| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
२. महावग्गो
2. Mahāvaggo
१. वेरञ्जसुत्तवण्णना
1. Verañjasuttavaṇṇanā
११. दुतियस्स पठमे वेरञ्जायं विहरतीति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१) एत्थ वेरञ्जाति तस्स नगरस्सेतं अधिवचनं, तस्सं वेरञ्जायं। समीपत्थे भुम्मवचनं। नळेरुपुचिमन्दमूलेति एत्थ नळेरु नाम यक्खो। पुचिमन्दोति निम्बरुक्खो। मूलन्ति समीपं। अयञ्हि मूल-सद्दो ‘‘मूलानि उद्धरेय्य अन्तमसो उसीरनाळिमत्तानिपी’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१९५) मूलमूले दिस्सति। ‘‘लोभो अकुसलमूल’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३०५; परि॰ ३२३) असाधारणहेतुम्हि। ‘‘याव मज्झन्हिके काले छाया फरति, निवाते पण्णानि पतन्ति, एत्तावता रुक्खमूल’’न्तिआदीसु (पारा॰ ४९४) समीपे। इध पन समीपे अधिप्पेतो, तस्मा नळेरुयक्खेन अधिग्गहितस्स पुचिमन्दस्स समीपेति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। सो किर पुचिमन्दो रमणीयो पासादिको अनेकेसं रुक्खानं आधिपच्चं विय कुरुमानो तस्स नगरस्स अविदूरे गमनागमनसम्पन्ने ठाने अहोसि। अथ भगवा वेरञ्जं गन्त्वा पतिरूपे ठाने विहरन्तो तस्स रुक्खस्स समीपे हेट्ठाभागे विहासि। तेन वुत्तं ‘‘वेरञ्जायं विहरति नळेरुपुचिमन्दमूले’’ति।
11. Dutiyassa paṭhame verañjāyaṃ viharatīti (pārā. aṭṭha. 1.1) ettha verañjāti tassa nagarassetaṃ adhivacanaṃ, tassaṃ verañjāyaṃ. Samīpatthe bhummavacanaṃ. Naḷerupucimandamūleti ettha naḷeru nāma yakkho. Pucimandoti nimbarukkho. Mūlanti samīpaṃ. Ayañhi mūla-saddo ‘‘mūlāni uddhareyya antamaso usīranāḷimattānipī’’tiādīsu (a. ni. 4.195) mūlamūle dissati. ‘‘Lobho akusalamūla’’ntiādīsu (dī. ni. 3.305; pari. 323) asādhāraṇahetumhi. ‘‘Yāva majjhanhike kāle chāyā pharati, nivāte paṇṇāni patanti, ettāvatā rukkhamūla’’ntiādīsu (pārā. 494) samīpe. Idha pana samīpe adhippeto, tasmā naḷeruyakkhena adhiggahitassa pucimandassa samīpeti evamettha attho daṭṭhabbo. So kira pucimando ramaṇīyo pāsādiko anekesaṃ rukkhānaṃ ādhipaccaṃ viya kurumāno tassa nagarassa avidūre gamanāgamanasampanne ṭhāne ahosi. Atha bhagavā verañjaṃ gantvā patirūpe ṭhāne viharanto tassa rukkhassa samīpe heṭṭhābhāge vihāsi. Tena vuttaṃ ‘‘verañjāyaṃ viharati naḷerupucimandamūle’’ti.
पच्चुट्ठानं (सारत्थ॰ टी॰ १.२) नाम आसना वुट्ठानन्ति आह ‘‘नासना वुट्ठाती’’ति। निसिन्नासनतो न वुट्ठहतीति अत्थो। एत्थ च जिण्णे…पे॰… वयोअनुप्पत्तेति उपयोगवचनं आसना वुट्ठानकिरियापेक्खं न होति। तस्मा ‘‘जिण्णे…पे॰… वयोअनुप्पत्ते दिस्वा’’ति अज्झाहारं कत्वा अत्थो वेदितब्बो। अथ वा पच्चुग्गमनकिरियापेक्खं उपयोगवचनं, तस्मा न पच्चुट्ठातीति उट्ठाय पच्चुग्गमनं न करोतीति अत्थो वेदितब्बो। पच्चुग्गमनम्पि हि पच्चुट्ठानन्ति वुच्चति। वुत्तञ्हेतं ‘‘आचरियं पन दूरतोव दिस्वा पच्चुट्ठाय पच्चुग्गमनकरणं पच्चुट्ठानं नामा’’ति। नासना वुट्ठातीति इमिना पन पच्चुग्गमनाभावस्स उपलक्खणमत्तं दस्सितन्ति दट्ठब्बं। विभावने नाम अत्थेति पकतिविभावनसङ्खाते अत्थे। न अभिवादेति वाति न अभिवादेतब्बन्ति वा सल्लक्खेतीति वुत्तं होति।
Paccuṭṭhānaṃ (sārattha. ṭī. 1.2) nāma āsanā vuṭṭhānanti āha ‘‘nāsanā vuṭṭhātī’’ti. Nisinnāsanato na vuṭṭhahatīti attho. Ettha ca jiṇṇe…pe… vayoanuppatteti upayogavacanaṃ āsanā vuṭṭhānakiriyāpekkhaṃ na hoti. Tasmā ‘‘jiṇṇe…pe… vayoanuppatte disvā’’ti ajjhāhāraṃ katvā attho veditabbo. Atha vā paccuggamanakiriyāpekkhaṃ upayogavacanaṃ, tasmā na paccuṭṭhātīti uṭṭhāya paccuggamanaṃ na karotīti attho veditabbo. Paccuggamanampi hi paccuṭṭhānanti vuccati. Vuttañhetaṃ ‘‘ācariyaṃ pana dūratova disvā paccuṭṭhāya paccuggamanakaraṇaṃ paccuṭṭhānaṃ nāmā’’ti. Nāsanā vuṭṭhātīti iminā pana paccuggamanābhāvassa upalakkhaṇamattaṃ dassitanti daṭṭhabbaṃ. Vibhāvane nāma attheti pakativibhāvanasaṅkhāte atthe. Na abhivādeti vāti na abhivādetabbanti vā sallakkhetīti vuttaṃ hoti.
तं अञ्ञाणन्ति ‘‘अयं मम अभिवादनादीनि कातुं अरहरूपो न होती’’ति अजाननवसेन पवत्तं अञ्ञाणं। ओलोकेन्तोति ‘‘दुक्खं खो अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, किं नु खो अहं समणं वा ब्राह्मणं वा सक्करेय्यं गरुं करेय्य’’न्तिआदिसुत्तवसेनेव (अ॰ नि॰ ४.२१) ञाणचक्खुना ओलोकेन्तो। निपच्चकारारहन्ति पणिपातारहं। सम्पतिजातोति मुहुत्तजातो, जातसमनन्तरमेवाति वुत्तं होति। उत्तरेन मुखोति उत्तरदिसाभिमुखो। ‘‘सत्तपदवीतिहारेन गन्त्वा सकलं दससहस्सिलोकधातुं ओलोकेसि’’न्ति इदं –
Taṃ aññāṇanti ‘‘ayaṃ mama abhivādanādīni kātuṃ araharūpo na hotī’’ti ajānanavasena pavattaṃ aññāṇaṃ. Olokentoti ‘‘dukkhaṃ kho agāravo viharati appatisso, kiṃ nu kho ahaṃ samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā sakkareyyaṃ garuṃ kareyya’’ntiādisuttavaseneva (a. ni. 4.21) ñāṇacakkhunā olokento. Nipaccakārārahanti paṇipātārahaṃ. Sampatijātoti muhuttajāto, jātasamanantaramevāti vuttaṃ hoti. Uttarena mukhoti uttaradisābhimukho. ‘‘Sattapadavītihārena gantvā sakalaṃ dasasahassilokadhātuṃ olokesi’’nti idaṃ –
‘‘धम्मता एसा, भिक्खवे, सम्पतिजातो बोधिसत्तो समेहि पादेहि पतिट्ठहित्वा उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गच्छति, सेतम्हि छत्ते अनुधारियमाने सब्बा दिसा विलोकेति, आसभिञ्च वाचं भासती’’ति (दी॰ नि॰ २.३१) –
‘‘Dhammatā esā, bhikkhave, sampatijāto bodhisatto samehi pādehi patiṭṭhahitvā uttarābhimukho sattapadavītihārena gacchati, setamhi chatte anudhāriyamāne sabbā disā viloketi, āsabhiñca vācaṃ bhāsatī’’ti (dī. ni. 2.31) –
एवं पाळियं सत्तपदवीतिहारुपरि ठितस्स विय सब्बादिसानुलोकनस्स कथितत्ता वुत्तं, न पनेतं एवं दट्ठब्बं सत्तपदवीतिहारतो पगेव दिसाविलोकनस्स कतत्ता। महासत्तो हि मनुस्सानं हत्थतो मुच्चित्वा पुरत्थिमं दिसं ओलोकेसि, अनेकानि चक्कवाळसहस्सानि एकङ्गणानि अहेसुं। तत्थ देवमनुस्सा गन्धमालादीहि पूजयमाना, ‘‘महापुरिस, इध तुम्हेहि सदिसोपि नत्थि, कुतो उत्तरितरो’’ति आहंसु। एवं चतस्सो दिसा, चतस्सो अनुदिसा, हेट्ठा, उपरीति दसपि दिसा अनुविलोकेत्वा अत्तनो सदिसं अदिस्वा ‘‘अयं उत्तरदिसा’’ति सत्तपदवीतिहारेन अगमासीति वेदितब्बा। ओलोकेसिन्ति मम पुञ्ञानुभावेन लोकविवरणपाटिहारिये जाते पञ्ञायमानं दससहस्सिलोकधातुं मंसचक्खुनाव ओलोकेसिन्ति अत्थो।
Evaṃ pāḷiyaṃ sattapadavītihārupari ṭhitassa viya sabbādisānulokanassa kathitattā vuttaṃ, na panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ sattapadavītihārato pageva disāvilokanassa katattā. Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimaṃ disaṃ olokesi, anekāni cakkavāḷasahassāni ekaṅgaṇāni ahesuṃ. Tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā, ‘‘mahāpurisa, idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā, catasso anudisā, heṭṭhā, uparīti dasapi disā anuviloketvā attano sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttaradisā’’ti sattapadavītihārena agamāsīti veditabbā. Olokesinti mama puññānubhāvena lokavivaraṇapāṭihāriye jāte paññāyamānaṃ dasasahassilokadhātuṃ maṃsacakkhunāva olokesinti attho.
