਨ੍ਹਾਰੁ ਚ ਅਟ੍ਠਿ ਚ ਅવਸਿਸ੍ਸਤੁ, ਸਰੀਰੇ ਉਪਸੁਸ੍ਸਤੁ ਮਂਸਲੋਹਿਤ’’ਨ੍ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੮੪; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੨; ਅ॰ ਨਿ॰ ੨.੫; ਮਹਾਨਿ॰ ੧੯੬) ਏવਂ વੁਤ੍ਤਚਤੁਰਙ੍ਗਸਮਨ੍ਨਾਗਤਂ વੀਰਿਯਂ। ਤਤ੍ਥ ਤਚੋਤਿ ਏਕਂ ਅਙ੍ਗਂ ਨ੍ਹਾਰੁ ਏਕਂ ਅਙ੍ਗਂ ਅਟ੍ਠਿ ਏਕਂ ਅਙ੍ਗਂ ਮਂਸਲੋਹਿਤਂ ਏਕਂ ਅਙ੍ਗਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਚੋ ਏਕਂ ਅਙ੍ਗਨ੍ਤਿ ਚ ਤਚੇ ਨਿਰਪੇਕ੍ਖਭਾવੋ ਏਕਂ ਅਙ੍ਗਨ੍ਤਿ ਗਹੇਤਬ੍ਬਂ। ਪਧਾਨਂ ਅਨੁਯੁਞ੍ਜਨ੍ਤਸ੍ਸ ਹਿ ਤਚੇ ਪਲੁਜ੍ਜਮਾਨੇਪਿ ਤਂਨਿਮਿਤ੍ਤਂ ਅવੋਸਾਨਾਪਜ੍ਜਨਂ ਤਸ੍ਸ વੀਰਿਯਸ੍ਸ ਏਕਂ ਅਙ੍ਗਂ ਏਕਂ ਕਾਰਣਂ। ਏવਂ ਸੇਸੇਸੁਪਿ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਪਗ੍ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ ਆਰਮ੍ਭਂ ਸਿਥਿਲਂ ਅਕਤ੍વਾ ਦਲ਼੍ਹਪਰਕ੍ਕਮਸਙ੍ਖਾਤੁਸ੍ਸਾਹਨਭਾવੇਨ ਗਹਿਤਂ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਅਸਿਥਿਲਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਤਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ।
Idāni ‘‘āraddhaṃ kho pana me brāhmaṇa vīriya’’ntiādikāya desanāya anusandhiṃ dassento āha ‘‘evaṃ bhagavā’’tiādi. Tattha pubbabhāgato pabhutīti bhāvanāya pubbabhāgiyavīriyārambhādito paṭṭhāya. Cittamevamuppannanti evaṃ upari vakkhamānaparivitakkavasena cittamuppannanti attho. ‘‘Cittameva uppanna’’ntipi pāṭho, tattha cittameva uppannaṃ, na tāva bhagavati pasādoti attho. Muṭṭhassatināti vinaṭṭhassatinā, sativirahitenāti attho. Sāraddhakāyenāti sadarathakāyena. Bodhimaṇḍeti bodhisaṅkhātassa ñāṇassa maṇḍabhāvappatte ṭhāne. Bodhīti hi paññā vuccati, sā ettha maṇḍā pasannā jātāti so padeso ‘‘bodhimaṇḍo’’ti paññāto. Caturaṅgasamannāgatanti ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatu, sarīre upasussatu maṃsalohita’’nti (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ vuttacaturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ. Tattha tacoti ekaṃ aṅgaṃ nhāru ekaṃ aṅgaṃ aṭṭhi ekaṃ aṅgaṃ maṃsalohitaṃ ekaṃ aṅganti veditabbaṃ. Taco ekaṃ aṅganti ca tace nirapekkhabhāvo ekaṃ aṅganti gahetabbaṃ. Padhānaṃ anuyuñjantassa hi tace palujjamānepi taṃnimittaṃ avosānāpajjanaṃ tassa vīriyassa ekaṃ aṅgaṃ ekaṃ kāraṇaṃ. Evaṃ sesesupi attho veditabbo. Paggahitanti ārambhaṃ sithilaṃ akatvā daḷhaparakkamasaṅkhātussāhanabhāvena gahitaṃ. Tenāha ‘‘asithilappavattitanti vuttaṃ hotī’’ti.
