| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
२. महावग्गो
2. Mahāvaggo
१. वेरञ्जसुत्तवण्णना
1. Verañjasuttavaṇṇanā
११. दुतियस्स पठमे अभिवादेतीति एवमादीनि न समणो गोतमोति एत्थ वुत्तनकारेन योजेत्वा एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो ‘‘न वन्दति नासना वुट्ठाति, नापि ‘इध भोन्तो निसीदन्तू’ति एवं आसनेन वा निमन्तेती’’ति। एत्थ हि वा-सद्दो विभावने नाम अत्थे ‘‘रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’तिआदीसु विय। एवं वत्वा अथ अत्तनो अभिवादनादीनि अकरोन्तं भगवन्तं दिस्वा आह – तयिदं, भो गोतम, तथेवाति। यं तं मया सुतं, तं तथेव, तं सवनञ्च मे दस्सनञ्च संसन्दति समेति, अत्थतो एकीभावं गच्छति। न हि भवं गोतमो…पे॰… आसनेन वा निमन्तेतीति। एवं अत्तना सुतं दिट्ठेन निगमेत्वा निन्दन्तो आह – तयिदं, भो गोतम, न सम्पन्नमेवाति तं अभिवादनादीनं अकरणं अयुत्तमेवाति।
11. Dutiyassa paṭhame abhivādetīti evamādīni na samaṇo gotamoti ettha vuttanakārena yojetvā evamettha attho veditabbo ‘‘na vandati nāsanā vuṭṭhāti, nāpi ‘idha bhonto nisīdantū’ti evaṃ āsanena vā nimantetī’’ti. Ettha hi vā-saddo vibhāvane nāma atthe ‘‘rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’tiādīsu viya. Evaṃ vatvā atha attano abhivādanādīni akarontaṃ bhagavantaṃ disvā āha – tayidaṃ, bho gotama, tathevāti. Yaṃ taṃ mayā sutaṃ, taṃ tatheva, taṃ savanañca me dassanañca saṃsandati sameti, atthato ekībhāvaṃ gacchati. Na hi bhavaṃ gotamo…pe… āsanena vā nimantetīti. Evaṃ attanā sutaṃ diṭṭhena nigametvā nindanto āha – tayidaṃ, bho gotama, na sampannamevāti taṃ abhivādanādīnaṃ akaraṇaṃ ayuttamevāti.
अथस्स भगवा अत्तुक्कंसनपरवम्भनदोसं अनुपगम्म करुणासीतलेन हदयेन तं अञ्ञाणं विधमित्वा युत्तभावं दस्सेतुकामो नाहं तं ब्राह्मणातिआदिमाह। तत्रायं सङ्खेपत्थो – अहं, ब्राह्मण, अप्पटिहतेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणचक्खुना ओलोकेन्तोपि तं पुग्गलं एतस्मिं सदेवकादिभेदे लोके न पस्सामि, यमहं अभिवादेय्यं वा पच्चुट्ठेय्यं वा आसनेन वा निमन्तेय्यं। अनच्छरियं वा एतं, स्वाहं अज्ज सब्बञ्ञुतं पत्तो एवरूपं निपच्चाकारारहं पुग्गलं न पस्सामि। अपिच खो यदापाहं सम्पतिजातोव उत्तरेन मुखो सत्तपदवीतिहारेन गन्त्वा सकलं दससहस्सिलोकधातुं ओलोकेसिं, तदापि एतस्मिं सदेवकादिभेदे लोके तं पुग्गलं न पस्सामि, यमहं एवरूपं निपच्चकारं करेय्यं। अथ खो मं सोळसकप्पसहस्सायुको खीणासवमहाब्रह्मापि अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘त्वं लोके महापुरिसो, त्वं सदेवकस्स लोकस्स अग्गो च जेट्ठो च सेट्ठो च, नत्थि तया उत्तरितरो’’ति सञ्जातसोमनस्सो पतिमानेसि। तदापि चाहं अत्तना उत्तरितरं अपस्सन्तो आसभिं वाचं निच्छारेसिं – ‘‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठोहमस्मि लोकस्स, सेट्ठोहमस्मि लोकस्सा’’ति। एवं सम्पतिजातस्सापि मय्हं अभिवादनादिरहो पुग्गलो नत्थि, स्वाहं इदानि सब्बञ्ञुतं पत्तो कं अभिवादेय्यं। तस्मा त्वं, ब्राह्मण, मा तथागता एवरूपं परमनिपच्चकारं पत्थयि। यञ्हि, ब्राह्मण, तथागतो अभिवादेय्य वा…पे॰… आसनेन वा निमन्तेय्य, मुद्धापि तस्स पुग्गलस्स रत्तिपरियोसाने परिपाकसिथिलबन्धनं वण्टा मुत्ततालफलं विय गीवतो छिज्जित्वा सहसाव भूमियं निपतेय्य।
Athassa bhagavā attukkaṃsanaparavambhanadosaṃ anupagamma karuṇāsītalena hadayena taṃ aññāṇaṃ vidhamitvā yuttabhāvaṃ dassetukāmo nāhaṃ taṃ brāhmaṇātiādimāha. Tatrāyaṃ saṅkhepattho – ahaṃ, brāhmaṇa, appaṭihatena sabbaññutaññāṇacakkhunā olokentopi taṃ puggalaṃ etasmiṃ sadevakādibhede loke na passāmi, yamahaṃ abhivādeyyaṃ vā paccuṭṭheyyaṃ vā āsanena vā nimanteyyaṃ. Anacchariyaṃ vā etaṃ, svāhaṃ ajja sabbaññutaṃ patto evarūpaṃ nipaccākārārahaṃ puggalaṃ na passāmi. Apica kho yadāpāhaṃ sampatijātova uttarena mukho sattapadavītihārena gantvā sakalaṃ dasasahassilokadhātuṃ olokesiṃ, tadāpi etasmiṃ sadevakādibhede loke taṃ puggalaṃ na passāmi, yamahaṃ evarūpaṃ nipaccakāraṃ kareyyaṃ. Atha kho maṃ soḷasakappasahassāyuko khīṇāsavamahābrahmāpi añjaliṃ paggahetvā ‘‘tvaṃ loke mahāpuriso, tvaṃ sadevakassa lokassa aggo ca jeṭṭho ca seṭṭho ca, natthi tayā uttaritaro’’ti sañjātasomanasso patimānesi. Tadāpi cāhaṃ attanā uttaritaraṃ apassanto āsabhiṃ vācaṃ nicchāresiṃ – ‘‘aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassā’’ti. Evaṃ sampatijātassāpi mayhaṃ abhivādanādiraho puggalo natthi, svāhaṃ idāni sabbaññutaṃ patto kaṃ abhivādeyyaṃ. Tasmā tvaṃ, brāhmaṇa, mā tathāgatā evarūpaṃ paramanipaccakāraṃ patthayi. Yañhi, brāhmaṇa, tathāgato abhivādeyya vā…pe… āsanena vā nimanteyya, muddhāpi tassa puggalassa rattipariyosāne paripākasithilabandhanaṃ vaṇṭā muttatālaphalaṃ viya gīvato chijjitvā sahasāva bhūmiyaṃ nipateyya.