महापुरिसोति जातिगोत्तकुलप्पदेसादिवसेन महन्तपुरिसो। अग्गोति गुणेहि सब्बप्पधानो। जेट्ठोति गुणवसेनेव सब्बेसं वुद्धतमो, गुणेहि महल्लकतमोति वुत्तं होति। सेट्ठोति गुणवसेनेव सब्बेसं पसत्थतमो। अत्थतो पन पच्छिमानि द्वे पुरिमस्सेव वेवचनानीति वेदितब्बं। तयाति निस्सक्के करणवचनं। उत्तरितरोति अधिकतरो। पतिमानेसीति पूजेसि। आसभिन्ति उत्तमं। मय्हं अभिवादनादिरहो पुग्गलोति मय्हं अभिवादनादिकिरियाय अरहो अनुच्छविको पुग्गलो। निच्चसापेक्खताय पनेत्थ समासो दट्ठब्बो। तथागताति तथागततो, तथागतस्स सन्तिकाति वुत्तं होति। एवरूपन्ति अभिवादनादिसभावं। परिपाकसिथिलबन्धनन्ति परिपाकेन सिथिलबन्धनं।
Mahāpurisoti jātigottakulappadesādivasena mahantapuriso. Aggoti guṇehi sabbappadhāno. Jeṭṭhoti guṇavaseneva sabbesaṃ vuddhatamo, guṇehi mahallakatamoti vuttaṃ hoti. Seṭṭhoti guṇavaseneva sabbesaṃ pasatthatamo. Atthato pana pacchimāni dve purimasseva vevacanānīti veditabbaṃ. Tayāti nissakke karaṇavacanaṃ. Uttaritaroti adhikataro. Patimānesīti pūjesi. Āsabhinti uttamaṃ. Mayhaṃ abhivādanādiraho puggaloti mayhaṃ abhivādanādikiriyāya araho anucchaviko puggalo. Niccasāpekkhatāya panettha samāso daṭṭhabbo. Tathāgatāti tathāgatato, tathāgatassa santikāti vuttaṃ hoti. Evarūpanti abhivādanādisabhāvaṃ. Paripākasithilabandhananti paripākena sithilabandhanaṃ.
तं वचनन्ति ‘‘नाहं तं ब्राह्मणा’’तिआदिवचनं। ‘‘नाहं अरसरूपो, मादिसा वा अरसरूपा’’ति वुत्ते ब्राह्मणो थद्धो भवेय्य। तेन वुत्तं ‘‘चित्तमुदुभावजननत्थ’’न्ति।
Taṃ vacananti ‘‘nāhaṃ taṃ brāhmaṇā’’tiādivacanaṃ. ‘‘Nāhaṃ arasarūpo, mādisā vā arasarūpā’’ti vutte brāhmaṇo thaddho bhaveyya. Tena vuttaṃ ‘‘cittamudubhāvajananattha’’nti.
कतमो पन सोति परियायापेक्खो पुल्लिङ्गनिद्देसो, कतमो सो परियायोति अत्थो? जातिवसेनाति खत्तियादिजातिवसेन। उपपत्तिवसेनाति देवेसु उपपत्तिवसेन। सेट्ठसम्मतानम्पीति अपि-सद्देन पगेव असेट्ठसम्मतानन्ति दस्सेति। अभिनन्दन्तानन्ति सप्पीतिकतण्हावसेन पमोदमानानं। रज्जन्तानन्ति बलवरागवसेन रज्जन्तानं। रूपपरिभोगेन उप्पन्नतण्हासम्पयुत्तसोमनस्सवेदना रूपतो निब्बत्तित्वा हदयतप्पनतो अम्बरसादयो विय रूपरसाति वुच्चन्ति। आविञ्चन्तीति आकड्ढन्ति। वत्थारम्मणादिसामग्गियन्ति वत्थुआरम्मणादिकारणसामग्गियं। अनुक्खिपन्तोति अत्तुक्कंसनवसेन कथिते ब्राह्मणस्स असप्पायभावतो अत्तानं अनुक्खिपन्तो अनुक्कंसेन्तो।
Katamo pana soti pariyāyāpekkho pulliṅganiddeso, katamo so pariyāyoti attho? Jātivasenāti khattiyādijātivasena. Upapattivasenāti devesu upapattivasena. Seṭṭhasammatānampīti api-saddena pageva aseṭṭhasammatānanti dasseti. Abhinandantānanti sappītikataṇhāvasena pamodamānānaṃ. Rajjantānanti balavarāgavasena rajjantānaṃ. Rūpaparibhogena uppannataṇhāsampayuttasomanassavedanā rūpato nibbattitvā hadayatappanato ambarasādayo viya rūparasāti vuccanti. Āviñcantīti ākaḍḍhanti. Vatthārammaṇādisāmaggiyanti vatthuārammaṇādikāraṇasāmaggiyaṃ. Anukkhipantoti attukkaṃsanavasena kathite brāhmaṇassa asappāyabhāvato attānaṃ anukkhipanto anukkaṃsento.
एतस्मिं पनत्थे करणे सामिवचनन्ति ‘‘जहिता’’ति एतस्मिं अत्थे तथागतस्साति करणे सामिवचनं, तथागतेन जहिताति अत्थो। मूलन्ति भवमूलं। ‘‘तालवत्थुकता’’ति वत्तब्बे ‘‘ओट्ठमुखो’’तिआदीसु विय मज्झेपदलोपं कत्वा अ-कारञ्च दीघं कत्वा ‘‘तालावत्थुकता’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘तालवत्थु विय नेसं वत्थु कतन्ति तालावत्थुकता’’ति। तत्थ तालस्स वत्थु तालवत्थु। यथा आरामस्स वत्थुभूतपुब्बो पदेसो आरामस्स अभावे ‘‘आरामवत्थू’’ति वुच्चति, एवं तालस्स पतिट्ठितोकासो समूलं उद्धरिते ताले पदेसमत्ते ठिते तालस्स वत्थुभूतपुब्बत्ता ‘‘तालवत्थू’’ति वुच्चति। नेसन्ति रूपरसादीनं। कथं पन तालवत्थु विय नेसं वत्थु कतन्ति आह ‘‘यथा ही’’तिआदि। रूपादिपरिभोगेन उप्पन्नतण्हायुत्तसोमनस्सवेदनासङ्खातरूपरसादीनं चित्तसन्तानस्स अधिट्ठानभावतो वुत्तं ‘‘तेसं पुब्बे उप्पन्नपुब्बभावेन वत्थुमत्ते चित्तसन्ताने कते’’ति। तत्थ पुब्बेति पुरे, सरागकालेति वुत्तं होति। तालावत्थुकताति वुच्चन्तीति तालवत्थु विय अत्तनो वत्थुस्स कतत्ता रूपरसादयो ‘‘तालावत्थुकता’’ति वुच्चन्ति। एतेन पहीनकिलेसानं पुन उप्पत्तिया अभावो दस्सितो।
Etasmiṃ panatthe karaṇe sāmivacananti ‘‘jahitā’’ti etasmiṃ atthe tathāgatassāti karaṇe sāmivacanaṃ, tathāgatena jahitāti attho. Mūlanti bhavamūlaṃ. ‘‘Tālavatthukatā’’ti vattabbe ‘‘oṭṭhamukho’’tiādīsu viya majjhepadalopaṃ katvā a-kārañca dīghaṃ katvā ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuttanti āha ‘‘tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti tālāvatthukatā’’ti. Tattha tālassa vatthu tālavatthu. Yathā ārāmassa vatthubhūtapubbo padeso ārāmassa abhāve ‘‘ārāmavatthū’’ti vuccati, evaṃ tālassa patiṭṭhitokāso samūlaṃ uddharite tāle padesamatte ṭhite tālassa vatthubhūtapubbattā ‘‘tālavatthū’’ti vuccati. Nesanti rūparasādīnaṃ. Kathaṃ pana tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti āha ‘‘yathā hī’’tiādi. Rūpādiparibhogena uppannataṇhāyuttasomanassavedanāsaṅkhātarūparasādīnaṃ cittasantānassa adhiṭṭhānabhāvato vuttaṃ ‘‘tesaṃ pubbe uppannapubbabhāvena vatthumatte cittasantāne kate’’ti. Tattha pubbeti pure, sarāgakāleti vuttaṃ hoti. Tālāvatthukatāti vuccantīti tālavatthu viya attano vatthussa katattā rūparasādayo ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuccanti. Etena pahīnakilesānaṃ puna uppattiyā abhāvo dassito.