ਅਸਲ੍ਲੀਨਨ੍ਤਿ ਅਸਙ੍ਕੁਚਿਤਂ ਕੋਸਜ੍ਜવਸੇਨ ਸਙ੍ਕੋਚਂ ਅਨਾਪਨ੍ਨਂ। ਉਪਟ੍ਠਿਤਾਤਿ ਓਗਾਹਨਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਅਪਿਲਾਪਭਾવੇਨ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਉਪਗਨ੍ਤ੍વਾ ਠਿਤਾ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਆਰਮ੍ਮਣਾਭਿਮੁਖੀਭਾવੇਨਾ’’ਤਿ। ਸਮ੍ਮੋਸਸ੍ਸ વਿਦ੍ਧਂਸਨવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਨ ਸਮ੍ਮੁਟ੍ਠਾਤਿ ਅਸਮ੍ਮੁਟ੍ਠਾ। ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਚਿਤ੍ਤਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿવਸੇਨੇવ ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਪਸ੍ਸਦ੍ਧਂ, ਕਾਯਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿવਸੇਨੇવ ਚ ਕਾਯੋ ਪਸ੍ਸਦ੍ਧੋ ਹੋਤਿ, ਤਥਾਪਿ ਯਸ੍ਮਾ ਕਾਯਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾ ਚਿਤ੍ਤਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਯਾ ਸਹੇવ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਨ વਿਨਾ, ਤਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਕਾਯਚਿਤ੍ਤਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿવਸੇਨਾ’’ਤਿ। ਕਾਯਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਯਾ ਉਭਯੇਸਮ੍ਪਿ ਕਾਯਾਨਂ ਪਸ੍ਸਮ੍ਭਨਾવਹਤ੍ਤਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਰੂਪਕਾਯੋਪਿ ਪਸ੍ਸਦ੍ਧੋਯੇવ ਹੋਤੀ’’ਤਿ। ਸੋ ਚ ਖੋਤਿ ਸੋ ਚ ਖੋ ਕਾਯੋ। વਿਗਤਦਰਥੋਤਿ વਿਗਤਕਿਲੇਸਦਰਥੋ। ਨਾਮਕਾਯੇ ਹਿ વਿਗਤਦਰਥੇ ਰੂਪਕਾਯੋਪਿ વੂਪਸਨ੍ਤਦਰਥਪਰਿਲ਼ਾਹੋ ਹੋਤਿ। ਸਮ੍ਮਾ ਆਹਿਤਨ੍ਤਿ ਨਾਨਾਰਮ੍ਮਣੇਸੁ વਿਧਾવਨਸਙ੍ਖਾਤਂ વਿਕ੍ਖੇਪਂ વਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਏਕਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਅવਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਭਾવਾਪਾਦਨੇਨ ਸਮ੍ਮਦੇવ ਆਹਿਤਂ ਠਪਿਤਂ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਸੁਟ੍ਠੁ ਠਪਿਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਨੇਕਗ੍ਗਭਾવੋ વਿਕ੍ਖੇਪવਸੇਨ ਚਞ੍ਚਲਤਾ, ਸਾ ਸਤਿ ਏਕਗ੍ਗਤਾਯ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਏਕਗ੍ਗਂ ਅਚਲਂ ਨਿਪ੍ਫਨ੍ਦਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਏਤ੍ਤਾવਤਾਤਿ ‘‘ਆਰਦ੍ਧਂ ਖੋ ਪਨਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ વੀਰਿਯਸਤਿਪਸ੍ਸਦ੍ਧਿਸਮਾਧੀਨਂ ਕਿਚ੍ਚਸਿਦ੍ਧਿਦਸ੍ਸਨੇਨ।
Asallīnanti asaṅkucitaṃ kosajjavasena saṅkocaṃ anāpannaṃ. Upaṭṭhitāti ogāhanasaṅkhātena apilāpabhāvena ārammaṇaṃ upagantvā ṭhitā. Tenāha ‘‘ārammaṇābhimukhībhāvenā’’ti. Sammosassa viddhaṃsanavasena pavattiyā na sammuṭṭhāti asammuṭṭhā. Kiñcāpi cittapassaddhivaseneva cittameva passaddhaṃ, kāyapassaddhivaseneva ca kāyo passaddho hoti, tathāpi yasmā kāyapassaddhi uppajjamānā cittapassaddhiyā saheva uppajjati, na vinā, tasmā vuttaṃ ‘‘kāyacittapassaddhivasenā’’ti. Kāyapassaddhiyā ubhayesampi kāyānaṃ passambhanāvahattā vuttaṃ ‘‘rūpakāyopi passaddhoyeva hotī’’ti. So ca khoti so ca kho kāyo. Vigatadarathoti vigatakilesadaratho. Nāmakāye hi vigatadarathe rūpakāyopi vūpasantadarathapariḷāho hoti. Sammā āhitanti nānārammaṇesu vidhāvanasaṅkhātaṃ vikkhepaṃ vicchinditvā ekasmiṃyeva ārammaṇe avikkhittabhāvāpādanena sammadeva āhitaṃ ṭhapitaṃ. Tenāha ‘‘suṭṭhu ṭhapita’’ntiādi. Cittassa anekaggabhāvo vikkhepavasena cañcalatā, sā sati ekaggatāya na hotīti āha ‘‘ekaggaṃ acalaṃ nipphandana’’nti. Ettāvatāti ‘‘āraddhaṃ kho panā’’tiādinā vīriyasatipassaddhisamādhīnaṃ kiccasiddhidassanena.
