Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / മഹാവിഭങ്ഗ-അട്ഠകഥാ • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā

    വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ

    Verañjakaṇḍavaṇṇanā

    . ഇദാനി

    1. Idāni

    ‘‘തേനാതിആദിപാഠസ്സ, അത്ഥം നാനപ്പകാരതോ;

    ‘‘Tenātiādipāṭhassa, atthaṃ nānappakārato;

    ദസ്സയന്തോ കരിസ്സാമി, വിനയസ്സത്ഥവണ്ണന’’ന്തി.

    Dassayanto karissāmi, vinayassatthavaṇṇana’’nti.

    വുത്തത്താ തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാതിആദീനം അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമി. സേയ്യഥിദം – തേനാതി അനിയമനിദ്ദേസവചനം. തസ്സ സരൂപേന അവുത്തേനപി അപരഭാഗേ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ കാതബ്ബോ. അപരഭാഗേ ഹി വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ പരിവിതക്കോ സിദ്ധോ. തസ്മാ യേന സമയേന സോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി, തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീതി ഏവമേത്ഥ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. അയഞ്ഹി സബ്ബസ്മിമ്പി വിനയേ യുത്തി, യദിദം യത്ഥ യത്ഥ ‘‘തേനാ’’തി വുച്ചതി തത്ഥ തത്ഥ പുബ്ബേ വാ പച്ഛാ വാ അത്ഥതോ സിദ്ധേന ‘‘യേനാ’’തി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ കാതബ്ബോതി.

    Vuttattā tena samayena buddho bhagavātiādīnaṃ atthavaṇṇanaṃ karissāmi. Seyyathidaṃ – tenāti aniyamaniddesavacanaṃ. Tassa sarūpena avuttenapi aparabhāge atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso kātabbo. Aparabhāge hi vinayapaññattiyācanahetubhūto āyasmato sāriputtassa parivitakko siddho. Tasmā yena samayena so parivitakko udapādi, tena samayena buddho bhagavā verañjāyaṃ viharatīti evamettha sambandho veditabbo. Ayañhi sabbasmimpi vinaye yutti, yadidaṃ yattha yattha ‘‘tenā’’ti vuccati tattha tattha pubbe vā pacchā vā atthato siddhena ‘‘yenā’’ti iminā vacanena paṭiniddeso kātabboti.

    തത്രിദം മുഖമത്തനിദസ്സനം – ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമി, യേന സുദിന്നോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവി; യസ്മാ പടിസേവി, തസ്മാ പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം താവ പുബ്ബേ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ യുജ്ജതി. തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി, യേന സമയേന ധനിയോ കുമ്ഭകാരപുത്തോ രഞ്ഞോ ദാരൂനി അദിന്നം ആദിയീതി ഏവം പച്ഛാ അത്ഥതോ സിദ്ധേന യേനാതി ഇമിനാ വചനേന പടിനിദ്ദേസോ യുജ്ജതീതി വുത്തോ തേനാതി വചനസ്സ അത്ഥോ. സമയേനാതി ഏത്ഥ പന സമയസദ്ദോ താവ –

    Tatridaṃ mukhamattanidassanaṃ – ‘‘tena hi, bhikkhave, bhikkhūnaṃ sikkhāpadaṃ paññapessāmi, yena sudinno methunaṃ dhammaṃ paṭisevi; yasmā paṭisevi, tasmā paññapessāmī’’ti vuttaṃ hoti. Evaṃ tāva pubbe atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso yujjati. Tena samayena buddho bhagavā rājagahe viharati, yena samayena dhaniyo kumbhakāraputto rañño dārūni adinnaṃ ādiyīti evaṃ pacchā atthato siddhena yenāti iminā vacanena paṭiniddeso yujjatīti vutto tenāti vacanassa attho. Samayenāti ettha pana samayasaddo tāva –

    സമവായേ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതു-ദിട്ഠിസു;

    Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetu-diṭṭhisu;

    പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതി.

    Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati.

    തഥാ ഹിസ്സ – ‘‘അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമേയ്യാമ കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൪൪൭) ഏവമാദീസു സമവായോ അത്ഥോ. ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തി (അ॰ നി॰ ൮.൨൯) ഏവമാദീസു ഖണോ. ‘‘ഉണ്ഹസമയോ പരിളാഹസമയോ’’തി (പാചി॰ ൩൫൮) ഏവമാദീസു കാലോ. ‘‘മഹാസമയോ പവനസ്മി’’ന്തി ഏവമാദീസു സമൂഹോ. ‘‘സമയോപി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസി – ‘ഭഗവാ ഖോ സാവത്ഥിയം വിഹരതി, ഭഗവാപി മം ജാനിസ്സതി – ഭദ്ദാലി നാമ ഭിക്ഖു സത്ഥുസാസനേ സിക്ഖായ അപരിപൂരകാരീ’തി അയമ്പി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, സമയോ അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസീ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൧൩൫) ഏവമാദീസു ഹേതു. ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഉഗ്ഗഹമാനോ പരിബ്ബാജകോ സമണമുണ്ഡികാപുത്തോ സമയപ്പവാദകേ തിന്ദുകാചീരേ ഏകസാലകേ മല്ലികായ ആരാമേ പടിവസതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൨൬൦) ഏവമാദീസു ദിട്ഠി.

    Tathā hissa – ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti (dī. ni. 1.447) evamādīsu samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’ti (a. ni. 8.29) evamādīsu khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’ti (pāci. 358) evamādīsu kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’nti evamādīsu samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi – ‘bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati – bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’ti (ma. ni. 2.135) evamādīsu hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggahamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’ti (ma. ni. 2.260) evamādīsu diṭṭhi.

    ‘‘ദിട്ഠേ ധമ്മേ ച യോ അത്ഥോ, യോ ചത്ഥോ സമ്പരായികോ;

    ‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;

    അത്ഥാഭിസമയാ ധീരോ, പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതീ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൧൨൯);

    Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129);

    ഏവമാദീസു പടിലാഭോ. ‘‘സമ്മാ മാനാഭിസമയാ അന്തമകാസി ദുക്ഖസ്സാ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൨൮) ഏവമാദീസു പഹാനം. ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ അഭിസമയട്ഠോ’’തി (പടി॰ മ॰ ൨.൮) ഏവമാദീസു പടിവേധോ അത്ഥോ. ഇധ പനസ്സ കാലോ അത്ഥോ. തസ്മാ യേന കാലേന ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ വിനയപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി, തേന കാലേനാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

    Evamādīsu paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’ti (ma. ni. 1.28) evamādīsu pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.8) evamādīsu paṭivedho attho. Idha panassa kālo attho. Tasmā yena kālena āyasmato sāriputtassa vinayapaññattiyācanahetubhūto parivitakko udapādi, tena kālenāti evamettha attho daṭṭhabbo.

    ഏത്ഥാഹ – ‘‘അഥ കസ്മാ യഥാ സുത്തന്തേ ‘ഏകം സമയ’ന്തി ഉപയോഗവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ, അഭിധമ്മേ ച ‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചര’ന്തി ഭുമ്മവചനേന, തഥാ അകത്വാ ഇധ ‘തേന സമയേനാ’തി കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ’’തി? തത്ഥ തഥാ, ഇധ ച അഞ്ഞഥാ അത്ഥസമ്ഭവതോ. കഥം? സുത്തന്തേ താവ അച്ചന്തസംയോഗത്ഥോ സമ്ഭവതി. യഞ്ഹി സമയം ഭഗവാ ബ്രഹ്മജാലാദീനി സുത്തന്താനി ദേസേസി, അച്ചന്തമേവ തം സമയം കരുണാവിഹാരേന വിഹാസി; തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം തത്ഥ ഉപയോഗനിദ്ദേസോ കതോ. അഭിധമ്മേ ച അധികരണത്ഥോ ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. അധികരണഞ്ഹി കാലത്ഥോ സമൂഹത്ഥോ ച സമയോ, തത്ഥ വുത്താനം ഫസ്സാദിധമ്മാനം ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതസ്സ ച സമയസ്സ ഭാവേന തേസം ഭാവോ ലക്ഖിയതി. തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം തത്ഥ ഭുമ്മവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ. ഇധ പന ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. യോ ഹി സോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമയോ സാരിപുത്താദീഹിപി ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യോ, തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന കരണഭൂതേന ച സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപയന്തോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ ഭഗവാ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസി; തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം ഇധ കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. ഹോതി ചേത്ഥ –

    Etthāha – ‘‘atha kasmā yathā suttante ‘ekaṃ samaya’nti upayogavacanena niddeso kato, abhidhamme ca ‘yasmiṃ samaye kāmāvacara’nti bhummavacanena, tathā akatvā idha ‘tena samayenā’ti karaṇavacanena niddeso kato’’ti? Tattha tathā, idha ca aññathā atthasambhavato. Kathaṃ? Suttante tāva accantasaṃyogattho sambhavati. Yañhi samayaṃ bhagavā brahmajālādīni suttantāni desesi, accantameva taṃ samayaṃ karuṇāvihārena vihāsi; tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha upayoganiddeso kato. Abhidhamme ca adhikaraṇattho bhāvenabhāvalakkhaṇattho ca sambhavati. Adhikaraṇañhi kālattho samūhattho ca samayo, tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhiyati. Tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha bhummavacanena niddeso kato. Idha pana hetuattho karaṇattho ca sambhavati. Yo hi so sikkhāpadapaññattisamayo sāriputtādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena ca sikkhāpadāni paññāpayanto sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno bhagavā tattha tattha vihāsi; tasmā tadatthajotanatthaṃ idha karaṇavacanena niddeso katoti veditabbo. Hoti cettha –

    ‘‘ഉപയോഗേന ഭുമ്മേന, തം തം അത്ഥമപേക്ഖിയ;

    ‘‘Upayogena bhummena, taṃ taṃ atthamapekkhiya;

    അഞ്ഞത്ര സമയോ വുത്തോ, കരണേനേവ സോ ഇധാ’’തി.

    Aññatra samayo vutto, karaṇeneva so idhā’’ti.

    പോരാണാ പന വണ്ണയന്തി – ‘ഏകം സമയ’ന്തി വാ ‘യസ്മിം സമയേ’തി വാ ‘തേന സമയേനാ’തി വാ അഭിലാപമത്തഭേദോ ഏസ, സബ്ബത്ഥ ഭുമ്മമേവ അത്ഥോ’’തി. തസ്മാ തേസം ലദ്ധിയാ ‘‘തേന സമയേനാ’’തി വുത്തേപി ‘‘തസ്മിം സമയേ’’തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

    Porāṇā pana vaṇṇayanti – ‘ekaṃ samaya’nti vā ‘yasmiṃ samaye’ti vā ‘tena samayenā’ti vā abhilāpamattabhedo esa, sabbattha bhummameva attho’’ti. Tasmā tesaṃ laddhiyā ‘‘tena samayenā’’ti vuttepi ‘‘tasmiṃ samaye’’ti attho veditabbo.

    ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ഇമേസം പദാനം പരതോ അത്ഥം വണ്ണയിസ്സാമ. വേരഞ്ജായം വിഹരതീതി ഏത്ഥ പന വേരഞ്ജാതി അഞ്ഞതരസ്സ നഗരസ്സേതം അധിവചനം, തസ്സം വേരഞ്ജായം; സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. വിഹരതീതി അവിസേസേന ഇരിയാപഥദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേസു അഞ്ഞതരവിഹാരസമങ്ഗീപരിദീപനമേതം, ഇധ പന ഠാനഗമനനിസജ്ജാസയനപ്പഭേദേസുഅഇരിയാപഥേസു അഞ്ഞതരഇരിയാപഥസമായോഗപരിദീപനം, തേന ഠിതോപി ഗച്ഛന്തോപി നിസിന്നോപി സയാനോപി ഭഗവാ വിഹരതിച്ചേവ വേദിതബ്ബോ. സോ ഹി ഏകം ഇരിയാപഥബാധനം അഞ്ഞേന ഇരിയാപഥേന വിച്ഛിന്ദിത്വാ അപരിപതന്തം അത്തഭാവം ഹരതി പവത്തേതി, തസ്മാ ‘‘വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി.

    Buddho bhagavāti imesaṃ padānaṃ parato atthaṃ vaṇṇayissāma. Verañjāyaṃ viharatīti ettha pana verañjāti aññatarassa nagarassetaṃ adhivacanaṃ, tassaṃ verañjāyaṃ; samīpatthe bhummavacanaṃ. Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmaariyavihāresu aññataravihārasamaṅgīparidīpanametaṃ, idha pana ṭhānagamananisajjāsayanappabhedesuairiyāpathesu aññatarairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ, tena ṭhitopi gacchantopi nisinnopi sayānopi bhagavā viharaticceva veditabbo. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṃ attabhāvaṃ harati pavatteti, tasmā ‘‘viharatī’’ti vuccati.

    നളേരുപുചിമന്ദമൂലേതി ഏത്ഥ നളേരു നാമ യക്ഖോ, പുചിമന്ദോതി നിമ്ബരുക്ഖോ, മൂലന്തി സമീപം. അയഞ്ഹി മൂലസദ്ദോ ‘‘മൂലാനി ഉദ്ധരേയ്യ അന്തമസോ ഉസീരനാളിമത്താനിപീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൯൫) -ആദീസു മൂലമൂലേ ദിസ്സതി. ‘‘ലോഭോ അകുസലമൂല’’ന്തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൩൦൫) -ആദീസു അസാധാരണഹേതുമ്ഹി. ‘‘യാവ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ ഛായാ ഫരതി, നിവാതേ പണ്ണാനി പതന്തി, ഏത്താവതാ രുക്ഖമൂല’’ന്തിആദീസു സമീപേ. ഇധ പന സമീപേ അധിപ്പേതോ, തസ്മാ നളേരുയക്ഖേന അധിഗ്ഗഹിതസ്സ പുചിമന്ദസ്സ സമീപേതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സോ കിര പുചിമന്ദോ രമണീയോ പാസാദികോ അനേകേസം രുക്ഖാനം ആധിപച്ചം വിയ കുരുമാനോ തസ്സ നഗരസ്സ അവിദൂരേ ഗമനാഗമനസമ്പന്നേ ഠാനേ അഹോസി. അഥ ഭഗവാ വേരഞ്ജം ഗന്ത്വാ പതിരൂപേ ഠാനേ വിഹരന്തോ തസ്സ രുക്ഖസ്സ സമീപേ ഹേട്ഠാഭാഗേ വിഹാസി. തേന വുത്തം – ‘‘വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി.

    Naḷerupucimandamūleti ettha naḷeru nāma yakkho, pucimandoti nimbarukkho, mūlanti samīpaṃ. Ayañhi mūlasaddo ‘‘mūlāni uddhareyya antamaso usīranāḷimattānipī’’ti (a. ni. 4.195) -ādīsu mūlamūle dissati. ‘‘Lobho akusalamūla’’nti (dī. ni. 3.305) -ādīsu asādhāraṇahetumhi. ‘‘Yāva majjhanhike kāle chāyā pharati, nivāte paṇṇāni patanti, ettāvatā rukkhamūla’’ntiādīsu samīpe. Idha pana samīpe adhippeto, tasmā naḷeruyakkhena adhiggahitassa pucimandassa samīpeti evamettha attho daṭṭhabbo. So kira pucimando ramaṇīyo pāsādiko anekesaṃ rukkhānaṃ ādhipaccaṃ viya kurumāno tassa nagarassa avidūre gamanāgamanasampanne ṭhāne ahosi. Atha bhagavā verañjaṃ gantvā patirūpe ṭhāne viharanto tassa rukkhassa samīpe heṭṭhābhāge vihāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti.

    തത്ഥ സിയാ യദി താവ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതി, ‘‘നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി ന വത്തബ്ബം, അഥ തത്ഥ വിഹരതി, ‘‘വേരഞ്ജായ’’ന്തി ന വത്തബ്ബം, ന ഹി സക്കാ ഉഭയത്ഥ തേനേവ സമയേന അപുബ്ബം അചരിമം വിഹരിതുന്തി? ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം, നനു അവോചുമ്ഹ ‘‘സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചന’’ന്തി. തസ്മാ യഥാ ഗങ്ഗായമുനാദീനം സമീപേ ഗോയൂഥാനി ചരന്താനി ‘‘ഗങ്ഗായ ചരന്തി, യമുനായ ചരന്തീ’’തി വുച്ചന്തി; ഏവമിധാപി യദിദം വേരഞ്ജായ സമീപേ നളേരുപുചിമന്ദമൂലം തത്ഥ വിഹരന്തോ വുച്ചതി ‘‘വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേ’’തി. ഗോചരഗാമനിദസ്സനത്ഥം ഹിസ്സ വേരഞ്ജാവചനം. പബ്ബജിതാനുരൂപനിവാസനട്ഠാനനിദസ്സനത്ഥം നളേരുപുചിമന്ദമൂലവചനം.

    Tattha siyā yadi tāva bhagavā verañjāyaṃ viharati, ‘‘naḷerupucimandamūle’’ti na vattabbaṃ, atha tattha viharati, ‘‘verañjāya’’nti na vattabbaṃ, na hi sakkā ubhayattha teneva samayena apubbaṃ acarimaṃ viharitunti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, nanu avocumha ‘‘samīpatthe bhummavacana’’nti. Tasmā yathā gaṅgāyamunādīnaṃ samīpe goyūthāni carantāni ‘‘gaṅgāya caranti, yamunāya carantī’’ti vuccanti; evamidhāpi yadidaṃ verañjāya samīpe naḷerupucimandamūlaṃ tattha viharanto vuccati ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti. Gocaragāmanidassanatthaṃ hissa verañjāvacanaṃ. Pabbajitānurūpanivāsanaṭṭhānanidassanatthaṃ naḷerupucimandamūlavacanaṃ.

    തത്ഥ വേരഞ്ജാകിത്തനേന ആയസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരോ ഭഗവതോ ഗഹട്ഠാനുഗ്ഗഹകരണം ദസ്സേതി, നളേരുപുചിമന്ദമൂലകിത്തനേന പബ്ബജിതാനുഗ്ഗഹകരണം, തഥാ പുരിമേന പച്ചയഗ്ഗഹണതോ അത്തകിലമഥാനുയോഗവിവജ്ജനം, പച്ഛിമേന വത്ഥുകാമപ്പഹാനതോ കാമസുഖല്ലികാനുയോഗവിവജ്ജനുപായദസ്സനം; പുരിമേന ച ധമ്മദേസനാഭിയോഗം, പച്ഛിമേന വിവേകാധിമുത്തിം; പുരിമേന കരുണായ ഉപഗമനം , പച്ഛിമേന പഞ്ഞായ അപഗമനം; പുരിമേന സത്താനം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനാധിമുത്തതം, പച്ഛിമേന പരഹിതസുഖകരണേ നിരുപലേപനം; പുരിമേന ധമ്മികസുഖാപരിച്ചാഗനിമിത്തം ഫാസുവിഹാരം, പച്ഛിമേന ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാനുയോഗനിമിത്തം; പുരിമേന മനുസ്സാനം ഉപകാരബഹുലതം, പച്ഛിമേന ദേവതാനം; പുരിമേന ലോകേ ജാതസ്സ ലോകേ സംവഡ്ഢഭാവം, പച്ഛിമേന ലോകേന അനുപലിത്തതം; പുരിമേന ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം. കതമോ ഏകപുഗ്ഗലോ? തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൧൭൦) വചനതോ യദത്ഥം ഭഗവാ ഉപ്പന്നോ തദത്ഥപരിനിപ്ഫാദനം, പച്ഛിമേന യത്ഥ ഉപ്പന്നോ തദനുരൂപവിഹാരം. ഭഗവാ ഹി പഠമം ലുമ്ബിനീവനേ, ദുതിയം ബോധിമണ്ഡേതി ലോകിയലോകുത്തരായ ഉപ്പത്തിയാ വനേയേവ ഉപ്പന്നോ, തേനസ്സ വനേയേവ വിഹാരം ദസ്സേതീതി ഏവമാദിനാ നയേനേത്ഥ അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ.

    Tattha verañjākittanena āyasmā upālitthero bhagavato gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ dasseti, naḷerupucimandamūlakittanena pabbajitānuggahakaraṇaṃ, tathā purimena paccayaggahaṇato attakilamathānuyogavivajjanaṃ, pacchimena vatthukāmappahānato kāmasukhallikānuyogavivajjanupāyadassanaṃ; purimena ca dhammadesanābhiyogaṃ, pacchimena vivekādhimuttiṃ; purimena karuṇāya upagamanaṃ , pacchimena paññāya apagamanaṃ; purimena sattānaṃ hitasukhanipphādanādhimuttataṃ, pacchimena parahitasukhakaraṇe nirupalepanaṃ; purimena dhammikasukhāpariccāganimittaṃ phāsuvihāraṃ, pacchimena uttarimanussadhammānuyoganimittaṃ; purimena manussānaṃ upakārabahulataṃ, pacchimena devatānaṃ; purimena loke jātassa loke saṃvaḍḍhabhāvaṃ, pacchimena lokena anupalittataṃ; purimena ‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāya atthāya hitāya sukhāya devamanussānaṃ. Katamo ekapuggalo? Tathāgato arahaṃ sammāsambuddho’’ti (a. ni. 1.170) vacanato yadatthaṃ bhagavā uppanno tadatthaparinipphādanaṃ, pacchimena yattha uppanno tadanurūpavihāraṃ. Bhagavā hi paṭhamaṃ lumbinīvane, dutiyaṃ bodhimaṇḍeti lokiyalokuttarāya uppattiyā vaneyeva uppanno, tenassa vaneyeva vihāraṃ dassetīti evamādinā nayenettha atthayojanā veditabbā.

    മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിന്തി ഏത്ഥ മഹതാതി ഗുണമഹത്തേനപി മഹതാ; സങ്ഖ്യാമഹത്തേനപി, സോ ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഗുണേഹിപി മഹാ അഹോസി, യസ്മാ യോ തത്ഥ പച്ഛിമകോ സോ സോതാപന്നോ; സങ്ഖ്യായപി മഹാ പഞ്ചസതസങ്ഖ്യത്താ. ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേന; ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞസങ്ഖാതസങ്ഘാതേന സമണഗണേനാതി അത്ഥോ. സദ്ധിന്തി ഏകതോ. പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹീതി പഞ്ച മത്താ ഏതേസന്തി പഞ്ചമത്താനി. മത്താതി പമാണം വുച്ചതി. തസ്മാ യഥാ ‘‘ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ’’തി വുത്തേ ഭോജനേ മത്തം ജാനാതി, പമാണം ജാനാതീതി അത്ഥോ ഹോതി; ഏവമിധാപി തേസം ഭിക്ഖുസതാനം പഞ്ച മത്താ പഞ്ചപ്പമാണന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭിക്ഖൂനം സതാനി ഭിക്ഖുസതാനി, തേഹി പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി. ഏതേന യം വുത്തം – ‘‘മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധി’’ന്തി, ഏത്ഥ തസ്സ മഹതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സങ്ഖ്യാമഹത്തം ദസ്സിതം ഹോതി. പരതോ പനസ്സ ‘‘നിരബ്ബുദോ ഹി, സാരിപുത്ത ഭിക്ഖുസങ്ഘോ നിരാദീനവോ അപഗതകാളകോ സുദ്ധോ സാരേ പതിട്ഠിതോ. ഇമേസഞ്ഹി, സാരിപുത്ത, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം യോ പച്ഛിമകോ സോ സോതാപന്നോ’’തി വചനേന ഗുണമഹത്തം ആവിഭവിസ്സതി.

    Mahatābhikkhusaṅghena saddhinti ettha mahatāti guṇamahattenapi mahatā; saṅkhyāmahattenapi, so hi bhikkhusaṅgho guṇehipi mahā ahosi, yasmā yo tattha pacchimako so sotāpanno; saṅkhyāyapi mahā pañcasatasaṅkhyattā. Bhikkhūnaṃ saṅghena bhikkhusaṅghena; diṭṭhisīlasāmaññasaṅkhātasaṅghātena samaṇagaṇenāti attho. Saddhinti ekato. Pañcamattehi bhikkhusatehīti pañca mattā etesanti pañcamattāni. Mattāti pamāṇaṃ vuccati. Tasmā yathā ‘‘bhojane mattaññū’’ti vutte bhojane mattaṃ jānāti, pamāṇaṃ jānātīti attho hoti; evamidhāpi tesaṃ bhikkhusatānaṃ pañca mattā pañcappamāṇanti evamattho daṭṭhabbo. Bhikkhūnaṃ satāni bhikkhusatāni, tehi pañcamattehi bhikkhusatehi. Etena yaṃ vuttaṃ – ‘‘mahatā bhikkhusaṅghena saddhi’’nti, ettha tassa mahato bhikkhusaṅghassa saṅkhyāmahattaṃ dassitaṃ hoti. Parato panassa ‘‘nirabbudo hi, sāriputta bhikkhusaṅgho nirādīnavo apagatakāḷako suddho sāre patiṭṭhito. Imesañhi, sāriputta, pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ yo pacchimako so sotāpanno’’ti vacanena guṇamahattaṃ āvibhavissati.

    അസ്സോസി ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോതി അസ്സോസീതി സുണി ഉപലഭി, സോതദ്വാരസമ്പത്തവചനനിഗ്ഘോസാനുസാരേന അഞ്ഞാസി. ഖോതി പദപൂരണമത്തേ അവധാരണത്ഥേ വാ നിപാതോ. തത്ഥ അവധാരണത്ഥേന അസ്സോസി ഏവ, നാസ്സ കോചി സവനന്തരായോ അഹോസീതി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പദപൂരണേന പന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാമത്തമേവ. വേരഞ്ജായം ജാതോ, വേരഞ്ജായം ഭവോ, വേരഞ്ജാ വാ അസ്സ നിവാസോതി വേരഞ്ജോ. മാതാപിതൂഹി കതനാമവസേന പനായം ‘‘ഉദയോ’’തി വുച്ചതി. ബ്രഹ്മം അണതീതി ബ്രാഹ്മണോ, മന്തേ സജ്ഝായതീതി അത്ഥോ. ഇദമേവ ഹി ജാതിബ്രാഹ്മണാനം നിരുത്തിവചനം. അരിയാ പന ബാഹിതപാപത്താ ‘‘ബ്രാഹ്മണാ’’തി വുച്ചന്തി.