अविरुळ्हिधम्मत्ताति अविरुळ्हिसभावताय। मत्थकच्छिन्नो तालो पत्तफलादीनं अवत्थुभूतो तालावत्थूति आह ‘‘मत्थकच्छिन्नतालो विय कता’’ति। एतेन ‘‘तालावत्थु विय कताति तालावत्थुकता’’ति अयं विग्गहो दस्सितो। एत्थ पन ‘‘अवत्थुभूतो तालो विय कताति अवत्थुतालकता’’ति वत्तब्बे विसेसनस्स परनिपातं कत्वा ‘‘तालावत्थुकता’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। इमिना पनत्थेन इदं दस्सेति – रूपरसादिवचनेन विपाकधम्मधम्मा हुत्वा पुब्बे उप्पन्नकुसलाकुसला धम्मा गहिता, ते उप्पन्नापि मत्थकसदिसानं तण्हाविज्जानं मग्गसत्थेन छिन्नत्ता आयतिं तालपत्तसदिसे विपाकक्खन्धे निब्बत्तेतुं असमत्था जाता, तस्मा तालावत्थु विय कताति तालावत्थुकता रूपरसादयोति । इमस्मिं अत्थे ‘‘अभिनन्दन्तान’’न्ति इमिना पदेन कुसलसोमनस्सम्पि सङ्गहितन्ति वदन्ति। अनभावं कताति एत्थ अनु-सद्दो पच्छासद्देन समानत्थोति आह ‘‘यथा नेसं पच्छाभावो न होती’’तिआदि।
Aviruḷhidhammattāti aviruḷhisabhāvatāya. Matthakacchinno tālo pattaphalādīnaṃ avatthubhūto tālāvatthūti āha ‘‘matthakacchinnatālo viya katā’’ti. Etena ‘‘tālāvatthu viya katāti tālāvatthukatā’’ti ayaṃ viggaho dassito. Ettha pana ‘‘avatthubhūto tālo viya katāti avatthutālakatā’’ti vattabbe visesanassa paranipātaṃ katvā ‘‘tālāvatthukatā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Iminā panatthena idaṃ dasseti – rūparasādivacanena vipākadhammadhammā hutvā pubbe uppannakusalākusalā dhammā gahitā, te uppannāpi matthakasadisānaṃ taṇhāvijjānaṃ maggasatthena chinnattā āyatiṃ tālapattasadise vipākakkhandhe nibbattetuṃ asamatthā jātā, tasmā tālāvatthu viya katāti tālāvatthukatā rūparasādayoti . Imasmiṃ atthe ‘‘abhinandantāna’’nti iminā padena kusalasomanassampi saṅgahitanti vadanti. Anabhāvaṃ katāti ettha anu-saddo pacchāsaddena samānatthoti āha ‘‘yathā nesaṃ pacchābhāvo na hotī’’tiādi.
यञ्च खो त्वं सन्धाय वदेसि, सो परियायो न होतीति यं वन्दनादिसामग्गिरसाभावसङ्खातं कारणं अरसरूपताय वदेसि, तं कारणं न होति, न विज्जतीति अत्थो। ननु चायं ब्राह्मणो यं वन्दनादिसामग्गिरसाभावसङ्खातपरियायं सन्धाय ‘‘अरसरूपो भवं गोतमो’’ति आह, ‘‘सो परियायो नत्थी’’ति वुत्ते वन्दनादीनि भगवा करोतीति आपज्जतीति इमं अनिट्ठप्पसङ्गं दस्सेन्तो आह ‘‘ननु चा’’तिआदि।
Yañca kho tvaṃ sandhāya vadesi, so pariyāyo na hotīti yaṃ vandanādisāmaggirasābhāvasaṅkhātaṃ kāraṇaṃ arasarūpatāya vadesi, taṃ kāraṇaṃ na hoti, na vijjatīti attho. Nanu cāyaṃ brāhmaṇo yaṃ vandanādisāmaggirasābhāvasaṅkhātapariyāyaṃ sandhāya ‘‘arasarūpo bhavaṃ gotamo’’ti āha, ‘‘so pariyāyo natthī’’ti vutte vandanādīni bhagavā karotīti āpajjatīti imaṃ aniṭṭhappasaṅgaṃ dassento āha ‘‘nanu cā’’tiādi.
सब्बपरियायेसूति सब्बवारेसु। सन्धायभासितमत्तन्ति यं सन्धाय ब्राह्मणो ‘‘निब्भोगो भवं गोतमो’’तिआदिमाह। भगवा च यं सन्धाय निब्भोगतादिं अत्तनि अनुजानाति, तं सन्धायभासितमत्तं। छन्दरागपरिभोगोति छन्दरागवसेन परिभोगो। अपरं परियायन्ति अञ्ञं कारणं।
Sabbapariyāyesūti sabbavāresu. Sandhāyabhāsitamattanti yaṃ sandhāya brāhmaṇo ‘‘nibbhogo bhavaṃ gotamo’’tiādimāha. Bhagavā ca yaṃ sandhāya nibbhogatādiṃ attani anujānāti, taṃ sandhāyabhāsitamattaṃ. Chandarāgaparibhogoti chandarāgavasena paribhogo. Aparaṃ pariyāyanti aññaṃ kāraṇaṃ.
कुलसमुदाचारकम्मन्ति कुलाचारसङ्खातं कम्मं, कुलचारित्तन्ति अत्थो। अकिरियन्ति अकरणभावं । ‘‘अनेकविहितानं पापकानं अकुसलानं धम्मान’’न्ति सामञ्ञवचनेपि पारिसेसञायतो वुत्तावसेसा अकुसलधम्मा गहेतब्बाति आह ‘‘ठपेत्वा ते धम्मे’’तिआदि, ते यथावुत्तकायदुच्चरितादिके अकुसलधम्मे ठपेत्वाति अत्थो। अनेकविहिताति अनेकप्पकारा।
Kulasamudācārakammanti kulācārasaṅkhātaṃ kammaṃ, kulacārittanti attho. Akiriyanti akaraṇabhāvaṃ . ‘‘Anekavihitānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammāna’’nti sāmaññavacanepi pārisesañāyato vuttāvasesā akusaladhammā gahetabbāti āha ‘‘ṭhapetvā te dhamme’’tiādi, te yathāvuttakāyaduccaritādike akusaladhamme ṭhapetvāti attho. Anekavihitāti anekappakārā.
अयं लोकतन्तीति अयं वुड्ढानं अभिवादनादिकिरियलक्खणा लोकप्पवेणी। अनागामिब्रह्मानं अलङ्कारादीसु अनागामिभिक्खूनञ्च चीवरादीसु निकन्तिवसेन रागुप्पत्ति होतीति अनागामिमग्गेन पञ्चकामगुणिकरागस्सेव पहानं वेदितब्बन्ति आह ‘‘पञ्चकामगुणिकरागस्सा’’ति। रूपादीसु पञ्चसु कामगुणेसु वत्थुकामकोट्ठासेसु उप्पज्जमानो रागो ‘‘पञ्चकामगुणिकरागो’’ति वेदितब्बो। कोट्ठासवचनो हेत्थ गुण-सद्दो ‘‘वयोगुणा अनुपुब्बं जहन्ती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.४) विय। अकुसलचित्तद्वयसम्पयुत्तस्साति दोमनस्ससहगतचित्तद्वयसम्पयुत्तस्स। मोहस्स सब्बाकुसलसाधारणत्ता आह ‘‘सब्बाकुसलसम्भवस्सा’’ति। अवसेसानन्ति सक्कायदिट्ठिआदीनं।
Ayaṃ lokatantīti ayaṃ vuḍḍhānaṃ abhivādanādikiriyalakkhaṇā lokappaveṇī. Anāgāmibrahmānaṃ alaṅkārādīsu anāgāmibhikkhūnañca cīvarādīsu nikantivasena rāguppatti hotīti anāgāmimaggena pañcakāmaguṇikarāgasseva pahānaṃ veditabbanti āha ‘‘pañcakāmaguṇikarāgassā’’ti. Rūpādīsu pañcasu kāmaguṇesu vatthukāmakoṭṭhāsesu uppajjamāno rāgo ‘‘pañcakāmaguṇikarāgo’’ti veditabbo. Koṭṭhāsavacano hettha guṇa-saddo ‘‘vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.4) viya. Akusalacittadvayasampayuttassāti domanassasahagatacittadvayasampayuttassa. Mohassa sabbākusalasādhāraṇattā āha ‘‘sabbākusalasambhavassā’’ti. Avasesānanti sakkāyadiṭṭhiādīnaṃ.
