| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
९. वेसालीसुत्तवण्णना
9. Vesālīsuttavaṇṇanā
९८५. पाकारपरिक्खेपवड्ढनेनाति पाकारपरिक्खेपेन भूमिया वड्ढनेन। राजगहसावत्थियो विय इदम्पि च नगरं…पे॰… सब्बाकारवेपुल्लतं पत्तं। अनेकपरियायेनाति एत्थ परियायसद्दो कारणवचनोति आह ‘‘अनेकेहि कारणेही’’ति, अयं कायो अविञ्ञाणकोपि सविञ्ञाणकोपि एवम्पि असुभो एवम्पि असुभोति नानाविधेहि कारणेहीति अत्थो। असुभाकारसन्दस्सनप्पवत्तन्ति केसादिवसेन तत्थापि वण्णादितो असुभाकारस्स सब्बसो दस्सनवसेन पवत्तं। कायविच्छन्दनीयकथन्ति अत्तनो परस्स च करजकाये विच्छन्दनुप्पादनकथं। मुत्तं वातिआदिना ब्यतिरेकमुखेन कायस्स अमनुञ्ञतं दस्सेति। तत्थ आदितो तीहि पदेहि अदस्सनीयताय असारकताय च, मज्झे चतूहि दुग्गन्धताय, अन्ते एकेन लेसमत्तेनपि मनुञ्ञताभावमस्स दस्सेति। अथ खोतिआदिना अन्वयतो सरूपेनेव अमनुञ्ञताय दस्सनं। ‘‘केसलोमादी’’ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विभागेन दस्सेतुं ‘‘येपी’’तिआदि वुत्तं।
985.Pākāraparikkhepavaḍḍhanenāti pākāraparikkhepena bhūmiyā vaḍḍhanena. Rājagahasāvatthiyo viya idampi ca nagaraṃ…pe… sabbākāravepullataṃ pattaṃ. Anekapariyāyenāti ettha pariyāyasaddo kāraṇavacanoti āha ‘‘anekehi kāraṇehī’’ti, ayaṃ kāyo aviññāṇakopi saviññāṇakopi evampi asubho evampi asubhoti nānāvidhehi kāraṇehīti attho. Asubhākārasandassanappavattanti kesādivasena tatthāpi vaṇṇādito asubhākārassa sabbaso dassanavasena pavattaṃ. Kāyavicchandanīyakathanti attano parassa ca karajakāye vicchandanuppādanakathaṃ. Muttaṃ vātiādinā byatirekamukhena kāyassa amanuññataṃ dasseti. Tattha ādito tīhi padehi adassanīyatāya asārakatāya ca, majjhe catūhi duggandhatāya, ante ekena lesamattenapi manuññatābhāvamassa dasseti. Atha khotiādinā anvayato sarūpeneva amanuññatāya dassanaṃ. ‘‘Kesalomādī’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘yepī’’tiādi vuttaṃ.
वण्णेन्तोति वित्थारेन्तो। असुभायाति असुभमातिकाय। फातिकम्मन्ति बहुलीकारो। किलेसचोरेहि अनभिभवनीयत्ता झानं ‘‘चित्तमञ्जूस’’न्ति वुत्तं। निस्सायाति पादकं कत्वा।
Vaṇṇentoti vitthārento. Asubhāyāti asubhamātikāya. Phātikammanti bahulīkāro. Kilesacorehi anabhibhavanīyattā jhānaṃ ‘‘cittamañjūsa’’nti vuttaṃ. Nissāyāti pādakaṃ katvā.
अपरे पन ‘‘तस्मिं किर अद्धमासे न कोचि बुद्धवेनेय्यो अहोसि, तस्मा भगवा एवमाह – ‘इच्छामहं, भिक्खवे’तिआदी’’ति वदन्ति। परे किराति किर-सद्दो अरुचिसंसूचनत्थो। तेनाह ‘‘इदं पन इच्छामत्त’’न्ति।
Apare pana ‘‘tasmiṃ kira addhamāse na koci buddhaveneyyo ahosi, tasmā bhagavā evamāha – ‘icchāmahaṃ, bhikkhave’tiādī’’ti vadanti. Pare kirāti kira-saddo arucisaṃsūcanattho. Tenāha ‘‘idaṃ pana icchāmatta’’nti.