    Assosi kho verañjo brāhmaṇoti assosīti suṇi upalabhi, sotadvārasampattavacananigghosānusārena aññāsi. Khoti padapūraṇamatte avadhāraṇatthe vā nipāto. Tattha avadhāraṇatthena assosi eva, nāssa koci savanantarāyo ahosīti ayamattho veditabbo. Padapūraṇena pana byañjanasiliṭṭhatāmattameva. Verañjāyaṃ jāto, verañjāyaṃ bhavo, verañjā vā assa nivāsoti verañjo. Mātāpitūhi katanāmavasena panāyaṃ ‘‘udayo’’ti vuccati. Brahmaṃ aṇatīti brāhmaṇo, mante sajjhāyatīti attho. Idameva hi jātibrāhmaṇānaṃ niruttivacanaṃ. Ariyā pana bāhitapāpattā ‘‘brāhmaṇā’’ti vuccanti.

    ഇദാനി യമത്ഥം വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ അസ്സോസി, തം പകാസേന്തോ സമണോ ഖലു ഭോ ഗോതമോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമിതപാപത്താ സമണോതി വേദിതബ്ബോ. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ബാഹിതപാപോതി ബ്രാഹ്മണോ (ധ॰ പ॰ ൩൮൮), സമിതപാപത്താ സമണോതി വുച്ചതീ’’തി (ധ॰ പ॰ ൨൬൫). ഭഗവാ ച അനുത്തരേന അരിയമഗ്ഗേന സമിതപാപോ, തേനസ്സ യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതമേതം നാമം യദിദം സമണോതി. ഖലൂതി അനുസ്സവനത്ഥേ നിപാതോ. ഭോതി ബ്രാഹ്മണജാതികാനം ജാതിസമുദാഗതം ആലപനമത്തം. വുത്തമ്പി ഹേതം –

    Idāni yamatthaṃ verañjo brāhmaṇo assosi, taṃ pakāsento samaṇo khalu bho gotamotiādimāha. Tattha samitapāpattā samaṇoti veditabbo. Vuttaṃ hetaṃ – ‘‘bāhitapāpoti brāhmaṇo (dha. pa. 388), samitapāpattā samaṇoti vuccatī’’ti (dha. pa. 265). Bhagavā ca anuttarena ariyamaggena samitapāpo, tenassa yathābhuccaguṇādhigatametaṃ nāmaṃ yadidaṃ samaṇoti. Khalūti anussavanatthe nipāto. Bhoti brāhmaṇajātikānaṃ jātisamudāgataṃ ālapanamattaṃ. Vuttampi hetaṃ –

    ‘‘ഭോവാദീ നാമസോ ഹോതി, സചേ ഹോതി സകിഞ്ചനോ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൩൯൬; സു॰ നി॰ ൬൨൫). ഗോതമോതി ഭഗവന്തം ഗോത്തവസേന പരികിത്തേതി, തസ്മാ ‘‘സമണോ ഖലു ഭോ ഗോതമോ’’തി ഏത്ഥ സമണോ കിര ഭോ ഗോതമഗോത്തോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സക്യപുത്തോതി ഇദം പന ഭഗവതോ ഉച്ചാകുലപരിദീപനം. സക്യകുലാ പബ്ബജിതോതി സദ്ധാപബ്ബജിതഭാവപരിദീപനം, കേനചി പാരിജുഞ്ഞേന അനഭിഭൂതോ അപരിക്ഖീണംയേവ, തം കുലം പഹായ സദ്ധായ പബ്ബജിതോതി വുത്തം ഹോതി. തതോ പരം വുത്തത്ഥമേവ. തം ഖോ പനാതി ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, തസ്സ ഖോ പന ഭോതോ ഗോതമസ്സാതി അത്ഥോ. കല്യാണോതി കല്യാണഗുണസമന്നാഗതോ; സേട്ഠോതി വുത്തം ഹോതി. കിത്തിസദ്ദോതി കിത്തി ഏവ, ഥുതിഘോസോ വാ.

    ‘‘Bhovādī nāmaso hoti, sace hoti sakiñcano’’ti. (Dha. pa. 396; su. ni. 625). Gotamoti bhagavantaṃ gottavasena parikitteti, tasmā ‘‘samaṇo khalu bho gotamo’’ti ettha samaṇo kira bho gotamagottoti evamattho daṭṭhabbo. Sakyaputtoti idaṃ pana bhagavato uccākulaparidīpanaṃ. Sakyakulā pabbajitoti saddhāpabbajitabhāvaparidīpanaṃ, kenaci pārijuññena anabhibhūto aparikkhīṇaṃyeva, taṃ kulaṃ pahāya saddhāya pabbajitoti vuttaṃ hoti. Tato paraṃ vuttatthameva. Taṃ kho panāti itthambhūtākhyānatthe upayogavacanaṃ, tassa kho pana bhoto gotamassāti attho. Kalyāṇoti kalyāṇaguṇasamannāgato; seṭṭhoti vuttaṃ hoti. Kittisaddoti kitti eva, thutighoso vā.

    ഇതിപി സോ ഭഗവാതിആദീസു പന അയം താവ യോജനാ – സോ ഭഗവാ ഇതിപി അരഹം, ഇതിപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ…പേ॰… ഇതിപി ഭഗവാതി ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേനാതി വുത്തം ഹോതി.

    Itipi so bhagavātiādīsu pana ayaṃ tāva yojanā – so bhagavā itipi arahaṃ, itipi sammāsambuddho…pe… itipi bhagavāti iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṃ hoti.

    ഇദാനി വിനയധരാനം സുത്തന്തനയകോസല്ലത്ഥം വിനയസംവണ്ണനാരമ്ഭേ ബുദ്ധഗുണപടിസംയുത്തായ ധമ്മിയാ കഥായ ചിത്തസമ്പഹംസനത്ഥഞ്ച ഏതേസം പദാനം വിത്ഥാരനയേന വണ്ണനം കരിസ്സാമി. തസ്മാ യം വുത്തം – ‘‘സോ ഭഗവാ ഇതിപി അരഹ’’ന്തിആദി; തത്ഥ ആരകത്താ, അരീനം അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാതി ഇമേഹി താവ കാരണേഹി സോ ഭഗവാ അരഹന്തി വേദിതബ്ബോ. ആരകാ ഹി സോ സബ്ബകിലേസേഹി സുവിദൂരവിദൂരേ ഠിതോ, മഗ്ഗേന സവാസനാനം കിലേസാനം വിദ്ധംസിതത്താതി ആരകത്താ അരഹം; തേ ചാനേന കിലേസാരയോ മഗ്ഗേന ഹതാതി അരീനം ഹതത്താപി അരഹം. യഞ്ചേതം അവിജ്ജാഭവതണ്ഹാമയനാഭിപുഞ്ഞാദിഅഭിസങ്ഖാരാരം ജരാമരണനേമി ആസവസമുദയമയേന അക്ഖേന വിജ്ഝിത്വാ തിഭവരഥേ സമായോജിതം അനാദികാലപ്പവത്തം സംസാരചക്കം, തസ്സാനേന ബോധിമണ്ഡേ വീരിയപാദേഹി സീലപഥവിയം പതിട്ഠായ സദ്ധാഹത്ഥേന കമ്മക്ഖയകരം ഞാണഫരസും ഗഹേത്വാ സബ്ബേ അരാ ഹതാതി അരാനം ഹതത്താപി അരഹം.

    Idāni vinayadharānaṃ suttantanayakosallatthaṃ vinayasaṃvaṇṇanārambhe buddhaguṇapaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya cittasampahaṃsanatthañca etesaṃ padānaṃ vitthāranayena vaṇṇanaṃ karissāmi. Tasmā yaṃ vuttaṃ – ‘‘so bhagavā itipi araha’’ntiādi; tattha ārakattā, arīnaṃ arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvāti imehi tāva kāraṇehi so bhagavā arahanti veditabbo. Ārakā hi so sabbakilesehi suvidūravidūre ṭhito, maggena savāsanānaṃ kilesānaṃ viddhaṃsitattāti ārakattā arahaṃ; te cānena kilesārayo maggena hatāti arīnaṃ hatattāpi arahaṃ. Yañcetaṃ avijjābhavataṇhāmayanābhipuññādiabhisaṅkhārāraṃ jarāmaraṇanemi āsavasamudayamayena akkhena vijjhitvā tibhavarathe samāyojitaṃ anādikālappavattaṃ saṃsāracakkaṃ, tassānena bodhimaṇḍe vīriyapādehi sīlapathaviyaṃ patiṭṭhāya saddhāhatthena kammakkhayakaraṃ ñāṇapharasuṃ gahetvā sabbe arā hatāti arānaṃ hatattāpi arahaṃ.

    അഥ വാ സംസാരചക്കന്തി അനമതഗ്ഗസംസാരവട്ടം വുച്ചതി, തസ്സ ച അവിജ്ജാ നാഭി, മൂലത്താ; ജരാമരണം നേമി, പരിയോസാനത്താ; സേസാ ദസ ധമ്മാ അരാ, അവിജ്ജാമൂലകത്താ ജരാമരണപരിയന്തത്താ ച. തത്ഥ ദുക്ഖാദീസു അഞ്ഞാണം അവിജ്ജാ, കാമഭവേ ച അവിജ്ജാ കാമഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ അവിജ്ജാ രൂപഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. അരൂപഭവേ അവിജ്ജാ അരൂപഭവേ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ സങ്ഖാരാ കാമഭവേ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയാ ഹോന്തി. ഏസ നയോ ഇതരേസു. കാമഭവേ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം കാമഭവേ നാമരൂപസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, തഥാ രൂപഭവേ. അരൂപഭവേ നാമസ്സേവ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ നാമരൂപം കാമഭവേ സളായതനസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ നാമരൂപം രൂപഭവേ തിണ്ണം ആയതനാനം പച്ചയോ ഹോതി. അരൂപഭവേ നാമം അരൂപഭവേ ഏകസ്സായതനസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ സളായതനം കാമഭവേ ഛബ്ബിധസ്സ ഫസ്സസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. രൂപഭവേ തീണി ആയതനാനി രൂപഭവേ തിണ്ണം ഫസ്സാനം; അരൂപഭവേ ഏകമായതനം അരൂപഭവേ ഏകസ്സ ഫസ്സസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ ഛ ഫസ്സാ കാമഭവേ ഛന്നം വേദനാനം പച്ചയാ ഹോന്തി. രൂപഭവേ തയോ തത്ഥേവ തിസ്സന്നം; അരൂപഭവേ ഏകോ തത്ഥേവ ഏകിസ്സാ വേദനായ പച്ചയോ ഹോതി. കാമഭവേ ഛ വേദനാ കാമഭവേ ഛന്നം തണ്ഹാകായാനം പച്ചയാ ഹോന്തി. രൂപഭവേ തിസ്സോ തത്ഥേവ തിണ്ണം; അരൂപഭവേ ഏകാ വേദനാ അരൂപഭവേ ഏകസ്സ തണ്ഹാകായസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. തത്ഥ തത്ഥ സാ സാ തണ്ഹാ തസ്സ തസ്സ ഉപാദാനസ്സ പച്ചയോ; ഉപാദാനാദയോ ഭവാദീനം.

    Atha vā saṃsāracakkanti anamataggasaṃsāravaṭṭaṃ vuccati, tassa ca avijjā nābhi, mūlattā; jarāmaraṇaṃ nemi, pariyosānattā; sesā dasa dhammā arā, avijjāmūlakattā jarāmaraṇapariyantattā ca. Tattha dukkhādīsu aññāṇaṃ avijjā, kāmabhave ca avijjā kāmabhave saṅkhārānaṃ paccayo hoti. Rūpabhave avijjā rūpabhave saṅkhārānaṃ paccayo hoti. Arūpabhave avijjā arūpabhave saṅkhārānaṃ paccayo hoti. Kāmabhave saṅkhārā kāmabhave paṭisandhiviññāṇassa paccayā honti. Esa nayo itaresu. Kāmabhave paṭisandhiviññāṇaṃ kāmabhave nāmarūpassa paccayo hoti, tathā rūpabhave. Arūpabhave nāmasseva paccayo hoti. Kāmabhave nāmarūpaṃ kāmabhave saḷāyatanassa paccayo hoti. Rūpabhave nāmarūpaṃ rūpabhave tiṇṇaṃ āyatanānaṃ paccayo hoti. Arūpabhave nāmaṃ arūpabhave ekassāyatanassa paccayo hoti. Kāmabhave saḷāyatanaṃ kāmabhave chabbidhassa phassassa paccayo hoti. Rūpabhave tīṇi āyatanāni rūpabhave tiṇṇaṃ phassānaṃ; arūpabhave ekamāyatanaṃ arūpabhave ekassa phassassa paccayo hoti. Kāmabhave cha phassā kāmabhave channaṃ vedanānaṃ paccayā honti. Rūpabhave tayo tattheva tissannaṃ; arūpabhave eko tattheva ekissā vedanāya paccayo hoti. Kāmabhave cha vedanā kāmabhave channaṃ taṇhākāyānaṃ paccayā honti. Rūpabhave tisso tattheva tiṇṇaṃ; arūpabhave ekā vedanā arūpabhave ekassa taṇhākāyassa paccayo hoti. Tattha tattha sā sā taṇhā tassa tassa upādānassa paccayo; upādānādayo bhavādīnaṃ.

    കഥം? ഇധേകച്ചോ ‘‘കാമേ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി കാമുപാദാനപച്ചയാ കായേന ദുച്ചരിതം ചരതി, വാചായ മനസാ ദുച്ചരിതം ചരതി; ദുച്ചരിതപാരിപൂരിയാ അപായേ ഉപപജ്ജതി. തത്ഥസ്സ ഉപപത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോ, കമ്മനിബ്ബത്താ ഖന്ധാ ഉപപത്തിഭവോ, ഖന്ധാനം നിബ്ബത്തി ജാതി, പരിപാകോ ജരാ, ഭേദോ മരണം.

    Kathaṃ? Idhekacco ‘‘kāme paribhuñjissāmī’’ti kāmupādānapaccayā kāyena duccaritaṃ carati, vācāya manasā duccaritaṃ carati; duccaritapāripūriyā apāye upapajjati. Tatthassa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammanibbattā khandhā upapattibhavo, khandhānaṃ nibbatti jāti, paripāko jarā, bhedo maraṇaṃ.

    അപരോ ‘‘സഗ്ഗസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി തഥേവ സുചരിതം ചരതി; സുചരിതപാരിപൂരിയാ സഗ്ഗേ ഉപപജ്ജതി. തത്ഥസ്സ ഉപപത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോതി സോ ഏവ നയോ.

    Aparo ‘‘saggasampattiṃ anubhavissāmī’’ti tatheva sucaritaṃ carati; sucaritapāripūriyā sagge upapajjati. Tatthassa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavoti so eva nayo.

    അപരോ പന ‘‘ബ്രഹ്മലോകസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി കാമുപാദാനപച്ചയാ ഏവ മേത്തം ഭാവേതി, കരുണം… മുദിതം… ഉപേക്ഖം ഭാവേതി, ഭാവനാപാരിപൂരിയാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തതി. തത്ഥസ്സ നിബ്ബത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോതി സോയേവ നയോ.

    Aparo pana ‘‘brahmalokasampattiṃ anubhavissāmī’’ti kāmupādānapaccayā eva mettaṃ bhāveti, karuṇaṃ… muditaṃ… upekkhaṃ bhāveti, bhāvanāpāripūriyā brahmaloke nibbattati. Tatthassa nibbattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavoti soyeva nayo.

    അപരോ ‘‘അരൂപവഭസമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി തഥേവ ആകാസാനഞ്ചായതനാദിസമാപത്തിയോ ഭാവേതി, ഭാവനാപാരിപൂരിയാ തത്ഥ നിബ്ബത്തതി. തത്ഥസ്സ നിബ്ബത്തിഹേതുഭൂതം കമ്മം കമ്മഭവോ, കമ്മനിബ്ബത്താ ഖന്ധാ ഉപപത്തിഭവോ, ഖന്ധാനം നിബ്ബത്തി ജാതി, പരിപാകോ ജരാ, ഭേദോ മരണന്തി. ഏസ നയോ സേസുപാദാനമൂലികാസുപി യോജനാസു.

    Aparo ‘‘arūpavabhasampattiṃ anubhavissāmī’’ti tatheva ākāsānañcāyatanādisamāpattiyo bhāveti, bhāvanāpāripūriyā tattha nibbattati. Tatthassa nibbattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammanibbattā khandhā upapattibhavo, khandhānaṃ nibbatti jāti, paripāko jarā, bhedo maraṇanti. Esa nayo sesupādānamūlikāsupi yojanāsu.

    ഏവം ‘‘അയം അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ, ഉഭോപേതേ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണം; അതീതമ്പി അദ്ധാനം, അനാഗതമ്പി അദ്ധാനം; അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ, ഉഭോപേതേ ഹേതുസമുപ്പന്നാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി ഏതേന നയേന സബ്ബപദാനി വിത്ഥാരേതബ്ബാനി. തത്ഥ അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാ ഏകോ സങ്ഖേപോ, വിഞ്ഞാണ-നാമരൂപ-സളായതന-ഫസ്സ-വേദനാ ഏകോ, തണ്ഹുപാദാനഭവാ ഏകോ, ജാതി-ജരാ-മരണം ഏകോ. പുരിമസങ്ഖേപോ ചേത്ഥ അതീതോ അദ്ധാ, ദ്വേ മജ്ഝിമാ പച്ചുപ്പന്നോ, ജാതിജരാമരണം അനാഗതോ. അവിജ്ജാസങ്ഖാരഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ തണ്ഹുപാദാനഭവാ ഗഹിതാവ ഹോന്തീതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ അതീതേ കമ്മവട്ടം; വിഞ്ഞാണാദയോ പഞ്ച ധമ്മാ ഏതരഹി വിപാകവട്ടം. തണ്ഹുപാദാനഭവഗ്ഗഹണേന അവിജ്ജാസങ്ഖാരാ ഗഹിതാവ ഹോന്തീതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ഏതരഹി കമ്മവട്ടം; ജാതിജരാമരണാപദേസേന വിഞ്ഞാണാദീനം നിദ്ദിട്ഠത്താ ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ആയതിം വിപാകവട്ടം. തേ ആകാരതോ വീസതിവിധാ ഹോന്തി. സങ്ഖാരവിഞ്ഞാണാനഞ്ചേത്ഥ അന്തരാ ഏകോ സന്ധി, വേദനാതണ്ഹാനമന്തരാ ഏകോ, ഭവജാതീനമന്തരാ ഏകോ. ഇതി ഭഗവാ ഏവം ചതുസങ്ഖേപം, തിയദ്ധം, വീസതാകാരം, തിസന്ധിം പടിച്ചസമുപ്പാദം സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി പസ്സതി അഞ്ഞാതി പടിവിജ്ഝതി. തം ഞാതട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന വുച്ചതി – ‘‘പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ പഞ്ഞാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണ’’ന്തി. ഇമിനാ ധമ്മട്ഠിതിഞാണേന ഭഗവാ തേ ധമ്മേ യഥാഭൂതം ഞത്വാ തേസു നിബ്ബിന്ദന്തോ വിരജ്ജന്തോ വിമുച്ചന്തോ വുത്തപ്പകാരസ്സ ഇമസ്സ സംസാരചക്കസ്സ അരേ ഹനി വിഹനി വിദ്ധംസേസി. ഏവമ്പി അരാനം ഹതത്താ അരഹം.

    Evaṃ ‘‘ayaṃ avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā, ubhopete hetusamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ; atītampi addhānaṃ, anāgatampi addhānaṃ; avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā, ubhopete hetusamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti etena nayena sabbapadāni vitthāretabbāni. Tattha avijjā saṅkhārā eko saṅkhepo, viññāṇa-nāmarūpa-saḷāyatana-phassa-vedanā eko, taṇhupādānabhavā eko, jāti-jarā-maraṇaṃ eko. Purimasaṅkhepo cettha atīto addhā, dve majjhimā paccuppanno, jātijarāmaraṇaṃ anāgato. Avijjāsaṅkhāraggahaṇena cettha taṇhupādānabhavā gahitāva hontīti ime pañca dhammā atīte kammavaṭṭaṃ; viññāṇādayo pañca dhammā etarahi vipākavaṭṭaṃ. Taṇhupādānabhavaggahaṇena avijjāsaṅkhārā gahitāva hontīti ime pañca dhammā etarahi kammavaṭṭaṃ; jātijarāmaraṇāpadesena viññāṇādīnaṃ niddiṭṭhattā ime pañca dhammā āyatiṃ vipākavaṭṭaṃ. Te ākārato vīsatividhā honti. Saṅkhāraviññāṇānañcettha antarā eko sandhi, vedanātaṇhānamantarā eko, bhavajātīnamantarā eko. Iti bhagavā evaṃ catusaṅkhepaṃ, tiyaddhaṃ, vīsatākāraṃ, tisandhiṃ paṭiccasamuppādaṃ sabbākārato jānāti passati aññāti paṭivijjhati. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇa’’nti. Iminā dhammaṭṭhitiñāṇena bhagavā te dhamme yathābhūtaṃ ñatvā tesu nibbindanto virajjanto vimuccanto vuttappakārassa imassa saṃsāracakkassa are hani vihani viddhaṃsesi. Evampi arānaṃ hatattā arahaṃ.

    അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യത്താ ച ചീവരാദിപച്ചയേ അരഹതി പൂജാവിസേസഞ്ച; തേനേവ ച ഉപ്പന്നേ തഥാഗതേ യേ കേചി മഹേസക്ഖാ ദേവമനുസ്സാ ന തേ അഞ്ഞത്ഥ പൂജം കരോന്തി. തഥാ ഹി ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി സിനേരുമത്തേന രതനദാമേന തഥാഗതം പൂജേസി, യഥാബലഞ്ച അഞ്ഞേപി ദേവാ മനുസ്സാ ച ബിമ്ബിസാരകോസലരാജാദയോ. പരിനിബ്ബുതമ്പി ച ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ ഛന്നവുതികോടിധനം വിസജ്ജേത്വാ അസോകമഹാരാജാ സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി പതിട്ഠാപേസി. കോ പന വാദോ അഞ്ഞേസം പൂജാവിസേസാനന്തി! ഏവം പച്ചയാദീനം അരഹത്താപി അരഹം. യഥാ ച ലോകേ കേചി പണ്ഡിതമാനിനോ ബാലാ അസിലോകഭയേന രഹോ പാപം കരോന്തി; ഏവമേസ ന കദാചി കരോതീതി പാപകരണേ രഹാഭാവതോപി അരഹം. ഹോതി ചേത്ഥ –

    Aggadakkhiṇeyyattā ca cīvarādipaccaye arahati pūjāvisesañca; teneva ca uppanne tathāgate ye keci mahesakkhā devamanussā na te aññattha pūjaṃ karonti. Tathā hi brahmā sahampati sinerumattena ratanadāmena tathāgataṃ pūjesi, yathābalañca aññepi devā manussā ca bimbisārakosalarājādayo. Parinibbutampi ca bhagavantaṃ uddissa channavutikoṭidhanaṃ visajjetvā asokamahārājā sakalajambudīpe caturāsītivihārasahassāni patiṭṭhāpesi. Ko pana vādo aññesaṃ pūjāvisesānanti! Evaṃ paccayādīnaṃ arahattāpi arahaṃ. Yathā ca loke keci paṇḍitamānino bālā asilokabhayena raho pāpaṃ karonti; evamesa na kadāci karotīti pāpakaraṇe rahābhāvatopi arahaṃ. Hoti cettha –

    ‘‘ആരകത്താ ഹതത്താ ച, കിലേസാരീന സോ മുനി;

    ‘‘Ārakattā hatattā ca, kilesārīna so muni;

    ഹതസംസാരചക്കാരോ, പച്ചയാദീന ചാരഹോ;

    Hatasaṃsāracakkāro, paccayādīna cāraho;

    ന രഹോ കരോതി പാപാനി, അരഹം തേന വുച്ചതീ’’തി.

    Na raho karoti pāpāni, arahaṃ tena vuccatī’’ti.

    സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. തഥാ ഹേസ സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ, അഭിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ അഭിഞ്ഞേയ്യതോ ബുദ്ധോ, പരിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ പരിഞ്ഞേയ്യതോ, പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ പഹാതബ്ബതോ, സച്ഛികാതബ്ബേ ധമ്മേ സച്ഛികാതബ്ബതോ, ഭാവേതബ്ബേ ധമ്മേ ഭാവേതബ്ബതോ. തേനേവ ചാഹ –

    Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā pana sammāsambuddho. Tathā hesa sabbadhamme sammā sāmañca buddho, abhiññeyye dhamme abhiññeyyato buddho, pariññeyye dhamme pariññeyyato, pahātabbe dhamme pahātabbato, sacchikātabbe dhamme sacchikātabbato, bhāvetabbe dhamme bhāvetabbato. Teneva cāha –

    ‘‘അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിഞ്ഞാതം, ഭാവേതബ്ബഞ്ച ഭാവിതം;

    ‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;

    പഹാതബ്ബം പഹീനം മേ, തസ്മാ ബുദ്ധോസ്മി ബ്രാഹ്മണാ’’തി. (മ॰ നി॰ ൨.൩൯൯; സു॰ നി॰ ൫൬൩);

    Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (ma. ni. 2.399; su. ni. 563);

    അപിച ചക്ഖു ദുക്ഖസച്ചം, തസ്സ മൂലകാരണഭാവേന തംസമുട്ഠാപികാ പുരിമതണ്ഹാ സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നമപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, നിരോധപ്പജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേനാപി സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ. ഏസ നയോ സോത-ഘാന-ജിവ്ഹാ-കായമനേസുപി. ഏതേനേവ നയേന രൂപാദീനി ഛ ആയതനാനി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദയോ ഛ വിഞ്ഞാണകായാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദയോ ഛ ഫസ്സാ, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദയോ ഛ വേദനാ, രൂപസഞ്ഞാദയോ ഛ സഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ചേതനാദയോ ഛ ചേതനാ, രൂപതണ്ഹാദയോ ഛ തണ്ഹാകായാ, രൂപവിതക്കാദയോ ഛ വിതക്കാ, രൂപവിചാരാദയോ ഛ വിചാരാ , രൂപക്ഖന്ധാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദസ കസിണാനി, ദസ അനുസ്സതിയോ, ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാദിവസേന ദസ സഞ്ഞാ, കേസാദയോ ദ്വത്തിംസാകാരാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, കാമഭവാദയോ നവ ഭവാ, പഠമാദീനി ചത്താരി ഝാനാനി, മേത്താഭാവനാദയോ ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞാ, ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ, പടിലോമതോ ജരാമരണാദീനി, അനുലോമതോ അവിജ്ജാദീനി പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗാനി ച യോജേതബ്ബാനി.