जिगुच्छति मञ्ञेति अहमभिजातो रूपवा पञ्ञवा कथं नाम अञ्ञेसं अभिवादनादिं करेय्यन्ति जिगुच्छति विय, जिगुच्छतीति वा सल्लक्खेमि। अकुसलधम्मे जिगुच्छमानो तेसं समङ्गिभावम्पि जिगुच्छतीति वुत्तं ‘‘अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया जिगुच्छती’’ति। समापत्तीति एतस्सेव वेवचनं समापज्जना समङ्गिभावोति। मण्डनजातिकोति मण्डनकसभावो, मण्डनकसीलोति अत्थो। जेगुच्छितन्ति जिगुच्छनसीलतं।
Jigucchati maññeti ahamabhijāto rūpavā paññavā kathaṃ nāma aññesaṃ abhivādanādiṃ kareyyanti jigucchati viya, jigucchatīti vā sallakkhemi. Akusaladhamme jigucchamāno tesaṃ samaṅgibhāvampi jigucchatīti vuttaṃ ‘‘akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā jigucchatī’’ti. Samāpattīti etasseva vevacanaṃ samāpajjanā samaṅgibhāvoti. Maṇḍanajātikoti maṇḍanakasabhāvo, maṇḍanakasīloti attho. Jegucchitanti jigucchanasīlataṃ.
लोकजेट्ठककम्मन्ति लोकजेट्ठकानं कत्तब्बकम्मं, लोके वा सेट्ठसम्मतं कम्मं। तत्राति तेसु द्वीसुपि अत्थविकप्पेसु। पदाभिहितो अत्थो पदत्थो, ब्यञ्जनत्थोति वुत्तं होति। विनयं वा अरहतीति एत्थ विनयनं विनयो, निग्गण्हनन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘निग्गहं अरहतीति वुत्तं होती’’ति। ननु च पठमं वुत्तेसु द्वीसुपि अत्थविकप्पेसु सकत्थे अरहत्थे च तद्धितपच्चयो सद्दलक्खणतो दिस्सति, न पन ‘‘विनयाय धम्मं देसेती’’ति इमस्मिं अत्थे। तस्मा कथमेत्थ तद्धितपच्चयोति आह ‘‘विचित्रा हि तद्धितवुत्ती’’ति। विचित्रता चेत्थ लोकप्पमाणतो वेदितब्बा। तथा हि यस्मिं यस्मिं अत्थे तद्धितप्पयोगो लोकस्स, तत्थ तत्थ तद्धितवुत्ति लोकतो सिद्धाति विचित्रा तद्धितवुत्ति, तस्मा यथा ‘‘मा सद्दमकासी’’ति वदन्तो ‘‘मासद्दिको’’ति वुच्चति, एवं विनयाय धम्मं देसेतीति वेनयिकोति वुच्चतीति अधिप्पायो।
Lokajeṭṭhakakammanti lokajeṭṭhakānaṃ kattabbakammaṃ, loke vā seṭṭhasammataṃ kammaṃ. Tatrāti tesu dvīsupi atthavikappesu. Padābhihito attho padattho, byañjanatthoti vuttaṃ hoti. Vinayaṃ vā arahatīti ettha vinayanaṃ vinayo, niggaṇhananti attho. Tenāha ‘‘niggahaṃ arahatīti vuttaṃ hotī’’ti. Nanu ca paṭhamaṃ vuttesu dvīsupi atthavikappesu sakatthe arahatthe ca taddhitapaccayo saddalakkhaṇato dissati, na pana ‘‘vinayāya dhammaṃ desetī’’ti imasmiṃ atthe. Tasmā kathamettha taddhitapaccayoti āha ‘‘vicitrā hi taddhitavuttī’’ti. Vicitratā cettha lokappamāṇato veditabbā. Tathā hi yasmiṃ yasmiṃ atthe taddhitappayogo lokassa, tattha tattha taddhitavutti lokato siddhāti vicitrā taddhitavutti, tasmā yathā ‘‘mā saddamakāsī’’ti vadanto ‘‘māsaddiko’’ti vuccati, evaṃ vinayāya dhammaṃ desetīti venayikoti vuccatīti adhippāyo.
कपणपुरिसोति गुणविरहितताय दीनमनुस्सो। ब्यञ्जनानि अविचारेत्वाति तिस्सदत्तादिसद्देसु विय ‘‘इमस्मिं अत्थे अयं नाम पच्चयो’’ति एवं ब्यञ्जनविचारं अकत्वा, अनिप्फन्नपाटिपदिकवसेनाति वुत्तं होति।
Kapaṇapurisoti guṇavirahitatāya dīnamanusso. Byañjanāni avicāretvāti tissadattādisaddesu viya ‘‘imasmiṃ atthe ayaṃ nāma paccayo’’ti evaṃ byañjanavicāraṃ akatvā, anipphannapāṭipadikavasenāti vuttaṃ hoti.
‘‘देवलोकगब्भसम्पत्तिया’’ति वत्वापि ठपेत्वा भुम्मदेवे सेसदेवेसु गब्भग्गहणस्स अभावतो पटिसन्धियेवेत्थ गब्भसम्पत्तीति वेदितब्बाति वुत्तमेवत्थं विवरित्वा दस्सेन्तो आह ‘‘देवलोकपटिसन्धिपटिलाभाय संवत्तती’’ति। अस्साति अभिवादनादिसामीचिकम्मस्स। मातुकुच्छिस्मिं पटिसन्धिग्गहणे दोसं दस्सेन्तोति मातितो अपरिसुद्धभावं दस्सेन्तो, अक्कोसितुकामस्स दासिया पुत्तोति दासिकुच्छिम्हि निब्बत्तभावे दोसं दस्सेत्वा अक्कोसनं विय भगवतो मातुकुच्छिस्मिं पटिसन्धिग्गहणे दोसं दस्सेत्वा अक्कोसन्तोपि एवमाहाति अधिप्पायो। गब्भतोति देवलोकप्पटिसन्धितो। तेनेवाह ‘‘अभब्बो देवलोकूपपत्तिं पापुणितुन्ति अधिप्पायो’’ति। ‘‘हीनो वा गब्भो अस्साति अपगब्भो’’ति इमस्स विग्गहस्स एकेन परियायेन अधिप्पायं दस्सेन्तो आह ‘‘देवलोकगब्भपरिबाहिरत्ता आयतिं हीनगब्भपटिलाभभागी’’ति। इति-सद्दो हेतुअत्थो। यस्मा आयतिम्पि हीनगब्भपटिलाभभागी, तस्मा हीनो वा गब्भो अस्साति अपगब्भोति अधिप्पायो। पुन तस्सेव विग्गहस्स ‘‘कोधवसेन…पे॰… दस्सेन्तो’’ति हेट्ठा वुत्तनयस्स अनुरूपं कत्वा अधिप्पायं दस्सेन्तो आह ‘‘हीनो वास्स मातुकुच्छिस्मिं गब्भवासो अहोसीति अधिप्पायो’’ति। गब्भ-सद्दो अत्थि मातुकुच्छिपरियायो ‘‘गब्भे वसति माणवो’’तिआदीसु (जा॰ १.१५.३६३) विय। अत्थि मातुकुच्छिस्मिं निब्बत्तसत्तपरियायो ‘‘अन्तमसो गब्भपातनं उपादाया’’तिआदीसु (महाव॰ १२९) विय। तत्थ मातुकुच्छिपरियायं गहेत्वा अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अनागते गब्भसेय्या’’ति। गब्भे सेय्या गब्भसेय्या। अनुत्तरेन मग्गेनाति अग्गमग्गेन। कम्मकिलेसानं मग्गेन विहतत्ता आह ‘‘विहतकारणत्ता’’ति। इतरा तिस्सोपीति अण्डजसंसेदजओपपातिका। एत्थ च यदिपि ‘‘अपगब्भो’’ति इमस्स अनुरूपतो गब्भसेय्या एव वत्तब्बा, पसङ्गतो पन लब्भमानं सब्बम्पि वत्तुं वट्टतीति पुनब्भवाभिनिब्बत्तिपि वुत्ताति वेदितब्बा।
‘‘Devalokagabbhasampattiyā’’ti vatvāpi ṭhapetvā bhummadeve sesadevesu gabbhaggahaṇassa abhāvato paṭisandhiyevettha gabbhasampattīti veditabbāti vuttamevatthaṃ vivaritvā dassento āha ‘‘devalokapaṭisandhipaṭilābhāya saṃvattatī’’ti. Assāti abhivādanādisāmīcikammassa. Mātukucchismiṃpaṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassentoti mātito aparisuddhabhāvaṃ dassento, akkositukāmassa dāsiyā puttoti dāsikucchimhi nibbattabhāve dosaṃ dassetvā akkosanaṃ viya bhagavato mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇe dosaṃ dassetvā akkosantopi evamāhāti adhippāyo. Gabbhatoti devalokappaṭisandhito. Tenevāha ‘‘abhabbo devalokūpapattiṃ pāpuṇitunti adhippāyo’’ti. ‘‘Hīno vā gabbho assāti apagabbho’’ti imassa viggahassa ekena pariyāyena adhippāyaṃ dassento āha ‘‘devalokagabbhaparibāhirattā āyatiṃ hīnagabbhapaṭilābhabhāgī’’ti. Iti-saddo hetuattho. Yasmā āyatimpi hīnagabbhapaṭilābhabhāgī, tasmā hīno vā gabbho assāti apagabbhoti adhippāyo. Puna tasseva viggahassa ‘‘kodhavasena…pe… dassento’’ti heṭṭhā vuttanayassa anurūpaṃ katvā adhippāyaṃ dassento āha ‘‘hīno vāssa mātukucchismiṃ gabbhavāso ahosīti adhippāyo’’ti. Gabbha-saddo atthi mātukucchipariyāyo ‘‘gabbhe vasati māṇavo’’tiādīsu (jā. 1.15.363) viya. Atthi mātukucchismiṃ nibbattasattapariyāyo ‘‘antamaso gabbhapātanaṃ upādāyā’’tiādīsu (mahāva. 129) viya. Tattha mātukucchipariyāyaṃ gahetvā atthaṃ dassento āha ‘‘anāgate gabbhaseyyā’’ti. Gabbhe seyyā gabbhaseyyā. Anuttarena maggenāti aggamaggena. Kammakilesānaṃ maggena vihatattā āha ‘‘vihatakāraṇattā’’ti. Itarā tissopīti aṇḍajasaṃsedajaopapātikā. Ettha ca yadipi ‘‘apagabbho’’ti imassa anurūpato gabbhaseyyā eva vattabbā, pasaṅgato pana labbhamānaṃ sabbampi vattuṃ vaṭṭatīti punabbhavābhinibbattipi vuttāti veditabbā.