अनेककारणसम्मिस्सोति एत्थ कारणं नाम कायस्स असुचिदुग्गन्धजेगुच्छपटिकूलताव। सब्बमकंसूति पुथुज्जना नाम सावज्जेपि तत्थ अनवज्जसञ्ञिनो हुत्वा करणकारापनसमनुञ्ञताभेदं सब्बं पापं अकंसु । कामं दसानुस्सतिग्गहणेनेव आनापानस्सति गहिता, सा पन तत्थ सन्निपतितभिक्खूसु बहूनं सप्पाया सात्थिका च, तस्मा पुन गहिता। तथा हि भगवा तमेव कम्मट्ठानं इमस्मिं सुत्ते कथेसि। आहारे पटिकूलसञ्ञा असुभकम्मट्ठानसदिसा, चत्तारो पन आरुप्पा आदिकम्मिकानं अयोग्याति तेसं इध अग्गहणं दट्ठब्बं।
Anekakāraṇasammissoti ettha kāraṇaṃ nāma kāyassa asuciduggandhajegucchapaṭikūlatāva. Sabbamakaṃsūti puthujjanā nāma sāvajjepi tattha anavajjasaññino hutvā karaṇakārāpanasamanuññatābhedaṃ sabbaṃ pāpaṃ akaṃsu . Kāmaṃ dasānussatiggahaṇeneva ānāpānassati gahitā, sā pana tattha sannipatitabhikkhūsu bahūnaṃ sappāyā sātthikā ca, tasmā puna gahitā. Tathā hi bhagavā tameva kammaṭṭhānaṃ imasmiṃ sutte kathesi. Āhāre paṭikūlasaññā asubhakammaṭṭhānasadisā, cattāro pana āruppā ādikammikānaṃ ayogyāti tesaṃ idha aggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ.
वेसालिं उपनिस्सायाति वेसालीनगरं गोचरगामं कत्वा। मुहुत्तेनेवाति सत्थरि सद्धम्मे च गारवेन उपगतभिक्खूनं वचनसमनन्तरमेव उट्ठहिंसूति कत्वा वुत्तं। बुद्धकाले किर भिक्खू भगवतो सन्देसं सिरसा सम्पटिच्छितुं ओहितसोता विहरन्ति।
Vesāliṃ upanissāyāti vesālīnagaraṃ gocaragāmaṃ katvā. Muhuttenevāti satthari saddhamme ca gāravena upagatabhikkhūnaṃ vacanasamanantarameva uṭṭhahiṃsūti katvā vuttaṃ. Buddhakāle kira bhikkhū bhagavato sandesaṃ sirasā sampaṭicchituṃ ohitasotā viharanti.