    Apica cakkhu dukkhasaccaṃ, tassa mūlakāraṇabhāvena taṃsamuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnamappavatti nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasaccanti evaṃ ekekapaduddhārenāpi sabbadhamme sammā sāmañca buddho. Esa nayo sota-ghāna-jivhā-kāyamanesupi. Eteneva nayena rūpādīni cha āyatanāni, cakkhuviññāṇādayo cha viññāṇakāyā, cakkhusamphassādayo cha phassā, cakkhusamphassajādayo cha vedanā, rūpasaññādayo cha saññā, rūpasañcetanādayo cha cetanā, rūpataṇhādayo cha taṇhākāyā, rūpavitakkādayo cha vitakkā, rūpavicārādayo cha vicārā , rūpakkhandhādayo pañcakkhandhā, dasa kasiṇāni, dasa anussatiyo, uddhumātakasaññādivasena dasa saññā, kesādayo dvattiṃsākārā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo, kāmabhavādayo nava bhavā, paṭhamādīni cattāri jhānāni, mettābhāvanādayo catasso appamaññā, catasso arūpasamāpattiyo, paṭilomato jarāmaraṇādīni, anulomato avijjādīni paṭiccasamuppādaṅgāni ca yojetabbāni.

    തത്രായം ഏകപദയോജനാ – ‘‘ജരാമരണം ദുക്ഖസച്ചം, ജാതി സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നമ്പി നിസ്സരണം നിരോധസച്ചം, നിരോധപ്പജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ച’’ന്തി. ഏവം ഏകേകപദുദ്ധാരേന സബ്ബധമ്മേ സമ്മാ സാമഞ്ച ബുദ്ധോ അനുബുദ്ധോ പടിവിദ്ധോ. തേന വുത്തം – സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി.

    Tatrāyaṃ ekapadayojanā – ‘‘jarāmaraṇaṃ dukkhasaccaṃ, jāti samudayasaccaṃ, ubhinnampi nissaraṇaṃ nirodhasaccaṃ, nirodhappajānanā paṭipadā maggasacca’’nti. Evaṃ ekekapaduddhārena sabbadhamme sammā sāmañca buddho anubuddho paṭividdho. Tena vuttaṃ – sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā pana sammāsambuddhoti.

    വിജ്ജാഹി പന ചരണേന ച സമ്പന്നത്താ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ; തത്ഥ വിജ്ജാതി തിസ്സോപി വിജ്ജാ, അട്ഠപി വിജ്ജാ. തിസ്സോ വിജ്ജാ ഭയഭേരവസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൧.൩൪ ആദയോ) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ, അട്ഠ വിജ്ജാ അമ്ബട്ഠസുത്തേ (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൭൮ ആദയോ). തത്ര ഹി വിപസ്സനാഞാണേന മനോമയിദ്ധിയാ ച സഹ ഛ അഭിഞ്ഞാ പരിഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠ വിജ്ജാ വുത്താ. ചരണന്തി സീലസംവരോ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാ, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ, ജാഗരിയാനുയോഗോ, സത്ത സദ്ധമ്മാ, ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനീതി ഇമേ പന്നരസ ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ. ഇമേയേവ ഹി പന്നരസ ധമ്മാ, യസ്മാ ഏതേഹി ചരതി അരിയസാവകോ ഗച്ഛതി അമതം ദിസം തസ്മാ, ചരണന്തി വുത്താ. യഥാഹ – ‘‘ഇധ, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ സീലവാ ഹോതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൨൪) വിത്ഥാരോ. ഭഗവാ ഇമാഹി വിജ്ജാഹി ഇമിനാ ച ചരണേന സമന്നാഗതോ, തേന വുച്ചതി വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോതി . തത്ഥ വിജ്ജാസമ്പദാ ഭഗവതോ സബ്ബഞ്ഞുതം പൂരേത്വാ ഠിതാ, ചരണസമ്പദാ മഹാകാരുണികതം. സോ സബ്ബഞ്ഞുതായ സബ്ബസത്താനം അത്ഥാനത്ഥം ഞത്വാ മഹാകാരുണികതായ അനത്ഥം പരിവജ്ജേത്വാ അത്ഥേ നിയോജേതി, യഥാ തം വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ. തേനസ്സ സാവകാ സുപ്പടിപന്നാ ഹോന്തി നോ ദുപ്പടിപന്നാ, വിജ്ജാചരണവിപന്നാനഞ്ഹി സാവകാ അത്തന്തപാദയോ വിയ.

    Vijjāhi pana caraṇena ca sampannattā vijjācaraṇasampanno; tattha vijjāti tissopi vijjā, aṭṭhapi vijjā. Tisso vijjā bhayabheravasutte (ma. ni. 1.34 ādayo) vuttanayeneva veditabbā, aṭṭha vijjā ambaṭṭhasutte (dī. ni. 1.278 ādayo). Tatra hi vipassanāñāṇena manomayiddhiyā ca saha cha abhiññā pariggahetvā aṭṭha vijjā vuttā. Caraṇanti sīlasaṃvaro, indriyesu guttadvāratā, bhojane mattaññutā, jāgariyānuyogo, satta saddhammā, cattāri rūpāvacarajjhānānīti ime pannarasa dhammā veditabbā. Imeyeva hi pannarasa dhammā, yasmā etehi carati ariyasāvako gacchati amataṃ disaṃ tasmā, caraṇanti vuttā. Yathāha – ‘‘idha, mahānāma, ariyasāvako sīlavā hotī’’ti (ma. ni. 2.24) vitthāro. Bhagavā imāhi vijjāhi iminā ca caraṇena samannāgato, tena vuccati vijjācaraṇasampannoti . Tattha vijjāsampadā bhagavato sabbaññutaṃ pūretvā ṭhitā, caraṇasampadā mahākāruṇikataṃ. So sabbaññutāya sabbasattānaṃ atthānatthaṃ ñatvā mahākāruṇikatāya anatthaṃ parivajjetvā atthe niyojeti, yathā taṃ vijjācaraṇasampanno. Tenassa sāvakā suppaṭipannā honti no duppaṭipannā, vijjācaraṇavipannānañhi sāvakā attantapādayo viya.

    സോഭനഗമനത്താ, സുന്ദരം ഠാനം ഗതത്താ, സമ്മാഗതത്താ, സമ്മാ ച ഗദത്താ സുഗതോ. ഗമനമ്പി ഹി ഗതന്തി വുച്ചതി, തഞ്ച ഭഗവതോ സോഭനം പരിസുദ്ധമനവജ്ജം . കിം പന തന്തി? അരിയമഗ്ഗോ. തേന ഹേസ ഗമനേന ഖേമം ദിസം അസജ്ജമാനോ ഗതോതി സോഭനഗമനത്താ സുഗതോ. സുന്ദരം ചേസ ഠാനം ഗതോ അമതം നിബ്ബാനന്തി സുന്ദരം ഠാനം ഗതത്താപി സുഗതോ. സമ്മാ ച ഗതോ തേന തേന മഗ്ഗേന പഹീനേ കിലേസേ പുന അപച്ചാഗച്ഛന്തോ. വുത്തഞ്ചേതം – ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ…പേ॰… അരഹത്തമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ’’തി (മഹാനി॰ ൩൮). സമ്മാ വാ ആഗതോ ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പഭുതി യാവ ബോധിമണ്ഡോ താവ സമതിംസപാരമിപൂരിതായ സമ്മാപടിപത്തിയാ സബ്ബലോകസ്സ ഹിതസുഖമേവ കരോന്തോ സസ്സതം ഉച്ഛേദം കാമസുഖം അത്തകിലമഥന്തി ഇമേ ച അന്തേ അനുപഗച്ഛന്തോ ആഗതോതി സമ്മാഗതത്താപി സുഗതോ. സമ്മാ ചേസ ഗദതി, യുത്തട്ഠാനേ യുത്തമേവ വാചം ഭാസതീതി സമ്മാ ഗദത്താപി സുഗതോ.

    Sobhanagamanattā, sundaraṃ ṭhānaṃ gatattā, sammāgatattā, sammā ca gadattā sugato. Gamanampi hi gatanti vuccati, tañca bhagavato sobhanaṃ parisuddhamanavajjaṃ . Kiṃ pana tanti? Ariyamaggo. Tena hesa gamanena khemaṃ disaṃ asajjamāno gatoti sobhanagamanattā sugato. Sundaraṃ cesa ṭhānaṃ gato amataṃ nibbānanti sundaraṃ ṭhānaṃ gatattāpi sugato. Sammā ca gato tena tena maggena pahīne kilese puna apaccāgacchanto. Vuttañcetaṃ – ‘‘sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato…pe… arahattamaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’ti (mahāni. 38). Sammā vā āgato dīpaṅkarapādamūlato pabhuti yāva bodhimaṇḍo tāva samatiṃsapāramipūritāya sammāpaṭipattiyā sabbalokassa hitasukhameva karonto sassataṃ ucchedaṃ kāmasukhaṃ attakilamathanti ime ca ante anupagacchanto āgatoti sammāgatattāpi sugato. Sammā cesa gadati, yuttaṭṭhāne yuttameva vācaṃ bhāsatīti sammā gadattāpi sugato.

    തത്രിദം സാധകസുത്തം – ‘‘യം തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി അഭൂതം അതച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, ന തം തഥാഗതോ വാചം ഭാസതി. യമ്പി തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, തമ്പി തഥാഗതോ വാചം ന ഭാസതി. യഞ്ച ഖോ തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം അപ്പിയാ അമനാപാ, തത്ര കാലഞ്ഞൂ തഥാഗതോ ഹോതി തസ്സാ വാചായ വേയ്യാകരണായ. യം തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി അഭൂതം അതച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, ന തം തഥാഗതോ വാചം ഭാസതി. യമ്പി തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അനത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, തമ്പി തഥാഗതോ വാചം ന ഭാസതി. യഞ്ച ഖോ തഥാഗതോ വാചം ജാനാതി ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം, സാ ച പരേസം പിയാ മനാപാ, തത്ര കാലഞ്ഞൂ തഥാഗതോ ഹോതി തസ്സാ വാചായ വേയ്യാകരണായാ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൮൬). ഏവം സമ്മാ ഗദത്താപി സുഗതോതി വേദിതബ്ബോ.

    Tatridaṃ sādhakasuttaṃ – ‘‘yaṃ tathāgato vācaṃ jānāti abhūtaṃ atacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, na taṃ tathāgato vācaṃ bhāsati. Yampi tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, tampi tathāgato vācaṃ na bhāsati. Yañca kho tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, tatra kālaññū tathāgato hoti tassā vācāya veyyākaraṇāya. Yaṃ tathāgato vācaṃ jānāti abhūtaṃ atacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ piyā manāpā, na taṃ tathāgato vācaṃ bhāsati. Yampi tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ piyā manāpā, tampi tathāgato vācaṃ na bhāsati. Yañca kho tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ piyā manāpā, tatra kālaññū tathāgato hoti tassā vācāya veyyākaraṇāyā’’ti (ma. ni. 2.86). Evaṃ sammā gadattāpi sugatoti veditabbo.

    സബ്ബഥാ വിദിതലോകത്താ പന ലോകവിദൂ. സോ ഹി ഭഗവാ സഭാവതോ സമുദയതോ നിരോധതോ നിരോധൂപായതോതി സബ്ബഥാ ലോകം അവേദി അഞ്ഞാസി പടിവിജ്ഝി. യഥാഹ – ‘‘യത്ഥ ഖോ, ആവുസോ, ന ജായതി ന ജീയതി ന മീയതി ന ചവതി ന ഉപപജ്ജതി, നാഹം തം ഗമനേന ലോകസ്സ അന്തം ഞാതേയ്യം ദട്ഠേയ്യം പത്തേയ്യന്തി വദാമി; ന ചാഹം, ആവുസോ, അപ്പത്വാവ ലോകസ്സ അന്തം ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയം വദാമി. അപി ചാഹം, ആവുസോ, ഇമസ്മിംയേവ ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ സസഞ്ഞിമ്ഹി സമനകേ ലോകഞ്ച പഞ്ഞപേമി ലോകസമുദയഞ്ച ലോകനിരോധഞ്ച ലോകനിരോധഗാമിനിഞ്ച പടിപദം.

    Sabbathā viditalokattā pana lokavidū. So hi bhagavā sabhāvato samudayato nirodhato nirodhūpāyatoti sabbathā lokaṃ avedi aññāsi paṭivijjhi. Yathāha – ‘‘yattha kho, āvuso, na jāyati na jīyati na mīyati na cavati na upapajjati, nāhaṃ taṃ gamanena lokassa antaṃ ñāteyyaṃ daṭṭheyyaṃ patteyyanti vadāmi; na cāhaṃ, āvuso, appatvāva lokassa antaṃ dukkhassa antakiriyaṃ vadāmi. Api cāhaṃ, āvuso, imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi lokasamudayañca lokanirodhañca lokanirodhagāminiñca paṭipadaṃ.

    ‘‘ഗമനേന ന പത്തബ്ബോ, ലോകസ്സന്തോ കുദാചനം;

    ‘‘Gamanena na pattabbo, lokassanto kudācanaṃ;

    ന ച അപ്പത്വാ ലോകന്തം, ദുക്ഖാ അത്ഥി പമോചനം.

    Na ca appatvā lokantaṃ, dukkhā atthi pamocanaṃ.

    ‘‘തസ്മാ ഹവേ ലോകവിദൂ സുമേധോ;

    ‘‘Tasmā have lokavidū sumedho;

    ലോകന്തഗൂ വുസിതബ്രഹ്മചരിയോ;

    Lokantagū vusitabrahmacariyo;

    ലോകസ്സ അന്തം സമിതാവി ഞത്വാ;

    Lokassa antaṃ samitāvi ñatvā;

    നാസീസതീ ലോകമിമം പരഞ്ചാ’’തി. (അ॰ നി॰ ൪.൪൫; സം॰ നി॰ ൧.൧൦൭);

    Nāsīsatī lokamimaṃ parañcā’’ti. (a. ni. 4.45; saṃ. ni. 1.107);

    അപിച തയോ ലോകാ – സങ്ഖാരലോകോ, സത്തലോകോ, ഓകാസലോകോതി; തത്ഥ ‘‘ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൨) ആഗതട്ഠാനേ സങ്ഖാരലോകോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘സസ്സതോ ലോകോതി വാ അസസ്സതോ ലോകോതി വാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൪൨൧) ആഗതട്ഠാനേ സത്തലോകോ.

    Apica tayo lokā – saṅkhāraloko, sattaloko, okāsalokoti; tattha ‘‘eko loko – sabbe sattā āhāraṭṭhitikā’’ti (paṭi. ma. 1.112) āgataṭṭhāne saṅkhāraloko veditabbo. ‘‘Sassato lokoti vā asassato lokoti vā’’ti (dī. ni. 1.421) āgataṭṭhāne sattaloko.

    ‘‘യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ, പരിഹരന്തി ദിസാ ഭന്തി വിരോചനാ;

    ‘‘Yāvatā candimasūriyā, pariharanti disā bhanti virocanā;

    താവ സഹസ്സധാ ലോകോ, ഏത്ഥ തേ വത്തതീ വസോ’’തി. (മ॰ നി॰ ൧.൫൦൩) –

    Tāva sahassadhā loko, ettha te vattatī vaso’’ti. (ma. ni. 1.503) –

    ആഗതട്ഠാനേ ഓകാസലോകോ, തമ്പി ഭഗവാ സബ്ബഥാ അവേദി. തഥാ ഹിസ്സ – ‘‘ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ. ദ്വേ ലോകാ – നാമഞ്ച രൂപഞ്ച. തയോ ലോകാ – തിസ്സോ വേദനാ. ചത്താരോ ലോകാ – ചത്താരോ ആഹാരാ. പഞ്ച ലോകാ – പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. ഛ ലോകാ – ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി. സത്ത ലോകാ സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ. അട്ഠ ലോകാ – അട്ഠ ലോകധമ്മാ. നവ ലോകാ – നവ സത്താവാസാ. ദസ ലോകാ – ദസായതനാനി. ദ്വാദസ ലോകാ – ദ്വാദസായതനാനി . അട്ഠാരസ ലോകാ – അട്ഠാരസ ധാതുയോ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൨). അയം സങ്ഖാരലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ.

    Āgataṭṭhāne okāsaloko, tampi bhagavā sabbathā avedi. Tathā hissa – ‘‘eko loko – sabbe sattā āhāraṭṭhitikā. Dve lokā – nāmañca rūpañca. Tayo lokā – tisso vedanā. Cattāro lokā – cattāro āhārā. Pañca lokā – pañcupādānakkhandhā. Cha lokā – cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta lokā satta viññāṇaṭṭhitiyo. Aṭṭha lokā – aṭṭha lokadhammā. Nava lokā – nava sattāvāsā. Dasa lokā – dasāyatanāni. Dvādasa lokā – dvādasāyatanāni . Aṭṭhārasa lokā – aṭṭhārasa dhātuyo’’ti (paṭi. ma. 1.112). Ayaṃ saṅkhāralokopi sabbathā vidito.

    യസ്മാ പനേസ സബ്ബേസമ്പി സത്താനം ആസയം ജാനാതി, അനുസയം ജാനാതി, ചരിതം ജാനാതി, അധിമുത്തിം ജാനാതി, അപ്പരജക്ഖേ മഹാരജക്ഖേ തിക്ഖിന്ദ്രിയേ മുദിന്ദ്രിയേ സ്വാകാരേ ദ്വാകാരേ സുവിഞ്ഞാപയേ ദുവിഞ്ഞാപയേ ഭബ്ബേ അഭബ്ബേ സത്തേ ജാനാതി, തസ്മാസ്സ സത്തലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ. യഥാ ച സത്തലോകോ ഏവം ഓകാസലോകോപി. തഥാ ഹേസ ഏകം ചക്കവാളം ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച യോജനാനം ദ്വാദസ സതസഹസ്സാനി തീണി സഹസ്സാനി ചത്താരി സതാനി പഞ്ഞാസഞ്ച യോജനാനി. പരിക്ഖേപതോ –

    Yasmā panesa sabbesampi sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbe abhabbe satte jānāti, tasmāssa sattalokopi sabbathā vidito. Yathā ca sattaloko evaṃ okāsalokopi. Tathā hesa ekaṃ cakkavāḷaṃ āyāmato ca vitthārato ca yojanānaṃ dvādasa satasahassāni tīṇi sahassāni cattāri satāni paññāsañca yojanāni. Parikkhepato –

    സബ്ബം സതസഹസ്സാനി, ഛത്തിംസ പരിമണ്ഡലം;

    Sabbaṃ satasahassāni, chattiṃsa parimaṇḍalaṃ;

    ദസഞ്ചേവ സഹസ്സാനി, അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സതാനി ച.

    Dasañceva sahassāni, aḍḍhuḍḍhāni satāni ca.

    തത്ഥ –

    Tattha –

    ദുവേ സതസഹസ്സാനി, ചത്താരി നഹുതാനി ച;

    Duve satasahassāni, cattāri nahutāni ca;

    ഏത്തകം ബഹലത്തേന, സങ്ഖാതായം വസുന്ധരാ.

    Ettakaṃ bahalattena, saṅkhātāyaṃ vasundharā.

    തസ്സാ ഏവ സന്ധാരകം –

    Tassā eva sandhārakaṃ –

    ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, അട്ഠേവ നഹുതാനി ച;

    Cattāri satasahassāni, aṭṭheva nahutāni ca;

    ഏത്തകം ബഹലത്തേന, ജലം വാതേ പതിട്ഠിതം.

    Ettakaṃ bahalattena, jalaṃ vāte patiṭṭhitaṃ.

    തസ്സാപി സന്ധാരകോ –

    Tassāpi sandhārako –

    നവസതസഹസ്സാനി, മാലുതോ നഭമുഗ്ഗതോ;

    Navasatasahassāni, māluto nabhamuggato;

    സട്ഠി ചേവ സഹസ്സാനി, ഏസാ ലോകസ്സ സണ്ഠിതി.

    Saṭṭhi ceva sahassāni, esā lokassa saṇṭhiti.

    ഏവം സണ്ഠിതേ ചേത്ഥ യോജനാനം –

    Evaṃ saṇṭhite cettha yojanānaṃ –

    ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, അജ്ഝോഗാള്ഹോ മഹണ്ണവേ;

    Caturāsīti sahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;

    അച്ചുഗ്ഗതോ താവദേവ, സിനേരുപബ്ബതുത്തമോ.

    Accuggato tāvadeva, sinerupabbatuttamo.

    തതോ ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢേന, പമാണേന യഥാക്കമം;

    Tato upaḍḍhupaḍḍhena, pamāṇena yathākkamaṃ;

    അജ്ഝോഗാള്ഹുഗ്ഗതാ ദിബ്ബാ, നാനാരതനചിത്തിതാ.

    Ajjhogāḷhuggatā dibbā, nānāratanacittitā.

    യുഗന്ധരോ ഈസധരോ, കരവീകോ സുദസ്സനോ;

    Yugandharo īsadharo, karavīko sudassano;

    നേമിന്ധരോ വിനതകോ, അസ്സകണ്ണോ ഗിരീ ബ്രഹാ.

    Nemindharo vinatako, assakaṇṇo girī brahā.

    ഏതേ സത്ത മഹാസേലാ, സിനേരുസ്സ സമന്തതോ;

    Ete satta mahāselā, sinerussa samantato;

    മഹാരാജാനമാവാസാ, ദേവയക്ഖനിസേവിതാ.

    Mahārājānamāvāsā, devayakkhanisevitā.

    യോജനാനം സതാനുച്ചോ, ഹിമവാ പഞ്ച പബ്ബതോ;

    Yojanānaṃ satānucco, himavā pañca pabbato;

    യോജനാനം സഹസ്സാനി, തീണി ആയതവിത്ഥതോ;

    Yojanānaṃ sahassāni, tīṇi āyatavitthato;

    ചതുരാസീതിസഹസ്സേഹി, കൂടേഹി പടിമണ്ഡിതോ.

    Caturāsītisahassehi, kūṭehi paṭimaṇḍito.

    തിപഞ്ചയോജനക്ഖന്ധ, പരിക്ഖേപാ നഗവ്ഹയാ;

    Tipañcayojanakkhandha, parikkhepā nagavhayā;

    പഞ്ഞാസ യോജനക്ഖന്ധ, സാഖായാമാ സമന്തതോ.

    Paññāsa yojanakkhandha, sākhāyāmā samantato.

    സതയോജനവിത്ഥിണ്ണാ, താവദേവ ച ഉഗ്ഗതാ;

    Satayojanavitthiṇṇā, tāvadeva ca uggatā;

    ജമ്ബൂ യസ്സാനുഭാവേന, ജമ്ബുദീപോ പകാസിതോ.

    Jambū yassānubhāvena, jambudīpo pakāsito.

    ദ്വേ അസീതി സഹസ്സാനി, അജ്ഝോഗാള്ഹോ മഹണ്ണവേ;

    Dve asīti sahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;

    അച്ചുഗ്ഗതോ താവദേവ, ചക്കവാളസിലുച്ചയോ;

    Accuggato tāvadeva, cakkavāḷasiluccayo;

    പരിക്ഖിപിത്വാ തം സബ്ബം, ലോകധാതുമയം ഠിതോ.

    Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, lokadhātumayaṃ ṭhito.

    തത്ഥ ചന്ദമണ്ഡലം ഏകൂനപഞ്ഞാസയോജനം, സൂരിയമണ്ഡലം പഞ്ഞാസയോജനം, താവതിംസഭവനം ദസസഹസ്സയോജനം; തഥാ അസുരഭവനം, അവീചിമഹാനിരയോ, ജമ്ബുദീപോ ച. അപരഗോയാനം സത്തസഹസ്സയോജനം; തഥാ പുബ്ബവിദേഹോ. ഉത്തരകുരു അട്ഠസഹസ്സയോജനോ, ഏകമേകോ ചേത്ഥ മഹാദീപോ പഞ്ചസതപഞ്ചസതപരിത്തദീപപരിവാരോ; തം സബ്ബമ്പി ഏകം ചക്കവാളം , ഏകാ ലോകധാതു, തദന്തരേസു ലോകന്തരികനിരയാ. ഏവം അനന്താനി ചക്കവാളാനി അനന്താ ലോകധാതുയോ ഭഗവാ അനന്തേന ബുദ്ധഞാണേന അവേദി, അഞ്ഞാസി, പടിവിജ്ഝി. ഏവമസ്സ ഓകാസലോകോപി സബ്ബഥാ വിദിതോ. ഏവമ്പി സബ്ബഥാ വിദിതലോകത്താ ലോകവിദൂ.