इदानि सत्तपरियायस्स गब्भ-सद्दस्स वसेन विग्गहनानत्तं दस्सेन्तो आह ‘‘अपिचा’’तिआदि। इमस्मिं पन विकप्पे गब्भसेय्या पुनब्भवाभिनिब्बत्तीति उभयम्पि गब्भसेय्यवसेनेव वुत्तन्तिपि वदन्ति। ननु च ‘‘आयतिं गब्भसेय्या पहीना’’ति वुत्तत्ता गब्भस्स सेय्या एव पहीना, न पन गब्भोति आपज्जतीति आह ‘‘यथा चा’’तिआदि। अथ ‘‘अभिनिब्बत्ती’’ति एत्तकमेव अवत्वा पुनब्भवग्गहणं किमत्थन्ति आह ‘‘अभिनिब्बत्ति च नामा’’तिआदि। अपुनब्भवभूताति खणे खणे उप्पज्जमानानं धम्मानं अभिनिब्बत्ति।
Idāni sattapariyāyassa gabbha-saddassa vasena viggahanānattaṃ dassento āha ‘‘apicā’’tiādi. Imasmiṃ pana vikappe gabbhaseyyā punabbhavābhinibbattīti ubhayampi gabbhaseyyavaseneva vuttantipi vadanti. Nanu ca ‘‘āyatiṃ gabbhaseyyā pahīnā’’ti vuttattā gabbhassa seyyā eva pahīnā, na pana gabbhoti āpajjatīti āha ‘‘yathā cā’’tiādi. Atha ‘‘abhinibbattī’’ti ettakameva avatvā punabbhavaggahaṇaṃ kimatthanti āha ‘‘abhinibbatti ca nāmā’’tiādi. Apunabbhavabhūtāti khaṇe khaṇe uppajjamānānaṃ dhammānaṃ abhinibbatti.
धम्मधातुन्ति एत्थ धम्मे अनवसेसे धारेति याथावतो उपधारेतीति धम्मधातु, धम्मानं यथासभावतो अवबुज्झनसभावो, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्सेतं अधिवचनं। पटिविज्झित्वाति सच्छिकत्वा, पटिलभित्वाति अत्थो, पटिलाभहेतूति वुत्तं होति। देसनाविलासप्पत्तो होतीति रुचिवसेन परिवत्तेत्वा दस्सेतुं समत्थता देसनाविलासो, तं पत्तो अधिगतोति अत्थो। करुणाविप्फारन्ति सब्बसत्तेसु महाकरुणाय फरणं। तादिलक्खणमेव पुन उपमाय विभावेत्वा दस्सेन्तो आह ‘‘पथवीसमचित्तत’’न्ति। यथा पथवी सुचिअसुचिनिक्खेपच्छेदनभेदनादीसु न विकम्पति, अनुरोधविरोधं न पापुणाति, एवं इट्ठानिट्ठेसु लाभालाभादीसु अनुरोधविरोधप्पहानतो अविकम्पितचित्तताय पथवीसमचित्ततन्ति अत्थो। अकुप्पधम्मतन्ति एत्थ अकुप्पधम्मो नाम फलसमापत्तीति केचि वदन्ति। ‘‘परेसु पन अक्कोसन्तेसुपि अत्तनो पथवीसमचित्तताय अकुप्पनसभावतन्ति एवमेत्थ अत्थो गहेतब्बो’’ति अम्हाकं खन्ति। जराय अनुसटन्ति जराय पलिवेठितं। ब्राह्मणस्स वुद्धताय आसन्नवुत्तिमरणन्ति सम्भावनवसेन ‘‘अज्ज मरित्वा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘महन्तेन खो पन उस्साहेना’’ति साधु खो पन तथारूपानं अरहतं दस्सनं होती’’ति एवं सञ्जातमहुस्साहेन। अप्पटिसमं पुरेजातभावन्ति अनञ्ञसाधारणं पुरेजातभावं। नत्थि एतस्स पटिसमोति अप्पटिसमो, पुरेजातभावो।
Dhammadhātunti ettha dhamme anavasese dhāreti yāthāvato upadhāretīti dhammadhātu, dhammānaṃ yathāsabhāvato avabujjhanasabhāvo, sabbaññutaññāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Paṭivijjhitvāti sacchikatvā, paṭilabhitvāti attho, paṭilābhahetūti vuttaṃ hoti. Desanāvilāsappatto hotīti rucivasena parivattetvā dassetuṃ samatthatā desanāvilāso, taṃ patto adhigatoti attho. Karuṇāvipphāranti sabbasattesu mahākaruṇāya pharaṇaṃ. Tādilakkhaṇameva puna upamāya vibhāvetvā dassento āha ‘‘pathavīsamacittata’’nti. Yathā pathavī suciasucinikkhepacchedanabhedanādīsu na vikampati, anurodhavirodhaṃ na pāpuṇāti, evaṃ iṭṭhāniṭṭhesu lābhālābhādīsu anurodhavirodhappahānato avikampitacittatāya pathavīsamacittatanti attho. Akuppadhammatanti ettha akuppadhammo nāma phalasamāpattīti keci vadanti. ‘‘Paresu pana akkosantesupi attano pathavīsamacittatāya akuppanasabhāvatanti evamettha attho gahetabbo’’ti amhākaṃ khanti. Jarāya anusaṭanti jarāya paliveṭhitaṃ. Brāhmaṇassa vuddhatāya āsannavuttimaraṇanti sambhāvanavasena ‘‘ajja maritvā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Mahantena kho pana ussāhenā’’ti sādhu kho pana tathārūpānaṃ arahataṃ dassanaṃ hotī’’ti evaṃ sañjātamahussāhena. Appaṭisamaṃ purejātabhāvanti anaññasādhāraṇaṃ purejātabhāvaṃ. Natthi etassa paṭisamoti appaṭisamo, purejātabhāvo.
पक्खे विधुनन्ताति पत्ते चालेन्ता। निक्खमन्तानन्ति निद्धारणे सामिवचनं, निक्खन्तेसूति अत्थो।
Pakkhe vidhunantāti patte cālentā. Nikkhamantānanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ, nikkhantesūti attho.
सो जेट्ठो इति अस्स वचनीयोति यो पठमतरं अण्डकोसतो निक्खन्तो कुक्कुटपोतको, सो जेट्ठोति वचनीयो अस्स, भवेय्याति अत्थो। सम्पटिपादेन्तोति संसन्देन्तो। तिभूमपरियापन्नापि सत्ता अविज्जाकोसस्स अन्तो पविट्ठा तत्थ तत्थ अप्पहीनाय अविज्जाय वेठितत्ताति आह ‘‘अविज्जाकोसस्स अन्तो पविट्ठेसु सत्तेसू’’ति अण्डकोसन्ति बीजकपालं। लोकसन्निवासेति लोकोयेव सङ्गम्म समागम्म निवासनट्ठेन लोकसन्निवासो, सत्तनिकायो। सम्मासम्बोधिन्ति एत्थ सम्माति अविपरीतत्थो, सं-सद्दो सामन्ति इममत्थं दीपेति। तस्मा सम्मा अविपरीतेनाकारेन सयमेव चत्तारि सच्चानि बुज्झति पटिविज्झतीति सम्मासम्बोधीति मग्गो वुच्चति। तेनाह ‘‘सम्मा सामञ्च बोधि’’न्ति, सम्मा सयमेव च बुज्झनकन्ति अत्थो। सम्माति वा पसत्थवचनो, सं-सद्दो सुन्दरवचनोति आह ‘‘अथ वा पसत्थं सुन्दरञ्च बोधि’’न्ति।
So jeṭṭho iti assa vacanīyoti yo paṭhamataraṃ aṇḍakosato nikkhanto kukkuṭapotako, so jeṭṭhoti vacanīyo assa, bhaveyyāti attho. Sampaṭipādentoti saṃsandento. Tibhūmapariyāpannāpi sattā avijjākosassa anto paviṭṭhā tattha tattha appahīnāya avijjāya veṭhitattāti āha ‘‘avijjākosassa anto paviṭṭhesu sattesū’’ti aṇḍakosanti bījakapālaṃ. Lokasannivāseti lokoyeva saṅgamma samāgamma nivāsanaṭṭhena lokasannivāso, sattanikāyo. Sammāsambodhinti ettha sammāti aviparītattho, saṃ-saddo sāmanti imamatthaṃ dīpeti. Tasmā sammā aviparītenākārena sayameva cattāri saccāni bujjhati paṭivijjhatīti sammāsambodhīti maggo vuccati. Tenāha ‘‘sammā sāmañca bodhi’’nti, sammā sayameva ca bujjhanakanti attho. Sammāti vā pasatthavacano, saṃ-saddo sundaravacanoti āha ‘‘atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhi’’nti.
असब्बगुणदायकत्ताति सब्बगुणानं अदायकत्ता। सब्बगुणे न ददातीति हि असब्बगुणदायको , असमत्थसमासोयं गमकत्ता यथा ‘‘असूरियपस्सानि मुखानी’’ति। तिस्सो विज्जाति उपनिस्सयवतो सहेव अरहत्तफलेन तिस्सो विज्जा देति। ननु चेत्थ तीसु विज्जासु आसवक्खयञाणस्स मग्गपरियापन्नत्ता कथमेतं युज्जति ‘‘मग्गो तिस्सो विज्जा देती’’ति? नायं दोसो। सतिपि आसवक्खयञाणस्स मग्गपरियापन्नभावे अट्ठङ्गिके मग्गे सति मग्गञाणेन सद्धिं तिस्सो विज्जा परिपुण्णा होन्तीति ‘‘मग्गो तिस्सो विज्जा देती’’ति वुच्चति। छ अभिञ्ञाति एत्थापि एसेव नयो। सावकपारमिञाणन्ति अग्गसावकेहि पटिलभितब्बमेव लोकियलोकुत्तरञाणं। पच्चेकबोधिञाणन्ति एत्थापि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। अब्भञ्ञासिन्ति जानिं। जाननञ्च न अनुस्सवादिवसेनाति आह ‘‘पटिविज्झि’’न्ति, पच्चक्खमकासिन्ति अत्थो। पटिवेधोपि न दूरे ठितस्स लक्खणप्पटिवेधो वियाति आह ‘‘पत्तोम्ही’’ति, पापुणिन्ति अत्थो। पापुणनञ्च न सयं गन्त्वाति आह ‘‘अधिगतोम्ही’’ति, सन्ताने उप्पादनवसेन पटिलभिन्ति अत्थो।
Asabbaguṇadāyakattāti sabbaguṇānaṃ adāyakattā. Sabbaguṇe na dadātīti hi asabbaguṇadāyako, asamatthasamāsoyaṃ gamakattā yathā ‘‘asūriyapassāni mukhānī’’ti. Tisso vijjāti upanissayavato saheva arahattaphalena tisso vijjā deti. Nanu cettha tīsu vijjāsu āsavakkhayañāṇassa maggapariyāpannattā kathametaṃ yujjati ‘‘maggo tisso vijjā detī’’ti? Nāyaṃ doso. Satipi āsavakkhayañāṇassa maggapariyāpannabhāve aṭṭhaṅgike magge sati maggañāṇena saddhiṃ tisso vijjā paripuṇṇā hontīti ‘‘maggo tisso vijjā detī’’ti vuccati. Cha abhiññāti etthāpi eseva nayo. Sāvakapāramiñāṇanti aggasāvakehi paṭilabhitabbameva lokiyalokuttarañāṇaṃ. Paccekabodhiñāṇanti etthāpi imināva nayena attho veditabbo. Abbhaññāsinti jāniṃ. Jānanañca na anussavādivasenāti āha ‘‘paṭivijjhi’’nti, paccakkhamakāsinti attho. Paṭivedhopi na dūre ṭhitassa lakkhaṇappaṭivedho viyāti āha ‘‘pattomhī’’ti, pāpuṇinti attho. Pāpuṇanañca na sayaṃ gantvāti āha ‘‘adhigatomhī’’ti, santāne uppādanavasena paṭilabhinti attho.
ओपम्मसम्पटिपादनन्ति ओपम्मत्थस्स उपमेय्येन सम्मदेव पटिपादनं। अत्थेनाति उपमेय्यत्थेन। यथा कुक्कुटिया अण्डेसु तिविधकिरियाकरणं कुक्कुटच्छापकानं अण्डकोसतो निक्खमनस्स मूलकारणं, एवं बोधिसत्तभूतस्स भगवतो तिविधानुपस्सनाकरणं अविज्जण्डकोसतो निक्खमनस्स मूलकारणन्ति आह ‘‘यथा हि तस्सा कुक्कुटिया…पे॰… तिविधानुपस्सनाकरण’’न्ति। ‘‘सन्ताने’’ति वुत्तत्ता अण्डसदिसता सन्तानस्स, बहि निक्खन्तकुक्कुटच्छापकसदिसता बुद्धगुणानं, बुद्धगुणाति च अत्थतो बुद्धोयेव ‘‘तथागतस्स खो एतं, वासेट्ठ, अधिवचनं धम्मकायो इतिपी’’ति वचनतो। अविज्जण्डकोसस्स तनुभावोति बलवविपस्सनावसेन अविज्जण्डकोसस्स तनुभावो, पटिच्छादनसामञ्ञेन च अविज्जाय अण्डकोससदिसता। मुदुभूतस्सपि खरभावापत्ति होतीति तन्निवत्तनत्थं ‘‘थद्धखरभावो’’ति वुत्तं। तिक्खखरविप्पसन्नसूरभावोति एत्थ परिग्गय्हमानेसु सङ्खारेसु विपस्सनाञाणस्स समाधिन्द्रियवसेन सुखानुप्पवेसो तिक्खता, अनुपविसित्वापि सतिन्द्रियवसेन अनतिक्कमनतो अकुण्ठता खरभावो। तिक्खोपि हि एकच्चो सरो लक्खं पत्वा कुण्ठो होति, न तथा इदं। सतिपि खरभावे सुखुमप्पवत्तिवसेन किलेससमुदाचारसङ्खोभरहितताय सद्धिन्द्रियवसेन पसन्नभावो, सतिपि पसन्नभावे अन्तरा अनोसक्कित्वा किलेसपच्चत्थिकानं सुट्ठु अभिभवनतो वीरियिन्द्रियवसेन सूरभावो वेदितब्बो। एवमिमेहि पकारेहि सङ्खारुपेक्खाञाणमेव गहितन्ति दट्ठब्बं। विपस्सनाञाणस्स परिणामकालोति विपस्सनाय वुट्ठानगामिनिभावापत्ति। तदा च सा मग्गञाणगब्भं धारेन्ती विय होतीति आह ‘‘गब्भग्गहणकालो’’ति। गब्भं गण्हापेत्वाति सङ्खारुपेक्खाय अनन्तरं सिखाप्पत्तअनुलोमविपस्सनावसेन मग्गविजायनत्थं गब्भं गण्हापेत्वा। अभिञ्ञापक्खेति लोकियाभिञ्ञापक्खे। लोकुत्तराभिञ्ञा हि अविज्जण्डकोसं पदालिता। पोत्थकेसु पन कत्थचि ‘‘छाभिञ्ञापक्खे’’ति लिखन्ति, सो अपाठोति वेदितब्बो।
Opammasampaṭipādananti opammatthassa upameyyena sammadeva paṭipādanaṃ. Atthenāti upameyyatthena. Yathā kukkuṭiyā aṇḍesu tividhakiriyākaraṇaṃ kukkuṭacchāpakānaṃ aṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇaṃ, evaṃ bodhisattabhūtassa bhagavato tividhānupassanākaraṇaṃ avijjaṇḍakosato nikkhamanassa mūlakāraṇanti āha ‘‘yathā hi tassā kukkuṭiyā…pe… tividhānupassanākaraṇa’’nti. ‘‘Santāne’’ti vuttattā aṇḍasadisatā santānassa, bahi nikkhantakukkuṭacchāpakasadisatā buddhaguṇānaṃ, buddhaguṇāti ca atthato buddhoyeva ‘‘tathāgatassa kho etaṃ, vāseṭṭha, adhivacanaṃ dhammakāyo itipī’’ti vacanato. Avijjaṇḍakosassa tanubhāvoti balavavipassanāvasena avijjaṇḍakosassa tanubhāvo, paṭicchādanasāmaññena ca avijjāya aṇḍakosasadisatā. Mudubhūtassapi kharabhāvāpatti hotīti tannivattanatthaṃ ‘‘thaddhakharabhāvo’’ti vuttaṃ. Tikkhakharavippasannasūrabhāvoti ettha pariggayhamānesu saṅkhāresu vipassanāñāṇassa samādhindriyavasena sukhānuppaveso tikkhatā, anupavisitvāpi satindriyavasena anatikkamanato akuṇṭhatā kharabhāvo. Tikkhopi hi ekacco saro lakkhaṃ patvā kuṇṭho hoti, na tathā idaṃ. Satipi kharabhāve sukhumappavattivasena kilesasamudācārasaṅkhobharahitatāya saddhindriyavasena pasannabhāvo, satipi pasannabhāve antarā anosakkitvā kilesapaccatthikānaṃ suṭṭhu abhibhavanato vīriyindriyavasena sūrabhāvo veditabbo. Evamimehi pakārehi saṅkhārupekkhāñāṇameva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Vipassanāñāṇassa pariṇāmakāloti vipassanāya vuṭṭhānagāminibhāvāpatti. Tadā ca sā maggañāṇagabbhaṃ dhārentī viya hotīti āha ‘‘gabbhaggahaṇakālo’’ti. Gabbhaṃ gaṇhāpetvāti saṅkhārupekkhāya anantaraṃ sikhāppattaanulomavipassanāvasena maggavijāyanatthaṃ gabbhaṃ gaṇhāpetvā. Abhiññāpakkheti lokiyābhiññāpakkhe. Lokuttarābhiññā hi avijjaṇḍakosaṃ padālitā. Potthakesu pana katthaci ‘‘chābhiññāpakkhe’’ti likhanti, so apāṭhoti veditabbo.
जेट्ठो सेट्ठोति वुद्धतमत्ता जेट्ठो, सब्बगुणेहि उत्तमत्ता पसत्थतमोति सेट्ठो।
Jeṭṭho seṭṭhoti vuddhatamattā jeṭṭho, sabbaguṇehi uttamattā pasatthatamoti seṭṭho.
इदानि ‘‘आरद्धं खो पन मे, ब्राह्मण, वीरिय’’न्तिआदिकाय देसनाय अनुसन्धिं दस्सेन्तो आह ‘‘एवं भगवा’’तिआदि। तत्थ पुब्बभागतो पभुतीति भावनाय पुब्बभागीयवीरियारम्भादितो पट्ठाय। मुट्ठस्सतिनाति विनट्ठस्सतिना, सतिविरहितेनाति अत्थो। सारद्धकायेनाति सदरथकायेन। बोधिमण्डेति बोधिसङ्खातस्स ञाणस्स मण्डभावप्पत्ते ठाने। बोधीति हि पञ्ञा वुच्चति। सा एत्थ मण्डा पसन्ना जाताति सो पदेसो ‘‘बोधिमण्डो’’ति पञ्ञातो। पग्गहितन्ति आरम्भं सिथिलं अकत्वा दळ्हपरक्कमसङ्खातुस्सहनभावेन गहितं। तेनाह ‘‘असिथिलप्पवत्तित’’न्ति। असल्लीनन्ति असङ्कुचितं कोसज्जवसेन सङ्कोचं अनापन्नं। उपट्ठिताति ओगाहनसङ्खातेन अपिलापनभावेन आरम्मणं उपगन्त्वा ठिता। तेनाह ‘‘आरम्मणाभिमुखीभावेना’’ति। सम्मोसस्स विद्धंसनवसेन पवत्तिया न सम्मुट्ठाति असम्मुट्ठा। किञ्चापि चित्तप्पस्सद्धिवसेन चित्तमेव पस्सद्धं, कायप्पस्सद्धिवसेनेव च कायो पस्सद्धो होति , तथापि यस्मा कायप्पस्सद्धि उप्पज्जमाना चित्तप्पस्सद्धिया सहेव उप्पज्जति, न विना, तस्मा वुत्तं ‘‘कायचित्तप्पस्सद्धिवसेना’’ति। कायप्पस्सद्धिया उभयेसम्पि कायानं पस्सम्भनावहत्ता वुत्तं ‘‘रूपकायोपि पस्सद्धोयेव होती’’ति।
Idāni ‘‘āraddhaṃ kho pana me, brāhmaṇa, vīriya’’ntiādikāya desanāya anusandhiṃ dassento āha ‘‘evaṃ bhagavā’’tiādi. Tattha pubbabhāgato pabhutīti bhāvanāya pubbabhāgīyavīriyārambhādito paṭṭhāya. Muṭṭhassatināti vinaṭṭhassatinā, sativirahitenāti attho. Sāraddhakāyenāti sadarathakāyena. Bodhimaṇḍeti bodhisaṅkhātassa ñāṇassa maṇḍabhāvappatte ṭhāne. Bodhīti hi paññā vuccati. Sā ettha maṇḍā pasannā jātāti so padeso ‘‘bodhimaṇḍo’’ti paññāto. Paggahitanti ārambhaṃ sithilaṃ akatvā daḷhaparakkamasaṅkhātussahanabhāvena gahitaṃ. Tenāha ‘‘asithilappavattita’’nti. Asallīnanti asaṅkucitaṃ kosajjavasena saṅkocaṃ anāpannaṃ. Upaṭṭhitāti ogāhanasaṅkhātena apilāpanabhāvena ārammaṇaṃ upagantvā ṭhitā. Tenāha ‘‘ārammaṇābhimukhībhāvenā’’ti. Sammosassa viddhaṃsanavasena pavattiyā na sammuṭṭhāti asammuṭṭhā. Kiñcāpi cittappassaddhivasena cittameva passaddhaṃ, kāyappassaddhivaseneva ca kāyo passaddho hoti , tathāpi yasmā kāyappassaddhi uppajjamānā cittappassaddhiyā saheva uppajjati, na vinā, tasmā vuttaṃ ‘‘kāyacittappassaddhivasenā’’ti. Kāyappassaddhiyā ubhayesampi kāyānaṃ passambhanāvahattā vuttaṃ ‘‘rūpakāyopi passaddhoyeva hotī’’ti.
सो च खोति सो च खो कायो। विगतदरथोति विगतकिलेसदरथो। नामकाये हि विगतदरथे रूपकायोपि वूपसन्तदरथपरिळाहो होति। सम्मा आहितन्ति नानारम्मणेसु विधावनसङ्खातं विक्खेपं विच्छिन्दित्वा एकस्मिंयेव आरम्मणे अविक्खित्तभावापादनेन सम्मदेव आहितं ठपितं। तेनाह ‘‘सुट्ठु ठपित’’न्तिआदि। चित्तस्स अनेकग्गभावो विक्खेपवसेन चञ्चलता, सा सति एकग्गताय न होतीति आह ‘‘एकग्गं अचलं निप्फन्दन’’न्ति। एत्तावताति ‘‘आरद्धं खो पना’’तिआदिना वीरियसतिपस्सद्धिसमाधीनं किच्चसिद्धिदस्सनेन। ननु च सद्धापञ्ञानम्पि किच्चसिद्धि झानस्स पुब्बभागप्पटिपदाय इच्छितब्बाति? सच्चं, सा पन नानन्तरिकभावेन अवुत्तसिद्धाति न गहिता। असति हि सद्धाय वीरियारम्भादीनं असम्भवोयेव, पञ्ञापरिग्गहे च नेसं असति ञायारम्भादिभावो न सिया, तथा असल्लीनासम्मोसतादयो वीरियादीनन्ति असल्लीनतादिग्गहणेनेवेत्थ पञ्ञाकिच्चसिद्धि गहिताति दट्ठब्बं। झानभावनायं वा समाधिकिच्चं अधिकं इच्छितब्बन्ति दस्सेतुं समाधिपरियोसानाव झानस्स पुब्बभागप्पटिपदा कथिताति दट्ठब्बं।
So ca khoti so ca kho kāyo. Vigatadarathoti vigatakilesadaratho. Nāmakāye hi vigatadarathe rūpakāyopi vūpasantadarathapariḷāho hoti. Sammā āhitanti nānārammaṇesu vidhāvanasaṅkhātaṃ vikkhepaṃ vicchinditvā ekasmiṃyeva ārammaṇe avikkhittabhāvāpādanena sammadeva āhitaṃ ṭhapitaṃ. Tenāha ‘‘suṭṭhu ṭhapita’’ntiādi. Cittassa anekaggabhāvo vikkhepavasena cañcalatā, sā sati ekaggatāya na hotīti āha ‘‘ekaggaṃ acalaṃ nipphandana’’nti. Ettāvatāti ‘‘āraddhaṃ kho panā’’tiādinā vīriyasatipassaddhisamādhīnaṃ kiccasiddhidassanena. Nanu ca saddhāpaññānampi kiccasiddhi jhānassa pubbabhāgappaṭipadāya icchitabbāti? Saccaṃ, sā pana nānantarikabhāvena avuttasiddhāti na gahitā. Asati hi saddhāya vīriyārambhādīnaṃ asambhavoyeva, paññāpariggahe ca nesaṃ asati ñāyārambhādibhāvo na siyā, tathā asallīnāsammosatādayo vīriyādīnanti asallīnatādiggahaṇenevettha paññākiccasiddhi gahitāti daṭṭhabbaṃ. Jhānabhāvanāyaṃ vā samādhikiccaṃ adhikaṃ icchitabbanti dassetuṃ samādhipariyosānāva jhānassa pubbabhāgappaṭipadā kathitāti daṭṭhabbaṃ.