ਨਨੁ ਚ ਸਦ੍ਧਾਪਞ੍ਞਾਨਮ੍ਪਿ ਕਿਚ੍ਚਸਿਦ੍ਧਿ ਝਾਨਸ੍ਸ ਪੁਬ੍ਬਪਟਿਪਦਾਯ ਇਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਾਤਿ? ਸਚ੍ਚਂ ਇਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਾ, ਸਾ ਪਨ ਨਾਨਨ੍ਤਰਿਕਭਾવੇਨ ਅવੁਤ੍ਤਸਿਦ੍ਧਾਤਿ ਨ ਗਹਿਤਾ। ਅਸਤਿ ਹਿ ਸਦ੍ਧਾਯ વੀਰਿਯਾਰਮ੍ਭਾਦੀਨਂ ਅਸਮ੍ਭવੋਯੇવ, ਪਞ੍ਞਾਪਰਿਗ੍ਗਹੇ ਚ ਨੇਸਂ ਅਸਤਿ ਞਾਯਾਰਮ੍ਭਾਦਿਭਾવੋ ਨ ਸਿਯਾ, ਤਥਾ ਅਸਲ੍ਲੀਨਾਸਮ੍ਮੋਸਤਾਦਯੋ વੀਰਿਯਾਦੀਨਨ੍ਤਿ ਅਸਲ੍ਲੀਨਤਾਦਿਗ੍ਗਹਣੇਨੇવੇਤ੍ਥ ਪਞ੍ਞਾਕਿਚ੍ਚਸਿਦ੍ਧਿ ਗਹਿਤਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਝਾਨਭਾવਨਾਯਂ વਾ ਸਮਾਧਿਕਿਚ੍ਚਂ ਅਧਿਕਂ ਇਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਸਮਾਧਿਪਰਿਯੋਸਾਨਾવ ਝਾਨਸ੍ਸ ਪੁਬ੍ਬਪਟਿਪਦਾ ਕਥਿਤਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Nanu ca saddhāpaññānampi kiccasiddhi jhānassa pubbapaṭipadāya icchitabbāti? Saccaṃ icchitabbā, sā pana nānantarikabhāvena avuttasiddhāti na gahitā. Asati hi saddhāya vīriyārambhādīnaṃ asambhavoyeva, paññāpariggahe ca nesaṃ asati ñāyārambhādibhāvo na siyā, tathā asallīnāsammosatādayo vīriyādīnanti asallīnatādiggahaṇenevettha paññākiccasiddhi gahitāti daṭṭhabbaṃ. Jhānabhāvanāyaṃ vā samādhikiccaṃ adhikaṃ icchitabbanti dassetuṃ samādhipariyosānāva jhānassa pubbapaṭipadā kathitāti daṭṭhabbaṃ.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / વਿਨਯਪਿਟਕ • Vinayapiṭaka / ਮਹਾવਿਭਙ੍ਗ • Mahāvibhaṅga / વੇਰਞ੍ਜਕਣ੍ਡਂ • Verañjakaṇḍaṃ
ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Aṭṭhakathā / વਿਨਯਪਿਟਕ (ਅਟ੍ਠਕਥਾ) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / ਮਹਾવਿਭਙ੍ਗ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / વੇਰਞ੍ਜਕਣ੍ਡવਣ੍ਣਨਾ • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
ਟੀਕਾ • Tīkā / વਿਨਯਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વਜਿਰਬੁਦ੍ਧਿ-ਟੀਕਾ • Vajirabuddhi-ṭīkā / વੇਰਞ੍ਜਕਣ੍ਡવਣ੍ਣਨਾ • Verañjakaṇḍavaṇṇanā
ਟੀਕਾ • Tīkā / વਿਨਯਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વਿਮਤਿવਿਨੋਦਨੀ-ਟੀਕਾ • Vimativinodanī-ṭīkā / ਪਠਮਜ੍ਝਾਨਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