    Tattha candamaṇḍalaṃ ekūnapaññāsayojanaṃ, sūriyamaṇḍalaṃ paññāsayojanaṃ, tāvatiṃsabhavanaṃ dasasahassayojanaṃ; tathā asurabhavanaṃ, avīcimahānirayo, jambudīpo ca. Aparagoyānaṃ sattasahassayojanaṃ; tathā pubbavideho. Uttarakuru aṭṭhasahassayojano, ekameko cettha mahādīpo pañcasatapañcasataparittadīpaparivāro; taṃ sabbampi ekaṃ cakkavāḷaṃ , ekā lokadhātu, tadantaresu lokantarikanirayā. Evaṃ anantāni cakkavāḷāni anantā lokadhātuyo bhagavā anantena buddhañāṇena avedi, aññāsi, paṭivijjhi. Evamassa okāsalokopi sabbathā vidito. Evampi sabbathā viditalokattā lokavidū.

    അത്തനോ പന ഗുണേഹി വിസിട്ഠതരസ്സ കസ്സചി അഭാവാ നത്ഥി ഏതസ്സ ഉത്തരോതി അനുത്തരോ. തഥാ ഹേസ സീലഗുണേനാപി സബ്ബം ലോകമഭിഭവതി, സമാധി…പേ॰… പഞ്ഞാ… വിമുത്തി… വിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണേനാപി, സീലഗുണേനാപി അസമോ അസമസമോ അപ്പടിമോ അപ്പടിഭാഗോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ…പേ॰… വിമുത്തിഞാണദസ്സനഗുണേനാപി. യഥാഹ – ‘‘ന ഖോ പനാഹം, ഭിക്ഖവേ, സമനുപസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ അത്തനാ സീലസമ്പന്നതര’’ന്തി വിത്ഥാരോ.

    Attano pana guṇehi visiṭṭhatarassa kassaci abhāvā natthi etassa uttaroti anuttaro. Tathā hesa sīlaguṇenāpi sabbaṃ lokamabhibhavati, samādhi…pe… paññā… vimutti… vimuttiñāṇadassanaguṇenāpi, sīlaguṇenāpi asamo asamasamo appaṭimo appaṭibhāgo appaṭipuggalo…pe… vimuttiñāṇadassanaguṇenāpi. Yathāha – ‘‘na kho panāhaṃ, bhikkhave, samanupassāmi sadevake loke samārake…pe… sadevamanussāya attanā sīlasampannatara’’nti vitthāro.

    ഏവം അഗ്ഗപ്പസാദസുത്താദീനി (അ॰ നി॰ ൪.൩൪; ഇതിവു॰ ൯൦) ‘‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥീ’’തിആദികാ ഗാഥായോ (മ॰ നി॰ ൧.൨൮൫; മഹാവ॰ ൧൧) ച വിത്ഥാരേതബ്ബാ.

    Evaṃ aggappasādasuttādīni (a. ni. 4.34; itivu. 90) ‘‘na me ācariyo atthī’’tiādikā gāthāyo (ma. ni. 1.285; mahāva. 11) ca vitthāretabbā.

    പുരിസദമ്മേ സാരേതീതി പുരിസദമ്മസാരഥി, ദമേതി വിനേതീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ പുരിസദമ്മാതി അദന്താ ദമേതും യുത്താ തിരച്ഛാനപുരിസാപി മനുസ്സപുരിസാപി അമനുസ്സപുരിസാപി. തഥാ ഹി ഭഗവതാ തിരച്ഛാനപുരിസാപി അപലാളോ നാഗരാജാ, ചൂളോദരോ, മഹോദരോ, അഗ്ഗിസിഖോ, ധൂമസിഖോ, ധനപാലകോ ഹത്ഥീതി ഏവമാദയോ ദമിതാ, നിബ്ബിസാ കതാ, സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപിതാ. മനുസ്സപുരിസാപി സച്ചകനിഗണ്ഠപുത്ത-അമ്ബട്ഠമാണവ-പോക്ഖരസാതി-സോണദണ്ഡകൂടദന്താദയോ. അമനുസ്സപുരിസാപി ആളവക-സൂചിലോമ-ഖരലോമ-യക്ഖ-സക്കദേവരാജാദയോ ദമിതാ വിനീതാ വിചിത്രേഹി വിനയനൂപായേഹി. ‘‘അഹം ഖോ, കേസി, പുരിസദമ്മം സണ്ഹേനപി വിനേമി, ഫരുസേനപി വിനേമി, സണ്ഹഫരുസേനപി വിനേമീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൧൧) ഇദഞ്ചേത്ഥ സുത്തം വിത്ഥാരേതബ്ബം. അഥ വാ വിസുദ്ധസീലാദീനം പഠമജ്ഝാനാദീനി സോതാപന്നാദീനഞ്ച ഉത്തരിമഗ്ഗപടിപദം ആചിക്ഖന്തോ ദന്തേപി ദമേതിയേവ.

    Purisadamme sāretīti purisadammasārathi, dameti vinetīti vuttaṃ hoti. Tattha purisadammāti adantā dametuṃ yuttā tiracchānapurisāpi manussapurisāpi amanussapurisāpi. Tathā hi bhagavatā tiracchānapurisāpi apalāḷo nāgarājā, cūḷodaro, mahodaro, aggisikho, dhūmasikho, dhanapālako hatthīti evamādayo damitā, nibbisā katā, saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpitā. Manussapurisāpi saccakanigaṇṭhaputta-ambaṭṭhamāṇava-pokkharasāti-soṇadaṇḍakūṭadantādayo. Amanussapurisāpi āḷavaka-sūciloma-kharaloma-yakkha-sakkadevarājādayo damitā vinītā vicitrehi vinayanūpāyehi. ‘‘Ahaṃ kho, kesi, purisadammaṃ saṇhenapi vinemi, pharusenapi vinemi, saṇhapharusenapi vinemī’’ti (a. ni. 4.111) idañcettha suttaṃ vitthāretabbaṃ. Atha vā visuddhasīlādīnaṃ paṭhamajjhānādīni sotāpannādīnañca uttarimaggapaṭipadaṃ ācikkhanto dantepi dametiyeva.

    അഥ വാ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥീതി ഏകമേവിദം അത്ഥപദം . ഭഗവാ ഹി തഥാ പുരിസദമ്മേ സാരേതി, യഥാ ഏകപല്ലങ്കേനേവ നിസിന്നാ അട്ഠ ദിസാ അസജ്ജമാനാ ധാവന്തി. തസ്മാ ‘‘അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥീ’’തി വുച്ചതി. ‘‘ഹത്ഥിദമകേന, ഭിക്ഖവേ, ഹത്ഥിദമ്മോ സാരിതോ ഏകംയേവ ദിസം ധാവതീ’’തി ഇദഞ്ചേത്ഥ സുത്തം (മ॰ നി॰ ൩.൩൧൨) വിത്ഥാരേതബ്ബം.

    Atha vā anuttaro purisadammasārathīti ekamevidaṃ atthapadaṃ . Bhagavā hi tathā purisadamme sāreti, yathā ekapallaṅkeneva nisinnā aṭṭha disā asajjamānā dhāvanti. Tasmā ‘‘anuttaro purisadammasārathī’’ti vuccati. ‘‘Hatthidamakena, bhikkhave, hatthidammo sārito ekaṃyeva disaṃ dhāvatī’’ti idañcettha suttaṃ (ma. ni. 3.312) vitthāretabbaṃ.

    ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി യഥാരഹം അനുസാസതീതി സത്ഥാ. അപിച സത്ഥാ വിയാതി സത്ഥാ, ഭഗവാ സത്ഥവാഹോ. ‘‘യഥാ സത്ഥവാഹോ സത്ഥേ കന്താരം താരേതി, ചോരകന്താരം താരേതി, വാളകന്താരം താരേതി, ദുബ്ഭിക്ഖകന്താരം താരേതി, നിരുദകകന്താരം താരേതി, ഉത്താരേതി നിത്താരേതി പതാരേതി ഖേമന്തഭൂമിം സമ്പാപേതി; ഏവമേവ ഭഗവാ സത്ഥാ സത്ഥവാഹോ സത്തേ കന്താരം താരേതി ജാതികന്താരം താരേതീ’’തിആദിനാ (മഹാനി॰ ൧൯൦) നിദ്ദേസനയേനപേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

    Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ anusāsatīti satthā. Apica satthā viyāti satthā, bhagavā satthavāho. ‘‘Yathā satthavāho satthe kantāraṃ tāreti, corakantāraṃ tāreti, vāḷakantāraṃ tāreti, dubbhikkhakantāraṃ tāreti, nirudakakantāraṃ tāreti, uttāreti nittāreti patāreti khemantabhūmiṃ sampāpeti; evameva bhagavā satthā satthavāho satte kantāraṃ tāreti jātikantāraṃ tāretī’’tiādinā (mahāni. 190) niddesanayenapettha attho veditabbo.

    ദേവമനുസ്സാനന്തി ഏവാനഞ്ച മനുസ്സാനഞ്ച ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേനേതം വുത്തം, ഭബ്ബപുഗ്ഗലപരിച്ഛേദവസേന ച. ഭഗവാ പന തിരച്ഛാനഗതാനമ്പി അനുസാസനിപ്പദാനേന സത്ഥായേവ. തേപി ഹി ഭഗവതോ ധമ്മസവനേന ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം പത്വാ തായ ഏവ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ ദുതിയേ തതിയേ വാ അത്തഭാവേ മഗ്ഗഫലഭാഗിനോ ഹോന്തി. മണ്ഡൂകദേവപുത്താദയോ ചേത്ഥ നിദസ്സനം. ഭഗവതി കിര ഗഗ്ഗരായ പോക്ഖരണിയാ തീരേ ചമ്പാനഗരവാസീനം ധമ്മം ദേസയമാനേ ഏകോ മണ്ഡൂകോ ഭഗവതോ സരേ നിമിത്തം അഗ്ഗഹേസി. തം ഏകോ വച്ഛപാലകോ ദണ്ഡമോലുബ്ഭ തിട്ഠന്തോ തസ്സ സീസേ സന്നിരുമ്ഭിത്വാ അട്ഠാസി. സോ താവദേവ കാലം കത്വാ താവതിംസഭവനേ ദ്വാദസയോജനികേ കനകവിമാനേ നിബ്ബത്തി. സുത്തപ്പബുദ്ധോ വിയ ച തത്ഥ അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതം അത്താനം ദിസ്വാ ‘‘അരേ, അഹമ്പി നാമ ഇധ നിബ്ബത്തോസ്മി! കിം നു ഖോ കമ്മം അകാസി’’ന്തി ആവജ്ജേന്തോ നാഞ്ഞം കിഞ്ചി അദ്ദസ, അഞ്ഞത്ര ഭഗവതോ സരേ നിമിത്തഗ്ഗാഹാ. സോ ആവദേവ സഹ വിമാനേന ആഗന്ത്വാ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദി. ഭഗവാ ജാനന്തോവ പുച്ഛി –

    Devamanussānanti daevānañca manussānañca ukkaṭṭhaparicchedavasenetaṃ vuttaṃ, bhabbapuggalaparicchedavasena ca. Bhagavā pana tiracchānagatānampi anusāsanippadānena satthāyeva. Tepi hi bhagavato dhammasavanena upanissayasampattiṃ patvā tāya eva upanissayasampattiyā dutiye tatiye vā attabhāve maggaphalabhāgino honti. Maṇḍūkadevaputtādayo cettha nidassanaṃ. Bhagavati kira gaggarāya pokkharaṇiyā tīre campānagaravāsīnaṃ dhammaṃ desayamāne eko maṇḍūko bhagavato sare nimittaṃ aggahesi. Taṃ eko vacchapālako daṇḍamolubbha tiṭṭhanto tassa sīse sannirumbhitvā aṭṭhāsi. So tāvadeva kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane dvādasayojanike kanakavimāne nibbatti. Suttappabuddho viya ca tattha accharāsaṅghaparivutaṃ attānaṃ disvā ‘‘are, ahampi nāma idha nibbattosmi! Kiṃ nu kho kammaṃ akāsi’’nti āvajjento nāññaṃ kiñci addasa, aññatra bhagavato sare nimittaggāhā. So taāvadeva saha vimānena āgantvā bhagavato pāde sirasā vandi. Bhagavā jānantova pucchi –

    ‘‘കോ മേ വന്ദതി പാദാനി, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജലം;

    ‘‘Ko me vandati pādāni, iddhiyā yasasā jalaṃ;

    അഭിക്കന്തേന വണ്ണേന, സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാ’’തി.

    Abhikkantena vaṇṇena, sabbā obhāsayaṃ disā’’ti.

    ‘‘മണ്ഡൂകോഹം പുരേ ആസിം, ഉദകേ വാരിഗോചരോ;

    ‘‘Maṇḍūkohaṃ pure āsiṃ, udake vārigocaro;

    തവ ധമ്മം സുണന്തസ്സ, അവധി വച്ഛപാലകോ’’തി. (വി॰ വ॰ ൮൫൭-൮൫൮);

    Tava dhammaṃ suṇantassa, avadhi vacchapālako’’ti. (vi. va. 857-858);

    ഭഗവാ തസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ദേവപുത്തോപി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ സിതം കത്വാ പക്കാമീതി.

    Bhagavā tassa dhammaṃ desesi. Desanāvasāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Devaputtopi sotāpattiphale patiṭṭhāya sitaṃ katvā pakkāmīti.

    യം പന കിഞ്ചി അത്ഥി ഞേയ്യം നാമ, തസ്സ സബ്ബസ്സ ബുദ്ധത്താ വിമോക്ഖന്തികഞാണവസേന ബുദ്ധോ. യസ്മാ വാ ചത്താരി സച്ചാനി അത്തനാപി ബുജ്ഝി, അഞ്ഞേപി സത്തേ ബോധേസി; തസ്മാ ഏവമാദീഹിപി കാരണേഹി ബുദ്ധോ. ഇമസ്സ ചത്ഥസ്സ വിഞ്ഞാപനത്ഥം ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തി ഏവം പവത്തോ സബ്ബോപി നിദ്ദേസനയോ (മഹാനി॰ ൧൯൨) പടിസമ്ഭിദാനയോ (പടി॰ മ॰ ൧.൧൬൨) വാ വിത്ഥാരേതബ്ബോ.

    Yaṃ pana kiñci atthi ñeyyaṃ nāma, tassa sabbassa buddhattā vimokkhantikañāṇavasena buddho. Yasmā vā cattāri saccāni attanāpi bujjhi, aññepi satte bodhesi; tasmā evamādīhipi kāraṇehi buddho. Imassa catthassa viññāpanatthaṃ ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’ti evaṃ pavatto sabbopi niddesanayo (mahāni. 192) paṭisambhidānayo (paṭi. ma. 1.162) vā vitthāretabbo.

    ഭഗവാതി ഇദം പനസ്സ ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഗാരവാധിവചനം. തേനാഹു പോരാണാ –

    Bhagavāti idaṃ panassa guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanaṃ. Tenāhu porāṇā –

    ‘‘ഭഗവാതി വചനം സേട്ഠം, ഭഗവാതി വചനമുത്തമം;

    ‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;

    ഗരു ഗാരവയുത്തോ സോ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.

    Garu gāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti.

    ചതുബ്ബിധഞ്ഹി നാമം – ആവത്ഥികം, ലിങ്ഗികം, നേമിത്തികം, അധിച്ചസമുപ്പന്നന്തി. അധിച്ചസമുപ്പന്നം നാമ ലോകിയവോഹാരേന ‘‘യദിച്ഛക’’ന്തി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ‘‘വച്ഛോ ദമ്മോ ബലിബദ്ദോ’’തി ഏവമാദി ആവത്ഥികം. ‘‘ദണ്ഡീ ഛത്തീ സിഖീ കരീ’’തി ഏവമാദി ലിങ്ഗികം. ‘‘തേവിജ്ജോ ഛളഭിഞ്ഞോ’’തി ഏവമാദി നേമിത്തികം. ‘‘സിരിവഡ്ഢകോ ധനവഡ്ഢകോ’’തി ഏവമാദി വചനത്ഥമനപേക്ഖിത്വാ പവത്തം അധിച്ചസമുപ്പന്നം. ഇദം പന ഭഗവാതി നാമം നേമിത്തികം, ന മഹാമായായ ന സുദ്ധോദനമഹാരാജേന ന അസീതിയാ ഞാതിസഹസ്സേഹി കതം, ന സക്കസന്തുസിതാദീഹി ദേവതാവിസേസേഹി. വുത്തഞ്ഹേതം ധമ്മസേനാപതിനാ – ‘‘ഭഗവാതി നേതം നാമം മാതരാ കതം…പേ॰… വിമോക്ഖന്തികമേതം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ബോധിയാ മൂലേ സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിലാഭാ സച്ഛികാപഞ്ഞത്തി, യദിദം ഭഗവാ’’തി (മഹാനി॰ ൮൪).

    Catubbidhañhi nāmaṃ – āvatthikaṃ, liṅgikaṃ, nemittikaṃ, adhiccasamuppannanti. Adhiccasamuppannaṃ nāma lokiyavohārena ‘‘yadicchaka’’nti vuttaṃ hoti. Tattha ‘‘vaccho dammo balibaddo’’ti evamādi āvatthikaṃ. ‘‘Daṇḍī chattī sikhī karī’’ti evamādi liṅgikaṃ. ‘‘Tevijjo chaḷabhiñño’’ti evamādi nemittikaṃ. ‘‘Sirivaḍḍhako dhanavaḍḍhako’’ti evamādi vacanatthamanapekkhitvā pavattaṃ adhiccasamuppannaṃ. Idaṃ pana bhagavāti nāmaṃ nemittikaṃ, na mahāmāyāya na suddhodanamahārājena na asītiyā ñātisahassehi kataṃ, na sakkasantusitādīhi devatāvisesehi. Vuttañhetaṃ dhammasenāpatinā – ‘‘bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ…pe… vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikāpaññatti, yadidaṃ bhagavā’’ti (mahāni. 84).

    യംഗുണനേമിത്തികഞ്ചേതം നാമം, തേസം ഗുണാനം പകാസനത്ഥം ഇമം ഗാഥം വദന്തി –

    Yaṃguṇanemittikañcetaṃ nāmaṃ, tesaṃ guṇānaṃ pakāsanatthaṃ imaṃ gāthaṃ vadanti –

    ‘‘ഭഗീ ഭജീ ഭാഗീ വിഭത്തവാ ഇതി;

    ‘‘Bhagī bhajī bhāgī vibhattavā iti;

    അകാസി ഭഗ്ഗന്തി ഗരൂതി ഭാഗ്യവാ;

    Akāsi bhagganti garūti bhāgyavā;

    ബഹൂഹി ഞായേഹി സുഭാവിതത്തനോ;

    Bahūhi ñāyehi subhāvitattano;

    ഭവന്തഗോ സോ ഭഗവാതി വുച്ചതീ’’തി.

    Bhavantago so bhagavāti vuccatī’’ti.

    നിദ്ദേസേ വുത്തനയേനേവ ചേത്ഥ തേസം തേസം പദാനമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

    Niddese vuttanayeneva cettha tesaṃ tesaṃ padānamattho daṭṭhabbo.

    അയം പന അപരോ നയോ –

    Ayaṃ pana aparo nayo –

    ‘‘ഭാഗ്യവാ ഭഗ്ഗവാ യുത്തോ, ഭഗേഹി ച വിഭത്തവാ;

    ‘‘Bhāgyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;

    ഭത്തവാ വന്തഗമനോ, ഭവേസു ഭഗവാ തതോ’’തി.

    Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti.

    തത്ഥ വണ്ണാഗമോ വണ്ണവിപരിയയോതി ഏതം നിരുത്തിലക്ഖണം ഗഹേത്വാ സദ്ദനയേന വാ പിസോദരാദിപക്ഖേപലക്ഖണം ഗഹേത്വാ യസ്മാ ലോകിയലോകുത്തരസുഖാഭിനിബ്ബത്തകം ദാനസീലാദിപാരപ്പത്തം ഭാഗ്യമസ്സ അത്ഥി, തസ്മാ ‘‘ഭാഗ്യവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുച്ചതീതി ഞാതബ്ബം. യസ്മാ പന ലോഭ-ദോസ-മോഹ-വിപരീതമനസികാര-അഹിരികാനോത്തപ്പ-കോധൂപനാഹ-മക്ഖ-പളാസഇസ്സാ-മച്ഛരിയ-മായാസാഠേയ്യ-ഥമ്ഭ-സാരമ്ഭ-മാനാതിമാന-മദ-പമാദ-തണ്ഹാവിജ്ജാ തിവിധാകുസലമൂല-ദുച്ചരിത-സംകിലേസ-മല-വിസമസഞ്ഞാ-വിതക്ക-പപഞ്ച-ചതുബ്ബിധവിപരിയേസആസവ-ഗന്ഥ-ഓഘ-യോഗാഗതി-തണ്ഹുപ്പാദുപാദാന-പഞ്ചചേതോഖീല-വിനിബന്ധ-നീവരണാഭിനന്ദനഛവിവാദമൂല-തണ്ഹാകായ-സത്താനുസയ-അട്ഠമിച്ഛത്ത-നവതണ്ഹാമൂലക-ദസാകുസലകമ ദിട്ഠിഗത-അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതപ്പഭേദ-സബ്ബദരഥ-പരിളാഹ-കിലേസസതസഹസ്സാനി, സങ്ഖേപതോ വാ പഞ്ച കിലേസ-അഭിസങ്ഖാരഖന്ധമച്ചു-ദേവപുത്ത-മാരേ അഭഞ്ജി, തസ്മാ ഭഗ്ഗത്താ ഏതേസം പരിസ്സയാനം ഭഗ്ഗവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി. ആഹ ചേത്ഥ –

    Tattha vaṇṇāgamo vaṇṇavipariyayoti etaṃ niruttilakkhaṇaṃ gahetvā saddanayena vā pisodarādipakkhepalakkhaṇaṃ gahetvā yasmā lokiyalokuttarasukhābhinibbattakaṃ dānasīlādipārappattaṃ bhāgyamassa atthi, tasmā ‘‘bhāgyavā’’ti vattabbe ‘‘bhagavā’’ti vuccatīti ñātabbaṃ. Yasmā pana lobha-dosa-moha-viparītamanasikāra-ahirikānottappa-kodhūpanāha-makkha-paḷāsaissā-macchariya-māyāsāṭheyya-thambha-sārambha-mānātimāna-mada-pamāda-taṇhāvijjā tividhākusalamūla-duccarita-saṃkilesa-mala-visamasaññā-vitakka-papañca-catubbidhavipariyesaāsava-gantha-ogha-yogāgati-taṇhuppādupādāna-pañcacetokhīla-vinibandha-nīvaraṇābhinandanachavivādamūla-taṇhākāya-sattānusaya-aṭṭhamicchatta-navataṇhāmūlaka-dasākusalakama diṭṭhigata-aṭṭhasatataṇhāvicaritappabheda-sabbadaratha-pariḷāha-kilesasatasahassāni, saṅkhepato vā pañca kilesa-abhisaṅkhārakhandhamaccu-devaputta-māre abhañji, tasmā bhaggattā etesaṃ parissayānaṃ bhaggavāti vattabbe bhagavāti vuccati. Āha cettha –

    ‘‘ഭഗ്ഗരാഗോ ഭഗ്ഗദോസോ, ഭഗ്ഗമോഹോ അനാസവോ;

    ‘‘Bhaggarāgo bhaggadoso, bhaggamoho anāsavo;

    ഭഗ്ഗാസ്സ പാപകാ ധമ്മാ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.

    Bhaggāssa pāpakā dhammā, bhagavā tena vuccatī’’ti.

    ഭാഗ്യവന്തതായ ചസ്സ സതപുഞ്ഞജലക്ഖണധരസ്സ രൂപകായസമ്പത്തിദീപിതാ ഹോതി, ഭഗ്ഗദോസതായ ധമ്മകായസമ്പത്തി. തഥാ ലോകിയപരിക്ഖകാനം ബഹുമതഭാവോ, ഗഹട്ഠപബ്ബജിതേഹി അഭിഗമനീയതാ, അഭിഗതാനഞ്ച നേസം കായചിത്തദുക്ഖാപനയനേ പടിബലഭാവോ, ആമിസദാനധമ്മദാനേഹി ഉപകാരിതാ, ലോകിയലോകുത്തരസുഖേഹി ച സമ്പയോജനസമത്ഥതാ ദീപിതാ ഹോതി.

    Bhāgyavantatāya cassa satapuññajalakkhaṇadharassa rūpakāyasampattidīpitā hoti, bhaggadosatāya dhammakāyasampatti. Tathā lokiyaparikkhakānaṃ bahumatabhāvo, gahaṭṭhapabbajitehi abhigamanīyatā, abhigatānañca nesaṃ kāyacittadukkhāpanayane paṭibalabhāvo, āmisadānadhammadānehi upakāritā, lokiyalokuttarasukhehi ca sampayojanasamatthatā dīpitā hoti.

    യസ്മാ ച ലോകേ ഇസ്സരിയ-ധമ്മ-യസ-സിരീ-കാമ-പയത്തേസു ഛസു ധമ്മേസു ഭഗസദ്ദോ വത്തതി, പരമഞ്ചസ്സ സകചിത്തേ ഇസ്സരിയം, അണിമാ ലഘിമാദികം വാ ലോകിയസമ്മതം സബ്ബാകാരപരിപൂരം അത്ഥി തഥാ ലോകുത്തരോ ധമ്മോ ലോകത്തയബ്യാപകോ യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതോ അതിവിയ പരിസുദ്ധോ യസോ, രൂപകായദസ്സനബ്യാവടജനനയനപ്പസാദജനനസമത്ഥാ സബ്ബാകാരപരിപൂരാ സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗസിരീ, യം യം ഏതേന ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം അത്തഹിതം പരഹിതം വാ, തസ്സ തസ്സ തഥേവ അഭിനിപ്ഫന്നത്താ ഇച്ഛിതിച്ഛി, തത്ഥ നിപ്ഫത്തിസഞ്ഞിതോ കാമോ, സബ്ബലോകഗരുഭാവപ്പത്തിഹേതുഭൂതോ സമ്മാവായാമസങ്ഖാതോ പയത്തോ ച അത്ഥി; തസ്മാ ഇമേഹി ഭഗേഹി യുത്തത്താപി ഭഗാ അസ്സ സന്തീതി ഇമിനാ അത്ഥേന ഭഗവാതി വുച്ചതി.