आनापानपरिग्गाहिकायाति अस्सासपस्सासे परिग्गण्हनवसेन पवत्ताय सतिया। सम्पयुत्तो समाधीति ताय सम्पयुत्तअञ्ञमञ्ञपच्चयभूताय उप्पन्नो समाधि। आनापानस्सतियं वा समाधीति इमिना उपनिस्सयपच्चयसभावम्पि दस्सेति, उभयत्थापि सहजातादीनं सत्तन्नम्पि पच्चयानं वसेन पच्चयभावं दस्सेति। ‘‘यथापटिपन्ना मे सावका चत्तारो सतिपट्ठाने भावेन्ती’’तिआदीसु उप्पादनवड्ढनट्ठेन भावनाति वुच्चतीति तदुभयवसेन अत्थं दस्सेन्तो ‘‘भावितोति उप्पादितो वड्ढितो वा’’ति आह। तत्थ भावं विज्जमानतं इतो गतोति भावितो, उप्पादितो पटिलद्धमत्तोति अत्थो। उप्पन्नो पन लद्धासेवनो भावितो, पगुणभावं आपादितो वड्ढितोति अत्थो। बहुलीकतोति बहुलं पवत्तितो। तेन आवज्जनादिवसीभावप्पत्तिमाह। यो हि वसीभावमापादितो, सो इच्छितिच्छितक्खणे समापज्जितब्बतो पुनप्पुनं पवत्तिस्सति। तेन वुत्तं ‘‘पुनप्पुनं कतो’’ति। यथा ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो (म॰ नि॰ १.१३९; अ॰ नि॰ ४.२४१), विविच्चेव कामेही’’ति (दी॰ नि॰ १.२२६; म॰ नि॰ १.२७१; सं॰ नि॰ २.१५२; अ॰ नि॰ ४.१२३) च एवमादीसु पठमपदे वुत्तो एव-सद्दो दुतियादीसुपि वुत्तोयेव होति, एवमिधापीति आह ‘‘उभयत्थ एवसद्देन नियमो वेदितब्बो’’ति। उभयत्थ नियमेन लद्धगुणं दस्सेतुं ‘‘अयं ही’’तिआदि वुत्तं।
Ānāpānapariggāhikāyāti assāsapassāse pariggaṇhanavasena pavattāya satiyā. Sampayutto samādhīti tāya sampayuttaaññamaññapaccayabhūtāya uppanno samādhi. Ānāpānassatiyaṃ vā samādhīti iminā upanissayapaccayasabhāvampi dasseti, ubhayatthāpi sahajātādīnaṃ sattannampi paccayānaṃ vasena paccayabhāvaṃ dasseti. ‘‘Yathāpaṭipannā me sāvakā cattāro satipaṭṭhāne bhāventī’’tiādīsu uppādanavaḍḍhanaṭṭhena bhāvanāti vuccatīti tadubhayavasena atthaṃ dassento ‘‘bhāvitoti uppādito vaḍḍhito vā’’ti āha. Tattha bhāvaṃ vijjamānataṃ ito gatoti bhāvito, uppādito paṭiladdhamattoti attho. Uppanno pana laddhāsevano bhāvito, paguṇabhāvaṃ āpādito vaḍḍhitoti attho. Bahulīkatoti bahulaṃ pavattito. Tena āvajjanādivasībhāvappattimāha. Yo hi vasībhāvamāpādito, so icchiticchitakkhaṇe samāpajjitabbato punappunaṃ pavattissati. Tena vuttaṃ ‘‘punappunaṃ kato’’ti. Yathā ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo (ma. ni. 1.139; a. ni. 4.241), vivicceva kāmehī’’ti (dī. ni. 1.226; ma. ni. 1.271; saṃ. ni. 2.152; a. ni. 4.123) ca evamādīsu paṭhamapade vutto eva-saddo dutiyādīsupi vuttoyeva hoti, evamidhāpīti āha ‘‘ubhayattha evasaddena niyamo veditabbo’’ti. Ubhayattha niyamena laddhaguṇaṃ dassetuṃ ‘‘ayaṃ hī’’tiādi vuttaṃ.