एवं वुत्तेपि ब्राह्मणो दुप्पञ्ञताय तथागतस्स लोकजेट्ठभावं असल्लक्खेन्तो केवलं तं वचनं असहमानो आह – अरसरूपो भवं गोतमोति। अयं किरस्स अधिप्पायो – यं लोके अभिवादनपच्चुट्ठानअञ्जलिकम्मसामीचिकम्मं ‘‘सामग्गिरसो’’ति वुच्चति, तं भोतो गोतमस्स नत्थि। तस्मा अरसरूपो भवं गोतमो, अरसजातिको अरससभावोति। अथस्स भगवा चित्तमुदुभावजननत्थं उजुविपच्चनीकभावं परिहरन्तो अञ्ञथा तस्स वचनस्स अत्थं अत्तनि सन्दस्सेन्तो अत्थि ख्वेस, ब्राह्मण, परियायोतिआदिमाह।
Evaṃ vuttepi brāhmaṇo duppaññatāya tathāgatassa lokajeṭṭhabhāvaṃ asallakkhento kevalaṃ taṃ vacanaṃ asahamāno āha – arasarūpo bhavaṃ gotamoti. Ayaṃ kirassa adhippāyo – yaṃ loke abhivādanapaccuṭṭhānaañjalikammasāmīcikammaṃ ‘‘sāmaggiraso’’ti vuccati, taṃ bhoto gotamassa natthi. Tasmā arasarūpo bhavaṃ gotamo, arasajātiko arasasabhāvoti. Athassa bhagavā cittamudubhāvajananatthaṃ ujuvipaccanīkabhāvaṃ pariharanto aññathā tassa vacanassa atthaṃ attani sandassento atthi khvesa, brāhmaṇa, pariyāyotiādimāha.
तत्थ अत्थि ख्वेसाति अत्थि खो एस। परियायोति कारणं। इदं वुत्तं होति – अत्थि खो, ब्राह्मण, एतं कारणं, येन कारणेन मं ‘‘अरसरूपो भवं गोतमो’’ति वदमानो पुग्गलो सम्मा वदेय्य, अवितथवादीति सङ्खं गच्छेय्य। कतमो पन सोति? ये ते, ब्राह्मण, रूपरसा…पे॰… फोट्ठब्बरसा, ते तथागतस्स पहीनाति। किं वुत्तं होति? ये ते जातिवसेन वा उपपत्तिवसेन वा सेट्ठसम्मतानम्पि पुथुज्जनानं रूपारम्मणादीनि अस्सादेन्तानं अभिनन्दन्तानं रज्जन्तानं उप्पज्जन्ति कामसुखस्सादसङ्खाता रूपरसा, सद्दरसा, गन्धरसा, रसरसा, फोट्ठब्बरसा, ये इमं लोकं गीवाय बन्धित्वा विय आविञ्छन्ति, वत्थारम्मणादिसामग्गियञ्च उप्पन्नत्ता सामग्गिरसाति वुच्चन्ति। ते सब्बेपि तथागतस्स पहीना। ‘‘मय्हं पहीना’’ति वत्तब्बेपि ममाकारेन अत्तानं अनुक्खिपन्तो धम्मं देसेति, देसनाविलासो वा एस तथागतस्स।
Tattha atthi khvesāti atthi kho esa. Pariyāyoti kāraṇaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – atthi kho, brāhmaṇa, etaṃ kāraṇaṃ, yena kāraṇena maṃ ‘‘arasarūpo bhavaṃ gotamo’’ti vadamāno puggalo sammā vadeyya, avitathavādīti saṅkhaṃ gaccheyya. Katamo pana soti? Ye te, brāhmaṇa, rūparasā…pe… phoṭṭhabbarasā, te tathāgatassa pahīnāti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Ye te jātivasena vā upapattivasena vā seṭṭhasammatānampi puthujjanānaṃ rūpārammaṇādīni assādentānaṃ abhinandantānaṃ rajjantānaṃ uppajjanti kāmasukhassādasaṅkhātā rūparasā, saddarasā, gandharasā, rasarasā, phoṭṭhabbarasā, ye imaṃ lokaṃ gīvāya bandhitvā viya āviñchanti, vatthārammaṇādisāmaggiyañca uppannattā sāmaggirasāti vuccanti. Te sabbepi tathāgatassa pahīnā. ‘‘Mayhaṃ pahīnā’’ti vattabbepi mamākārena attānaṃ anukkhipanto dhammaṃ deseti, desanāvilāso vā esa tathāgatassa.
तत्थ पहीनाति चित्तसन्तानतो विगता, पजहिता वा। एतस्मिं पनत्थे करणे सामिवचनं दट्ठब्बं। अरियमग्गसत्थेन उच्छिन्नं तण्हाविज्जामयं मूलं एतेसन्ति उच्छिन्नमूला। तालवत्थु विय नेसं वत्थु कतन्ति तालावत्थुकता। यथा हि तालरुक्खं समूलं उद्धरित्वा तस्स वत्थुमत्ते तस्मिं पदेसे कते न पुन तस्स तालस्स उप्पत्ति पञ्ञायति, एवं अरियमग्गसत्थेन समूले रूपादिरसे उद्धरित्वा तेसं पुब्बे उप्पन्नपुब्बभावेन वत्थुमत्ते चित्तसन्ताने कते सब्बेपि ते तालावत्थुकताति वुच्चन्ति। अविरुळ्हिधम्मत्ता वा मत्थकच्छिन्नतालो विय कताति तालावत्थुकता। यस्मा पन एवं तालावत्थुकता अनभावंकता होन्ति , यथा नेसं पच्छाभावो न होति, तथा कता होन्ति। तस्मा आह – अनभावंकताति। आयतिं अनुप्पादधम्माति अनागते अनुप्पज्जनकसभावा।
Tattha pahīnāti cittasantānato vigatā, pajahitā vā. Etasmiṃ panatthe karaṇe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Ariyamaggasatthena ucchinnaṃ taṇhāvijjāmayaṃ mūlaṃ etesanti ucchinnamūlā. Tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti tālāvatthukatā. Yathā hi tālarukkhaṃ samūlaṃ uddharitvā tassa vatthumatte tasmiṃ padese kate na puna tassa tālassa uppatti paññāyati, evaṃ ariyamaggasatthena samūle rūpādirase uddharitvā tesaṃ pubbe uppannapubbabhāvena vatthumatte cittasantāne kate sabbepi te tālāvatthukatāti vuccanti. Aviruḷhidhammattā vā matthakacchinnatālo viya katāti tālāvatthukatā. Yasmā pana evaṃ tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā honti , yathā nesaṃ pacchābhāvo na hoti, tathā katā honti. Tasmā āha – anabhāvaṃkatāti. Āyatiṃ anuppādadhammāti anāgate anuppajjanakasabhāvā.
नो च खो यं त्वं सन्धाय वदेसीति यञ्च खो त्वं सन्धाय वदेसि, सो परियायो न होति। ननु च एवं वुत्ते यो ब्राह्मणेन वुत्तो सामग्गिरसो, तस्स अत्तनि विज्जमानता अनुञ्ञाता होतीति? न होति। यो हि नं सामग्गिरसं कातुं भब्बो हुत्वा न करोति, सो तदभावेन अरसरूपोति वत्तब्बतं अरहति। भगवा पन अभब्बोव एतं कातुं, तेनस्स कारणे अभब्बतं पकासेन्तो आह – ‘‘नो च खो यं त्वं सन्धाय वदेसी’’ति। यं परियायं सन्धाय त्वं मं ‘‘अरसरूपो’’ति वदेसि, सो अम्हेसु नेव वत्तब्बोति।
No ca kho yaṃ tvaṃ sandhāya vadesīti yañca kho tvaṃ sandhāya vadesi, so pariyāyo na hoti. Nanu ca evaṃ vutte yo brāhmaṇena vutto sāmaggiraso, tassa attani vijjamānatā anuññātā hotīti? Na hoti. Yo hi naṃ sāmaggirasaṃ kātuṃ bhabbo hutvā na karoti, so tadabhāvena arasarūpoti vattabbataṃ arahati. Bhagavā pana abhabbova etaṃ kātuṃ, tenassa kāraṇe abhabbataṃ pakāsento āha – ‘‘no ca kho yaṃ tvaṃ sandhāya vadesī’’ti. Yaṃ pariyāyaṃ sandhāya tvaṃ maṃ ‘‘arasarūpo’’ti vadesi, so amhesu neva vattabboti.