    Yasmā ca loke issariya-dhamma-yasa-sirī-kāma-payattesu chasu dhammesu bhagasaddo vattati, paramañcassa sakacitte issariyaṃ, aṇimā laghimādikaṃ vā lokiyasammataṃ sabbākāraparipūraṃ atthi tathā lokuttaro dhammo lokattayabyāpako yathābhuccaguṇādhigato ativiya parisuddho yaso, rūpakāyadassanabyāvaṭajananayanappasādajananasamatthā sabbākāraparipūrā sabbaṅgapaccaṅgasirī, yaṃ yaṃ etena icchitaṃ patthitaṃ attahitaṃ parahitaṃ vā, tassa tassa tatheva abhinipphannattā icchiticchi, tattha nipphattisaññito kāmo, sabbalokagarubhāvappattihetubhūto sammāvāyāmasaṅkhāto payatto ca atthi; tasmā imehi bhagehi yuttattāpi bhagā assa santīti iminā atthena bhagavāti vuccati.

    യസ്മാ പന കുസലാദീഹി ഭേദേഹി സബ്ബധമ്മേ, ഖന്ധായതന-ധാതുസച്ച-ഇന്ദ്രിയപടിച്ചസമുപ്പാദാദീഹി വാ കുസലാദിധമ്മേ, പീളന-സങ്ഖത-സന്താപവിപരിണാമട്ഠേന വാ ദുക്ഖമരിയസച്ചം, ആയൂഹന-നിദാന-സംയോഗ-പലിബോധട്ഠേന സമുദയം, നിസ്സരണവിവേകാസങ്ഖത-അമതട്ഠേന നിരോധം, നിയ്യാന-ഹേതു-ദസ്സനാധിപതേയ്യട്ഠേന മഗ്ഗം വിഭത്തവാ, വിഭജിത്വാ വിവരിത്വാ ദേസിതവാതി വുത്തം ഹോതി. തസ്മാ വിഭത്തവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി .

    Yasmā pana kusalādīhi bhedehi sabbadhamme, khandhāyatana-dhātusacca-indriyapaṭiccasamuppādādīhi vā kusalādidhamme, pīḷana-saṅkhata-santāpavipariṇāmaṭṭhena vā dukkhamariyasaccaṃ, āyūhana-nidāna-saṃyoga-palibodhaṭṭhena samudayaṃ, nissaraṇavivekāsaṅkhata-amataṭṭhena nirodhaṃ, niyyāna-hetu-dassanādhipateyyaṭṭhena maggaṃ vibhattavā, vibhajitvā vivaritvā desitavāti vuttaṃ hoti. Tasmā vibhattavāti vattabbe bhagavāti vuccati .

    യസ്മാ ച ഏസ ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേ കായചിത്തഉപധിവിവേകേ സുഞ്ഞതപ്പണിഹിതാനിമിത്തവിമോക്ഖേ അഞ്ഞേ ച ലോകിയലോകുത്തരേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ ഭജി സേവി ബഹുലമകാസി, തസ്മാ ഭത്തവാതി വത്തബ്ബേ ഭഗവാതി വുച്ചതി.

    Yasmā ca esa dibbabrahmaariyavihāre kāyacittaupadhiviveke suññatappaṇihitānimittavimokkhe aññe ca lokiyalokuttare uttarimanussadhamme bhaji sevi bahulamakāsi, tasmā bhattavāti vattabbe bhagavāti vuccati.

    യസ്മാ പന തീസു ഭവേസു തണ്ഹാസങ്ഖാതം ഗമനമനേന വന്തം, തസ്മാ ഭവേസു വന്തഗമനോതി വത്തബ്ബേ ഭവസദ്ദതോ ഭകാരം, ഗമനസദ്ദതോ ഗകാരം, വന്തസദ്ദതോ വകാരഞ്ച ദീഘം കത്വാ ആദായ ഭഗവാതി വുച്ചതി. യഥാ ലോകേ ‘‘മേഹനസ്സ ഖസ്സ മാലാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘മേഖലാ’’തി വുച്ചതി.

    Yasmā pana tīsu bhavesu taṇhāsaṅkhātaṃ gamanamanena vantaṃ, tasmā bhavesu vantagamanoti vattabbe bhavasaddato bhakāraṃ, gamanasaddato gakāraṃ, vantasaddato vakārañca dīghaṃ katvā ādāya bhagavāti vuccati. Yathā loke ‘‘mehanassa khassa mālā’’ti vattabbe ‘‘mekhalā’’ti vuccati.

    സോ ഇമം ലോകന്തി സോ ഭഗവാ ഇമം ലോകം. ഇദാനി വത്തബ്ബം നിദസ്സേതി. സദേവകന്തി സഹ ദേവേഹി സദേവകം; ഏവം സഹ മാരേന സമാരകം; സഹ ബ്രഹ്മുനാ സബ്രഹ്മകം; സഹ സമണബ്രാഹ്മണേഹി സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം; പജാതത്താ പജാ, തം പജം; സഹ ദേവമനുസ്സേഹി സദേവമനുസ്സം. തത്ഥ സദേവകവചനേന പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം, സമാരകവചനേന ഛട്ഠകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം, സബ്രഹ്മകവചനേന ബ്രഹ്മകായികാദിബ്രഹ്മഗ്ഗഹണം, സസ്സമണബ്രാഹ്മണീവചനേന സാസനസ്സ പച്ചത്ഥികപച്ചാമിത്തസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണം, സമിതപാപ-ബാഹിതപാപ-സമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണഞ്ച, പജാവചനേന സത്തലോകഗ്ഗഹണം, സദേവമനുസ്സവചനേന സമ്മുതിദേവഅവസേസമനുസ്സഗ്ഗഹണം. ഏവമേത്ഥ തീഹി പദേഹി ഓകാസലോകോ, ദ്വീഹി പജാവസേന സത്തലോകോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

    So imaṃ lokanti so bhagavā imaṃ lokaṃ. Idāni vattabbaṃ nidasseti. Sadevakanti saha devehi sadevakaṃ; evaṃ saha mārena samārakaṃ; saha brahmunā sabrahmakaṃ; saha samaṇabrāhmaṇehi sassamaṇabrāhmaṇiṃ; pajātattā pajā, taṃ pajaṃ; saha devamanussehi sadevamanussaṃ. Tattha sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ veditabbaṃ, samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṃ, sassamaṇabrāhmaṇīvacanena sāsanassa paccatthikapaccāmittasamaṇabrāhmaṇaggahaṇaṃ, samitapāpa-bāhitapāpa-samaṇabrāhmaṇaggahaṇañca, pajāvacanena sattalokaggahaṇaṃ, sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaṇaṃ. Evamettha tīhi padehi okāsaloko, dvīhi pajāvasena sattaloko gahitoti veditabbo.

    അപരോ നയോ – സദേവകഗ്ഗഹണേന അരൂപാവചരദേവലോകോ ഗഹിതോ, സമാരകഗ്ഗഹണേന ഛകാമാവചരദേവലോകാ, സബ്രഹ്മകഗ്ഗഹണേന രൂപീബ്രഹ്മലോകോ, സസ്സമണബ്രാഹ്മണാദിഗ്ഗഹണേന ചതുപരിസവസേന സമ്മുതിദേവേഹി വാ സഹ മനുസ്സലോകോ, അവസേസസബ്ബസത്തലോകോ വാ.

    Aparo nayo – sadevakaggahaṇena arūpāvacaradevaloko gahito, samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevalokā, sabrahmakaggahaṇena rūpībrahmaloko, sassamaṇabrāhmaṇādiggahaṇena catuparisavasena sammutidevehi vā saha manussaloko, avasesasabbasattaloko vā.

    അപിചേത്ഥ സദേവകവചനേന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ സബ്ബസ്സാപി ലോകസ്സ സച്ഛികതഭാവം സാധേന്തോ തസ്സ ഭഗവതോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ. തതോ യേസം സിയാ – ‘‘മാരോ മഹാനുഭാവോ ഛകാമാവചരിസ്സരോ വസവത്തീ; കിം സോപി ഏതേന സച്ഛികതോ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സമാരകന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. യേസം പന സിയാ – ‘‘ബ്രഹ്മാ മഹാനുഭാവോ ഏകങ്ഗുലിയാ ഏകസ്മിം ചക്കവാളസഹസ്സേ ആലോകം ഫരതി, ദ്വീഹി…പേ॰… ദസഹി അങ്ഗുലീഹി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ആലോകം ഫരതി, അനുത്തരഞ്ച ഝാനസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദേതി, കിം സോപി സച്ഛികതോ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സബ്രഹ്മകന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. തതോ യേസം സിയാ – ‘‘പുഥൂസമണബ്രാഹ്മണാ സാസനപച്ചത്ഥികാ, കിം തേപി സച്ഛികതാ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം പജന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. ഏവം ഉക്കട്ഠുക്കട്ഠാനം സച്ഛികതഭാവം പകാസേത്വാ അഥ സമ്മുതിദേവേ അവസേസമനുസ്സേ ച ഉപാദായ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സേസസത്തലോകസ്സ സച്ഛികതഭാവം പകാസേന്തോ സദേവമനുസ്സന്തി അബ്ഭുഗ്ഗതോ. അയമേത്ഥാനുസന്ധിക്കമോ.

    Apicettha sadevakavacanena ukkaṭṭhaparicchedato sabbassāpi lokassa sacchikatabhāvaṃ sādhento tassa bhagavato kittisaddo abbhuggato. Tato yesaṃ siyā – ‘‘māro mahānubhāvo chakāmāvacarissaro vasavattī; kiṃ sopi etena sacchikato’’ti? Tesaṃ vimatiṃ vidhamanto samārakanti abbhuggato. Yesaṃ pana siyā – ‘‘brahmā mahānubhāvo ekaṅguliyā ekasmiṃ cakkavāḷasahasse ālokaṃ pharati, dvīhi…pe… dasahi aṅgulīhi dasasu cakkavāḷasahassesu ālokaṃ pharati, anuttarañca jhānasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvedeti, kiṃ sopi sacchikato’’ti? Tesaṃ vimatiṃ vidhamanto sabrahmakanti abbhuggato. Tato yesaṃ siyā – ‘‘puthūsamaṇabrāhmaṇā sāsanapaccatthikā, kiṃ tepi sacchikatā’’ti? Tesaṃ vimatiṃ vidhamanto sassamaṇabrāhmaṇiṃ pajanti abbhuggato. Evaṃ ukkaṭṭhukkaṭṭhānaṃ sacchikatabhāvaṃ pakāsetvā atha sammutideve avasesamanusse ca upādāya ukkaṭṭhaparicchedavasena sesasattalokassa sacchikatabhāvaṃ pakāsento sadevamanussanti abbhuggato. Ayametthānusandhikkamo.

    സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേതീതി ഏത്ഥ പന സയന്തി സാമം, അപരനേയ്യോ ഹുത്വാ; അഭിഞ്ഞാതി അഭിഞ്ഞായ, അധികേന ഞാണേന ഞത്വാതി അത്ഥോ. സച്ഛികത്വാതി പച്ചക്ഖം കത്വാ, ഏതേന അനുമാനാദിപടിക്ഖേപോ കതോ ഹോതി. പവേദേതീതി ബോധേതി ഞാപേതി പകാസേതി. സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ॰… പരിയോസാനകല്യാണന്തി സോ ഭഗവാ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച ഹിത്വാപി അനുത്തരം വിവേകസുഖം ധമ്മം ദേസേതി. തഞ്ച ഖോ അപ്പം വാ ബഹും വാ ദേസേന്തോ ആദികല്യാണാദിപ്പകാരമേവ ദേസേതി.

    Sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedetīti ettha pana sayanti sāmaṃ, aparaneyyo hutvā; abhiññāti abhiññāya, adhikena ñāṇena ñatvāti attho. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā, etena anumānādipaṭikkhepo kato hoti. Pavedetīti bodheti ñāpeti pakāseti. So dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ…pe… pariyosānakalyāṇanti so bhagavā sattesu kāruññataṃ paṭicca hitvāpi anuttaraṃ vivekasukhaṃ dhammaṃ deseti. Tañca kho appaṃ vā bahuṃ vā desento ādikalyāṇādippakārameva deseti.

    കഥം? ഏകഗാഥാപി ഹി സമന്തഭദ്രകത്താ ധമ്മസ്സ പഠമപാദേന ആദികല്യാണാ, ദുതിയതതിയപാദേഹി മജ്ഝേകല്യാണാ, പച്ഛിമപാദേന പരിയോസാനകല്യാണാ. ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം നിദാനേന ആദികല്യാണം, നിഗമനേന പരിയോസാനകല്യാണം, സേസേന മജ്ഝേകല്യാണം. നാനാനുസന്ധികം സുത്തം പഠമാനുസന്ധിനാ ആദികല്യാണം, പച്ഛിമേന പരിയോസാനകല്യാണം, സേസേഹി മജ്ഝേകല്യാണം. സകലോപി സാസനധമ്മോ അത്തനോ അത്ഥഭൂതേന സീലേന ആദികല്യാണോ, സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലേഹി മജ്ഝേകല്യാണോ, നിബ്ബാനേന പരിയോസാനകല്യാണോ. സീലസമാധീഹി വാ ആദികല്യാണോ, വിപസ്സനാമഗ്ഗേഹി മജ്ഝേകല്യാണോ, ഫലനിബ്ബാനേഹി പരിയോസാനകല്യാണോ . ബുദ്ധസുബോധിതായ വാ ആദികല്യാണോ, ധമ്മസുധമ്മതായ മജ്ഝേകല്യാണോ, സങ്ഘസുപ്പടിപത്തിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. തം സുത്വാ തഥത്തായ പടിപന്നേന അധിഗന്തബ്ബായ അഭിസമ്ബോധിയാ വാ ആദികല്യാണോ, പച്ചേകബോധിയാ മജ്ഝേകല്യാണോ, സാവകബോധിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. സുയ്യമാനോ ചേസ നീവരണവിക്ഖമ്ഭനതോ സവനേനപി കല്യാണമേവ ആവഹതീതി ആദികല്യാണോ, പടിപജ്ജിയമാനോ സമഥവിപസ്സനാസുഖാവഹനതോ പടിപത്തിയാപി കല്യാണമേവ ആവഹതീതി മജ്ഝേകല്യാണോ, തഥാ പടിപന്നോ ച പടിപത്തിഫലേ നിട്ഠിതേ താദിഭാവാവഹനതോ പടിപത്തിഫലേനപി കല്യാണമേവ ആവഹതീതി പരിയോസാനകല്യാണോ. നാഥപ്പഭവത്താ ച പഭവസുദ്ധിയാ ആദികല്യാണോ, അത്ഥസുദ്ധിയാ മജ്ഝേകല്യാണോ , കിച്ചസുദ്ധിയാ പരിയോസാനകല്യാണോ. തസ്മാ ഏസോ ഭഗവാ അപ്പം വാ ബഹും വാ ദേസേന്തോ ആദികല്യാണാദിപ്പകാരമേവ ദേസേതീതി വേദിതബ്ബോ.

    Kathaṃ? Ekagāthāpi hi samantabhadrakattā dhammassa paṭhamapādena ādikalyāṇā, dutiyatatiyapādehi majjhekalyāṇā, pacchimapādena pariyosānakalyāṇā. Ekānusandhikaṃ suttaṃ nidānena ādikalyāṇaṃ, nigamanena pariyosānakalyāṇaṃ, sesena majjhekalyāṇaṃ. Nānānusandhikaṃ suttaṃ paṭhamānusandhinā ādikalyāṇaṃ, pacchimena pariyosānakalyāṇaṃ, sesehi majjhekalyāṇaṃ. Sakalopi sāsanadhammo attano atthabhūtena sīlena ādikalyāṇo, samathavipassanāmaggaphalehi majjhekalyāṇo, nibbānena pariyosānakalyāṇo. Sīlasamādhīhi vā ādikalyāṇo, vipassanāmaggehi majjhekalyāṇo, phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo . Buddhasubodhitāya vā ādikalyāṇo, dhammasudhammatāya majjhekalyāṇo, saṅghasuppaṭipattiyā pariyosānakalyāṇo. Taṃ sutvā tathattāya paṭipannena adhigantabbāya abhisambodhiyā vā ādikalyāṇo, paccekabodhiyā majjhekalyāṇo, sāvakabodhiyā pariyosānakalyāṇo. Suyyamāno cesa nīvaraṇavikkhambhanato savanenapi kalyāṇameva āvahatīti ādikalyāṇo, paṭipajjiyamāno samathavipassanāsukhāvahanato paṭipattiyāpi kalyāṇameva āvahatīti majjhekalyāṇo, tathā paṭipanno ca paṭipattiphale niṭṭhite tādibhāvāvahanato paṭipattiphalenapi kalyāṇameva āvahatīti pariyosānakalyāṇo. Nāthappabhavattā ca pabhavasuddhiyā ādikalyāṇo, atthasuddhiyā majjhekalyāṇo , kiccasuddhiyā pariyosānakalyāṇo. Tasmā eso bhagavā appaṃ vā bahuṃ vā desento ādikalyāṇādippakārameva desetīti veditabbo.

    സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനന്തി ഏവമാദീസു പന യസ്മാ ഇമം ധമ്മം ദേസേന്തോ സാസനബ്രഹ്മചരിയം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയഞ്ച പകാസേതി, നാനാനയേഹി ദീപേതി; തഞ്ച യഥാനുരൂപം അത്ഥസമ്പത്തിയാ സാത്ഥം, ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനം. സങ്കാസനപകാസന-വിവരണ-വിഭജന-ഉത്താനീകരണ-പഞ്ഞത്തി-അത്ഥപദസമായോഗതോ സാത്ഥം, അക്ഖരപദ-ബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനം. അത്ഥഗമ്ഭീരതാ-പടിവേധഗമ്ഭീരതാഹി സാത്ഥം, ധമ്മഗമ്ഭീരതാദേസനാഗമ്ഭീരതാഹി സബ്യഞ്ജനം. അത്ഥപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാവിസയതോ സാത്ഥം, ധമ്മനിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാവിസയതോ സബ്യഞ്ജനം. പണ്ഡിതവേദനീയതോ പരിക്ഖകജനപ്പസാദകന്തി സാത്ഥം, സദ്ധേയ്യതോ ലോകിയജനപ്പസാദകന്തി സബ്യഞ്ജനം. ഗമ്ഭീരാധിപ്പായതോ സാത്ഥം, ഉത്താനപദതോ സബ്യഞ്ജനം. ഉപനേതബ്ബസ്സ അഭാവതോ സകലപരിപുണ്ണഭാവേന കേവലപരിപുണ്ണം; അപനേതബ്ബസ്സ അഭാവതോ നിദ്ദോസഭാവേന പരിസുദ്ധം; സിക്ഖത്തയപരിഗ്ഗഹിതത്താ ബ്രഹ്മഭൂതേഹി സേട്ഠേഹി ചരിതബ്ബതോ തേസഞ്ച ചരിയഭാവതോ ബ്രഹ്മചരിയം. തസ്മാ ‘‘സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം…പേ॰… ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീ’’തി വുച്ചതി.

    Sātthaṃ sabyañjananti evamādīsu pana yasmā imaṃ dhammaṃ desento sāsanabrahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca pakāseti, nānānayehi dīpeti; tañca yathānurūpaṃ atthasampattiyā sātthaṃ, byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ. Saṅkāsanapakāsana-vivaraṇa-vibhajana-uttānīkaraṇa-paññatti-atthapadasamāyogato sātthaṃ, akkharapada-byañjanākāraniruttiniddesasampattiyā sabyañjanaṃ. Atthagambhīratā-paṭivedhagambhīratāhi sātthaṃ, dhammagambhīratādesanāgambhīratāhi sabyañjanaṃ. Atthapaṭibhānapaṭisambhidāvisayato sātthaṃ, dhammaniruttipaṭisambhidāvisayato sabyañjanaṃ. Paṇḍitavedanīyato parikkhakajanappasādakanti sātthaṃ, saddheyyato lokiyajanappasādakanti sabyañjanaṃ. Gambhīrādhippāyato sātthaṃ, uttānapadato sabyañjanaṃ. Upanetabbassa abhāvato sakalaparipuṇṇabhāvena kevalaparipuṇṇaṃ; apanetabbassa abhāvato niddosabhāvena parisuddhaṃ; sikkhattayapariggahitattā brahmabhūtehi seṭṭhehi caritabbato tesañca cariyabhāvato brahmacariyaṃ. Tasmā ‘‘sātthaṃ sabyañjanaṃ…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti vuccati.

    അപിച യസ്മാ സനിദാനം സഉപ്പത്തികഞ്ച ദേസേന്തോ ആദികല്യാണം ദേസേതി, വേനേയ്യാനം അനുരൂപതോ അത്ഥസ്സ അവിപരീതതായ ച ഹേതുദാഹരണയുത്തതോ ച മജ്ഝേകല്യാണം, സോതൂനം സദ്ധാപടിലാഭേന നിഗമനേന ച പരിയോസാനകല്യാണം ദേസേതി. ഏവം ദേസേന്തോ ച ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതി. തഞ്ച പടിപത്തിയാ അധിഗമബ്യത്തിതോ സാത്ഥം, പരിയത്തിയാ ആഗമബ്യത്തിതോ സബ്യഞ്ജനം, സീലാദിപഞ്ചധമ്മക്ഖന്ധയുത്തതോ കേവലപരിപുണ്ണം, നിരുപക്കിലേസതോ നിത്ഥരണത്ഥായ പവത്തിതോ ലോകാമിസനിരപേക്ഖതോ ച പരിസുദ്ധം, സേട്ഠട്ഠേന ബ്രഹ്മഭൂതാനം ബുദ്ധ-പച്ചേകബുദ്ധ-ബുദ്ധസാവകാനം ചരിയതോ ‘‘ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മാപി ‘‘സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ॰… ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീ’’തി വുച്ചതി.

    Apica yasmā sanidānaṃ sauppattikañca desento ādikalyāṇaṃ deseti, veneyyānaṃ anurūpato atthassa aviparītatāya ca hetudāharaṇayuttato ca majjhekalyāṇaṃ, sotūnaṃ saddhāpaṭilābhena nigamanena ca pariyosānakalyāṇaṃ deseti. Evaṃ desento ca brahmacariyaṃ pakāseti. Tañca paṭipattiyā adhigamabyattito sātthaṃ, pariyattiyā āgamabyattito sabyañjanaṃ, sīlādipañcadhammakkhandhayuttato kevalaparipuṇṇaṃ, nirupakkilesato nittharaṇatthāya pavattito lokāmisanirapekkhato ca parisuddhaṃ, seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtānaṃ buddha-paccekabuddha-buddhasāvakānaṃ cariyato ‘‘brahmacariya’’nti vuccati. Tasmāpi ‘‘so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti vuccati.

    സാധു ഖോ പനാതി സുന്ദരം ഖോ പന അത്ഥാവഹം സുഖാവഹന്തി വുത്തം ഹോതി. തഥാരൂപാനം അരഹതന്തി യഥാരൂപോ സോ ഭവ ഗോതമോ, ഏവരൂപാനം യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗമേന ലോകേ അരഹന്തോതി ലദ്ധസദ്ദാനം അരഹതം. ദസ്സനം ഹോതീതി പസാദസോമ്മാനി അക്ഖീനി ഉമ്മീലിത്വാ ‘‘ദസ്സനമത്തമ്പി സാധു ഹോതീ’’തി ഏവം അജ്ഝാസയം കത്വാ അഥ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി.

    Sādhu kho panāti sundaraṃ kho pana atthāvahaṃ sukhāvahanti vuttaṃ hoti. Tathārūpānaṃ arahatanti yathārūpo so bhava gotamo, evarūpānaṃ yathābhuccaguṇādhigamena loke arahantoti laddhasaddānaṃ arahataṃ. Dassanaṃ hotīti pasādasommāni akkhīni ummīlitvā ‘‘dassanamattampi sādhu hotī’’ti evaṃ ajjhāsayaṃ katvā atha kho verañjo brāhmaṇo yena bhagavā tenupasaṅkamīti.

    . യേനാതി ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം. തസ്മാ യത്ഥ ഭഗവാ തത്ഥ ഉപസങ്കമീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ . യേന വാ കാരണേന ഭഗവാ ദേവമനുസ്സേഹി ഉപസങ്കമിതബ്ബോ, തേന കാരണേന ഉപസങ്കമീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. കേന ച കാരണേന ഭഗവാ ഉപസങ്കമിതബ്ബോ? നാനപ്പകാരഗുണവിസേസാധിഗമാധിപ്പായേന, സാദുഫലൂപഭോഗാധിപ്പായേന ദിജഗണേഹി നിച്ചഫലിതമഹാരുക്ഖോ വിയ. ഉപസങ്കമീതി ച ഗതോതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസങ്കമിത്വാതി ഉപസങ്കമനപരിയോസാനദീപനം. അഥ വാ ഏവം ഗതോ തതോ ആസന്നതരം ഠാനം ഭഗവതോ സമീപസങ്ഖാതം ഗന്ത്വാതിപി വുത്തം ഹോതി.

    2.Yenāti bhummatthe karaṇavacanaṃ. Tasmā yattha bhagavā tattha upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo . Yena vā kāraṇena bhagavā devamanussehi upasaṅkamitabbo, tena kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabbo? Nānappakāraguṇavisesādhigamādhippāyena, sāduphalūpabhogādhippāyena dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya. Upasaṅkamīti ca gatoti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānadīpanaṃ. Atha vā evaṃ gato tato āsannataraṃ ṭhānaṃ bhagavato samīpasaṅkhātaṃ gantvātipi vuttaṃ hoti.

    ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദീതി യഥാ ഖമനീയാദീനി പുച്ഛന്തോ ഭഗവാ തേന, ഏവം സോപി ഭഗവതാ സദ്ധിം സമപ്പവത്തമോദോ അഹോസി, സീതോദകം വിയ ഉണ്ഹോദകേന സമ്മോദിതം ഏകീഭാവം അഗമാസി. യായ ച ‘‘കച്ചി, ഭോ, ഗോതമ, ഖമനീയം; കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി ഭോതോ ഗോതമസ്സ, ച സാവകാനഞ്ച അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരോ’’തിആദികായ കഥായ സമ്മോദി, തം പീതിപാമോജ്ജസങ്ഖാതം സമ്മോദം ജനനതോ സമ്മോദിതും യുത്തഭാവതോ ച സമ്മോദനീയം. അത്ഥബ്യഞ്ജനമധുരതായ സുചിരമ്പി കാലം സാരേതും നിരന്തരം പവത്തേതും അരഹരൂപതോ സരിതബ്ബഭാവതോ ച സാരണീയം, സുയ്യമാനസുഖതോ വാ സമ്മോദനീയം, അനുസ്സരിയമാനസുഖതോ സാരണീയം. തഥാ ബ്യഞ്ജനപരിസുദ്ധതായ സമ്മോദനീയം, അത്ഥപരിസുദ്ധതായ സാരണീയന്തി. ഏവം അനേകേഹി പരിയായേഹി സമ്മോദനീയം സാരണീയം കഥം വീതിസാരേത്വാ പരിയോസാപേത്വാ നിട്ഠാപേത്വാ യേനത്ഥേന ആഗതോ തം പുച്ഛിതുകാമോ ഏകമന്തം നിസീദി.

    Bhagavatā saddhiṃ sammodīti yathā khamanīyādīni pucchanto bhagavā tena, evaṃ sopi bhagavatā saddhiṃ samappavattamodo ahosi, sītodakaṃ viya uṇhodakena sammoditaṃ ekībhāvaṃ agamāsi. Yāya ca ‘‘kacci, bho, gotama, khamanīyaṃ; kacci yāpanīyaṃ, kacci bhoto gotamassa, ca sāvakānañca appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāro’’tiādikāya kathāya sammodi, taṃ pītipāmojjasaṅkhātaṃ sammodaṃ jananato sammodituṃ yuttabhāvato ca sammodanīyaṃ. Atthabyañjanamadhuratāya sucirampi kālaṃ sāretuṃ nirantaraṃ pavattetuṃ araharūpato saritabbabhāvato ca sāraṇīyaṃ, suyyamānasukhato vā sammodanīyaṃ, anussariyamānasukhato sāraṇīyaṃ. Tathā byañjanaparisuddhatāya sammodanīyaṃ, atthaparisuddhatāya sāraṇīyanti. Evaṃ anekehi pariyāyehi sammodanīyaṃ sāraṇīyaṃ kathaṃ vītisāretvā pariyosāpetvā niṭṭhāpetvā yenatthena āgato taṃ pucchitukāmo ekamantaṃ nisīdi.

    ഏകമന്തന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ ‘‘വിസമം ചന്ദിമസൂരിയാ പരിവത്തന്തീ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൪.൭൦) വിയ. തസ്മാ യഥാ നിസിന്നോ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹോതി തഥാ നിസീദീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭുമ്മത്ഥേ വാ ഏതം ഉപയോഗവചനം. നിസീദീതി ഉപാവിസി. പണ്ഡിതാ ഹി പുരിസാ ഗരുട്ഠാനിയം ഉപസങ്കമിത്വാ ആസനകുസലതായ ഏകമന്തം നിസീദന്തി. അയഞ്ച തേസം അഞ്ഞതരോ, തസ്മാ ഏകമന്തം നിസീദി.

    Ekamantanti bhāvanapuṃsakaniddeso ‘‘visamaṃ candimasūriyā parivattantī’’tiādīsu (a. ni. 4.70) viya. Tasmā yathā nisinno ekamantaṃ nisinno hoti tathā nisīdīti evamettha attho daṭṭhabbo. Bhummatthe vā etaṃ upayogavacanaṃ. Nisīdīti upāvisi. Paṇḍitā hi purisā garuṭṭhāniyaṃ upasaṅkamitvā āsanakusalatāya ekamantaṃ nisīdanti. Ayañca tesaṃ aññataro, tasmā ekamantaṃ nisīdi.

    കഥം നിസിന്നോ പന ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹോതീതി? ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ. സേയ്യഥിദം – അതിദൂരം, അച്ചാസന്നം, ഉപരിവാതം, ഉന്നതപ്പദേസം, അതിസമ്മുഖം, അതിപച്ഛാതി. അതിദൂരേ നിസിന്നോ ഹി സചേ കഥേതുകാമോ ഹോതി ഉച്ചാസദ്ദേന കഥേതബ്ബം ഹോതി. അച്ചാസന്നേ നിസിന്നോ സങ്ഘട്ടനം കരോതി. ഉപരിവാതേ നിസിന്നോ സരീരഗന്ധേന ബാധതി. ഉന്നതപ്പദേസേ നിസിന്നോ അഗാരവം പകാസേതി. അതിസമ്മുഖാ നിസിന്നോ സചേ ദട്ഠുകാമോ ഹോതി, ചക്ഖുനാ ചക്ഖും ആഹച്ച ദട്ഠബ്ബം ഹോതി. അതിപച്ഛാ നിസിന്നോ സചേ ദട്ഠുകാമോ ഹോതി ഗീവം പസാരേത്വാ ദട്ഠബ്ബം ഹോതി. തസ്മാ അയമ്പി ഏതേ ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ നിസീദി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകമന്തം നിസീദീ’’തി.

    Kathaṃ nisinno pana ekamantaṃ nisinno hotīti? Cha nisajjadose vajjetvā. Seyyathidaṃ – atidūraṃ, accāsannaṃ, uparivātaṃ, unnatappadesaṃ, atisammukhaṃ, atipacchāti. Atidūre nisinno hi sace kathetukāmo hoti uccāsaddena kathetabbaṃ hoti. Accāsanne nisinno saṅghaṭṭanaṃ karoti. Uparivāte nisinno sarīragandhena bādhati. Unnatappadese nisinno agāravaṃ pakāseti. Atisammukhā nisinno sace daṭṭhukāmo hoti, cakkhunā cakkhuṃ āhacca daṭṭhabbaṃ hoti. Atipacchā nisinno sace daṭṭhukāmo hoti gīvaṃ pasāretvā daṭṭhabbaṃ hoti. Tasmā ayampi ete cha nisajjadose vajjetvā nisīdi. Tena vuttaṃ – ‘‘ekamantaṃ nisīdī’’ti.

    ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോചാതി ഏതന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബമത്ഥം ദസ്സേതി. ദകാരോ പദസന്ധികരോ. അവോചാതി അഭാസി. സുതം മേതന്തി സുതം മേ ഏതം, ഏതം മയാ സുതന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബമത്ഥം ദസ്സേതി. ഭോ ഗോതമാതി ഭഗവന്തം ഗോത്തേന ആലപതി.

    Ekamantaṃ nisinno kho verañjo brāhmaṇo bhagavantaṃ etadavocāti etanti idāni vattabbamatthaṃ dasseti. Dakāro padasandhikaro. Avocāti abhāsi. Sutaṃ metanti sutaṃ me etaṃ, etaṃ mayā sutanti idāni vattabbamatthaṃ dasseti. Bho gotamāti bhagavantaṃ gottena ālapati.

    ഇദാനി യം തേന സുതം – തം ദസ്സേന്തോ ന സമണോ ഗോതമോതി ഏവമാദിമാഹ. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – ബ്രാഹ്മണേതി ജാതിബ്രാഹ്മണേ. ജിണ്ണേതി ജജ്ജരീഭൂതേ ജരായ ഖണ്ഡിച്ചാദിഭാവം ആപാദിതേ. വുഡ്ഢേതി അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം വുഡ്ഢിമരിയാദപ്പത്തേ. മഹല്ലകേതി ജാതിമഹല്ലകതായ സമന്നാഗതേ, ചിരകാലപ്പസുതേതി വുത്തം ഹോതി. അദ്ധഗതേതി അദ്ധാനം ഗതേ , ദ്വേ തയോ രാജപരിവട്ടേ അതീതേതി അധിപ്പായോ. വയോ അനുപ്പത്തേതി പച്ഛിമവയം സമ്പത്തേ, പച്ഛിമവയോ നാമ വസ്സസതസ്സ പച്ഛിമോ തതിയഭാഗോ.

    Idāni yaṃ tena sutaṃ – taṃ dassento na samaṇo gotamoti evamādimāha. Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā – brāhmaṇeti jātibrāhmaṇe. Jiṇṇeti jajjarībhūte jarāya khaṇḍiccādibhāvaṃ āpādite. Vuḍḍheti aṅgapaccaṅgānaṃ vuḍḍhimariyādappatte. Mahallaketi jātimahallakatāya samannāgate, cirakālappasuteti vuttaṃ hoti. Addhagateti addhānaṃ gate , dve tayo rājaparivaṭṭe atīteti adhippāyo. Vayo anuppatteti pacchimavayaṃ sampatte, pacchimavayo nāma vassasatassa pacchimo tatiyabhāgo.

    അപിച – ജിണ്ണേതി പോരാണേ, ചിരകാലപ്പവത്തകുലന്വയേതി വുത്തം ഹോതി. വുഡ്ഢേതി സീലാചാരാദിഗുണവുഡ്ഢിയുത്തേ. മഹല്ലകേതി വിഭവമഹത്തതായ സമന്നാഗതേ മഹദ്ധനേ മഹാഭോഗേ. അദ്ധഗതേതി മഗ്ഗപ്പടിപന്നേ, ബ്രാഹ്മണാനം വതചരിയാദിമരിയാദം അവീതിക്കമ്മ ചരമാനേ. വയോഅനുപ്പത്തേതി ജാതിവുഡ്ഢഭാവം അന്തിമവയം അനുപ്പത്തേതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

    Apica – jiṇṇeti porāṇe, cirakālappavattakulanvayeti vuttaṃ hoti. Vuḍḍheti sīlācārādiguṇavuḍḍhiyutte. Mahallaketi vibhavamahattatāya samannāgate mahaddhane mahābhoge. Addhagateti maggappaṭipanne, brāhmaṇānaṃ vatacariyādimariyādaṃ avītikkamma caramāne. Vayoanuppatteti jātivuḍḍhabhāvaṃ antimavayaṃ anuppatteti evamettha yojanā veditabbā.

    ഇദാനി അഭിവാദേതീതി ഏവമാദീനി ‘‘ന സമണോ ഗോതമോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനകാരേന യോജേത്വാ ഏവമത്ഥതോ വേദിതബ്ബാനി – ‘‘ന വന്ദതി വാ, നാസനാ വുട്ഠഹതി വാ, നാപി ‘ഇധ ഭോന്തോ നിസീദന്തൂ’തി ഏവം ആസനേന വാ ഉപനിമന്തേതീ’’തി. ഏത്ഥ ഹി വാ സദ്ദോ വിഭാവനേ നാമ അത്ഥേ, ‘‘രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തിആദീസു വിയ. ഏവം വത്വാ അഥ അത്തനോ അഭിവാദനാദീനി അകരോന്തം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ആഹ – ‘‘തയിദം ഭോ ഗോതമ തഥേവാ’’തി. യം തം മയാ സുതം – തം തഥേവ, തം സവനഞ്ച മേ ദസ്സനഞ്ച സംസന്ദതി സമേതി, അത്ഥതോ ഏകീഭാവം ഗച്ഛതി. ‘‘ന ഹി ഭവം ഗോതമോ…പേ॰… ആസനേന വാ നിമന്തേതീ’’തി ഏവം അത്തനാ സുതം ദിട്ഠേന നിഗമേത്വാ നിന്ദന്തോ ആഹ – ‘‘തയിദം ഭോ ഗോതമ ന സമ്പന്നമേവാ’’തി തം അഭിവാദനാദീനം അകരണം ന യുത്തമേവ.

    Idāni abhivādetīti evamādīni ‘‘na samaṇo gotamo’’ti ettha vuttanakārena yojetvā evamatthato veditabbāni – ‘‘na vandati vā, nāsanā vuṭṭhahati vā, nāpi ‘idha bhonto nisīdantū’ti evaṃ āsanena vā upanimantetī’’ti. Ettha hi vā saddo vibhāvane nāma atthe, ‘‘rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’tiādīsu viya. Evaṃ vatvā atha attano abhivādanādīni akarontaṃ bhagavantaṃ disvā āha – ‘‘tayidaṃ bho gotama tathevā’’ti. Yaṃ taṃ mayā sutaṃ – taṃ tatheva, taṃ savanañca me dassanañca saṃsandati sameti, atthato ekībhāvaṃ gacchati. ‘‘Na hi bhavaṃ gotamo…pe… āsanena vā nimantetī’’ti evaṃ attanā sutaṃ diṭṭhena nigametvā nindanto āha – ‘‘tayidaṃ bho gotama na sampannamevā’’ti taṃ abhivādanādīnaṃ akaraṇaṃ na yuttameva.

    അഥസ്സ ഭഗവാ അത്തുക്കംസനപരവമ്ഭനദോസം അനുപഗമ്മ കരുണാസീതലഹദയേന തം അഞ്ഞാണം വിധമിത്വാ യുത്തഭാവം ദസ്സേതുകാമോ ആഹ – ‘‘നാഹം തം ബ്രാഹ്മണ …പേ॰… മുദ്ധാപി തസ്സ വിപതേയ്യാ’’തി. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – ‘‘അഹം, ബ്രാഹ്മണ, അപ്പടിഹതേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോപി തം പുഗ്ഗലം ഏതസ്മിം സദേവകാദിഭേദേ ലോകേ ന പസ്സാമി, യമഹം അഭിവാദേയ്യം വാ പച്ചുട്ഠേയ്യം വാ ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. അനച്ഛരിയം വാ ഏതം, യ്വാഹം അജ്ജ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ ഏവരൂപം നിപച്ചകാരാരഹം പുഗ്ഗലം ന പസ്സാമി. അപിച ഖോ യദാപാഹം സമ്പതിജാതോവ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗന്ത്വാ സകലം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഓലോകേസിം; തദാപി ഏതസ്മിം സദേവകാദിഭേദേ ലോകേ തം പുഗ്ഗലം ന പസ്സാമി, യമഹം അഭിവാദേയ്യം വാ പച്ചുട്ഠേയ്യം വാ ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. അഥ ഖോ മം സോളസകപ്പസഹസ്സായുകോ ഖീണാസവമഹാബ്രഹ്മാപി അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ത്വം ലോകേ മഹാപുരിസോ, ത്വം സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗോ ച ജേട്ഠോ ച സേട്ഠോ ച, നത്ഥി തയാ ഉത്തരിതരോ’’തി സഞ്ജാതസോമനസ്സോ പതിനാമേസി; തദാപി ചാഹം അത്തനാ ഉത്തരിതരം അപസ്സന്തോ ആസഭിം വാചം നിച്ഛാരേസിം – ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സാ’’തി. ഏവം സമ്പതിജാതസ്സപി മയ്ഹം അഭിവാദനാദിരഹോ പുഗ്ഗലോ നത്ഥി, സ്വാഹം ഇദാനി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ കം അഭിവാദേയ്യം വാ…പേ॰… ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യം. തസ്മാ ത്വം, ബ്രാഹ്മണ, മാ തഥാഗതേ ഏവരൂപം നിപച്ചകാരം പത്ഥയിത്ഥ. യഞ്ഹി, ബ്രാഹ്മണ, തഥാഗതോ അഭിവാദേയ്യ വാ…പേ॰… ആസനേന വാ നിമന്തേയ്യ, മുദ്ധാപി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ രത്തിപരിയോസാനേ പരിപാകസിഥിലബന്ധനം വണ്ടാ പവുത്തതാലഫലമിവ ഗീവതോ പച്ഛിജ്ജിത്വാ സഹസാവ ഭൂമിയം വിപതേയ്യാതി.

    Athassa bhagavā attukkaṃsanaparavambhanadosaṃ anupagamma karuṇāsītalahadayena taṃ aññāṇaṃ vidhamitvā yuttabhāvaṃ dassetukāmo āha – ‘‘nāhaṃ taṃ brāhmaṇa…pe… muddhāpi tassa vipateyyā’’ti. Tatrāyaṃ saṅkhepattho – ‘‘ahaṃ, brāhmaṇa, appaṭihatena sabbaññutaññāṇacakkhunā olokentopi taṃ puggalaṃ etasmiṃ sadevakādibhede loke na passāmi, yamahaṃ abhivādeyyaṃ vā paccuṭṭheyyaṃ vā āsanena vā nimanteyyaṃ. Anacchariyaṃ vā etaṃ, yvāhaṃ ajja sabbaññutaṃ patto evarūpaṃ nipaccakārārahaṃ puggalaṃ na passāmi. Apica kho yadāpāhaṃ sampatijātova uttarābhimukho sattapadavītihārena gantvā sakalaṃ dasasahassilokadhātuṃ olokesiṃ; tadāpi etasmiṃ sadevakādibhede loke taṃ puggalaṃ na passāmi, yamahaṃ abhivādeyyaṃ vā paccuṭṭheyyaṃ vā āsanena vā nimanteyyaṃ. Atha kho maṃ soḷasakappasahassāyuko khīṇāsavamahābrahmāpi añjaliṃ paggahetvā ‘‘tvaṃ loke mahāpuriso, tvaṃ sadevakassa lokassa aggo ca jeṭṭho ca seṭṭho ca, natthi tayā uttaritaro’’ti sañjātasomanasso patināmesi; tadāpi cāhaṃ attanā uttaritaraṃ apassanto āsabhiṃ vācaṃ nicchāresiṃ – ‘‘aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassā’’ti. Evaṃ sampatijātassapi mayhaṃ abhivādanādiraho puggalo natthi, svāhaṃ idāni sabbaññutaṃ patto kaṃ abhivādeyyaṃ vā…pe… āsanena vā nimanteyyaṃ. Tasmā tvaṃ, brāhmaṇa, mā tathāgate evarūpaṃ nipaccakāraṃ patthayittha. Yañhi, brāhmaṇa, tathāgato abhivādeyya vā…pe… āsanena vā nimanteyya, muddhāpi tassa puggalassa rattipariyosāne paripākasithilabandhanaṃ vaṇṭā pavuttatālaphalamiva gīvato pacchijjitvā sahasāva bhūmiyaṃ vipateyyāti.

    . ഏവം വുത്തേപി ബ്രാഹ്മണോ ദുപ്പഞ്ഞതായ തഥാഗതസ്സ ലോകേ ജേട്ഠഭാവം അസല്ലക്ഖേന്തോ കേവലം തം വചനം അസഹമാനോ ആഹ – ‘‘അരസരൂപോ ഭവം ഗോതമോ’’തി. അയം കിരസ്സ അധിപ്പായോ – യം ലോകേ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഅഞ്ജലികമ്മസാമീചികമ്മം ‘‘സാമഗ്ഗിരസോ’’തി വുച്ചതി, തം ഭോതോ ഗോതമസ്സ നത്ഥി , തസ്മാ അരസരൂപോ ഭവം ഗോതമോ, അരസജാതികോ അരസസഭാവോതി. അഥസ്സ ഭഗവാ ചിത്തമുദുഭാവജനനത്ഥം ഉജുവിപച്ചനീകഭാവം പരിഹരന്തോ അഞ്ഞഥാ തസ്സ വചനസ്സത്ഥം അത്തനി സന്ദസ്സേന്തോ ‘‘അത്ഥി ഖ്വേസ ബ്രാഹ്മണ പരിയായോ’’തിആദിമാഹ.

    3. Evaṃ vuttepi brāhmaṇo duppaññatāya tathāgatassa loke jeṭṭhabhāvaṃ asallakkhento kevalaṃ taṃ vacanaṃ asahamāno āha – ‘‘arasarūpo bhavaṃ gotamo’’ti. Ayaṃ kirassa adhippāyo – yaṃ loke abhivādanapaccuṭṭhānaañjalikammasāmīcikammaṃ ‘‘sāmaggiraso’’ti vuccati, taṃ bhoto gotamassa natthi , tasmā arasarūpo bhavaṃ gotamo, arasajātiko arasasabhāvoti. Athassa bhagavā cittamudubhāvajananatthaṃ ujuvipaccanīkabhāvaṃ pariharanto aññathā tassa vacanassatthaṃ attani sandassento ‘‘atthi khvesa brāhmaṇa pariyāyo’’tiādimāha.

    തത്ഥ പരിയായോതി കാരണം; അയഞ്ഹി പരിയായസദ്ദോ ദേസനാ-വാര-കാരണേസു വത്തതി. ‘‘മധുപിണ്ഡികപരിയായോത്വേവ നം ധാരേഹീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൦൫) ഹി ഏസ ദേസനായം വത്തതി. ‘‘കസ്സ നു ഖോ, ആനന്ദ, അജ്ജ പരിയായോ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിതു’’ന്തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൩൯൮) വാരേ. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, ഭഗവാ അഞ്ഞം പരിയായം ആചിക്ഖതു, യഥായം ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അഞ്ഞായ സണ്ഠഹേയ്യാ’’തിആദീസു (പാരാ॰ ൧൬൪) കാരണേ. സ്വായമിധ കാരണേ വത്തതി . തസ്മാ ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – അത്ഥി ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ഏതം കാരണം; യേന കാരണേന മം ‘‘അരസരൂപോ ഭവം ഗോതമോ’’തി വദമാനോ പുഗ്ഗലോ സമ്മാ വദേയ്യ, അവിതഥവാദീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛേയ്യ. കതമോ പന സോതി? യേ തേ ബ്രാഹ്മണ രൂപരസാ…പേ॰… ഫോട്ഠബ്ബരസാ തേ തഥാഗതസ്സ പഹീനാതി. കിം വുത്തം ഹോതി? യേ തേ ജാതിവസേന വാ ഉപപത്തിവസേന വാ സേട്ഠസമ്മതാനമ്പി പുഥുജ്ജനാനം രൂപാരമ്മണാദീനി അസ്സാദേന്താനം അഭിനന്ദന്താനം രജ്ജന്താനം ഉപ്പജ്ജന്തി കാമസുഖസ്സാദസങ്ഖാതാ രൂപരസസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബരസാ, യേ ഇമം ലോകം ഗീവായ ബന്ധിത്വാ വിയ ആവിഞ്ഛന്തി, വത്ഥാരമ്മണാദിസാമഗ്ഗിയഞ്ച ഉപ്പന്നത്താ സാമഗ്ഗിരസാതി വുച്ചന്തി, തേ സബ്ബേപി തഥാഗതസ്സ പഹീനാതി. മയ്ഹം പഹീനാതി വത്തബ്ബേപി മമാകാരേന അത്താനം അനുക്ഖിപന്തോ ധമ്മം ദേസേതി. ദേസനാവിലാസോ വാ ഏസ ഭഗവതോ.

    Tattha pariyāyoti kāraṇaṃ; ayañhi pariyāyasaddo desanā-vāra-kāraṇesu vattati. ‘‘Madhupiṇḍikapariyāyotveva naṃ dhārehī’’tiādīsu (ma. ni. 1.205) hi esa desanāyaṃ vattati. ‘‘Kassa nu kho, ānanda, ajja pariyāyo bhikkhuniyo ovaditu’’ntiādīsu (ma. ni. 3.398) vāre. ‘‘Sādhu, bhante, bhagavā aññaṃ pariyāyaṃ ācikkhatu, yathāyaṃ bhikkhusaṅgho aññāya saṇṭhaheyyā’’tiādīsu (pārā. 164) kāraṇe. Svāyamidha kāraṇe vattati . Tasmā ettha evamattho daṭṭhabbo – atthi kho, brāhmaṇa, etaṃ kāraṇaṃ; yena kāraṇena maṃ ‘‘arasarūpo bhavaṃ gotamo’’ti vadamāno puggalo sammā vadeyya, avitathavādīti saṅkhyaṃ gaccheyya. Katamo pana soti? Ye te brāhmaṇa rūparasā…pe… phoṭṭhabbarasā te tathāgatassa pahīnāti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Ye te jātivasena vā upapattivasena vā seṭṭhasammatānampi puthujjanānaṃ rūpārammaṇādīni assādentānaṃ abhinandantānaṃ rajjantānaṃ uppajjanti kāmasukhassādasaṅkhātā rūparasasaddagandharasaphoṭṭhabbarasā, ye imaṃ lokaṃ gīvāya bandhitvā viya āviñchanti, vatthārammaṇādisāmaggiyañca uppannattā sāmaggirasāti vuccanti, te sabbepi tathāgatassa pahīnāti. Mayhaṃ pahīnāti vattabbepi mamākārena attānaṃ anukkhipanto dhammaṃ deseti. Desanāvilāso vā esa bhagavato.

    തത്ഥ പഹീനാതി ചിത്തസന്താനതോ വിഗതാ ജഹിതാ വാ. ഏതസ്മിം പനത്ഥേ കരണേ സാമിവചനം ദട്ഠബ്ബം. അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന ഉച്ഛിന്നം തണ്ഹാവിജ്ജാമയം മൂലമേതേസന്തി ഉച്ഛിന്നമൂലാ. താലവത്ഥു വിയ നേസം വത്ഥു കതന്തി താലാവത്ഥുകതാ. യഥാ ഹി താലരുക്ഖം സമൂലം ഉദ്ധരിത്വാ തസ്സ വത്ഥുമത്തേ തസ്മിം പദേസേ കതേ ന പുന തസ്സ താലസ്സ ഉപ്പത്തി പഞ്ഞായതി; ഏവം അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന സമൂലേ രൂപാദിരസേ ഉദ്ധരിത്വാ തേസം പുബ്ബേ ഉപ്പന്നപുബ്ബഭാവേന വത്ഥുമത്തേ ചിത്തസന്താനേ കതേ സബ്ബേപി തേ ‘‘താലാവത്ഥുകതാ’’തി വുച്ചന്തി. അവിരൂള്ഹിധമ്മത്താ വാ മത്ഥകച്ഛിന്നതാലോ വിയ കതാതി താലാവത്ഥുകതാ. യസ്മാ പന ഏവം താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ ഹോന്തി, യഥാ നേസം പച്ഛാഭാവോ ന ഹോതി, തഥാ കതാ ഹോന്തി; തസ്മാ ആഹ – ‘‘അനഭാവംകതാ’’തി. അയഞ്ഹേത്ഥ പദച്ഛേദോ – അനുഅഭാവം കതാ അനഭാവംകതാതി. ‘‘അനഭാവം ഗതാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ അനുഅഭാവം ഗതാതി അത്ഥോ. തത്ഥ പദച്ഛേദോ അനുഅഭാവം ഗതാ അനഭാവം ഗതാതി, യഥാ അനുഅച്ഛരിയാ അനച്ഛരിയാതി. ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാതി അനാഗതേ അനുപ്പജ്ജനകസഭാവാ. യേ ഹി അഭാവം ഗതാ, തേ പുന കഥം ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി? തേനാഹ – ‘‘അനഭാവം ഗതാ ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ’’തി.