अतीतभवे खन्धा तप्पटिबद्धानि नामगोत्तानि च सब्बं पुब्बेनिवासंत्वेव गहितन्ति आह ‘‘किं विदितं करोति? पुब्बेनिवास’’न्ति। मोहो पटिच्छादकट्ठेन तमो विय तमोति आह ‘‘स्वेव मोहो’’ति। ओभासकरणट्ठेनाति कातब्बतो करणं। ओभासोव करणं ओभासकरणं। अत्तनो पच्चयेहि ओभासभावेन निब्बत्तेतब्बट्ठेनाति अत्थो। सेसं पसंसावचनन्ति पटिपक्खविधमनपवत्तिविसेसानं बोधनतो वुत्तं। अविज्जा विहताति एतेन विजाननट्ठेन विज्जाति अयम्पि अत्थो दीपितोति दट्ठब्बं। ‘‘कस्मा? यस्मा विज्जा उप्पन्ना’’ति एतेन विज्जापटिपक्खा अविज्जा। पटिपक्खता चस्सा पहातब्बभावेन विज्जाय च पहायकभावेनाति दस्सेति। एस नयो इतरस्मिम्पि पदद्वयेति इमिना ‘‘तमो विहतो विनट्ठो। कस्मा? यस्मा आलोको उप्पन्नो’’ति इममत्थं अतिदिसति। किलेसानं आतापनपरितापनट्ठेन वीरियं आतापोति आह ‘‘वीरियातापेन आतापिनो’’ति, वीरियवतोति अत्थो। पेसितत्तस्साति यथाधिप्पेतत्थसिद्धिं पति विस्सट्ठचित्तस्स। यथा अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतोति अञ्ञस्सपि कस्सचि मादिसस्साति अधिप्पायो। पधानानुयोगस्साति सम्मप्पधानमनुयुत्तस्स।
Atītabhave khandhā tappaṭibaddhāni nāmagottāni ca sabbaṃ pubbenivāsaṃtveva gahitanti āha ‘‘kiṃ viditaṃ karoti? Pubbenivāsa’’nti. Moho paṭicchādakaṭṭhena tamo viya tamoti āha ‘‘sveva moho’’ti. Obhāsakaraṇaṭṭhenāti kātabbato karaṇaṃ. Obhāsova karaṇaṃ obhāsakaraṇaṃ. Attano paccayehi obhāsabhāvena nibbattetabbaṭṭhenāti attho. Sesaṃ pasaṃsāvacananti paṭipakkhavidhamanapavattivisesānaṃ bodhanato vuttaṃ. Avijjā vihatāti etena vijānanaṭṭhena vijjāti ayampi attho dīpitoti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Kasmā? Yasmā vijjā uppannā’’ti etena vijjāpaṭipakkhā avijjā. Paṭipakkhatā cassā pahātabbabhāvena vijjāya ca pahāyakabhāvenāti dasseti. Esa nayo itarasmimpi padadvayeti iminā ‘‘tamo vihato vinaṭṭho. Kasmā? Yasmā āloko uppanno’’ti imamatthaṃ atidisati. Kilesānaṃ ātāpanaparitāpanaṭṭhena vīriyaṃ ātāpoti āha ‘‘vīriyātāpena ātāpino’’ti, vīriyavatoti attho. Pesitattassāti yathādhippetatthasiddhiṃ pati vissaṭṭhacittassa. Yathā appamattassa ātāpino pahitattassa viharatoti aññassapi kassaci mādisassāti adhippāyo. Padhānānuyogassāti sammappadhānamanuyuttassa.
पच्चवेक्खणञाणपरिग्गहितन्ति न पठमदुतियञाणद्वयाधिगमं विय केवलन्ति अधिप्पायो। दस्सेन्तोति निगमनवसेन दस्सेन्तो। सरूपतो हि पुब्बे दस्सितमेवाति।
Paccavekkhaṇañāṇapariggahitanti na paṭhamadutiyañāṇadvayādhigamaṃ viya kevalanti adhippāyo. Dassentoti nigamanavasena dassento. Sarūpato hi pubbe dassitamevāti.
तिक्खत्तुं जातोति इमिना पन इदं दस्सेति – ‘‘अहं, ब्राह्मण, पठमविज्जाय जातोयेव पुरेजातस्स सहजातस्स वा अभावतो सब्बेसं वुद्धो महल्लको, किमङ्गं पन तीहि विज्जाहि तिक्खत्तुं जातो’’ति। पुब्बेनिवासञाणेन अतीतंसञाणन्ति अतीतारम्मणसभागताय तब्भाविभावतो च पुब्बेनिवासञाणेन अतीतंसञाणं पकासेत्वाति योजेतब्बं। तत्थ अतीतंसञाणन्ति अतीतक्खन्धायतनधातुसङ्खाते अतीते कोट्ठासे अप्पटिहतञाणं। दिब्बचक्खुञाणस्स पच्चुप्पन्नारम्मणत्ता यथाकम्मूपगञाणस्स अनागतंसञाणस्स च दिब्बचक्खुवसेनेव इज्झनतो दिब्बचक्खुनो परिभण्डञाणत्ता दिब्बचक्खुम्हियेव च ठितस्स चेतोपरियञाणसिद्धितो वुत्तं ‘‘दिब्बचक्खुना पच्चुप्पन्नानागतंसञाण’’न्ति। तत्थ दिब्बचक्खुनाति सपरिभण्डेन दिब्बचक्खुञाणेन। पच्चुप्पन्नंसो च अनागतंसो च पच्चुप्पन्नानागतंसं, तत्थ ञाणं पच्चुप्पन्नानागतंसञाणं। आसवक्खयञाणाधिगमेनेव सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स विय सेसासाधारणछञाणदसबलञाणआवेणिकबुद्धधम्मादीनम्पि अनञ्ञसाधारणानं बुद्धगुणानं इज्झनतो वुत्तं ‘‘आसवक्खयेन सकललोकियलोकुत्तरगुण’’न्ति। तेनाह ‘‘सब्बेपि सब्बञ्ञुगुणे पकासेत्वा’’ति।
Tikkhattuṃ jātoti iminā pana idaṃ dasseti – ‘‘ahaṃ, brāhmaṇa, paṭhamavijjāya jātoyeva purejātassa sahajātassa vā abhāvato sabbesaṃ vuddho mahallako, kimaṅgaṃ pana tīhi vijjāhi tikkhattuṃ jāto’’ti. Pubbenivāsañāṇena atītaṃsañāṇanti atītārammaṇasabhāgatāya tabbhāvibhāvato ca pubbenivāsañāṇena atītaṃsañāṇaṃ pakāsetvāti yojetabbaṃ. Tattha atītaṃsañāṇanti atītakkhandhāyatanadhātusaṅkhāte atīte koṭṭhāse appaṭihatañāṇaṃ. Dibbacakkhuñāṇassa paccuppannārammaṇattā yathākammūpagañāṇassa anāgataṃsañāṇassa ca dibbacakkhuvaseneva ijjhanato dibbacakkhuno paribhaṇḍañāṇattā dibbacakkhumhiyeva ca ṭhitassa cetopariyañāṇasiddhito vuttaṃ ‘‘dibbacakkhunā paccuppannānāgataṃsañāṇa’’nti. Tattha dibbacakkhunāti saparibhaṇḍena dibbacakkhuñāṇena. Paccuppannaṃso ca anāgataṃso ca paccuppannānāgataṃsaṃ, tattha ñāṇaṃ paccuppannānāgataṃsañāṇaṃ. Āsavakkhayañāṇādhigameneva sabbaññutaññāṇassa viya sesāsādhāraṇachañāṇadasabalañāṇaāveṇikabuddhadhammādīnampi anaññasādhāraṇānaṃ buddhaguṇānaṃ ijjhanato vuttaṃ ‘‘āsavakkhayena sakalalokiyalokuttaraguṇa’’nti. Tenāha ‘‘sabbepi sabbaññuguṇe pakāsetvā’’ti.
पीतिविप्फारपरिपुण्णगत्तचित्तोति पीतिफरणेन परिपुण्णकायचित्तो। अञ्ञाणन्ति अञ्ञाणस्साति अत्थो। धि-सद्दयोगतो हि सामिअत्थे एतं उपयोगवचनं। सेसमेत्थ सुविञ्ञेय्यमेव।
Pītivipphāraparipuṇṇagattacittoti pītipharaṇena paripuṇṇakāyacitto. Aññāṇanti aññāṇassāti attho. Dhi-saddayogato hi sāmiatthe etaṃ upayogavacanaṃ. Sesamettha suviññeyyameva.
वेरञ्जसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Verañjasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १. वेरञ्जसुत्तं • 1. Verañjasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १. वेरञ्जसुत्तवण्णना • 1. Verañjasuttavaṇṇanā