एवं ब्राह्मणो अत्तना अधिप्पेतं अरसरूपतं आरोपेतुं असक्कोन्तो अथापरं निब्भोगो भवन्तिआदिमाह। सब्बपरियायेसु चेत्थ वुत्तनयेनेव योजनाक्कमं विदित्वा सन्धायभासितमत्थं एवं वेदितब्बं – ब्राह्मणो तदेव वयोवुद्धानं अभिवादनादिकम्मं लोके ‘‘सामग्गिपरिभोगो’’ति मञ्ञमानो तदभावेन च भगवन्तं ‘‘निब्भोगो’’तिआदिमाह। भगवा च य्वायं रूपादीसु सत्तानं छन्दरागपरिभोगो, तदभावं अत्तनि सम्पस्समानो अपरं परियायमनुजानि।
Evaṃ brāhmaṇo attanā adhippetaṃ arasarūpataṃ āropetuṃ asakkonto athāparaṃ nibbhogo bhavantiādimāha. Sabbapariyāyesu cettha vuttanayeneva yojanākkamaṃ viditvā sandhāyabhāsitamatthaṃ evaṃ veditabbaṃ – brāhmaṇo tadeva vayovuddhānaṃ abhivādanādikammaṃ loke ‘‘sāmaggiparibhogo’’ti maññamāno tadabhāvena ca bhagavantaṃ ‘‘nibbhogo’’tiādimāha. Bhagavā ca yvāyaṃ rūpādīsu sattānaṃ chandarāgaparibhogo, tadabhāvaṃ attani sampassamāno aparaṃ pariyāyamanujāni.
पुन ब्राह्मणो यं लोके वयोवुद्धानं अभिवादनादिकुलसमुदाचारकम्मं लोकिया करोन्ति, तस्स अकिरियं सम्पस्समानो भगवन्तं अकिरियवादोति आह। भगवा पन यस्मा कायदुच्चरितादीनं अकिरियं वदति, तस्मा तं अकिरियवादितं अत्तनि सम्पस्समानो अपरं परियायमनुजानि। तत्थ ठपेत्वा कायदुच्चरितादीनि अवसेसा अकुसला धम्मा अनेकविहिता पापका अकुसला धम्माति वेदितब्बा।
Puna brāhmaṇo yaṃ loke vayovuddhānaṃ abhivādanādikulasamudācārakammaṃ lokiyā karonti, tassa akiriyaṃ sampassamāno bhagavantaṃ akiriyavādoti āha. Bhagavā pana yasmā kāyaduccaritādīnaṃ akiriyaṃ vadati, tasmā taṃ akiriyavāditaṃ attani sampassamāno aparaṃ pariyāyamanujāni. Tattha ṭhapetvā kāyaduccaritādīni avasesā akusalā dhammā anekavihitā pāpakā akusalā dhammāti veditabbā.
पुन ब्राह्मणो तदेव अभिवादनादिकम्मं भगवति अपस्सन्तो ‘‘इमं आगम्म अयं लोकतन्ति लोकपवेणी उच्छिज्जती’’ति मञ्ञमानो भगवन्तं उच्छेदवादोति आह। भगवा पन यस्मा पञ्चकामगुणिकरागस्स चेव अकुसलचित्तद्वयसम्पयुत्तस्स च दोसस्स अनागामिमग्गेन उच्छेदं वदति, सब्बाकुसलसम्भवस्स पन मोहस्स अरहत्तमग्गेन उच्छेदं वदति, ठपेत्वा ते तयो अवसेसानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं यथानुरूपं चतूहि मग्गेहि उच्छेदं वदति, तस्मा तं उच्छेदवादं अत्तनि सम्पस्समानो अपरं परियायमनुजानि।
Puna brāhmaṇo tadeva abhivādanādikammaṃ bhagavati apassanto ‘‘imaṃ āgamma ayaṃ lokatanti lokapaveṇī ucchijjatī’’ti maññamāno bhagavantaṃ ucchedavādoti āha. Bhagavā pana yasmā pañcakāmaguṇikarāgassa ceva akusalacittadvayasampayuttassa ca dosassa anāgāmimaggena ucchedaṃ vadati, sabbākusalasambhavassa pana mohassa arahattamaggena ucchedaṃ vadati, ṭhapetvā te tayo avasesānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ yathānurūpaṃ catūhi maggehi ucchedaṃ vadati, tasmā taṃ ucchedavādaṃ attani sampassamāno aparaṃ pariyāyamanujāni.
पुन ब्राह्मणो ‘‘जिगुच्छति मञ्ञे समणो गोतमो इदं वयोवुद्धानं अभिवादनादिकुलसमुदाचारकम्मं, तेन तं न करोती’’ति मञ्ञमानो भगवन्तं जेगुच्छीति आह। भगवा पन यस्मा जिगुच्छति कायदुच्चरितादीहि, यानि कायवचीमनोदुच्चरितानि चेव याव च अकुसलानं लामकधम्मानं समापत्ति समापज्जना समङ्गिभावो, तं सब्बम्पि गूथं विय मण्डनकजातिको पुरिसो जिगुच्छति हिरीयति, तस्मा तं जेगुच्छितं अत्तनि सम्पस्समानो अपरं परियायमनुजानि। तत्थ कायदुच्चरितेनातिआदि करणवचनं उपयोगत्थे दट्ठब्बं।
Puna brāhmaṇo ‘‘jigucchati maññe samaṇo gotamo idaṃ vayovuddhānaṃ abhivādanādikulasamudācārakammaṃ, tena taṃ na karotī’’ti maññamāno bhagavantaṃ jegucchīti āha. Bhagavā pana yasmā jigucchati kāyaduccaritādīhi, yāni kāyavacīmanoduccaritāni ceva yāva ca akusalānaṃ lāmakadhammānaṃ samāpatti samāpajjanā samaṅgibhāvo, taṃ sabbampi gūthaṃ viya maṇḍanakajātiko puriso jigucchati hirīyati, tasmā taṃ jegucchitaṃ attani sampassamāno aparaṃ pariyāyamanujāni. Tattha kāyaduccaritenātiādi karaṇavacanaṃ upayogatthe daṭṭhabbaṃ.
पुन ब्राह्मणो तदेव अभिवादनादिकम्मं भगवति अपस्सन्तो ‘‘अयं इदं लोकजेट्ठककम्मं विनेति विनासेति, अथ वा यस्मा एतं सामीचिकम्मं न करोति, तस्मा अयं विनेतब्बो निग्गण्हितब्बो’’ति मञ्ञमानो भगवन्तं वेनयिकोति आह। तत्रायं पदत्थो – विनयतीति विनयो, विनासेतीति वुत्तं होति। विनयो एव वेनयिको। विनयं वा अरहतीति वेनयिको, निग्गहं अरहतीति वुत्तं होति। भगवा पन यस्मा रागादीनं विनयाय वूपसमाय धम्मं देसेति, तस्मा वेनयिको होति। अयमेव चेत्थ पदत्थो – विनयाय धम्मं देसेतीति वेनयिको। विचित्रा हि तद्धितवुत्ति। स्वायं तं वेनयिकभावं अत्तनि सम्पस्समानो अपरं परियायमनुजानि।
Puna brāhmaṇo tadeva abhivādanādikammaṃ bhagavati apassanto ‘‘ayaṃ idaṃ lokajeṭṭhakakammaṃ vineti vināseti, atha vā yasmā etaṃ sāmīcikammaṃ na karoti, tasmā ayaṃ vinetabbo niggaṇhitabbo’’ti maññamāno bhagavantaṃ venayikoti āha. Tatrāyaṃ padattho – vinayatīti vinayo, vināsetīti vuttaṃ hoti. Vinayo eva venayiko. Vinayaṃ vā arahatīti venayiko, niggahaṃ arahatīti vuttaṃ hoti. Bhagavā pana yasmā rāgādīnaṃ vinayāya vūpasamāya dhammaṃ deseti, tasmā venayiko hoti. Ayameva cettha padattho – vinayāya dhammaṃ desetīti venayiko. Vicitrā hi taddhitavutti. Svāyaṃ taṃ venayikabhāvaṃ attani sampassamāno aparaṃ pariyāyamanujāni.
पुन ब्राह्मणो यस्मा अभिवादनादीनि सामीचिकम्मानि करोन्ता वयोवुद्धे तोसेन्ति हासेन्ति , अकरोन्ता पन तापेन्ति विहेसेन्ति दोमनस्सं नेसं उप्पादेन्ति, भगवा च तानि न करोति, तस्मा ‘‘अयं वयोवुद्धे तपती’’ति मञ्ञमानो सप्पुरिसाचारविरहितत्ता वा ‘‘कपणपुरिसो अय’’न्ति मञ्ञमानो भगवन्तं तपस्सीति आह। तत्रायं पदत्थो – तपतीति तपो, रोसेति विहेसेतीति अत्थो। सामीचिकम्माकरणस्सेतं अधिवचनं। तपो अस्स अत्थीति तपस्सी। दुतिये अत्थविकप्पे ब्यञ्जनानि अविचारेत्वा लोके कपणपुरिसो तपस्सीति वुच्चति। भगवा पन ये अकुसला धम्मा लोकं तपनतो तपनीयानि वुच्चन्ति, तेसं पहीनत्ता यस्मा तपस्सीति सङ्खं गतो। तस्मा तं तपस्सितं अत्तनि सम्पस्समानो अपरं परियायमनुजानि। तत्रायं वचनत्थो – तपन्तीति तपा, अकुसलधम्मानमेतं अधिवचनं। ते तपे अस्सि निरस्सि पहासि विद्धंसीति तपस्सी।
Puna brāhmaṇo yasmā abhivādanādīni sāmīcikammāni karontā vayovuddhe tosenti hāsenti , akarontā pana tāpenti vihesenti domanassaṃ nesaṃ uppādenti, bhagavā ca tāni na karoti, tasmā ‘‘ayaṃ vayovuddhe tapatī’’ti maññamāno sappurisācāravirahitattā vā ‘‘kapaṇapuriso aya’’nti maññamāno bhagavantaṃ tapassīti āha. Tatrāyaṃ padattho – tapatīti tapo, roseti vihesetīti attho. Sāmīcikammākaraṇassetaṃ adhivacanaṃ. Tapo assa atthīti tapassī. Dutiye atthavikappe byañjanāni avicāretvā loke kapaṇapuriso tapassīti vuccati. Bhagavā pana ye akusalā dhammā lokaṃ tapanato tapanīyāni vuccanti, tesaṃ pahīnattā yasmā tapassīti saṅkhaṃ gato. Tasmā taṃ tapassitaṃ attani sampassamāno aparaṃ pariyāyamanujāni. Tatrāyaṃ vacanattho – tapantīti tapā, akusaladhammānametaṃ adhivacanaṃ. Te tape assi nirassi pahāsi viddhaṃsīti tapassī.
पुन ब्राह्मणो तं अभिवादनादिकम्मं देवलोकगब्भसम्पत्तिया देवलोकपटिसन्धिपटिलाभाय संवत्ततीति मञ्ञमानो भगवति चस्स अभावं दिस्वा भगवन्तं अपगब्भोति आह। कोधवसेन वा भगवतो मातुकुच्छिस्मिं पटिसन्धिग्गहणे दोसं दस्सेन्तोपि एवमाह। तत्रायं वचनत्थो – गब्भतो अपगतोति अपगब्भो, अभब्बो देवलोकूपपत्तिं पापुणितुन्ति अधिप्पायो। हीनो वा गब्भो अस्साति अपगब्भो। देवलोकगब्भपरिबाहिरत्ता आयतिं हीनगब्भपटिलाभभागीति। हीनो वास्स मातुकुच्छिस्मिं गब्भवासो अहोसीति अधिप्पायो। भगवतो पन यस्मा आयतिं गब्भसेय्या अपगता, तस्मा सो तं अपगब्भतं अत्तनि सम्पस्समानो अपरं परियायमनुजानि। तत्र च यस्स खो, ब्राह्मण, आयतिं गब्भसेय्या पुनब्भवाभिनिब्बत्ति पहीनाति एतेसं पदानं एवमत्थो दट्ठब्बो – ‘‘ब्राह्मण, यस्स पुग्गलस्स अनागते गब्भसेय्या पुनब्भवे च अभिनिब्बत्ति अनुत्तरेन मग्गेन विहतकारणत्ता पहीना। गब्भसेय्यागहणेन चेत्थ जलाबुजयोनि गहिता, पुनब्भवाभिनिब्बत्तिग्गहणेन इतरा तिस्सो’’पि।
Puna brāhmaṇo taṃ abhivādanādikammaṃ devalokagabbhasampattiyā devalokapaṭisandhipaṭilābhāya saṃvattatīti maññamāno bhagavati cassa abhāvaṃ disvā bhagavantaṃ apagabbhoti āha. Kodhavasena vā bhagavato mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassentopi evamāha. Tatrāyaṃ vacanattho – gabbhato apagatoti apagabbho, abhabbo devalokūpapattiṃ pāpuṇitunti adhippāyo. Hīno vā gabbho assāti apagabbho. Devalokagabbhaparibāhirattā āyatiṃ hīnagabbhapaṭilābhabhāgīti. Hīno vāssa mātukucchismiṃ gabbhavāso ahosīti adhippāyo. Bhagavato pana yasmā āyatiṃ gabbhaseyyā apagatā, tasmā so taṃ apagabbhataṃ attani sampassamāno aparaṃ pariyāyamanujāni. Tatra ca yassa kho, brāhmaṇa, āyatiṃ gabbhaseyyā punabbhavābhinibbatti pahīnāti etesaṃ padānaṃ evamattho daṭṭhabbo – ‘‘brāhmaṇa, yassa puggalassa anāgate gabbhaseyyā punabbhave ca abhinibbatti anuttarena maggena vihatakāraṇattā pahīnā. Gabbhaseyyāgahaṇena cettha jalābujayoni gahitā, punabbhavābhinibbattiggahaṇena itarā tisso’’pi.
अपिच गब्भस्स सेय्या गब्भसेय्या। पुनब्भवो एव अभिनिब्बत्ति पुनब्भवाभिनिब्बत्तीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। यथा च विञ्ञाणट्ठितीति वुत्तेपि न विञ्ञाणतो अञ्ञा ठिति अत्थि, एवमिधापि न गब्भतो अञ्ञा सेय्या वेदितब्बा। अभिनिब्बत्ति च नाम यस्मा पुनब्भवभूतापि अपुनब्भवभूतापि अत्थि, इध च पुनब्भवभूता अधिप्पेता, तस्मा वुत्तं – ‘‘पुनब्भवो एव अभिनिब्बत्ति पुनब्भवाभिनिब्बत्ती’’ति।
Apica gabbhassa seyyā gabbhaseyyā. Punabbhavo eva abhinibbatti punabbhavābhinibbattīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yathā ca viññāṇaṭṭhitīti vuttepi na viññāṇato aññā ṭhiti atthi, evamidhāpi na gabbhato aññā seyyā veditabbā. Abhinibbatti ca nāma yasmā punabbhavabhūtāpi apunabbhavabhūtāpi atthi, idha ca punabbhavabhūtā adhippetā, tasmā vuttaṃ – ‘‘punabbhavo eva abhinibbatti punabbhavābhinibbattī’’ti.