    Tattha pahīnāti cittasantānato vigatā jahitā vā. Etasmiṃ panatthe karaṇe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Ariyamaggasatthena ucchinnaṃ taṇhāvijjāmayaṃ mūlametesanti ucchinnamūlā. Tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti tālāvatthukatā. Yathā hi tālarukkhaṃ samūlaṃ uddharitvā tassa vatthumatte tasmiṃ padese kate na puna tassa tālassa uppatti paññāyati; evaṃ ariyamaggasatthena samūle rūpādirase uddharitvā tesaṃ pubbe uppannapubbabhāvena vatthumatte cittasantāne kate sabbepi te ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuccanti. Avirūḷhidhammattā vā matthakacchinnatālo viya katāti tālāvatthukatā. Yasmā pana evaṃ tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā honti, yathā nesaṃ pacchābhāvo na hoti, tathā katā honti; tasmā āha – ‘‘anabhāvaṃkatā’’ti. Ayañhettha padacchedo – anuabhāvaṃ katā anabhāvaṃkatāti. ‘‘Anabhāvaṃ gatā’’tipi pāṭho, tassa anuabhāvaṃ gatāti attho. Tattha padacchedo anuabhāvaṃ gatā anabhāvaṃ gatāti, yathā anuacchariyā anacchariyāti. Āyatiṃ anuppādadhammāti anāgate anuppajjanakasabhāvā. Ye hi abhāvaṃ gatā, te puna kathaṃ uppajjissanti? Tenāha – ‘‘anabhāvaṃ gatā āyatiṃ anuppādadhammā’’ti.

    അയം ഖോ ബ്രാഹ്മണ പരിയായോതി ഇദം ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, കാരണം യേന മം സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ ‘‘അരസരൂപോ സമണോ ഗോതമോ’’തി. നോ ച ഖോ യം ത്വം സന്ധായ വദേസീതി യഞ്ച ഖോ ത്വം സന്ധായ വദേസി, സോ പരിയായോ ന ഹോതി. കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവമാഹ? നനു ഏവം വുത്തേ യോ ബ്രാഹ്മണേന വുത്തോ സാമഗ്ഗിരസോ തസ്സ അത്തനി വിജ്ജമാനതാ അനുഞ്ഞാതാ ഹോതീതി. വുച്ചതേ, ന ഹോതി. യോ ഹി തം സാമഗ്ഗിരസം കാതും ഭബ്ബോ ഹുത്വാ ന കരോതി, സോ തദഭാവേന അരസരൂപോതി വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ. ഭഗവാ പന അഭബ്ബോവ ഏതം കാതും, തേനസ്സ കരണേ അഭബ്ബതം പകാസേന്തോ ആഹ – ‘‘നോ ച ഖോ യം ത്വം സന്ധായ വദേസീ’’തി. യം പരിയായം സന്ധായ ത്വം മം ‘‘അരസരൂപോ’’തി വദേസി, സോ അമ്ഹേസു നേവ വത്തബ്ബോതി.

    Ayaṃ kho brāhmaṇa pariyāyoti idaṃ kho, brāhmaṇa, kāraṇaṃ yena maṃ sammā vadamāno vadeyya ‘‘arasarūpo samaṇo gotamo’’ti. No ca kho yaṃ tvaṃ sandhāya vadesīti yañca kho tvaṃ sandhāya vadesi, so pariyāyo na hoti. Kasmā pana bhagavā evamāha? Nanu evaṃ vutte yo brāhmaṇena vutto sāmaggiraso tassa attani vijjamānatā anuññātā hotīti. Vuccate, na hoti. Yo hi taṃ sāmaggirasaṃ kātuṃ bhabbo hutvā na karoti, so tadabhāvena arasarūpoti vattabbo bhaveyya. Bhagavā pana abhabbova etaṃ kātuṃ, tenassa karaṇe abhabbataṃ pakāsento āha – ‘‘no ca kho yaṃ tvaṃ sandhāya vadesī’’ti. Yaṃ pariyāyaṃ sandhāya tvaṃ maṃ ‘‘arasarūpo’’ti vadesi, so amhesu neva vattabboti.

    . ഏവം ബ്രാഹ്മണോ അത്തനാ അധിപ്പേതം അരസരൂപതം ആരോപേതും അസക്കോന്തോ അഥാപരം നിബ്ഭോഗോ ഭവം ഗോതമോതിആദിമാഹ. സബ്ബപരിയായേസു ചേത്ഥ വുത്തനയേനേവ യോജനക്കമം വിദിത്വാ സന്ധായ ഭാസിതമത്തം ഏവം വേദിതബ്ബം. ബ്രാഹ്മണോ തമേവ വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനകമ്മാദിം ലോകേ സാമഗ്ഗിപരിഭോഗോതി മഞ്ഞമാനോ തദഭാവേന ഭഗവന്തം നിബ്ഭോഗോതി ആഹ. ഭഗവാ പന യ്വായം രൂപാദീസു സത്താനം ഛന്ദരാഗപരിഭോഗോ തദഭാവം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

    4. Evaṃ brāhmaṇo attanā adhippetaṃ arasarūpataṃ āropetuṃ asakkonto athāparaṃ nibbhogo bhavaṃ gotamotiādimāha. Sabbapariyāyesu cettha vuttanayeneva yojanakkamaṃ viditvā sandhāya bhāsitamattaṃ evaṃ veditabbaṃ. Brāhmaṇo tameva vayovuḍḍhānaṃ abhivādanakammādiṃ loke sāmaggiparibhogoti maññamāno tadabhāvena bhagavantaṃ nibbhogoti āha. Bhagavā pana yvāyaṃ rūpādīsu sattānaṃ chandarāgaparibhogo tadabhāvaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti.

    . പുന ബ്രാഹ്മണോ യം ലോകേ വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനാദികുലസമുദാചാരകമ്മം ലോകിയാ കരോന്തി തസ്സ അകിരിയം സമ്പസ്സമാനോ ഭഗവന്തം അകിരിയവാദോതി ആഹ. ഭഗവാ പന, യസ്മാ കായദുച്ചരിതാദീനം അകിരിയം വദതി തസ്മാ, തം അകിരിയവാദം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ഥ ച കായദുച്ചരിതന്തി പാണാതിപാത-അദിന്നാദാന-മിച്ഛാചാരചേതനാ വേദിതബ്ബാ. വചീദുച്ചരിതന്തി മുസാവാദ-പിസുണവാചാ-ഫരുസവാചാ-സമ്ഫപ്പലാപചേതനാ വേദിതബ്ബാ. മനോദുച്ചരിതന്തി അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിയോ വേദിതബ്ബാ. ഠപേത്വാ തേ ധമ്മേ, അവസേസാ അകുസലാ ധമ്മാ ‘‘അനേകവിഹിതാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ’’തി വേദിതബ്ബാ.

    5. Puna brāhmaṇo yaṃ loke vayovuḍḍhānaṃ abhivādanādikulasamudācārakammaṃ lokiyā karonti tassa akiriyaṃ sampassamāno bhagavantaṃ akiriyavādoti āha. Bhagavā pana, yasmā kāyaduccaritādīnaṃ akiriyaṃ vadati tasmā, taṃ akiriyavādaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti. Tattha ca kāyaduccaritanti pāṇātipāta-adinnādāna-micchācāracetanā veditabbā. Vacīduccaritanti musāvāda-pisuṇavācā-pharusavācā-samphappalāpacetanā veditabbā. Manoduccaritanti abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo veditabbā. Ṭhapetvā te dhamme, avasesā akusalā dhammā ‘‘anekavihitā pāpakā akusalā dhammā’’ti veditabbā.

    . പുന ബ്രാഹ്മണോ തമേവ അഭിവാദനാദികമ്മം ഭഗവതി അപസ്സന്തോ ഇമം ‘‘ആഗമ്മ അയം ലോകതന്തി ലോകപവേണീ ഉച്ഛിജ്ജതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം ഉച്ഛേദവാദോതി ആഹ. ഭഗവാ പന യസ്മാ അട്ഠസു ലോഭസഹഗതചിത്തേസു പഞ്ചകാമഗുണികരാഗസ്സ ദ്വീസു അകുസലചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജമാനകദോസസ്സ ച അനാഗാമിമഗ്ഗേന ഉച്ഛേദം വദതി. സബ്ബാകുസലസമ്ഭവസ്സ പന നിരവസേസസ്സ മോഹസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഉച്ഛേദം വദതി. ഠപേത്വാ തേ തയോ, അവസേസാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം യഥാനുരൂപം ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി ഉച്ഛേദം വദതി; തസ്മാ തം ഉച്ഛേദവാദം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

    6. Puna brāhmaṇo tameva abhivādanādikammaṃ bhagavati apassanto imaṃ ‘‘āgamma ayaṃ lokatanti lokapaveṇī ucchijjatī’’ti maññamāno bhagavantaṃ ucchedavādoti āha. Bhagavā pana yasmā aṭṭhasu lobhasahagatacittesu pañcakāmaguṇikarāgassa dvīsu akusalacittesu uppajjamānakadosassa ca anāgāmimaggena ucchedaṃ vadati. Sabbākusalasambhavassa pana niravasesassa mohassa arahattamaggena ucchedaṃ vadati. Ṭhapetvā te tayo, avasesānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ yathānurūpaṃ catūhi maggehi ucchedaṃ vadati; tasmā taṃ ucchedavādaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti.

    . പുന ബ്രാഹ്മണോ ‘‘ജിഗുച്ഛതി മഞ്ഞേ സമണോ ഗോതമോ ഇദം വയോവുഡ്ഢാനം അഭിവാദനാദികുലസമുദാചാരകമ്മം, തേന തം ന കരോതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം ജേഗുച്ഛീതി ആഹ. ഭഗവാ പന യസ്മാ ജിഗുച്ഛതി കായദുച്ചരിതാദീഹി; കിം വുത്തം ഹോതി ? യഞ്ച തിവിധം കായദുച്ചരിതം, യഞ്ച ചതുബ്ബിധം വചീദുച്ചരിതം, യഞ്ച തിവിധം മനോദുച്ചരിതം, യാ ച ഠപേത്വാ താനി ദുച്ചരിതാനി അവസേസാനം ലാമകട്ഠേന പാപകാനം അകോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന അകുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തി സമാപജ്ജനാ സമങ്ഗിഭാവോ, തം സബ്ബമ്പി ഗൂഥം വിയ മണ്ഡനകജാതിയോ പുരിസോ ജിഗുച്ഛതി ഹിരീയതി, തസ്മാ തം ജേഗുച്ഛിതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ഥ ‘‘കായദുച്ചരിതേനാ’’തി ഉപയോഗത്ഥേ കരണവചനം ദട്ഠബ്ബം.

    7. Puna brāhmaṇo ‘‘jigucchati maññe samaṇo gotamo idaṃ vayovuḍḍhānaṃ abhivādanādikulasamudācārakammaṃ, tena taṃ na karotī’’ti maññamāno bhagavantaṃ jegucchīti āha. Bhagavā pana yasmā jigucchati kāyaduccaritādīhi; kiṃ vuttaṃ hoti ? Yañca tividhaṃ kāyaduccaritaṃ, yañca catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ, yañca tividhaṃ manoduccaritaṃ, yā ca ṭhapetvā tāni duccaritāni avasesānaṃ lāmakaṭṭhena pāpakānaṃ akosallasambhūtaṭṭhena akusalānaṃ dhammānaṃ samāpatti samāpajjanā samaṅgibhāvo, taṃ sabbampi gūthaṃ viya maṇḍanakajātiyo puriso jigucchati hirīyati, tasmā taṃ jegucchitaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti. Tattha ‘‘kāyaduccaritenā’’ti upayogatthe karaṇavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.

    . പുന ബ്രാഹ്മണോ തമേവ അഭിവാദനാദികമ്മം ഭഗവതി അപസ്സന്തോ ‘‘അയം ഇമം ലോകജേട്ഠകകമ്മം വിനേതി വിനാസേതി, അഥ വാ യസ്മാ ഏതം സാമീചികമ്മം ന കരോതി തസ്മാ അയം വിനേതബ്ബോ നിഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബോ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം വേനയികോതി ആഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – വിനയതീതി വിനയോ, വിനാസേതീതി വുത്തം ഹോതി. വിനയോ ഏവ വേനയികോ, വിനയം വാ അരഹതീതി വേനയികോ, നിഗ്ഗഹം അരഹതീതി വുത്തം ഹോതി. ഭഗവാ പന, യസ്മാ രാഗാദീനം വിനയായ വൂപസമായ ധമ്മം ദേസേതി, തസ്മാ വേനയികോ ഹോതി. അയമേവ ചേത്ഥ പദത്ഥോ – വിനയായ ധമ്മം ദേസേതീതി വേനയികോ. വിചിത്രാ ഹി തദ്ധിതവുത്തി! സ്വായം തം വേനയികഭാവം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി.

    8. Puna brāhmaṇo tameva abhivādanādikammaṃ bhagavati apassanto ‘‘ayaṃ imaṃ lokajeṭṭhakakammaṃ vineti vināseti, atha vā yasmā etaṃ sāmīcikammaṃ na karoti tasmā ayaṃ vinetabbo niggaṇhitabbo’’ti maññamāno bhagavantaṃ venayikoti āha. Tatrāyaṃ padattho – vinayatīti vinayo, vināsetīti vuttaṃ hoti. Vinayo eva venayiko, vinayaṃ vā arahatīti venayiko, niggahaṃ arahatīti vuttaṃ hoti. Bhagavā pana, yasmā rāgādīnaṃ vinayāya vūpasamāya dhammaṃ deseti, tasmā venayiko hoti. Ayameva cettha padattho – vinayāya dhammaṃ desetīti venayiko. Vicitrā hi taddhitavutti! Svāyaṃ taṃ venayikabhāvaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti.

    . പുന ബ്രാഹ്മണോ യസ്മാ അഭിവാദനാദീനി സാമീചികമ്മാനി കരോന്താ വയോവുഡ്ഢേ തോസേന്തി ഹാസേന്തി, അകരോന്താ പന താപേന്തി വിഹേസേന്തി ദോമനസ്സം നേസം ഉപ്പാദേന്തി, ഭഗവാ ച താനി ന കരോതി; തസ്മാ ‘‘അയം വയോവുഡ്ഢേ തപതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ സപ്പുരിസാചാരവിരഹിതത്താ വാ ‘‘കപണപുരിസോ അയ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവന്തം തപസ്സീതി ആഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – തപതീതി തപോ, രോസേതി വിഹേസേതീതി വുത്തം ഹോതി, സാമീചികമ്മാകരണസ്സേതം നാമം. തപോ അസ്സ അത്ഥീതി തപസ്സീ. ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേ ബ്യഞ്ജനാനി അവിചാരേത്വാ ലോകേ കപണപുരിസോ ‘‘തപസ്സീ’’തി വുച്ചതി. ഭഗവാ പന യേ അകുസലാ ധമ്മാ ലോകം തപനതോ തപനീയാതി വുച്ചന്തി, തേസം പഹീനത്താ യസ്മാ തപസ്സീതി സങ്ഖ്യം ഗതോ, തസ്മാ തം തപസ്സിതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്രായം പദത്ഥോ – തപന്തീതി തപാ, അകുസലധമ്മാനമേതം അധിവചനം. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘ഇധ തപ്പതി പേച്ച തപ്പതീ’’തി. തഥാ തേ തപേ അസ്സി നിരസ്സി പഹാസി വിദ്ധംസേസീതി തപസ്സീ.

    9. Puna brāhmaṇo yasmā abhivādanādīni sāmīcikammāni karontā vayovuḍḍhe tosenti hāsenti, akarontā pana tāpenti vihesenti domanassaṃ nesaṃ uppādenti, bhagavā ca tāni na karoti; tasmā ‘‘ayaṃ vayovuḍḍhe tapatī’’ti maññamāno sappurisācāravirahitattā vā ‘‘kapaṇapuriso aya’’nti maññamāno bhagavantaṃ tapassīti āha. Tatrāyaṃ padattho – tapatīti tapo, roseti vihesetīti vuttaṃ hoti, sāmīcikammākaraṇassetaṃ nāmaṃ. Tapo assa atthīti tapassī. Dutiye atthavikappe byañjanāni avicāretvā loke kapaṇapuriso ‘‘tapassī’’ti vuccati. Bhagavā pana ye akusalā dhammā lokaṃ tapanato tapanīyāti vuccanti, tesaṃ pahīnattā yasmā tapassīti saṅkhyaṃ gato, tasmā taṃ tapassitaṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti. Tatrāyaṃ padattho – tapantīti tapā, akusaladhammānametaṃ adhivacanaṃ. Vuttampi hetaṃ – ‘‘idha tappati pecca tappatī’’ti. Tathā te tape assi nirassi pahāsi viddhaṃsesīti tapassī.

    ൧൦. പുന ബ്രാഹ്മണോ തം അഭിവാദനാദികമ്മം ദേവലോകഗബ്ഭസമ്പത്തിയാ ദേവലോകപടിസന്ധിപടിലാഭായ സംവത്തതീതി മഞ്ഞമാനോ ഭഗവതി ചസ്സ അഭാവം ദിസ്വാ ഭഗവന്തം അപഗബ്ഭോതി ആഹ. കോധവസേന വാ ഭഗവതോ മാതുകുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണേ ദോസം ദസ്സേന്തോപി ഏവമാഹ. തത്രായം പദത്ഥോ – ഗബ്ഭതോ അപഗതോതി അപഗബ്ഭോ, അഭബ്ബോ ദേവലോകൂപപത്തിം പാപുണിതുന്തി അധിപ്പായോ. ഹീനോ വാ ഗബ്ഭോ അസ്സാതി അപഗബ്ഭോ, ദേവലോകഗബ്ഭപരിബാഹിരത്താ ആയതിം ഹീനഗബ്ഭപടിലാഭഭാഗീതി, ഹീനോ വാസ്സ മാതുകുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭവാസോ അഹോസീതി അധിപ്പായോ. ഭഗവതോ പന യസ്മാ ആയതിം ഗബ്ഭസേയ്യാ അപഗതാ, തസ്മാ സോ തം അപഗബ്ഭതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ അപരമ്പി പരിയായം അനുജാനാതി. തത്ര ച യസ്സ ഖോ ബ്രാഹ്മണ ആയതിം ഗബ്ഭസേയ്യാ പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി പഹീനാതി ഏതേസം പദാനം ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – ബ്രാഹ്മണ, യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അനാഗതേ ഗബ്ഭസേയ്യാ, പുനബ്ഭവേ ച അഭിനിബ്ബത്തി അനുത്തരേന മഗ്ഗേന വിഹതകാരണത്താ പഹീനാതി. ഗബ്ഭസേയ്യഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ജലാബുജയോനി ഗഹിതാ. പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തിഗ്ഗഹണേന ഇതരാ തിസ്സോപി.

    10. Puna brāhmaṇo taṃ abhivādanādikammaṃ devalokagabbhasampattiyā devalokapaṭisandhipaṭilābhāya saṃvattatīti maññamāno bhagavati cassa abhāvaṃ disvā bhagavantaṃ apagabbhoti āha. Kodhavasena vā bhagavato mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassentopi evamāha. Tatrāyaṃ padattho – gabbhato apagatoti apagabbho, abhabbo devalokūpapattiṃ pāpuṇitunti adhippāyo. Hīno vā gabbho assāti apagabbho, devalokagabbhaparibāhirattā āyatiṃ hīnagabbhapaṭilābhabhāgīti, hīno vāssa mātukucchimhi gabbhavāso ahosīti adhippāyo. Bhagavato pana yasmā āyatiṃ gabbhaseyyā apagatā, tasmā so taṃ apagabbhataṃ attani sampassamāno aparampi pariyāyaṃ anujānāti. Tatra ca yassa kho brāhmaṇa āyatiṃ gabbhaseyyā punabbhavābhinibbatti pahīnāti etesaṃ padānaṃ evamattho daṭṭhabbo – brāhmaṇa, yassa puggalassa anāgate gabbhaseyyā, punabbhave ca abhinibbatti anuttarena maggena vihatakāraṇattā pahīnāti. Gabbhaseyyaggahaṇena cettha jalābujayoni gahitā. Punabbhavābhinibbattiggahaṇena itarā tissopi.

    അപിച ഗബ്ഭസ്സ സേയ്യാ ഗബ്ഭസേയ്യാ, പുനബ്ഭവോ ഏവ അഭിനിബ്ബത്തി പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ ച വിഞ്ഞാണട്ഠിതീതി വുത്തേപി ന വിഞ്ഞാണതോ അഞ്ഞാ ഠിതി അത്ഥി, ഏവമിധാപി ന ഗബ്ഭതോ അഞ്ഞാ സേയ്യാതി വേദിതബ്ബാ. അഭിനിബ്ബത്തി ച നാമ യസ്മാ പുനബ്ഭവഭൂതാപി അപുനബ്ഭവഭൂതാപി അത്ഥി, ഇധ ച പുനബ്ഭവഭൂതാ അധിപ്പേതാ. തസ്മാ വുത്തം – ‘‘പുനബ്ഭവോ ഏവ അഭിനിബ്ബത്തി പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തീ’’തി.

    Apica gabbhassa seyyā gabbhaseyyā, punabbhavo eva abhinibbatti punabbhavābhinibbattīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yathā ca viññāṇaṭṭhitīti vuttepi na viññāṇato aññā ṭhiti atthi, evamidhāpi na gabbhato aññā seyyāti veditabbā. Abhinibbatti ca nāma yasmā punabbhavabhūtāpi apunabbhavabhūtāpi atthi, idha ca punabbhavabhūtā adhippetā. Tasmā vuttaṃ – ‘‘punabbhavo eva abhinibbatti punabbhavābhinibbattī’’ti.

    ൧൧. ഏവം ആഗതകാലതോ പട്ഠായ അരസരൂപതാദീഹി അട്ഠഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തമ്പി ബ്രാഹ്മണം ഭഗവാ ധമ്മിസ്സരോ ധമ്മരാജാ ധമ്മസ്സാമീ തഥാഗതോ അനുകമ്പായ സീതലേനേവ ചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ യം ധമ്മധാതും പടിവിജ്ഝിത്വാ ദേസനാവിലാസപ്പത്തോ ഹോതി, തസ്സാ ധമ്മധാതുയാ സുപ്പടിവിദ്ധത്താ വിഗതവലാഹകേ അന്തലിക്ഖേ സമബ്ഭുഗ്ഗതോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ സരദകാലേ സൂരിയോ വിയ ച ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹദയന്ധകാരം വിധമന്തോ താനിയേവ അക്കോസവത്ഥൂനി തേന തേന പരിയായേന അഞ്ഞഥാ ദസ്സേത്വാ, പുനപി അത്തനോ കരുണാവിപ്ഫാരം അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി അകമ്പിയഭാവേന പടിലദ്ധം, താദിഗുണലക്ഖണം പഥവീസമചിത്തതം അകുപ്പധമ്മതഞ്ച പകാസേന്തോ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ കേവലം പലിതസിരഖണ്ഡദന്തവലിത്തചതാദീഹി അത്തനോ വുഡ്ഢഭാവം സഞ്ജാനാതി, നോ ച ഖോ ജാനാതി അത്താനം ജാതിയാ അനുഗതം ജരായ അനുസടം ബ്യാധിനാ അഭിഭൂതം മരണേന അബ്ഭാഹതം വട്ടഖാണുഭൂതം അജ്ജ മരിത്വാ പുന സ്വേവ ഉത്താനസയനദാരകഭാവഗമനീയം. മഹന്തേന ഖോ പന ഉസ്സാഹേന മമ സന്തികം ആഗതോ, തദസ്സ ആഗമനം സാത്ഥകം ഹോതൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഇമസ്മിം ലോകേ അത്തനോ അപ്പടിസമം പുരേജാതഭാവം ദസ്സേന്തോ സേയ്യഥാപി ബ്രാഹ്മണാതിആദിനാ നയേന ബ്രാഹ്മണസ്സ ധമ്മദേസനം വഡ്ഢേസി.

    11. Evaṃ āgatakālato paṭṭhāya arasarūpatādīhi aṭṭhahi akkosavatthūhi akkosantampi brāhmaṇaṃ bhagavā dhammissaro dhammarājā dhammassāmī tathāgato anukampāya sītaleneva cakkhunā olokento yaṃ dhammadhātuṃ paṭivijjhitvā desanāvilāsappatto hoti, tassā dhammadhātuyā suppaṭividdhattā vigatavalāhake antalikkhe samabbhuggato puṇṇacando viya saradakāle sūriyo viya ca brāhmaṇassa hadayandhakāraṃ vidhamanto tāniyeva akkosavatthūni tena tena pariyāyena aññathā dassetvā, punapi attano karuṇāvipphāraṃ aṭṭhahi lokadhammehi akampiyabhāvena paṭiladdhaṃ, tādiguṇalakkhaṇaṃ pathavīsamacittataṃ akuppadhammatañca pakāsento ‘‘ayaṃ brāhmaṇo kevalaṃ palitasirakhaṇḍadantavalittacatādīhi attano vuḍḍhabhāvaṃ sañjānāti, no ca kho jānāti attānaṃ jātiyā anugataṃ jarāya anusaṭaṃ byādhinā abhibhūtaṃ maraṇena abbhāhataṃ vaṭṭakhāṇubhūtaṃ ajja maritvā puna sveva uttānasayanadārakabhāvagamanīyaṃ. Mahantena kho pana ussāhena mama santikaṃ āgato, tadassa āgamanaṃ sātthakaṃ hotū’’ti cintetvā imasmiṃ loke attano appaṭisamaṃ purejātabhāvaṃ dassento seyyathāpi brāhmaṇātiādinā nayena brāhmaṇassa dhammadesanaṃ vaḍḍhesi.