असुभकम्मट्ठानन्ति असुभारम्मणं झानमाह। तञ्हि असुभेसु योगकम्मभावतो योगिनो सुखविसेसानं कारणभावतो च ‘‘असुभकम्मट्ठान’’न्ति वुच्चति। केवलन्ति इमिना आरम्मणं निवत्तेति। पटिवेधवसेनाति झानपटिवेधवसेन। झानञ्हि भावनाविसेसेन इज्झन्तं अत्तनो विसयं पटिविज्झन्तमेव पवत्तति यथासभावतो पटिविज्झियति चाति पटिवेधोति वुच्चति। ओळारिकारम्मणत्ताति बीभच्छारम्मणत्ता। पटिकूलारम्मणत्ताति जिगुच्छितब्बारम्मणत्ता। परियायेनाति कारणेन, लेसन्तरेन वा। आरम्मणसन्ततायाति अनुक्कमेन विचितब्बतं पत्तारम्मणस्स परमसुखुमतं सन्धायाह। सन्तेहि सन्निसिन्ने आरम्मणे पवत्तमानो धम्मो सयम्पि सन्निसिन्नोव होति। तेनाह ‘‘सन्तो वूपसन्तो निब्बुतो’’ति, निब्बुतसब्बपरिळाहोति अत्थो। आरम्मणसन्तताय तदारम्मणानं धम्मानं सन्तता लोकुत्तरधम्मारम्मणाहि पच्चवेक्खणाहि वेदितब्बा।
Asubhakammaṭṭhānanti asubhārammaṇaṃ jhānamāha. Tañhi asubhesu yogakammabhāvato yogino sukhavisesānaṃ kāraṇabhāvato ca ‘‘asubhakammaṭṭhāna’’nti vuccati. Kevalanti iminā ārammaṇaṃ nivatteti. Paṭivedhavasenāti jhānapaṭivedhavasena. Jhānañhi bhāvanāvisesena ijjhantaṃ attano visayaṃ paṭivijjhantameva pavattati yathāsabhāvato paṭivijjhiyati cāti paṭivedhoti vuccati. Oḷārikārammaṇattāti bībhacchārammaṇattā. Paṭikūlārammaṇattāti jigucchitabbārammaṇattā. Pariyāyenāti kāraṇena, lesantarena vā. Ārammaṇasantatāyāti anukkamena vicitabbataṃ pattārammaṇassa paramasukhumataṃ sandhāyāha. Santehi sannisinne ārammaṇe pavattamāno dhammo sayampi sannisinnova hoti. Tenāha ‘‘santo vūpasanto nibbuto’’ti, nibbutasabbapariḷāhoti attho. Ārammaṇasantatāya tadārammaṇānaṃ dhammānaṃ santatā lokuttaradhammārammaṇāhi paccavekkhaṇāhi veditabbā.
नास्स सन्तपणीतभावावहं किञ्चि सेचनन्ति असेचनको। असेचनकत्ता अनासित्तको, अनासित्तकत्ता एव अब्बोकिण्णो, असम्मिस्सो परिकम्मादिना। ततो एव पाटियेक्को विसुंयेवेको। आवेणिको असाधारणो। सब्बमेतं सरसतो एव सन्तभावं दस्सेतुं वुत्तं, परिकम्मं वा सन्तभावनिमित्तं। परिकम्मन्ति च कसिणकरणादिनिमित्तुप्पादपरियोसानं, तादिसं एत्थ नत्थीति अधिप्पायो। तदा हि कम्मट्ठानं निरस्सादत्ता असन्तं अप्पणीतं सिया। उपचारे वा नत्थि एत्थ सन्तताति योजना। यथा उपचारक्खणे नीवरणादिविगमेन अङ्गपातुभावेन च परेसं सन्तता होति, न एवमिमस्स। अयं पन आदिसमन्ना…पे॰… पणीतो चाति योजना। केचीति उत्तरविहारवासिनो। अनासित्तकोति उपसेचनेन अनासित्तको। तेनाह – ‘‘ओजवन्तो’’ति ओजवन्तसदिसोति अत्थो। मधुरोति इट्ठो। चेतसिकसुखपटिलाभसंवत्तनं तिकचतुक्कज्झानवसेन, उपेक्खाय वा सन्तभावेन सुखगतिकत्ता सब्बेसम्पि झानानं वसेन वेदितब्बं। झानसमुट्ठानपणीतरूपफुट्ठसरीरतावसेन पन कायिकसुखपटिलाभसंवत्तनं दट्ठब्बं, तञ्च खो झानतो वुट्ठितकाले। इमस्मिं पक्खे ‘‘अप्पितप्पितक्खणे’’ति इदं हेतुम्हि भुम्मवचनं दट्ठब्बं।
Nāssa santapaṇītabhāvāvahaṃ kiñci secananti asecanako. Asecanakattā anāsittako, anāsittakattā eva abbokiṇṇo, asammisso parikammādinā. Tato eva pāṭiyekko visuṃyeveko. Āveṇiko asādhāraṇo. Sabbametaṃ sarasato eva santabhāvaṃ dassetuṃ vuttaṃ, parikammaṃ vā santabhāvanimittaṃ. Parikammanti ca kasiṇakaraṇādinimittuppādapariyosānaṃ, tādisaṃ ettha natthīti adhippāyo. Tadā hi kammaṭṭhānaṃ nirassādattā asantaṃ appaṇītaṃ siyā. Upacāre vā natthi ettha santatāti yojanā. Yathā upacārakkhaṇe nīvaraṇādivigamena aṅgapātubhāvena ca paresaṃ santatā hoti, na evamimassa. Ayaṃ pana ādisamannā…pe… paṇīto cāti yojanā. Kecīti uttaravihāravāsino. Anāsittakoti upasecanena anāsittako. Tenāha – ‘‘ojavanto’’ti ojavantasadisoti attho. Madhuroti iṭṭho. Cetasikasukhapaṭilābhasaṃvattanaṃ tikacatukkajjhānavasena, upekkhāya vā santabhāvena sukhagatikattā sabbesampi jhānānaṃ vasena veditabbaṃ. Jhānasamuṭṭhānapaṇītarūpaphuṭṭhasarīratāvasena pana kāyikasukhapaṭilābhasaṃvattanaṃ daṭṭhabbaṃ, tañca kho jhānato vuṭṭhitakāle. Imasmiṃ pakkhe ‘‘appitappitakkhaṇe’’ti idaṃ hetumhi bhummavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
अविक्खम्भितेति झानेन सकसन्तानतो अनीहते अप्पहीने। अकोसल्लसम्भूतेति अकोसल्लं वुच्चति अविज्जा, ततो सम्भूते। अविज्जापुब्बङ्गमा हि सब्बे पापधम्मा। खणेनेवाति अत्तनो पवत्तिक्खणेनेव। अन्तरधापेतीति एत्थ अन्तरधापनं विनासनं, तं पन झानकत्तुकं इधाधिप्पेतन्ति परियुट्ठानप्पहानं होतीति आह – ‘‘विक्खम्भेती’’ति। वूपसमेतीति विसेसेन उपसमेति। विसेसेन उपसमनं पन सम्मदेव उपसमनं होतीति आह ‘‘सुट्ठु उपसमेती’’ति। सासनिकस्स झानभावना येभुय्येन निब्बेधभागिया होतीति आह ‘‘निब्बेधभागियत्ता’’ति। अरियमग्गस्स पादकभूतो अयं समाधि अनुक्कमेन वड्ढित्वा अरियमग्गभावं उपगतो विय होतीति आह ‘‘अनुपुब्बेन अरियमग्गवुड्ढिप्पत्तो’’ति। अयं पनत्थो विरागनिरोधपटिनिस्सग्गानुपस्सनानं वसेन सम्मदेव युज्जति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Avikkhambhiteti jhānena sakasantānato anīhate appahīne. Akosallasambhūteti akosallaṃ vuccati avijjā, tato sambhūte. Avijjāpubbaṅgamā hi sabbe pāpadhammā. Khaṇenevāti attano pavattikkhaṇeneva. Antaradhāpetīti ettha antaradhāpanaṃ vināsanaṃ, taṃ pana jhānakattukaṃ idhādhippetanti pariyuṭṭhānappahānaṃ hotīti āha – ‘‘vikkhambhetī’’ti. Vūpasametīti visesena upasameti. Visesena upasamanaṃ pana sammadeva upasamanaṃ hotīti āha ‘‘suṭṭhu upasametī’’ti. Sāsanikassa jhānabhāvanā yebhuyyena nibbedhabhāgiyā hotīti āha ‘‘nibbedhabhāgiyattā’’ti. Ariyamaggassa pādakabhūto ayaṃ samādhi anukkamena vaḍḍhitvā ariyamaggabhāvaṃ upagato viya hotīti āha ‘‘anupubbena ariyamaggavuḍḍhippatto’’ti. Ayaṃ panattho virāganirodhapaṭinissaggānupassanānaṃ vasena sammadeva yujjati. Sesaṃ suviññeyyameva.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ९. वेसालीसुत्तं • 9. Vesālīsuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ९. वेसालीसुत्तवण्णना • 9. Vesālīsuttavaṇṇanā