एवं आगतकालतो पट्ठाय अरसरूपतादीहि अट्ठहि अक्कोसवत्थूहि अक्कोसन्तम्पि ब्राह्मणं भगवा धम्मिस्सरो धम्मराजा धम्मसामी तथागतो अनुकम्पाय सीतलेनेव चक्खुना ब्राह्मणं ओलेकेन्तो यं धम्मधातुं पटिविज्झित्वा देसनाविलासप्पत्ता नाम होति, तस्सा धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता विगतवलाहके नभे पुण्णचन्दो विय च सरदकाले सूरियो विय च ब्राह्मणस्स हदयन्धकारं विधमेन्तो तानियेव अक्कोसवत्थूनि तेन तेन परियायेन अञ्ञथा दस्सेत्वा पुनपि अत्तनो करुणाविप्फारं अट्ठहि लोकधम्मेहि अकम्पियभावेन पटिलद्धतादिगुणलक्खणं पथविसमचित्ततं अकुप्पधम्मतञ्च पकासेन्तो ‘‘अयं ब्राह्मणो केवलं पलितसिरखण्डदन्तवलित्तचतादीहि अत्तनो वुद्धभावं सल्लक्खेति, नो च खो जानाति अत्तानं जातिया अनुगतं जराय अनुसटं ब्याधिनो अधिभूतं मरणेन अब्भाहतं अज्ज मरित्वा पुन स्वेव उत्तानसेय्यदारकभावगमनीयं । महन्तेन खो पन उस्साहेन मम सन्तिकं आगतो, तदस्स आगमनं सात्थकं होतू’’ति चिन्तेत्वा इमस्मिं लोके अत्तनो अप्पटिसमं पुरेजातभावं दस्सेन्तो सेय्यथापि, ब्राह्मणातिआदिना नयेन ब्राह्मणस्स धम्मदेसनं वड्ढेसि।
Evaṃ āgatakālato paṭṭhāya arasarūpatādīhi aṭṭhahi akkosavatthūhi akkosantampi brāhmaṇaṃ bhagavā dhammissaro dhammarājā dhammasāmī tathāgato anukampāya sītaleneva cakkhunā brāhmaṇaṃ olekento yaṃ dhammadhātuṃ paṭivijjhitvā desanāvilāsappattā nāma hoti, tassā dhammadhātuyā suppaṭividdhattā vigatavalāhake nabhe puṇṇacando viya ca saradakāle sūriyo viya ca brāhmaṇassa hadayandhakāraṃ vidhamento tāniyeva akkosavatthūni tena tena pariyāyena aññathā dassetvā punapi attano karuṇāvipphāraṃ aṭṭhahi lokadhammehi akampiyabhāvena paṭiladdhatādiguṇalakkhaṇaṃ pathavisamacittataṃ akuppadhammatañca pakāsento ‘‘ayaṃ brāhmaṇo kevalaṃ palitasirakhaṇḍadantavalittacatādīhi attano vuddhabhāvaṃ sallakkheti, no ca kho jānāti attānaṃ jātiyā anugataṃ jarāya anusaṭaṃ byādhino adhibhūtaṃ maraṇena abbhāhataṃ ajja maritvā puna sveva uttānaseyyadārakabhāvagamanīyaṃ . Mahantena kho pana ussāhena mama santikaṃ āgato, tadassa āgamanaṃ sātthakaṃ hotū’’ti cintetvā imasmiṃ loke attano appaṭisamaṃ purejātabhāvaṃ dassento seyyathāpi, brāhmaṇātiādinā nayena brāhmaṇassa dhammadesanaṃ vaḍḍhesi.
तत्थ सेय्यथापीतिआदीनं हेट्ठा वुतनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। अयं पन विसेसो – हेट्ठा वुत्तनयेनेव हि ते कुक्कुटपोतका पक्खे विधुनन्ता तंखणानुरूपं विरवन्ता निक्खमन्ति। एवं निक्खमन्तानञ्च तेसं यो पठमतरं निक्खमति, सो जेट्ठोति वुच्चति। तस्मा भगवा ताय उपमाय अत्तनो जेट्ठभावं साधेतुकामो ब्राह्मणं पुच्छति – यो नु खो तेसं कुक्कुटच्छापोतकानं…पे॰… किन्ति स्वास्स वचनीयोति। तत्थ कुक्कुटच्छापकानन्ति कुक्कुटपोतकानं। किन्ति स्वास्स वचनीयोति सो किन्ति वचनीयो अस्स, किं वत्तब्बो भवेय्य जेट्ठो वा कनिट्ठो वाति।
Tattha seyyathāpītiādīnaṃ heṭṭhā vutanayeneva attho veditabbo. Ayaṃ pana viseso – heṭṭhā vuttanayeneva hi te kukkuṭapotakā pakkhe vidhunantā taṃkhaṇānurūpaṃ viravantā nikkhamanti. Evaṃ nikkhamantānañca tesaṃ yo paṭhamataraṃ nikkhamati, so jeṭṭhoti vuccati. Tasmā bhagavā tāya upamāya attano jeṭṭhabhāvaṃ sādhetukāmo brāhmaṇaṃ pucchati – yo nu kho tesaṃ kukkuṭacchāpotakānaṃ…pe… kinti svāssa vacanīyoti. Tattha kukkuṭacchāpakānanti kukkuṭapotakānaṃ. Kinti svāssa vacanīyoti so kinti vacanīyo assa, kiṃ vattabbo bhaveyya jeṭṭho vā kaniṭṭho vāti.
‘‘जेट्ठो’’तिस्स, भो गोतम, वचनीयोति, भो गोतम, सो जेट्ठो इति अस्स वचनीयो। कस्माति चे? सो हि नेसं जेट्ठोति, यस्मा सो नेसं वुद्धतरोति अत्थो। अथस्स भगवा ओपम्मं सम्पटिपादेन्तो एवमेव खोति आह, यथा सो कुक्कुटपोतको, एवं अहम्पि। अविज्जागताय पजायाति अविज्जा वुच्चति अञ्ञाणं, तत्थ गताय। पजायाति सत्तधिवचनमेतं, अविज्जाकोसस्स अन्तो पविट्ठेसु सत्तेसूपि वुत्तं होति। अण्डभूतायाति अण्डे भूताय पजाताय सञ्जाताय। यथा हि अण्डे निब्बत्ता एकच्चे सत्ता अण्डभूताति वुच्चन्ति, एवमयं सब्बापि पजा अविज्जण्डकोसे निब्बत्तत्ता अण्डभूताति वुच्चति। परियोनद्धायाति तेन अविज्जण्डकोसेन समन्ततो ओनद्धाय बद्धाय वेठिताय। अविज्जण्डकोसं पदालेत्वाति तं अविज्जामयं अण्डकोसं भिन्दित्वा। एकोव लोकेति सकलेपि लोकसन्निवासे अहमेव एको अदुतियो। अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति उत्तररहितं सब्बसेट्ठं सम्मा सामञ्च बोधिं, अथ वा पसत्थं सुन्दरञ्च बोधिं। अरहत्तमग्गञाणस्सेतं नामं, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्सापि नाममेव। उभयम्पि वट्टति। अञ्ञेसं अरहत्तमग्गो अनुत्तरा बोधि होति, न होतीति? न होति। कस्मा? असब्बगुणदायकत्ता। तेसञ्हि कस्सचि अरहत्तमग्गो अरहत्तफलमेव देति, कस्सचि तिस्सो विज्जा, कस्सचि छ अभिञ्ञा, कस्सचि चतस्सो पटिसम्भिदा, कस्सचि सावकपारमिञाणं। पच्चेकबुद्धानम्पि पच्चेकबोधिञाणमेव देति, बुद्धानं पन सब्बगुणसम्पत्तिं देति अभिसेको विय रञ्ञो सब्बलोकिस्सरभावं। तस्मा अञ्ञस्स कस्सचिपि अनुत्तरा बोधि न होतीति। अभिसम्बुद्धोति अब्भञ्ञासिं पटिविज्झिं, पत्तोम्हि अधिगतोम्हीति वुत्तं होति।
‘‘Jeṭṭho’’tissa, bho gotama, vacanīyoti, bho gotama, so jeṭṭho iti assa vacanīyo. Kasmāti ce? So hi nesaṃ jeṭṭhoti, yasmā so nesaṃ vuddhataroti attho. Athassa bhagavā opammaṃ sampaṭipādento evameva khoti āha, yathā so kukkuṭapotako, evaṃ ahampi. Avijjāgatāyapajāyāti avijjā vuccati aññāṇaṃ, tattha gatāya. Pajāyāti sattadhivacanametaṃ, avijjākosassa anto paviṭṭhesu sattesūpi vuttaṃ hoti. Aṇḍabhūtāyāti aṇḍe bhūtāya pajātāya sañjātāya. Yathā hi aṇḍe nibbattā ekacce sattā aṇḍabhūtāti vuccanti, evamayaṃ sabbāpi pajā avijjaṇḍakose nibbattattā aṇḍabhūtāti vuccati. Pariyonaddhāyāti tena avijjaṇḍakosena samantato onaddhāya baddhāya veṭhitāya. Avijjaṇḍakosaṃ padāletvāti taṃ avijjāmayaṃ aṇḍakosaṃ bhinditvā. Ekova loketi sakalepi lokasannivāse ahameva eko adutiyo. Anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti uttararahitaṃ sabbaseṭṭhaṃ sammā sāmañca bodhiṃ, atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhiṃ. Arahattamaggañāṇassetaṃ nāmaṃ, sabbaññutaññāṇassāpi nāmameva. Ubhayampi vaṭṭati. Aññesaṃ arahattamaggo anuttarā bodhi hoti, na hotīti? Na hoti. Kasmā? Asabbaguṇadāyakattā. Tesañhi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramiñāṇaṃ. Paccekabuddhānampi paccekabodhiñāṇameva deti, buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti abhiseko viya rañño sabbalokissarabhāvaṃ. Tasmā aññassa kassacipi anuttarā bodhi na hotīti. Abhisambuddhoti abbhaññāsiṃ paṭivijjhiṃ, pattomhi adhigatomhīti vuttaṃ hoti.
इदानि यदेतं भगवता ‘‘एवमेव खो’’तिआदिना नयेन वुत्तं ओपम्मसम्पटिपादनं, तं एवं अत्थेन संसन्दित्वा वेदितब्बं – यथा हि तस्सा कुक्कुटिया अत्तनो अण्डेसु अधिसयनादितिविधकिरियाकरणं, एवं बोधिपल्लङ्के निसिन्नस्स बोधिसत्तभूतस्स भगवतो अत्तनो सन्ताने अनिच्चं, दुक्खं, अनत्ताति तिविधानुपस्सनाकरणं। कुक्कुटिया तिविधकिरियासम्पादनेन अण्डानं अपूतिभावो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणस्स अपरिहानि। कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन अण्डानं अल्लसिनेहपरियादानं विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन भवत्तयानुगतनिकन्तिसिनेहपरियादानं। कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन अण्डकपालानं तनुभावो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन अविज्जण्डकोसस्स तनुभावो, कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन कुक्कुटपोतकस्स पादनखतुण्डकानं थद्धखरभावो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणस्स तिक्खखरविप्पसन्नसूरभावो। कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन कुक्कुटपोतकस्स परिणामकालो विय बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणस्स परिणामकालो वड्ढिकालो गब्भग्गहणकालो। कुक्कुटिया तिविधकिरियाकरणेन कुक्कुटपोतकस्स पादनखसिखाय वा मुखतुण्डकेन वा अण्डकोसं पदालेत्वा पक्खे पप्फोटेत्वा सोत्थिना अभिनिब्भिदाकालो विय भगवतो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणगब्भं गण्हापेत्वा अनुपुब्बाधिगतेन अरहत्तमग्गेन अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा अभिञ्ञापक्खे पप्फोटेत्वा सोत्थिना सकलबुद्धगुणसच्छिकतकालो वेदितब्बो।
Idāni yadetaṃ bhagavatā ‘‘evameva kho’’tiādinā nayena vuttaṃ opammasampaṭipādanaṃ, taṃ evaṃ atthena saṃsanditvā veditabbaṃ – yathā hi tassā kukkuṭiyā attano aṇḍesu adhisayanāditividhakiriyākaraṇaṃ, evaṃ bodhipallaṅke nisinnassa bodhisattabhūtassa bhagavato attano santāne aniccaṃ, dukkhaṃ, anattāti tividhānupassanākaraṇaṃ. Kukkuṭiyā tividhakiriyāsampādanena aṇḍānaṃ apūtibhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa aparihāni. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena aṇḍānaṃ allasinehapariyādānaṃ viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena bhavattayānugatanikantisinehapariyādānaṃ. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena aṇḍakapālānaṃ tanubhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo, kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭapotakassa pādanakhatuṇḍakānaṃ thaddhakharabhāvo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa tikkhakharavippasannasūrabhāvo. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭapotakassa pariṇāmakālo viya bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇassa pariṇāmakālo vaḍḍhikālo gabbhaggahaṇakālo. Kukkuṭiyā tividhakiriyākaraṇena kukkuṭapotakassa pādanakhasikhāya vā mukhatuṇḍakena vā aṇḍakosaṃ padāletvā pakkhe papphoṭetvā sotthinā abhinibbhidākālo viya bhagavato tividhānupassanāsampādanena vipassanāñāṇagabbhaṃ gaṇhāpetvā anupubbādhigatena arahattamaggena avijjaṇḍakosaṃ padāletvā abhiññāpakkhe papphoṭetvā sotthinā sakalabuddhaguṇasacchikatakālo veditabbo.
अहञ्हि, ब्राह्मण, जेट्ठो सेट्ठो लोकस्साति, ब्राह्मण, यथा तेसं कुक्कुटपोतकानं पठमतरं अण्डकोसं पदालेत्वा अभिनिब्बत्तो कुक्कुटपोतको जेट्ठो होति, एवं अविज्जागताय पजाय तं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा पठमतरं अरियाय जातिया जातत्ता अहञ्हि जेट्ठो वुद्धतमोति सङ्खं गतो, सब्बगुणेहि पन अप्पटिसमत्ता सेट्ठोति।
Ahañhi, brāhmaṇa, jeṭṭho seṭṭho lokassāti, brāhmaṇa, yathā tesaṃ kukkuṭapotakānaṃ paṭhamataraṃ aṇḍakosaṃ padāletvā abhinibbatto kukkuṭapotako jeṭṭho hoti, evaṃ avijjāgatāya pajāya taṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā paṭhamataraṃ ariyāya jātiyā jātattā ahañhi jeṭṭho vuddhatamoti saṅkhaṃ gato, sabbaguṇehi pana appaṭisamattā seṭṭhoti.
एवं भगवा अत्तनो अनुत्तरं जेट्ठसेट्ठभावं ब्राह्मणस्स पकासेत्वा इदानि याय पटिपदाय तं अधिगतो, तं पटिपदं पुब्बभागतो पभुति दस्सेतुं आरद्धं खो पन मे, ब्राह्मणातिआदिमाह। तत्थ आरद्धं खो पन मे, ब्राह्मण, वीरियं अहोसीति, ब्राह्मण, न मया अयं अनुत्तरो जेट्ठसेट्ठभावो कुसीतेन मुट्ठस्सतिना सारद्धकायेन विक्खित्तचितेन अधिगतो, अपिच खो तदधिगमाय आरद्धं खो पन मे वीरियं अहोसि। बोधिमण्डे निसिन्नेन मया चतुसम्मप्पधानभेदं वीरियं आरद्धं अहोसि, पग्गहितं असिथिलप्पवत्तितं। आरद्धत्तायेव च मे तं असल्लीनं अहोसि । न केवलञ्च वीरियमेव, सतिपि मे आरम्मणाभिमुखभावेन उपट्ठिता अहोसि, उपट्ठितत्तायेव च असम्मुट्ठा। पस्सद्धो कायो असारद्धोति कायचित्तप्पस्सद्धिवसेन कायोपि मे पस्सद्धो अहोसि। तत्थ यस्मा नामकाये पस्सद्धे रूपकायोपि पस्सद्धोयेव होति, तस्मा ‘‘नामकायो रूपकायो’’ति अविसेसेत्वाव ‘‘पस्सद्धो कायो’’ति वुत्तं। असारद्धोति सो च खो पस्सद्धत्तायेव असारद्धो, विगतदरथोति वुत्तं होति । समाहितं चित्तं एकग्गन्ति चित्तम्पि मे सम्मा आहितं सुट्ठु ठपितं अप्पितं विय अहोसि, समाहितत्ता एव च एकग्गं अचलं निप्फन्दनन्ति। एत्तावता झानस्स पुब्बभागपटिपदा कथिता होति।
Evaṃ bhagavā attano anuttaraṃ jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ brāhmaṇassa pakāsetvā idāni yāya paṭipadāya taṃ adhigato, taṃ paṭipadaṃ pubbabhāgato pabhuti dassetuṃ āraddhaṃ kho pana me, brāhmaṇātiādimāha. Tattha āraddhaṃ kho pana me, brāhmaṇa, vīriyaṃ ahosīti, brāhmaṇa, na mayā ayaṃ anuttaro jeṭṭhaseṭṭhabhāvo kusītena muṭṭhassatinā sāraddhakāyena vikkhittacitena adhigato, apica kho tadadhigamāya āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ ahosi. Bodhimaṇḍe nisinnena mayā catusammappadhānabhedaṃ vīriyaṃ āraddhaṃ ahosi, paggahitaṃ asithilappavattitaṃ. Āraddhattāyeva ca me taṃ asallīnaṃ ahosi . Na kevalañca vīriyameva, satipi me ārammaṇābhimukhabhāvena upaṭṭhitā ahosi, upaṭṭhitattāyeva ca asammuṭṭhā. Passaddho kāyo asāraddhoti kāyacittappassaddhivasena kāyopi me passaddho ahosi. Tattha yasmā nāmakāye passaddhe rūpakāyopi passaddhoyeva hoti, tasmā ‘‘nāmakāyo rūpakāyo’’ti avisesetvāva ‘‘passaddho kāyo’’ti vuttaṃ. Asāraddhoti so ca kho passaddhattāyeva asāraddho, vigatadarathoti vuttaṃ hoti . Samāhitaṃ cittaṃ ekagganti cittampi me sammā āhitaṃ suṭṭhu ṭhapitaṃ appitaṃ viya ahosi, samāhitattā eva ca ekaggaṃ acalaṃ nipphandananti. Ettāvatā jhānassa pubbabhāgapaṭipadā kathitā hoti.
इदानि इमाय पटिपदाय अधिगतं पठमज्झानं आदिं कत्वा विज्जात्तयपरियोसानं विसेसं दस्सेन्तो सो खो अहन्तिआदिमाह। तत्थ यं याव विनिच्छयनयेन वत्तब्बं सिया, तं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.६९) वुत्तमेव।
Idāni imāya paṭipadāya adhigataṃ paṭhamajjhānaṃ ādiṃ katvā vijjāttayapariyosānaṃ visesaṃ dassento so kho ahantiādimāha. Tattha yaṃ yāva vinicchayanayena vattabbaṃ siyā, taṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.69) vuttameva.
अयं खो मे, ब्राह्मणातिआदीसु पन विज्जाति विदितकरणट्ठेन विज्जा। किं विदितं करोति ? पुब्बेनिवासं। अविज्जाति तस्सेव पुब्बेनिवासस्स अविदितकरणट्ठेन तप्पटिच्छादकमोहो। तमोति स्वेव मोहो तप्पटिच्छादकट्ठेन तमो नाम। आलोकोति सा एव विज्जा ओभासकरणट्ठेन आलोकोति। एत्थ च विज्जा अधिगताति अत्थो, सेसं पसंसावचनं। योजना पनेत्थ – अयं खो मे विज्जा अधिगता, तस्स मे अधिगतविज्जस्स अविज्जा विहता, विनट्ठाति अत्थो। कस्मा? यस्मा विज्जा उप्पन्ना। एस नयो इतरस्मिम्पि पदद्वये। यथा तन्ति एत्थ तन्ति निपातमत्तं। सतिया अविप्पवासेन अप्पमत्तस्स वीरियातापेन आतापिनो काये च जीविते च अनपेक्खाताय पहितत्तस्स पेसितत्तस्साति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यथा अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविज्जा विहञ्ञेय्य, विज्जा उप्पज्जेय्य तमो विहञ्ञेय्य, आलोको उप्पज्जेय्य, एवमेव मम अविज्जा विहता, विज्जा उप्पन्ना, तमो विहतो, आलोको उप्पन्नो। एतस्स मे पधानानुयोगस्स अनुरूपमेव फलं लद्धन्ति।
Ayaṃ kho me, brāhmaṇātiādīsu pana vijjāti viditakaraṇaṭṭhena vijjā. Kiṃ viditaṃ karoti ? Pubbenivāsaṃ. Avijjāti tasseva pubbenivāsassa aviditakaraṇaṭṭhena tappaṭicchādakamoho. Tamoti sveva moho tappaṭicchādakaṭṭhena tamo nāma. Ālokoti sā eva vijjā obhāsakaraṇaṭṭhena ālokoti. Ettha ca vijjā adhigatāti attho, sesaṃ pasaṃsāvacanaṃ. Yojanā panettha – ayaṃ kho me vijjā adhigatā, tassa me adhigatavijjassa avijjā vihatā, vinaṭṭhāti attho. Kasmā? Yasmā vijjā uppannā. Esa nayo itarasmimpi padadvaye. Yathā tanti ettha tanti nipātamattaṃ. Satiyā avippavāsena appamattassa vīriyātāpena ātāpino kāye ca jīvite ca anapekkhātāya pahitattassa pesitattassāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā appamattassa ātāpino pahitattassa viharato avijjā vihaññeyya, vijjā uppajjeyya tamo vihaññeyya, āloko uppajjeyya, evameva mama avijjā vihatā, vijjā uppannā, tamo vihato, āloko uppanno. Etassa me padhānānuyogassa anurūpameva phalaṃ laddhanti.
अयं खो मे, ब्राह्मण, पठमा अभिनिब्भिदा अहोसि कुक्कुटच्छापकस्सेव अण्डकोसम्हाति अयं खो मम, ब्राह्मण, पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणमुखतुण्डकेन पुब्बे निवुत्थखन्धप्पटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा पठमा अभिनिब्भिदा पठमा निक्खन्ति पठमा अरियाजाति अहोसि कुक्कुटच्छापकस्सेव मुखतुण्डकेन वा ं पादनखसिखाय वा अण्डकोसं पदालेत्वा तम्हा अण्डकोसम्हा अभिनिब्भिदा निक्खन्ति कुक्कुटनिकाये पच्चाजातीति। अयं ताव पुब्बेनिवासकथायं नयो।
Ayaṃ kho me, brāhmaṇa, paṭhamā abhinibbhidā ahosi kukkuṭacchāpakasseva aṇḍakosamhāti ayaṃ kho mama, brāhmaṇa, pubbenivāsānussatiñāṇamukhatuṇḍakena pubbe nivutthakhandhappaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā paṭhamā abhinibbhidā paṭhamā nikkhanti paṭhamā ariyājāti ahosi kukkuṭacchāpakasseva mukhatuṇḍakena vā ṃ pādanakhasikhāya vā aṇḍakosaṃ padāletvā tamhā aṇḍakosamhā abhinibbhidā nikkhanti kukkuṭanikāye paccājātīti. Ayaṃ tāva pubbenivāsakathāyaṃ nayo.
चुतुपपातकथाय पन विज्जाति दिब्बचक्खुञाणविज्जा। अविज्जाति चुतुपपातप्पटिच्छादिका अविज्जा। यथा पन पुब्बेनिवासकथायं ‘‘पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणमुखतुण्डकेन पुब्बे निवुत्थक्खन्धप्पटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा’’ति वुत्तं, एवमिध ‘‘चुतुपपातञाणमुखतुण्डकेन चुतुपपातप्पटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा’’ति वत्तब्बं।
Cutupapātakathāya pana vijjāti dibbacakkhuñāṇavijjā. Avijjāti cutupapātappaṭicchādikā avijjā. Yathā pana pubbenivāsakathāyaṃ ‘‘pubbenivāsānussatiñāṇamukhatuṇḍakena pubbe nivutthakkhandhappaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā’’ti vuttaṃ, evamidha ‘‘cutupapātañāṇamukhatuṇḍakena cutupapātappaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā’’ti vattabbaṃ.
यं पनेतं पच्चवेक्खणञाणपरिग्गहितं आसवानं खयञाणाधिगमं ब्राह्मणस्स दस्सेन्तो अयं खो मे, ब्राह्मण, ततिया विज्जातिआदिमाह, तत्थ विज्जाति अरहत्तमग्गविज्जा। अविज्जाति चतुसच्चप्पटिच्छादिका अविज्जा। अयं खो मे, ब्राह्मण, ततिया अभिनिब्भिदा अहोसीति एत्थ अयं खो मम, ब्राह्मण, आसवानं खयञाणमुखतुण्डकेन चतुसच्चपटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा ततिया अभिनिब्भिदा ततिया निक्खन्ति ततिया अरियजाति अहोसि कुक्कुटच्छापकस्सेव मुखतुण्डकेन वा पादनखसिखाय वा अण्डकोसं पदालेत्वा तम्हा अण्डकोसम्हा अभिनिब्भिदा निक्खन्ति कुक्कुटनिकाये पच्चाजातीति।
Yaṃ panetaṃ paccavekkhaṇañāṇapariggahitaṃ āsavānaṃ khayañāṇādhigamaṃ brāhmaṇassa dassento ayaṃ kho me, brāhmaṇa, tatiyā vijjātiādimāha, tattha vijjāti arahattamaggavijjā. Avijjāti catusaccappaṭicchādikā avijjā. Ayaṃ kho me, brāhmaṇa, tatiyā abhinibbhidā ahosīti ettha ayaṃ kho mama, brāhmaṇa, āsavānaṃ khayañāṇamukhatuṇḍakena catusaccapaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā tatiyā abhinibbhidā tatiyā nikkhanti tatiyā ariyajāti ahosi kukkuṭacchāpakasseva mukhatuṇḍakena vā pādanakhasikhāya vā aṇḍakosaṃ padāletvā tamhā aṇḍakosamhā abhinibbhidā nikkhanti kukkuṭanikāye paccājātīti.
एत्तावता किं दस्सेसीति? सो हि, ब्राह्मण, कुक्कुटच्छापको अण्डकोसं पदालेत्वा ततो निक्खमन्तो सकिमेव जायति, अहं पन पुब्बेनिवुत्थक्खन्धप्पटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं भिन्दित्वा पठमं ताव पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणविज्जाय जातो। ततो सत्तानं चुतिपटिसन्धिप्पटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा दुतियं दिब्बचक्खुञाणविज्जाय जातो, पुन चतुसच्चप्पटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा ततियं आसवानं खयञाणविज्जाय जातो। एवं तीहि विज्जाहि तिक्खत्तुं जातोम्हि। सा च मे जाति अरिया सुपरिसुद्धाति इदं दस्सेति। एवंदस्सेन्तो च पुब्बेनिवासञाणेन अतीतंसञाणं, दिब्बचक्खुना पच्चुप्पन्नानागतंसञाणं, आसवक्खयेन सकललोकियलोकुत्तरगुणन्ति एवं तीहि विज्जाहि सब्बेपि सब्बञ्ञुगुणे पकासेत्वा अत्तनो अरियाय जातिया जेट्ठसेट्ठभावं ब्राह्मणस्स दस्सेसि।
Ettāvatā kiṃ dassesīti? So hi, brāhmaṇa, kukkuṭacchāpako aṇḍakosaṃ padāletvā tato nikkhamanto sakimeva jāyati, ahaṃ pana pubbenivutthakkhandhappaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ bhinditvā paṭhamaṃ tāva pubbenivāsānussatiñāṇavijjāya jāto. Tato sattānaṃ cutipaṭisandhippaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā dutiyaṃ dibbacakkhuñāṇavijjāya jāto, puna catusaccappaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā tatiyaṃ āsavānaṃ khayañāṇavijjāya jāto. Evaṃ tīhi vijjāhi tikkhattuṃ jātomhi. Sā ca me jāti ariyā suparisuddhāti idaṃ dasseti. Evaṃdassento ca pubbenivāsañāṇena atītaṃsañāṇaṃ, dibbacakkhunā paccuppannānāgataṃsañāṇaṃ, āsavakkhayena sakalalokiyalokuttaraguṇanti evaṃ tīhi vijjāhi sabbepi sabbaññuguṇe pakāsetvā attano ariyāya jātiyā jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ brāhmaṇassa dassesi.
एवं वुत्ते वेरञ्जो ब्राह्मणोति एवं भगवता लोकानुकम्पकेन ब्राह्मणं अनुकम्पमानेन निगुहितब्बेपि अत्तनो अरियाय जातिया जेट्ठसेट्ठभावे विज्जात्तयपकासिकाय धम्मदेसनाय वुत्ते पीतिविप्फारपरिपुण्णगत्तचित्तो वेरञ्जो ब्राह्मणो तं भगवतो अरियाय जातिया जेट्ठसेट्ठभावं विदित्वा ‘‘ईदिसं नामाहं सब्बलोकजेट्ठं सब्बगुणसमन्नागतं सब्बञ्ञुं ‘अञ्ञेसं अभिवादनादिकम्मं न करोती’ति अवचं, धिरत्थु वत, भो, अञ्ञाण’’न्ति अत्तानं गरहित्वा ‘‘अयं दानि लोके अरियाय जातिया पुरेजातट्ठेन जेट्ठो, सब्बगुणेहि अप्पटिसमट्ठेन सेट्ठो’’ति निट्ठं गन्त्वा भगवन्तं एतदवोच – जेट्ठो भवं गोतमो सेट्ठो भवं गोतमोति। एवञ्च पन वत्वा पुन तं भगवतो धम्मदेसनं अब्भनुमोदमानो अभिक्कन्तं भो गोतमातिआदिमाह। तं वुत्तत्थमेवाति।
Evaṃ vutte verañjo brāhmaṇoti evaṃ bhagavatā lokānukampakena brāhmaṇaṃ anukampamānena niguhitabbepi attano ariyāya jātiyā jeṭṭhaseṭṭhabhāve vijjāttayapakāsikāya dhammadesanāya vutte pītivipphāraparipuṇṇagattacitto verañjo brāhmaṇo taṃ bhagavato ariyāya jātiyā jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ viditvā ‘‘īdisaṃ nāmāhaṃ sabbalokajeṭṭhaṃ sabbaguṇasamannāgataṃ sabbaññuṃ ‘aññesaṃ abhivādanādikammaṃ na karotī’ti avacaṃ, dhiratthu vata, bho, aññāṇa’’nti attānaṃ garahitvā ‘‘ayaṃ dāni loke ariyāya jātiyā purejātaṭṭhena jeṭṭho, sabbaguṇehi appaṭisamaṭṭhena seṭṭho’’ti niṭṭhaṃ gantvā bhagavantaṃ etadavoca – jeṭṭho bhavaṃ gotamo seṭṭho bhavaṃ gotamoti. Evañca pana vatvā puna taṃ bhagavato dhammadesanaṃ abbhanumodamāno abhikkantaṃ bho gotamātiādimāha. Taṃ vuttatthamevāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १. वेरञ्जसुत्तं • 1. Verañjasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १. वेरञ्जसुत्तवण्णना • 1. Verañjasuttavaṇṇanā