    തത്ഥ സേയ്യഥാതി ഓപമ്മത്ഥേ നിപാതോ; പീതി സമ്ഭാവനത്ഥേ; ഉഭയേനാപി യഥാ നാമ ബ്രാഹ്മണാതി ദസ്സേതി. കുക്കുടിയാ അണ്ഡാനി അട്ഠ വാ ദസ വാ ദ്വാദസ വാതി ഏത്ഥ പന കിഞ്ചാപി കുക്കുടിയാ വുത്തപ്പകാരതോ ഊനാധികാനിപി അണ്ഡാനി ഹോന്തി, അഥ ഖോ വചനസിലിട്ഠതായ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി ലോകേ സിലിട്ഠവചനം ഹോതി. താനസ്സൂതി താനി അസ്സു, ഭവേയ്യുന്തി വുത്തം ഹോതി. കുക്കുടിയാ സമ്മാ അധിസയിതാനീതി തായ ജനേത്തിയാ കുക്കുടിയാ പക്ഖേ പസാരേത്വാ തേസം ഉപരി സയന്തിയാ സമ്മാ അധിസയിതാനി. സമ്മാ പരിസേദിതാനീതി കാലേന കാലം ഉതും ഗണ്ഹാപേന്തിയാ സുട്ഠു സമന്തതോ സേദിതാനി, ഉസ്മീകതാനീതി വുത്തം ഹോതി. സമ്മാ പരിഭാവിതാനീതി കാലേന കാലം സുട്ഠു സമന്തതോ ഭാവിതാനി, കുക്കുടഗന്ധം ഗാഹാപിതാനീതി വുത്തം ഹോതി.

    Tattha seyyathāti opammatthe nipāto; ti sambhāvanatthe; ubhayenāpi yathā nāma brāhmaṇāti dasseti. Kukkuṭiyā aṇḍāni aṭṭha vā dasa vā dvādasa vāti ettha pana kiñcāpi kukkuṭiyā vuttappakārato ūnādhikānipi aṇḍāni honti, atha kho vacanasiliṭṭhatāya evaṃ vuttanti veditabbaṃ. Evañhi loke siliṭṭhavacanaṃ hoti. Tānassūti tāni assu, bhaveyyunti vuttaṃ hoti. Kukkuṭiyā sammā adhisayitānīti tāya janettiyā kukkuṭiyā pakkhe pasāretvā tesaṃ upari sayantiyā sammā adhisayitāni. Sammā pariseditānīti kālena kālaṃ utuṃ gaṇhāpentiyā suṭṭhu samantato seditāni, usmīkatānīti vuttaṃ hoti. Sammā paribhāvitānīti kālena kālaṃ suṭṭhu samantato bhāvitāni, kukkuṭagandhaṃ gāhāpitānīti vuttaṃ hoti.

    ഇദാനി യസ്മാ തായ കുക്കുടിയാ ഏവം തീഹി പകാരേഹി താനി അണ്ഡാനി പരിപാലിയമാനാനി ന പൂതീനി ഹോന്തി. യോപി നേസം അല്ലസിനേഹോ സോ പരിയാദാനം ഗച്ഛതി. കപാലം തനുകം ഹോതി, പാദനഖസിഖാ ച മുഖതുണ്ഡകഞ്ച ഖരം ഹോതി, കുക്കുടപോതകാ പരിപാകം ഗച്ഛന്തി, കപാലസ്സ തനുകത്താ ബഹിദ്ധാ ആലോകോ അന്തോ പഞ്ഞായതി. അഥ തേ കുക്കുടപോതകാ ‘‘ചിരം വത മയം സങ്കുടിതഹത്ഥപാദാ സമ്ബാധേ സയിമ്ഹ, അയഞ്ച ബഹി ആലോകോ ദിസ്സതി, ഏത്ഥ ദാനി നോ സുഖവിഹാരോ ഭവിസ്സതീ’’തി നിക്ഖമിതുകാമാ ഹുത്വാ കപാലം പാദേന പഹരന്തി, ഗീവം പസാരേന്തി. തതോ തം കപാലം ദ്വേധാ ഭിജ്ജതി, കുക്കുടപോതകാ പക്ഖേ വിധുനന്താ തങ്ഖണാനുരൂപം വിരവന്താ നിക്ഖമന്തി. ഏവം നിക്ഖമന്താനഞ്ച നേസം യോ പഠമതരം നിക്ഖമതി സോ ‘ജേട്ഠോ’തി വുച്ചതി. തസ്മാ ഭഗവാ തായ ഉപമായ അത്തനോ ജേട്ഠകഭാവം സാധേതുകാമോ ബ്രാഹ്മണം പുച്ഛി – ‘‘യോ നു ഖോ തേസം കുക്കുടച്ഛാപകാനം…പേ॰… കിന്തി സ്വസ്സ വചനീയോ’’തി. തത്ഥ കുക്കുടച്ഛാപകാനന്തി കുക്കുടപോതകാനം. കിന്തി സ്വസ്സ വചനീയോതി സോ കിന്തി വചനീയോ അസ്സ, കിന്തി വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ ജേട്ഠോ വാ കനിട്ഠോ വാതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

    Idāni yasmā tāya kukkuṭiyā evaṃ tīhi pakārehi tāni aṇḍāni paripāliyamānāni na pūtīni honti. Yopi nesaṃ allasineho so pariyādānaṃ gacchati. Kapālaṃ tanukaṃ hoti, pādanakhasikhā ca mukhatuṇḍakañca kharaṃ hoti, kukkuṭapotakā paripākaṃ gacchanti, kapālassa tanukattā bahiddhā āloko anto paññāyati. Atha te kukkuṭapotakā ‘‘ciraṃ vata mayaṃ saṅkuṭitahatthapādā sambādhe sayimha, ayañca bahi āloko dissati, ettha dāni no sukhavihāro bhavissatī’’ti nikkhamitukāmā hutvā kapālaṃ pādena paharanti, gīvaṃ pasārenti. Tato taṃ kapālaṃ dvedhā bhijjati, kukkuṭapotakā pakkhe vidhunantā taṅkhaṇānurūpaṃ viravantā nikkhamanti. Evaṃ nikkhamantānañca nesaṃ yo paṭhamataraṃ nikkhamati so ‘jeṭṭho’ti vuccati. Tasmā bhagavā tāya upamāya attano jeṭṭhakabhāvaṃ sādhetukāmo brāhmaṇaṃ pucchi – ‘‘yo nu kho tesaṃ kukkuṭacchāpakānaṃ…pe… kinti svassa vacanīyo’’ti. Tattha kukkuṭacchāpakānanti kukkuṭapotakānaṃ. Kinti svassa vacanīyoti so kinti vacanīyo assa, kinti vattabbo bhaveyya jeṭṭho vā kaniṭṭho vāti. Sesaṃ uttānatthameva.

    തതോ ബ്രാഹ്മണോ ആഹ – ‘‘ജേട്ഠോതിസ്സ ഭോ ഗോതമ വചനീയോ’’തി. ഭോ, ഗോതമ, സോ ജേട്ഠോ ഇതി അസ്സ വചനീയോ. കസ്മാതി ചേ? സോ ഹി നേസം ജേട്ഠോ, തസ്മാ സോ നേസം വുഡ്ഢതരോതി അത്ഥോ. അഥസ്സ ഭഗവാ ഓപമ്മം സമ്പടിപാദേന്തോ ആഹ – ‘‘ഏവമേവ ഖോ അഹം ബ്രാഹ്മണാ’’തിആദി. യഥാ സോ കുക്കുടച്ഛാപകോ ജേട്ഠോതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി; ഏവം അഹമ്പി അവിജ്ജാഗതായ പജായ. അവിജ്ജാഗതായാതി അവിജ്ജാ വുച്ചതി അഞ്ഞാണം, തത്ഥ ഗതായ. പജായാതി സത്താധിവചനമേതം. തസ്മാ ഏത്ഥ അവിജ്ജണ്ഡകോസസ്സ അന്തോ പവിട്ഠേസു സത്തേസൂതി ഏവം അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അണ്ഡഭൂതായാതി അണ്ഡേ ഭൂതായ ജാതായ സഞ്ജാതായ. യഥാ ഹി അണ്ഡേ നിബ്ബത്താ ഏകച്ചേ സത്താ അണ്ഡഭൂതാതി വുച്ചന്തി; ഏവമയം സബ്ബാപി പജാ അവിജ്ജണ്ഡകോസേ നിബ്ബത്തത്താ അണ്ഡഭൂതാതി വുച്ചതി. പരിയോനദ്ധായാതി തേന അവിജ്ജണ്ഡകോസേന സമന്തതോ ഓനദ്ധായ ബദ്ധായ വേഠിതായ . അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാതി തം അവിജ്ജാമയം അണ്ഡകോസം ഭിന്ദിത്വാ . ഏകോവ ലോകേതി സകലേപി ലോകസന്നിവാസേ അഹമേവ ഏകോ അദുതിയോ. അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി അനുത്തരന്തി ഉത്തരവിരഹിതം സബ്ബസേട്ഠം. സമ്മാസമ്ബോധിന്തി സമ്മാ സാമഞ്ച ബോധിം; അഥ വാ പസത്ഥം സുന്ദരഞ്ച ബോധിം; ബോധീതി രുക്ഖോപി മഗ്ഗോപി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമ്പി നിബ്ബാനമ്പി വുച്ചതി. ‘‘ബോധിരുക്ഖമൂലേ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി (മഹാവ॰ ൧; ഉദാ॰ ൧) ച ‘‘അന്തരാ ച ഗയം അന്തരാ ച ബോധി’’ന്തി (മഹാവ॰ ൧൧; മ॰ നി॰ ൧.൨൮൫) ച ആഗതട്ഠാനേസു ഹി രുക്ഖോ ബോധീതി വുച്ചതി. ‘‘ബോധി വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണ’’ന്തി (ചൂളനി॰ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൧) ആഗതട്ഠാനേ മഗ്ഗോ. ‘‘പപ്പോതി ബോധിം വരഭൂരിമേധസോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൨൧൭) ആഗതട്ഠാനേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. ‘‘പത്വാന ബോധിം അമതം അസങ്ഖത’’ന്തി ആഗതട്ഠാനേ നിബ്ബാനം. ഇധ പന ഭഗവതോ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം അധിപ്പേതം. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണന്തിപി വദന്തി. അഞ്ഞേസം അരഹത്തമഗ്ഗോ അനുത്തരാ ബോധി ഹോതി, ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. കസ്മാ? അസബ്ബഗുണദായകത്താ. തേസഞ്ഹി കസ്സചി അരഹത്തമഗ്ഗോ അരഹത്തഫലമേവ ദേതി, കസ്സചി തിസ്സോ വിജ്ജാ, കസ്സചി ഛ അഭിഞ്ഞാ, കസ്സചി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, കസ്സചി സാവകപാരമിഞാണം. പച്ചേകബുദ്ധാനമ്പി പച്ചേകബോധിഞാണമേവ ദേതി. ബുദ്ധാനം പന സബ്ബഗുണസമ്പത്തിം ദേതി, അഭിസേകോ വിയ രഞ്ഞോ സബ്ബലോകിസ്സരിയഭാവം. തസ്മാ അഞ്ഞസ്സ കസ്സചിപി അനുത്തരാ ബോധി ന ഹോതീതി. അഭിസമ്ബുദ്ധോതി അബ്ഭഞ്ഞാസിം പടിവിജ്ഝിം; പത്തോമ്ഹി അധിഗതോമ്ഹീതി വുത്തം ഹോതി.

    Tato brāhmaṇo āha – ‘‘jeṭṭhotissa bho gotama vacanīyo’’ti. Bho, gotama, so jeṭṭho iti assa vacanīyo. Kasmāti ce? So hi nesaṃ jeṭṭho, tasmā so nesaṃ vuḍḍhataroti attho. Athassa bhagavā opammaṃ sampaṭipādento āha – ‘‘evameva kho ahaṃ brāhmaṇā’’tiādi. Yathā so kukkuṭacchāpako jeṭṭhoti saṅkhyaṃ gacchati; evaṃ ahampi avijjāgatāya pajāya. Avijjāgatāyāti avijjā vuccati aññāṇaṃ, tattha gatāya. Pajāyāti sattādhivacanametaṃ. Tasmā ettha avijjaṇḍakosassa anto paviṭṭhesu sattesūti evaṃ attho daṭṭhabbo. Aṇḍabhūtāyāti aṇḍe bhūtāya jātāya sañjātāya. Yathā hi aṇḍe nibbattā ekacce sattā aṇḍabhūtāti vuccanti; evamayaṃ sabbāpi pajā avijjaṇḍakose nibbattattā aṇḍabhūtāti vuccati. Pariyonaddhāyāti tena avijjaṇḍakosena samantato onaddhāya baddhāya veṭhitāya . Avijjaṇḍakosaṃ padāletvāti taṃ avijjāmayaṃ aṇḍakosaṃ bhinditvā . Ekova loketi sakalepi lokasannivāse ahameva eko adutiyo. Anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti anuttaranti uttaravirahitaṃ sabbaseṭṭhaṃ. Sammāsambodhinti sammā sāmañca bodhiṃ; atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhiṃ; bodhīti rukkhopi maggopi sabbaññutaññāṇampi nibbānampi vuccati. ‘‘Bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho’’ti (mahāva. 1; udā. 1) ca ‘‘antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (mahāva. 11; ma. ni. 1.285) ca āgataṭṭhānesu hi rukkho bodhīti vuccati. ‘‘Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) āgataṭṭhāne maggo. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) āgataṭṭhāne sabbaññutaññāṇaṃ. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti āgataṭṭhāne nibbānaṃ. Idha pana bhagavato arahattamaggañāṇaṃ adhippetaṃ. Sabbaññutaññāṇantipi vadanti. Aññesaṃ arahattamaggo anuttarā bodhi hoti, na hotīti? Na hoti. Kasmā? Asabbaguṇadāyakattā. Tesañhi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramiñāṇaṃ. Paccekabuddhānampi paccekabodhiñāṇameva deti. Buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti, abhiseko viya rañño sabbalokissariyabhāvaṃ. Tasmā aññassa kassacipi anuttarā bodhi na hotīti. Abhisambuddhoti abbhaññāsiṃ paṭivijjhiṃ; pattomhi adhigatomhīti vuttaṃ hoti.

    ഇദാനി യദേതം ഭഗവതാ ‘‘ഏവമേവ ഖോ അഹം ബ്രാഹ്മണാ’’തി ആദിനാ നയേന വുത്തം ഓപമ്മസമ്പടിപാദനം, തം ഏവമത്ഥേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ വേദിതബ്ബം. യഥാ ഹി തസ്സാ കുക്കുടിയാ അത്തനോ അണ്ഡേസു അധിസയനാദിതിവിധകിരിയാകരണം; ഏവം ബോധിപല്ലങ്കേ നിസിന്നസ്സ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ അത്തനോ ചിത്തസന്താനേ അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി തിവിധാനുപസ്സനാകരണം. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാസമ്പാദനേന അണ്ഡാനം അപൂതിഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ അപരിഹാനി. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന അണ്ഡാനം അല്ലസിനേഹപരിയാദാനം വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന ഭവത്തയാനുഗതനികന്തിസിനേഹപരിയാദാനം. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന അണ്ഡകപാലാനം തനുഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന അവിജ്ജണ്ഡകോസസ്സ തനുഭാവോ. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പാദനഖസിഖാതുണ്ഡകാനം ഥദ്ധഖരഭാവോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ തിക്ഖഖരവിപ്പസന്നസൂരഭാവോ. കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പരിപാകകാലോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണസ്സ പരിപാകകാലോ വഡ്ഢിതകാലോ ഗബ്ഭഗ്ഗഹണകാലോ വേദിതബ്ബോ.

    Idāni yadetaṃ bhagavatā ‘‘evameva kho ahaṃ brāhmaṇā’’ti ādinā nayena vuttaṃ opammasampaṭipādanaṃ, taṃ evamatthena saddhiṃ saṃsanditvā veditabbaṃ. Yathā hi tassā kukkuṭiyā attano aṇḍesu adhisayanāditividhakiriyākaraṇaṃ; evaṃ bodhipallaṅke nisinnassa bodhisattabhūtassa bhagavato attano cittasantāne aniccaṃ dukkhaṃ anattāti tividhānupassanākaraṇaṃ. Kukkuṭiyā tividhakiriyāsampādanena aṇḍānaṃ apūtibhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa aparihāni. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena aṇḍānaṃ allasinehapariyādānaṃ viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena bhavattayānugatanikantisinehapariyādānaṃ. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena aṇḍakapālānaṃ tanubhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭacchāpakassa pādanakhasikhātuṇḍakānaṃ thaddhakharabhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa tikkhakharavippasannasūrabhāvo. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭacchāpakassa paripākakālo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa paripākakālo vaḍḍhitakālo gabbhaggahaṇakālo veditabbo.

    തതോ കുക്കുടിയാ തിവിധകിരിയാകരണേന കുക്കുടച്ഛാപകസ്സ പാദനഖസിഖായ വാ മുഖതുണ്ഡകേന വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ പക്ഖേ പപ്ഫോടേത്വാ സോത്ഥിനാ അഭിനിബ്ഭിദാകാലോ വിയ ബോധിസത്തഭൂതസ്സ ഭഗവതോ തിവിധാനുപസ്സനാസമ്പാദനേന വിപസ്സനാഞാണം ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേത്വാ അനുപുബ്ബാധിഗതേന അരഹത്തമഗ്ഗേന അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ അഭിഞ്ഞാപക്ഖേ പപ്ഫോടേത്വാ സോത്ഥിനാ സകലബുദ്ധഗുണസച്ഛികതകാലോ വേദിതബ്ബോതി.

    Tato kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭacchāpakassa pādanakhasikhāya vā mukhatuṇḍakena vā aṇḍakosaṃ padāletvā pakkhe papphoṭetvā sotthinā abhinibbhidākālo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇaṃ gabbhaṃ gaṇhāpetvā anupubbādhigatena arahattamaggena avijjaṇḍakosaṃ padāletvā abhiññāpakkhe papphoṭetvā sotthinā sakalabuddhaguṇasacchikatakālo veditabboti.

    സ്വാഹം ബ്രാഹ്മണ ജേട്ഠോ സേട്ഠോ ലോകസ്സാതി സോ അഹം ബ്രാഹ്മണ യഥാ തേസം കുക്കുടപോതകാനം പഠമതരം അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ അഭിനിബ്ഭിദോ കുക്കുടപോതകോ ജേട്ഠോ ഹോതി; ഏവം അവിജ്ജാഗതായ പജായ തം അവിജ്ജണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ പഠമതരം അരിയായ ജാതിയാ ജാതത്താ ജേട്ഠോ വുഡ്ഢതരോതി സങ്ഖ്യം ഗതോ. സബ്ബഗുണേഹി പന അപ്പടിസമത്താ സേട്ഠോതി.

    Svāhaṃ brāhmaṇa jeṭṭho seṭṭho lokassāti so ahaṃ brāhmaṇa yathā tesaṃ kukkuṭapotakānaṃ paṭhamataraṃ aṇḍakosaṃ padāletvā abhinibbhido kukkuṭapotako jeṭṭho hoti; evaṃ avijjāgatāya pajāya taṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā paṭhamataraṃ ariyāya jātiyā jātattā jeṭṭho vuḍḍhataroti saṅkhyaṃ gato. Sabbaguṇehi pana appaṭisamattā seṭṭhoti.

    ഏവം ഭഗവാ അത്തനോ അനുത്തരം ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം ബ്രാഹ്മണസ്സ പകാസേത്വാ ഇദാനി യായ പടിപദായ തം അധിഗതോ തം പടിപദം പുബ്ബഭാഗതോ പഭുതി ദസ്സേതും ‘‘ആരദ്ധം ഖോ പന മേ ബ്രാഹ്മണാ’’തിആദിമാഹ. ഇമം വാ ഭഗവതോ അനുത്തരം ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ചിത്തമേവമുപ്പന്നം – ‘‘കായ നു ഖോ പടിപദായ ഇമം പത്തോ’’തി. തസ്സ ചിത്തമഞ്ഞായ ‘‘ഇമായാഹം പടിപദായ ഇമം അനുത്തരം ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം പത്തോ’’തി ദസ്സേന്തോ ഏവമാഹ. തത്ഥ ആരദ്ധം ഖോ പന മേ ബ്രാഹ്മണ വീരിയം അഹോസീതി ബ്രാഹ്മണ, ന മയാ അയം അനുത്തരോ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവോ കുസീതേന മുട്ഠസ്സതിനാ സാരദ്ധകായേന വിക്ഖിത്തചിത്തേന അധിഗതോ, അപിച ഖോ തദധിഗമായ ആരദ്ധം ഖോ പന മേ വീരിയം അഹോസി, ബോധിമണ്ഡേ നിസിന്നേന മയാ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം വീരിയം ആരദ്ധം അഹോസി, പഗ്ഗഹിതം അസിഥിലപ്പവത്തിതന്തി വുത്തം ഹോതി. ആരദ്ധത്തായേവ ച മേ തം അസല്ലീനം അഹോസി. ന കേവലഞ്ച വീരിയമേവ, സതിപി മേ ആരമ്മണാഭിമുഖീഭാവേന ഉപട്ഠിതാ അഹോസി. ഉപട്ഠിതത്തായേവ ച അസമ്മുട്ഠാ. പസ്സദ്ധോ കായോ അസാരദ്ധോതി കായചിത്തപസ്സദ്ധിവസേന കായോപി മേ പസ്സദ്ധോ അഹോസി . തത്ഥ യസ്മാ നാമകായേ പസ്സദ്ധേ രൂപകായോപി പസ്സദ്ധോയേവ ഹോതി, തസ്മാ നാമകായോ രൂപകായോതി അവിസേസേത്വാവ പസ്സദ്ധോ കായോതി വുത്തം. അസാരദ്ധോതി സോ ച ഖോ പസ്സദ്ധത്തായേവ അസാരദ്ധോ, വിഗതദരഥോതി വുത്തം ഹോതി. സമാഹിതം ചിത്തം ഏകഗ്ഗന്തി ചിത്തമ്പി മേ സമ്മാ ആഹിതം സുട്ഠു ഠപിതം അപ്പിതം വിയ അഹോസി; സമാഹിതത്താ ഏവ ച ഏകഗ്ഗം അചലം നിപ്ഫന്ദനന്തി. ഏത്താവതാ ഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദാ കഥിതാ ഹോതി.

    Evaṃ bhagavā attano anuttaraṃ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ brāhmaṇassa pakāsetvā idāni yāya paṭipadāya taṃ adhigato taṃ paṭipadaṃ pubbabhāgato pabhuti dassetuṃ ‘‘āraddhaṃ kho pana me brāhmaṇā’’tiādimāha. Imaṃ vā bhagavato anuttaraṃ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ sutvā brāhmaṇassa cittamevamuppannaṃ – ‘‘kāya nu kho paṭipadāya imaṃ patto’’ti. Tassa cittamaññāya ‘‘imāyāhaṃ paṭipadāya imaṃ anuttaraṃ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ patto’’ti dassento evamāha. Tattha āraddhaṃ kho pana me brāhmaṇa vīriyaṃ ahosīti brāhmaṇa, na mayā ayaṃ anuttaro jeṭṭhaseṭṭhabhāvo kusītena muṭṭhassatinā sāraddhakāyena vikkhittacittena adhigato, apica kho tadadhigamāya āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ ahosi, bodhimaṇḍe nisinnena mayā caturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ āraddhaṃ ahosi, paggahitaṃ asithilappavattitanti vuttaṃ hoti. Āraddhattāyeva ca me taṃ asallīnaṃ ahosi. Na kevalañca vīriyameva, satipi me ārammaṇābhimukhībhāvena upaṭṭhitā ahosi. Upaṭṭhitattāyeva ca asammuṭṭhā. Passaddho kāyo asāraddhoti kāyacittapassaddhivasena kāyopi me passaddho ahosi . Tattha yasmā nāmakāye passaddhe rūpakāyopi passaddhoyeva hoti, tasmā nāmakāyo rūpakāyoti avisesetvāva passaddho kāyoti vuttaṃ. Asāraddhoti so ca kho passaddhattāyeva asāraddho, vigatadarathoti vuttaṃ hoti. Samāhitaṃ cittaṃ ekagganti cittampi me sammā āhitaṃ suṭṭhu ṭhapitaṃ appitaṃ viya ahosi; samāhitattā eva ca ekaggaṃ acalaṃ nipphandananti. Ettāvatā jhānassa pubbabhāgapaṭipadā kathitā hoti.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / വിനയപിടക • Vinayapiṭaka / മഹാവിഭങ്ഗ • Mahāvibhaṅga / വേരഞ്ജകണ്ഡം • Verañjakaṇḍaṃ

    ടീകാ • Tīkā / വിനയപിടക (ടീകാ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / വജിരബുദ്ധി-ടീകാ • Vajirabuddhi-ṭīkā / വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ • Verañjakaṇḍavaṇṇanā

    ടീകാ • Tīkā / വിനയപിടക (ടീകാ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / വിമതിവിനോദനീ-ടീകാ • Vimativinodanī-ṭīkā / പഠമജ്ഝാനകഥാവണ്ണനാ • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact