| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५४७] १०. वेस्सन्तरजातकवण्णना
[547] 10. Vessantarajātakavaṇṇanā
दसवरकथावण्णना
Dasavarakathāvaṇṇanā
फुस्सती वरवण्णाभेति इदं सत्था कपिलवत्थुं उपनिस्साय निग्रोधारामे विहरन्तो पोक्खरवस्सं आरब्भ कथेसि। यदा हि सत्था पवत्तितवरधम्मचक्को अनुक्कमेन राजगहं गन्त्वा तत्थ हेमन्तं वीतिनामेत्वा उदायित्थेरेन मग्गदेसकेन वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुतो पठमगमनेन कपिलवत्थुं अगमासि, तदा सक्यराजानो ‘‘मयं अम्हाकं ञातिसेट्ठं पस्सिस्सामा’’ति सन्निपतित्वा भगवतो वसनट्ठानं वीमंसमाना ‘‘निग्रोधसक्कस्सारामो रमणीयो’’ति सल्लक्खेत्वा तत्थ सब्बं पटिजग्गनविधिं कत्वा गन्धपुप्फादिहत्था पच्चुग्गमनं करोन्ता सब्बालङ्कारप्पटिमण्डिते दहरदहरे नागरदारके च नागरदारिकायो च पठमं पहिणिंसु, ततो राजकुमारे च राजकुमारिकायो च। तेसं अन्तरा सामं गन्धपुप्फचुण्णादीहि सत्थारं पूजेत्वा भगवन्तं गहेत्वा निग्रोधाराममेव अगमिंसु। तत्थ भगवा वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुतो पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदि। तदा हि साकिया मानजातिका मानत्थद्धा। ते ‘‘अयं सिद्धत्थकुमारो अम्हेहि दहरतरो, अम्हाकं कनिट्ठो भागिनेय्यो पुत्तो नत्ता’’ति चिन्तेत्वा दहरदहरे राजकुमारे च राजकुमारिकायो च आहंसु ‘‘तुम्हे भगवन्तं वन्दथ, मयं तुम्हाकं पिट्ठितो निसीदिस्सामा’’ति।
Phussatīvaravaṇṇābheti idaṃ satthā kapilavatthuṃ upanissāya nigrodhārāme viharanto pokkharavassaṃ ārabbha kathesi. Yadā hi satthā pavattitavaradhammacakko anukkamena rājagahaṃ gantvā tattha hemantaṃ vītināmetvā udāyittherena maggadesakena vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto paṭhamagamanena kapilavatthuṃ agamāsi, tadā sakyarājāno ‘‘mayaṃ amhākaṃ ñātiseṭṭhaṃ passissāmā’’ti sannipatitvā bhagavato vasanaṭṭhānaṃ vīmaṃsamānā ‘‘nigrodhasakkassārāmo ramaṇīyo’’ti sallakkhetvā tattha sabbaṃ paṭijagganavidhiṃ katvā gandhapupphādihatthā paccuggamanaṃ karontā sabbālaṅkārappaṭimaṇḍite daharadahare nāgaradārake ca nāgaradārikāyo ca paṭhamaṃ pahiṇiṃsu, tato rājakumāre ca rājakumārikāyo ca. Tesaṃ antarā sāmaṃ gandhapupphacuṇṇādīhi satthāraṃ pūjetvā bhagavantaṃ gahetvā nigrodhārāmameva agamiṃsu. Tattha bhagavā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto paññattavarabuddhāsane nisīdi. Tadā hi sākiyā mānajātikā mānatthaddhā. Te ‘‘ayaṃ siddhatthakumāro amhehi daharataro, amhākaṃ kaniṭṭho bhāgineyyo putto nattā’’ti cintetvā daharadahare rājakumāre ca rājakumārikāyo ca āhaṃsu ‘‘tumhe bhagavantaṃ vandatha, mayaṃ tumhākaṃ piṭṭhito nisīdissāmā’’ti.
तेसु एवं अवन्दित्वा निसिन्नेसु भगवा तेसं अज्झासयं ओलोकेत्वा ‘‘न मं ञातयो वन्दन्ति, हन्द इदानेव वन्दापेस्सामी’’ति अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय आकासं अब्भुग्गन्त्वा तेसं सीसे पादपंसुं ओकिरमानो विय कण्डम्बरुक्खमूले यमकपाटिहारियसदिसं पाटिहारियं अकासि। राजा सुद्धोदनो तं अच्छरियं दिस्वा आह ‘‘भन्ते, तुम्हाकं जातदिवसे काळदेवलस्स वन्दनत्थं उपनीतानं वो पादे परिवत्तित्वा ब्राह्मणस्स मत्थके ठिते दिस्वा अहं तुम्हाकं पादे वन्दिं, अयं मे पठमवन्दना। पुनपि वप्पमङ्गलदिवसे जम्बुच्छायाय सिरिसयने निसिन्नानं वो जम्बुच्छायाय अपरिवत्तनं दिस्वापि अहं तुम्हाकं पादे वन्दिं, अयं मे दुतियवन्दना। इदानि इमं अदिट्ठपुब्बं पाटिहारियं दिस्वापि तुम्हाकं पादे वन्दामि, अयं मे ततियवन्दना’’ति। रञ्ञा पन वन्दिते अवन्दित्वा ठातुं समत्थो नाम एकसाकियोपि नाहोसि, सब्बे वन्दिंसुयेव।
Tesu evaṃ avanditvā nisinnesu bhagavā tesaṃ ajjhāsayaṃ oloketvā ‘‘na maṃ ñātayo vandanti, handa idāneva vandāpessāmī’’ti abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya ākāsaṃ abbhuggantvā tesaṃ sīse pādapaṃsuṃ okiramāno viya kaṇḍambarukkhamūle yamakapāṭihāriyasadisaṃ pāṭihāriyaṃ akāsi. Rājā suddhodano taṃ acchariyaṃ disvā āha ‘‘bhante, tumhākaṃ jātadivase kāḷadevalassa vandanatthaṃ upanītānaṃ vo pāde parivattitvā brāhmaṇassa matthake ṭhite disvā ahaṃ tumhākaṃ pāde vandiṃ, ayaṃ me paṭhamavandanā. Punapi vappamaṅgaladivase jambucchāyāya sirisayane nisinnānaṃ vo jambucchāyāya aparivattanaṃ disvāpi ahaṃ tumhākaṃ pāde vandiṃ, ayaṃ me dutiyavandanā. Idāni imaṃ adiṭṭhapubbaṃ pāṭihāriyaṃ disvāpi tumhākaṃ pāde vandāmi, ayaṃ me tatiyavandanā’’ti. Raññā pana vandite avanditvā ṭhātuṃ samattho nāma ekasākiyopi nāhosi, sabbe vandiṃsuyeva.
इति भगवा ञातयो वन्दापेत्वा आकासतो ओतरित्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदि। निसिन्ने च भगवति सिखापत्तो ञातिसमागमो अहोसि, सब्बे एकग्गचित्ता हुत्वा निसीदिंसु। ततो महामेघो उट्ठहित्वा पोक्खरवस्सं वस्सि, तम्बवण्णं उदकं हेट्ठा विरवन्तं गच्छति। ये तेमेतुकामा, ते तेमेन्ति। अतेमेतुकामस्स सरीरे एकबिन्दुमत्तम्पि न पतति। तं दिस्वा सब्बे अच्छरियब्भुतचित्तजाता अहेसुं। ‘‘अहो अच्छरियं अहो अब्भुतं अहो बुद्धानं महानुभावता, येसं ञातिसमागमे एवरूपं पोक्खरवस्सं वस्सी’’ति भिक्खू कथं समुट्ठापेसुं। तं सुत्वा सत्था ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि मम ञातिसमागमे महामेघो पोक्खरवस्सं वस्सियेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Iti bhagavā ñātayo vandāpetvā ākāsato otaritvā paññattavarabuddhāsane nisīdi. Nisinne ca bhagavati sikhāpatto ñātisamāgamo ahosi, sabbe ekaggacittā hutvā nisīdiṃsu. Tato mahāmegho uṭṭhahitvā pokkharavassaṃ vassi, tambavaṇṇaṃ udakaṃ heṭṭhā viravantaṃ gacchati. Ye temetukāmā, te tementi. Atemetukāmassa sarīre ekabindumattampi na patati. Taṃ disvā sabbe acchariyabbhutacittajātā ahesuṃ. ‘‘Aho acchariyaṃ aho abbhutaṃ aho buddhānaṃ mahānubhāvatā, yesaṃ ñātisamāgame evarūpaṃ pokkharavassaṃ vassī’’ti bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ. Taṃ sutvā satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi mama ñātisamāgame mahāmegho pokkharavassaṃ vassiyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते सिविरट्ठे जेतुत्तरनगरे सिविमहाराजा नाम रज्जं कारेन्तो सञ्जयं नाम पुत्तं पटिलभि। सो तस्स वयप्पत्तस्स मद्दराजधीतरं फुस्सतिं नाम राजकञ्ञं आनेत्वा रज्जं निय्यादेत्वा फुस्सतिं अग्गमहेसिं अकासि। तस्सा अयं पुब्बयोगो – इतो एकनवुतिकप्पे विपस्सी नाम सत्था लोके उदपादि। तस्मिं बन्धुमतिनगरं निस्साय खेमे मिगदाये विहरन्ते एको राजा रञ्ञो बन्धुमस्स अनग्घेन चन्दनसारेन सद्धिं सतसहस्सग्घनिकं सुवण्णमालं पेसेसि। रञ्ञो पन द्वे धीतरो अहेसुं। सो तं पण्णाकारं तासं दातुकामो हुत्वा चन्दनसारं जेट्ठिकाय अदासि, सुवण्णमालं कनिट्ठाय अदासि। ता उभोपि ‘‘न मयं इमं अत्तनो सरीरे पिळन्धिस्साम, सत्थारमेव पूजेस्सामा’’ति चिन्तेत्वा राजानं आहंसु ‘‘तात, चन्दनसारेन च सुवण्णमालाय च दसबलं पूजेस्सामा’’ति। तं सुत्वा राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। जेट्ठिका सुखुमचन्दनचुण्णं कारेत्वा सुवण्णसमुग्गं पूरेत्वा गण्हापेसि। कनिट्ठभगिनी पन सुवण्णमालं उरच्छदमालं कारापेत्वा सुवण्णसमुग्गेन गण्हापेसि। ता उभोपि मिगदायविहारं गन्त्वा जेट्ठिका चन्दनचुण्णेन दसबलस्स सुवण्णवण्णं सरीरं पूजेत्वा सेसचुण्णानि गन्धकुटियं विकिरित्वा ‘‘भन्ते, अनागते तुम्हादिसस्स बुद्धस्स माता भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। कनिट्ठभगिनीपि तथागतस्स सुवण्णवणं सरीरं सुवण्णमालाय कतेन उरच्छदेन पूजेत्वा ‘‘भन्ते, याव अरहत्तप्पत्ति, ताव इदं पसाधनं मम सरीरा मा विगतं होतू’’ति पत्थनं अकासि। सत्थापि तासं अनुमोदनं अकासि।
Atīte siviraṭṭhe jetuttaranagare sivimahārājā nāma rajjaṃ kārento sañjayaṃ nāma puttaṃ paṭilabhi. So tassa vayappattassa maddarājadhītaraṃ phussatiṃ nāma rājakaññaṃ ānetvā rajjaṃ niyyādetvā phussatiṃ aggamahesiṃ akāsi. Tassā ayaṃ pubbayogo – ito ekanavutikappe vipassī nāma satthā loke udapādi. Tasmiṃ bandhumatinagaraṃ nissāya kheme migadāye viharante eko rājā rañño bandhumassa anagghena candanasārena saddhiṃ satasahassagghanikaṃ suvaṇṇamālaṃ pesesi. Rañño pana dve dhītaro ahesuṃ. So taṃ paṇṇākāraṃ tāsaṃ dātukāmo hutvā candanasāraṃ jeṭṭhikāya adāsi, suvaṇṇamālaṃ kaniṭṭhāya adāsi. Tā ubhopi ‘‘na mayaṃ imaṃ attano sarīre piḷandhissāma, satthārameva pūjessāmā’’ti cintetvā rājānaṃ āhaṃsu ‘‘tāta, candanasārena ca suvaṇṇamālāya ca dasabalaṃ pūjessāmā’’ti. Taṃ sutvā rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Jeṭṭhikā sukhumacandanacuṇṇaṃ kāretvā suvaṇṇasamuggaṃ pūretvā gaṇhāpesi. Kaniṭṭhabhaginī pana suvaṇṇamālaṃ uracchadamālaṃ kārāpetvā suvaṇṇasamuggena gaṇhāpesi. Tā ubhopi migadāyavihāraṃ gantvā jeṭṭhikā candanacuṇṇena dasabalassa suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ pūjetvā sesacuṇṇāni gandhakuṭiyaṃ vikiritvā ‘‘bhante, anāgate tumhādisassa buddhassa mātā bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Kaniṭṭhabhaginīpi tathāgatassa suvaṇṇavaṇaṃ sarīraṃ suvaṇṇamālāya katena uracchadena pūjetvā ‘‘bhante, yāva arahattappatti, tāva idaṃ pasādhanaṃ mama sarīrā mā vigataṃ hotū’’ti patthanaṃ akāsi. Satthāpi tāsaṃ anumodanaṃ akāsi.
ता उभोपि यावतायुकं ठत्वा देवलोके निब्बत्तिंसु। तासु जेट्ठभगिनी देवलोकतो मनुस्सलोकं , मनुस्सलोकतो देवलोकं संसरन्ती एकनवुतिकप्पावसाने अम्हाकं बुद्धुप्पादकाले बुद्धमाता महामायादेवी नाम अहोसि। कनिट्ठभगिनीपि तथेव संसरन्ती कस्सपदसबलस्स काले किकिस्स रञ्ञो धीता हुत्वा निब्बत्ति। सा चित्तकम्मकताय विय उरच्छदमालाय अलङ्कतेन उरेन जातत्ता उरच्छदा नाम कुमारिका हुत्वा सोळसवस्सिककाले सत्थु भत्तानुमोदनं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय अपरभागे भत्तानुमोदनं सुणन्तेनेव पितरा सोतापत्तिफलं पत्तदिवसेयेव अरहत्तं पत्वा पब्बजित्वा परिनिब्बायि। किकिराजापि अञ्ञा सत्त धीतरो लभि। तासं नामानि –
Tā ubhopi yāvatāyukaṃ ṭhatvā devaloke nibbattiṃsu. Tāsu jeṭṭhabhaginī devalokato manussalokaṃ , manussalokato devalokaṃ saṃsarantī ekanavutikappāvasāne amhākaṃ buddhuppādakāle buddhamātā mahāmāyādevī nāma ahosi. Kaniṭṭhabhaginīpi tatheva saṃsarantī kassapadasabalassa kāle kikissa rañño dhītā hutvā nibbatti. Sā cittakammakatāya viya uracchadamālāya alaṅkatena urena jātattā uracchadā nāma kumārikā hutvā soḷasavassikakāle satthu bhattānumodanaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya aparabhāge bhattānumodanaṃ suṇanteneva pitarā sotāpattiphalaṃ pattadivaseyeva arahattaṃ patvā pabbajitvā parinibbāyi. Kikirājāpi aññā satta dhītaro labhi. Tāsaṃ nāmāni –
‘‘समणी समणगुत्ता च, भिक्खुनी भिक्खदायिका।
‘‘Samaṇī samaṇaguttā ca, bhikkhunī bhikkhadāyikā;
धम्मा चेव सुधम्मा च, सङ्घदासी च सत्तमी’’ति॥
Dhammā ceva sudhammā ca, saṅghadāsī ca sattamī’’ti.
ता इमस्मिं बुद्धुप्पादे –
Tā imasmiṃ buddhuppāde –
‘‘खेमा उप्पलवण्णा च, पटाचारा च गोतमी।
‘‘Khemā uppalavaṇṇā ca, paṭācārā ca gotamī;
धम्मदिन्ना महामाया, विसाखा चापि सत्तमी’’ति॥
Dhammadinnā mahāmāyā, visākhā cāpi sattamī’’ti.
तासु फुस्सती सुधम्मा नाम हुत्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा विपस्सिसम्मासम्बुद्धस्स कताय चन्दनचुण्णपूजाय फलेन रत्तचन्दनरसपरिप्फोसितेन विय सरीरेन जातत्ता फुस्सती नाम कुमारिका हुत्वा देवेसु च मनुस्सेसु च संसरन्ती अपरभागे सक्कस्स देवरञ्ञो अग्गमहेसी हुत्वा निब्बत्ति। अथस्सा यावतायुकं ठत्वा पञ्चसु पुब्बनिमित्तेसु उप्पन्नेसु सक्को देवराजा तस्सा परिक्खीणायुकतं ञत्वा महन्तेन यसेन तं आदाय नन्दनवनुय्यानं गन्त्वा तत्थ तं अलङ्कतसयनपिट्ठे निसिन्नं सयं सयनपस्से निसीदित्वा एतदवोच ‘‘भद्दे फुस्सति, ते दस वरे दम्मि, ते गण्हस्सू’’ति वदन्तो इमस्मिं गाथासहस्सपटिमण्डिते महावेस्सन्तरजातके पठमं गाथमाह –
Tāsu phussatī sudhammā nāma hutvā dānādīni puññāni katvā vipassisammāsambuddhassa katāya candanacuṇṇapūjāya phalena rattacandanarasaparipphositena viya sarīrena jātattā phussatī nāma kumārikā hutvā devesu ca manussesu ca saṃsarantī aparabhāge sakkassa devarañño aggamahesī hutvā nibbatti. Athassā yāvatāyukaṃ ṭhatvā pañcasu pubbanimittesu uppannesu sakko devarājā tassā parikkhīṇāyukataṃ ñatvā mahantena yasena taṃ ādāya nandanavanuyyānaṃ gantvā tattha taṃ alaṅkatasayanapiṭṭhe nisinnaṃ sayaṃ sayanapasse nisīditvā etadavoca ‘‘bhadde phussati, te dasa vare dammi, te gaṇhassū’’ti vadanto imasmiṃ gāthāsahassapaṭimaṇḍite mahāvessantarajātake paṭhamaṃ gāthamāha –
१६५५.
1655.
‘‘फुस्सती वरवण्णाभे, वरस्सु दसधा वरे।
‘‘Phussatī varavaṇṇābhe, varassu dasadhā vare;
पथब्या चारुपुब्बङ्गि, यं तुय्हं मनसो पिय’’न्ति॥
Pathabyā cārupubbaṅgi, yaṃ tuyhaṃ manaso piya’’nti.
एवमेसा महावेस्सन्तरधम्मदेसना देवलोके पतिट्ठापिता नाम होति।
Evamesā mahāvessantaradhammadesanā devaloke patiṭṭhāpitā nāma hoti.
तत्थ फुस्सतीति तं नामेनालपति। वरवण्णाभेति वराय वण्णाभाय समन्नागते। दसधाति दसविधे। पथब्याति पथवियं गहेतब्बे कत्वा वरस्सु गण्हस्सूति वदति। चारुपुब्बङ्गीति चारुना पुब्बङ्गेन वरलक्खणेन समन्नागते। यं तुय्हं मनसो पियन्ति यं यं तव मनसा पियं, तं तं दसहि कोट्ठासेहि गण्हाहीति वदति।
Tattha phussatīti taṃ nāmenālapati. Varavaṇṇābheti varāya vaṇṇābhāya samannāgate. Dasadhāti dasavidhe. Pathabyāti pathaviyaṃ gahetabbe katvā varassu gaṇhassūti vadati. Cārupubbaṅgīti cārunā pubbaṅgena varalakkhaṇena samannāgate. Yaṃ tuyhaṃ manaso piyanti yaṃ yaṃ tava manasā piyaṃ, taṃ taṃ dasahi koṭṭhāsehi gaṇhāhīti vadati.
सा अत्तनो चवनधम्मतं अजानन्ती पमत्ता हुत्वा दुतियगाथमाह –
Sā attano cavanadhammataṃ ajānantī pamattā hutvā dutiyagāthamāha –
१६५६.
1656.
‘‘देवराज नमो त्यत्थु, किं पापं पकतं मया।
‘‘Devarāja namo tyatthu, kiṃ pāpaṃ pakataṃ mayā;
रम्मा चावेसि मं ठाना, वातोव धरणीरुह’’न्ति॥
Rammā cāvesi maṃ ṭhānā, vātova dharaṇīruha’’nti.
तत्थ नमो त्यत्थूति नमो ते अत्थु। किं पापन्ति किं मया तव सन्तिके पापं पकतन्ति पुच्छति। धरणीरुहन्ति रुक्खं।
Tattha namo tyatthūti namo te atthu. Kiṃ pāpanti kiṃ mayā tava santike pāpaṃ pakatanti pucchati. Dharaṇīruhanti rukkhaṃ.
अथस्सा पमत्तभावं ञत्वा सक्को द्वे गाथा अभासि –
Athassā pamattabhāvaṃ ñatvā sakko dve gāthā abhāsi –
१६५७.
1657.
‘‘न चेव ते कतं पापं, न च मे त्वमसि अप्पिया।
‘‘Na ceva te kataṃ pāpaṃ, na ca me tvamasi appiyā;
पुञ्ञञ्च ते परिक्खीणं, येन तेवं वदामहं॥
Puññañca te parikkhīṇaṃ, yena tevaṃ vadāmahaṃ.
१६५८.
1658.
‘‘सन्तिके मरणं तुय्हं, विनाभावो भविस्सति।
‘‘Santike maraṇaṃ tuyhaṃ, vinābhāvo bhavissati;
पटिग्गण्हाहि मे एते, वरे दस पवेच्छतो’’ति॥
Paṭiggaṇhāhi me ete, vare dasa pavecchato’’ti.
तत्थ येन तेवन्ति येन ते एवं वदामि। तुय्हं विनाभावोति तव अम्हेहि सद्धिं वियोगो भविस्सति। पवेच्छतोति ददमानस्स।
Tattha yena tevanti yena te evaṃ vadāmi. Tuyhaṃ vinābhāvoti tava amhehi saddhiṃ viyogo bhavissati. Pavecchatoti dadamānassa.
सा सक्कस्स वचनं सुत्वा निच्छयेन अत्तनो मरणं ञत्वा वरं गण्हन्ती आह –
Sā sakkassa vacanaṃ sutvā nicchayena attano maraṇaṃ ñatvā varaṃ gaṇhantī āha –
१६५९.
1659.
‘‘वरं चे मे अदो सक्क, सब्बभूतानमिस्सर।
‘‘Varaṃ ce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;
सिविराजस्स भद्दन्ते, तत्थ अस्सं निवेसने॥
Sivirājassa bhaddante, tattha assaṃ nivesane.
१६६०.
1660.
‘‘नीलनेत्ता नीलभमु, नीलक्खी च यथा मिगी।
‘‘Nīlanettā nīlabhamu, nīlakkhī ca yathā migī;
फुस्सती नाम नामेन, तत्थपस्सं पुरिन्दन॥
Phussatī nāma nāmena, tatthapassaṃ purindana.
१६६१.
1661.
‘‘पुत्तं लभेथ वरदं, याचयोगं अमच्छरिं।
‘‘Puttaṃ labhetha varadaṃ, yācayogaṃ amacchariṃ;
पूजितं पटिराजूहि, कित्तिमन्तं यसस्सिनं॥
Pūjitaṃ paṭirājūhi, kittimantaṃ yasassinaṃ.
१६६२.
1662.
‘‘गब्भं मे धारयन्तिया, मज्झिमङ्गं अनुन्नतं।
‘‘Gabbhaṃ me dhārayantiyā, majjhimaṅgaṃ anunnataṃ;
कुच्छि अनुन्नतो अस्स, चापंव लिखितं समं॥
Kucchi anunnato assa, cāpaṃva likhitaṃ samaṃ.
१६६३.
1663.
‘‘थना मे नप्पपतेय्युं, पलिता न सन्तु वासव।
‘‘Thanā me nappapateyyuṃ, palitā na santu vāsava;
काये रजो न लिम्पेथ, वज्झञ्चापि पमोचये॥
Kāye rajo na limpetha, vajjhañcāpi pamocaye.
१६६४.
1664.
‘‘मयूरकोञ्चाभिरुदे, नारिवरगणायुते।
‘‘Mayūrakoñcābhirude, nārivaragaṇāyute;
खुज्जचेलापकाकिण्णे, सूतमागधवण्णिते॥
Khujjacelāpakākiṇṇe, sūtamāgadhavaṇṇite.
१६६५.
1665.
‘‘चित्रग्गळेरुघुसिते, सुरामंसपबोधने।
‘‘Citraggaḷerughusite, surāmaṃsapabodhane;
सिविराजस्स भद्दन्ते, तत्थस्सं महेसी पिया’’ति॥
Sivirājassa bhaddante, tatthassaṃ mahesī piyā’’ti.
तत्थ सिविराजस्साति सा सकलजम्बुदीपतलं ओलोकेन्ती अत्तनो अनुच्छविकं सिविरञ्ञो निवेसनं दिस्वा तत्थ अग्गमहेसिभावं पत्थेन्ती एवमाह। यथा मिगीति एकवस्सिका हि मिगपोतिका नीलनेत्ता होति, तेनेवमाह। तत्थपस्सन्ति तत्थपि इमिनाव नामेन अस्सं। लभेथाति लभेय्यं। वरदन्ति अलङ्कतसीसअक्खियुगलहदयमंसरुधिरसेतच्छत्तपुत्तदारेसु याचितयाचितस्स वरभण्डस्स दायकं। कुच्छीति ‘‘मज्झिमङ्ग’’न्ति वुत्तं सरूपतो दस्सेति। लिखितन्ति यथा छेकेन धनुकारेन सम्मा लिखितं धनु अनुन्नतमज्झं तुलावट्टं समं होति, एवरूपो मे कुच्छि भवेय्य।
Tattha sivirājassāti sā sakalajambudīpatalaṃ olokentī attano anucchavikaṃ sivirañño nivesanaṃ disvā tattha aggamahesibhāvaṃ patthentī evamāha. Yathā migīti ekavassikā hi migapotikā nīlanettā hoti, tenevamāha. Tatthapassanti tatthapi imināva nāmena assaṃ. Labhethāti labheyyaṃ. Varadanti alaṅkatasīsaakkhiyugalahadayamaṃsarudhirasetacchattaputtadāresu yācitayācitassa varabhaṇḍassa dāyakaṃ. Kucchīti ‘‘majjhimaṅga’’nti vuttaṃ sarūpato dasseti. Likhitanti yathā chekena dhanukārena sammā likhitaṃ dhanu anunnatamajjhaṃ tulāvaṭṭaṃ samaṃ hoti, evarūpo me kucchi bhaveyya.
नप्पपतेय्युन्ति पतित्वा लम्बा न भवेय्युं। पलिता न सन्तु वासवाति वासव देवसेट्ठ, पलितानिपि मे सिरस्मिं न सन्तु मा पञ्ञायिंसु। ‘‘पलितानि सिरोरुहा’’तिपि पाठो। वज्झञ्चापीति किब्बिसकारकं राजापराधिकं वज्झप्पत्तचोरं अत्तनो बलेन मोचेतुं समत्था भवेय्यं। इमिना अत्तनो इस्सरियभावं दीपेति। भूतमागधवण्णितेति भोजनकालादीसु थुतिवसेन कालं आरोचेन्तेहि सूतेहि चेव मागधकेहि च वण्णिते। चित्रग्गळेरुघुसितेति पञ्चङ्गिकतूरियसद्दसदिसं मनोरमं रवं रवन्तेहि सत्तरतनविचित्तेहि द्वारकवाटेहि उग्घोसिते। सुरामंसपबोधनेति ‘‘पिवथ, खादथा’’ति सुरामंसेहि पबोधियमानजने एवरूपे सिविराजस्स निवेसने तस्स अग्गमहेसी भवेय्यन्ति इमे दस वरे गण्हि।
Nappapateyyunti patitvā lambā na bhaveyyuṃ. Palitā na santu vāsavāti vāsava devaseṭṭha, palitānipi me sirasmiṃ na santu mā paññāyiṃsu. ‘‘Palitāni siroruhā’’tipi pāṭho. Vajjhañcāpīti kibbisakārakaṃ rājāparādhikaṃ vajjhappattacoraṃ attano balena mocetuṃ samatthā bhaveyyaṃ. Iminā attano issariyabhāvaṃ dīpeti. Bhūtamāgadhavaṇṇiteti bhojanakālādīsu thutivasena kālaṃ ārocentehi sūtehi ceva māgadhakehi ca vaṇṇite. Citraggaḷerughusiteti pañcaṅgikatūriyasaddasadisaṃ manoramaṃ ravaṃ ravantehi sattaratanavicittehi dvārakavāṭehi ugghosite. Surāmaṃsapabodhaneti ‘‘pivatha, khādathā’’ti surāmaṃsehi pabodhiyamānajane evarūpe sivirājassa nivesane tassa aggamahesī bhaveyyanti ime dasa vare gaṇhi.
तत्थ सिविराजस्स अग्गमहेसिभावो पठमो वरो, नीलनेत्तता दुतियो, नीलभमुकता ततियो, फुस्सतीति नामं चतुत्थो, पुत्तपटिलाभो पञ्चमो, अनुन्नतकुच्छिता छट्ठो, अलम्बत्थनता सत्तमो, अपलितभावो अट्ठमो, सुखुमच्छविभावो नवमो, वज्झप्पमोचनसमत्थता दसमो वरोति।
Tattha sivirājassa aggamahesibhāvo paṭhamo varo, nīlanettatā dutiyo, nīlabhamukatā tatiyo, phussatīti nāmaṃ catuttho, puttapaṭilābho pañcamo, anunnatakucchitā chaṭṭho, alambatthanatā sattamo, apalitabhāvo aṭṭhamo, sukhumacchavibhāvo navamo, vajjhappamocanasamatthatā dasamo varoti.
सक्को आह –
Sakko āha –
१६६६.
1666.
‘‘ये ते दस वरा दिन्ना, मया सब्बङ्गसोभने।
‘‘Ye te dasa varā dinnā, mayā sabbaṅgasobhane;
सिविराजस्स विजिते, सब्बे ते लच्छसी वरे’’ति॥
Sivirājassa vijite, sabbe te lacchasī vare’’ti.
अथस्सा सक्को देवराजा फुस्सतिया दस वरे अदासि, दत्वा च पन ‘‘भद्दे फुस्सति, तव सब्बे ते समिज्झन्तू’’ति वत्वा अनुमोदि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Athassā sakko devarājā phussatiyā dasa vare adāsi, datvā ca pana ‘‘bhadde phussati, tava sabbe te samijjhantū’’ti vatvā anumodi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१६६७.
1667.
‘‘इदं वत्वान मघवा, देवराजा सुजम्पति।
‘‘Idaṃ vatvāna maghavā, devarājā sujampati;
फुस्सतिया वरं दत्वा, अनुमोदित्थ वासवो’’ति॥
Phussatiyā varaṃ datvā, anumodittha vāsavo’’ti.
तत्थ अनुमोदित्थाति ‘‘सब्बे ते लच्छसि वरे’’ति एवं वरे दत्वा पमुद्दितो तुट्ठमानसो अहोसीति अत्थो।
Tattha anumoditthāti ‘‘sabbe te lacchasi vare’’ti evaṃ vare datvā pamuddito tuṭṭhamānaso ahosīti attho.
दसवरकथा निट्ठिता।
Dasavarakathā niṭṭhitā.
हिमवन्तवण्णना
Himavantavaṇṇanā
इति सा वरे गहेत्वा ततो चुता मद्दरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति। जायमाना च चन्दनचुण्णपरिकिण्णेन विय सरीरेन जाता। तेनस्सा नामग्गहणदिवसे ‘‘फुस्सती’’त्वेव नामं करिंसु। सा महन्तेन परिवारेन वड्ढित्वा सोळसवस्सकाले उत्तमरूपधरा अहोसि। अथ नं सिविमहाराजा पुत्तस्स सञ्जयकुमारस्स अत्थाय आनेत्वा तस्स छत्तं उस्सापेत्वा सोळसन्नं इत्थिसहस्सानं जेट्ठिकं कत्वा अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि। तेन वुत्तं –
Iti sā vare gahetvā tato cutā maddarañño aggamahesiyā kucchimhi nibbatti. Jāyamānā ca candanacuṇṇaparikiṇṇena viya sarīrena jātā. Tenassā nāmaggahaṇadivase ‘‘phussatī’’tveva nāmaṃ kariṃsu. Sā mahantena parivārena vaḍḍhitvā soḷasavassakāle uttamarūpadharā ahosi. Atha naṃ sivimahārājā puttassa sañjayakumārassa atthāya ānetvā tassa chattaṃ ussāpetvā soḷasannaṃ itthisahassānaṃ jeṭṭhikaṃ katvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Tena vuttaṃ –
‘‘ततो चुता सा फुस्सती, छत्तिये उपपज्जथ।
‘‘Tato cutā sā phussatī, chattiye upapajjatha;
जेतुत्तरम्हि नगरे, सञ्जयेन समागमी’’ति॥
Jetuttaramhi nagare, sañjayena samāgamī’’ti.
सा सञ्जयस्स पिया मनापा अहोसि। अथ नं सक्को आवज्जमानो ‘‘मया फुस्सतिया दिन्नवरेसु नव वरा समिद्धा’’ति दिस्वा ‘‘एको पन पुत्तवरो न ताव समिज्झति, तम्पिस्सा समिज्झापेस्सामी’’ति चिन्तेसि। तदा महासत्तो तावतिंसदेवलोके वसति, आयु चस्स परिक्खीणं अहोसि। तं ञत्वा सक्को तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘मारिस, तया मनुस्सलोकं गन्तुं वट्टति, तत्थ सिविरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हितुं वट्टती’’ति वत्वा तस्स चेव अञ्ञेसञ्च चवनधम्मानं सट्ठिसहस्सानं देवपुत्तानं पटिञ्ञं गहेत्वा सकट्ठानमेव गतो। महासत्तोपि ततो चवित्वा तत्थुपपन्नो, सेसदेवपुत्तापि सट्ठिसहस्सानं अमच्चानं गेहेसु निब्बत्तिंसु। महासत्ते कुच्छिगते फुस्सती दोहळिनी हुत्वा चतूसु नगरद्वारेसु नगरमज्झे राजनिवेसनद्वारे चाति छसु ठानेसु छ दानसालायो कारापेत्वा देवसिकं छ सतसहस्सानि विस्सज्जेत्वा महादानं दातुकामा अहोसि।
Sā sañjayassa piyā manāpā ahosi. Atha naṃ sakko āvajjamāno ‘‘mayā phussatiyā dinnavaresu nava varā samiddhā’’ti disvā ‘‘eko pana puttavaro na tāva samijjhati, tampissā samijjhāpessāmī’’ti cintesi. Tadā mahāsatto tāvatiṃsadevaloke vasati, āyu cassa parikkhīṇaṃ ahosi. Taṃ ñatvā sakko tassa santikaṃ gantvā ‘‘mārisa, tayā manussalokaṃ gantuṃ vaṭṭati, tattha sivirañño aggamahesiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti vatvā tassa ceva aññesañca cavanadhammānaṃ saṭṭhisahassānaṃ devaputtānaṃ paṭiññaṃ gahetvā sakaṭṭhānameva gato. Mahāsattopi tato cavitvā tatthupapanno, sesadevaputtāpi saṭṭhisahassānaṃ amaccānaṃ gehesu nibbattiṃsu. Mahāsatte kucchigate phussatī dohaḷinī hutvā catūsu nagaradvāresu nagaramajjhe rājanivesanadvāre cāti chasu ṭhānesu cha dānasālāyo kārāpetvā devasikaṃ cha satasahassāni vissajjetvā mahādānaṃ dātukāmā ahosi.
राजा तस्सा दोहळं सुत्वा नेमित्तके ब्राह्मणे पक्कोसापेत्वा पुच्छि। नेमित्तका – ‘‘महाराज, देविया कुच्छिम्हि दानाभिरतो सत्तो उप्पन्नो, दानेन तित्तिं न गमिस्सती’’ति वदिंसु। तं सुत्वा राजा तुट्ठमानसो हुत्वा छ दानसालायो कारापेत्वा वुत्तप्पकारं दानं पट्ठपेसि। बोधिसत्तस्स पटिसन्धिग्गहणकालतो पट्ठाय रञ्ञो आयस्स पमाणं नाम नाहोसि। तस्स पुञ्ञानुभावेन सकलजम्बुदीपराजानो पण्णाकारं पहिणिंसु। देवी महन्तेन परिवारेन गब्भं धारेन्ती दसमासे परिपुण्णे नगरं दट्ठुकामा हुत्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा नगरं देवनगरं विय अलङ्कारापेत्वा देविं रथवरं आरोपेत्वा नगरं पदक्खिणं कारेसि। तस्सा वेस्सानं वीथिया वेमज्झं सम्पत्तकाले कम्मजवाता चलिंसु। अथ अमच्चा रञ्ञो आरोचेसुं। तं सुत्वा वेस्सवीथियंयेव तस्सा सूतिघरं कारापेत्वा वासं गण्हापेसि। सा तत्थ पुत्तं विजायि। तेन वुत्तं –
Rājā tassā dohaḷaṃ sutvā nemittake brāhmaṇe pakkosāpetvā pucchi. Nemittakā – ‘‘mahārāja, deviyā kucchimhi dānābhirato satto uppanno, dānena tittiṃ na gamissatī’’ti vadiṃsu. Taṃ sutvā rājā tuṭṭhamānaso hutvā cha dānasālāyo kārāpetvā vuttappakāraṃ dānaṃ paṭṭhapesi. Bodhisattassa paṭisandhiggahaṇakālato paṭṭhāya rañño āyassa pamāṇaṃ nāma nāhosi. Tassa puññānubhāvena sakalajambudīparājāno paṇṇākāraṃ pahiṇiṃsu. Devī mahantena parivārena gabbhaṃ dhārentī dasamāse paripuṇṇe nagaraṃ daṭṭhukāmā hutvā rañño ārocesi. Rājā nagaraṃ devanagaraṃ viya alaṅkārāpetvā deviṃ rathavaraṃ āropetvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ kāresi. Tassā vessānaṃ vīthiyā vemajjhaṃ sampattakāle kammajavātā caliṃsu. Atha amaccā rañño ārocesuṃ. Taṃ sutvā vessavīthiyaṃyeva tassā sūtigharaṃ kārāpetvā vāsaṃ gaṇhāpesi. Sā tattha puttaṃ vijāyi. Tena vuttaṃ –
‘‘दस मासे धारयित्वान, करोन्ती पुरं पदक्खिणं।
‘‘Dasa māse dhārayitvāna, karontī puraṃ padakkhiṇaṃ;
वेस्सानं वीथिया मज्झे, जनेसि फुस्सती मम’’न्ति॥ (चरिया॰ १.७६)।
Vessānaṃ vīthiyā majjhe, janesi phussatī mama’’nti. (cariyā. 1.76);
महासत्तो मातु कुच्छितो निक्खन्तोयेव विसदो हुत्वा अक्खीनि उम्मीलेत्वा निक्खमि। निक्खन्तोयेव च मातु हत्थं पसारेत्वा ‘‘अम्म, दानं दस्सामि, अत्थि किञ्चि ते धन’’न्ति आह। अथस्स माता ‘‘तात, यथाअज्झासयेन दानं देही’’ति पसारितहत्थे सहस्सत्थविकं ठपेसि। महासत्तो हि उमङ्गजातके इमस्मिं जातके पच्छिमत्तभावेति तीसु ठानेसु जातमत्तेयेव मातरा सद्धिं कथेसि। अथस्स नामग्गहणदिवसे वेस्सवीथियं जातत्ता ‘‘वेस्सन्तरो’’ति नामं करिंसु।
Mahāsatto mātu kucchito nikkhantoyeva visado hutvā akkhīni ummīletvā nikkhami. Nikkhantoyeva ca mātu hatthaṃ pasāretvā ‘‘amma, dānaṃ dassāmi, atthi kiñci te dhana’’nti āha. Athassa mātā ‘‘tāta, yathāajjhāsayena dānaṃ dehī’’ti pasāritahatthe sahassatthavikaṃ ṭhapesi. Mahāsatto hi umaṅgajātake imasmiṃ jātake pacchimattabhāveti tīsu ṭhānesu jātamatteyeva mātarā saddhiṃ kathesi. Athassa nāmaggahaṇadivase vessavīthiyaṃ jātattā ‘‘vessantaro’’ti nāmaṃ kariṃsu.
तेन वुत्तं –
Tena vuttaṃ –
‘‘न मय्हं मत्तिकं नामं, नपि पेत्तिकसम्भवं।
‘‘Na mayhaṃ mattikaṃ nāmaṃ, napi pettikasambhavaṃ;
जातोम्हि वेस्सवीथियं, तस्मा वेस्सन्तरो अहु’’न्ति॥ (चरिया॰ १.७७)।
Jātomhi vessavīthiyaṃ, tasmā vessantaro ahu’’nti. (cariyā. 1.77);
जातदिवसेयेव पनस्स एका आकासचारिनी करेणुका अभिमङ्गलसम्मतं सब्बसेतं हत्थिपोतकं आनेत्वा मङ्गलहत्थिट्ठाने ठपेत्वा पक्कामि। तस्स महासत्तं पच्चयं कत्वा उप्पन्नत्ता ‘‘पच्चयो’’त्वेव नामं करिंसु। तं दिवसमेव अमच्चगेहेसु सट्ठिसहस्सकुमारका जायिंसु। राजा महासत्तस्स अतिदीघादिदोसे विवज्जेत्वा अलम्बथनियो मधुरखीरायो चतुसट्ठि धातियो उपट्ठापेसि। तेन सद्धिं जातानञ्च सट्ठिदारकसहस्सानं एकेका धातियो उपट्ठापेसि। सो सट्ठिसहस्सेहि दारकेहि सद्धिं महन्तेन परिवारेन वड्ढति। अथस्स राजा सतसहस्सग्घनकं कुमारपिळन्धनं कारापेसि। सो चतुप्पञ्चवस्सिककाले तं ओमुञ्चित्वा धातीनं दत्वा पुन ताहि दीयमानम्पि न गण्हि। ता रञ्ञो आरोचयिंसु। राजा तं सुत्वा ‘‘मम पुत्तेन दिन्नं ब्रह्मदेय्यमेव होतू’’ति अपरम्पि कारेसि। कुमारो तम्पि अदासियेव। इति दारककालेयेव धातीनं नव वारे पिळन्धनं अदासि।
Jātadivaseyeva panassa ekā ākāsacārinī kareṇukā abhimaṅgalasammataṃ sabbasetaṃ hatthipotakaṃ ānetvā maṅgalahatthiṭṭhāne ṭhapetvā pakkāmi. Tassa mahāsattaṃ paccayaṃ katvā uppannattā ‘‘paccayo’’tveva nāmaṃ kariṃsu. Taṃ divasameva amaccagehesu saṭṭhisahassakumārakā jāyiṃsu. Rājā mahāsattassa atidīghādidose vivajjetvā alambathaniyo madhurakhīrāyo catusaṭṭhi dhātiyo upaṭṭhāpesi. Tena saddhiṃ jātānañca saṭṭhidārakasahassānaṃ ekekā dhātiyo upaṭṭhāpesi. So saṭṭhisahassehi dārakehi saddhiṃ mahantena parivārena vaḍḍhati. Athassa rājā satasahassagghanakaṃ kumārapiḷandhanaṃ kārāpesi. So catuppañcavassikakāle taṃ omuñcitvā dhātīnaṃ datvā puna tāhi dīyamānampi na gaṇhi. Tā rañño ārocayiṃsu. Rājā taṃ sutvā ‘‘mama puttena dinnaṃ brahmadeyyameva hotū’’ti aparampi kāresi. Kumāro tampi adāsiyeva. Iti dārakakāleyeva dhātīnaṃ nava vāre piḷandhanaṃ adāsi.
अट्ठवस्सिककाले पन पासादवरगतो सिरिसयनपिट्ठे निसिन्नोव चिन्तेसि ‘‘अहं बाहिरकदानमेव देमि, तं मं न परितोसेति, अज्झत्तिकदानं दातुकामोम्हि, सचे मं कोचि सीसं याचेय्य, सीसं छिन्दित्वा तस्स ददेय्यं। सचेपि मं कोचि हदयं याचेय्य, उरं भिन्दित्वा हदयं नीहरित्वा ददेय्यं। सचे अक्खीनि याचेय्य, अक्खीनि उप्पाटेत्वा ददेय्यं। सचे सरीरमंसं याचेय्य, सकलसरीरतो मंसं छिन्दित्वा ददेय्यं। सचेपि मं कोचि रुधिरं याचेय्य, रुधिरं गहेत्वा ददेय्यं। अथ वापि कोचि ‘दासो मे होही’ति वदेय्य, अत्तानमस्स सावेत्वा दासं कत्वा ददेय्य’’न्ति। तस्सेवं सभावं चिन्तेन्तस्स चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला अयं महापथवी मत्तवरवारणो विय गज्जमाना कम्पि। सिनेरुपब्बतराजा सुसेदितवेत्तङ्कुरो विय ओनमित्वा जेतुत्तरनगराभिमुखो अट्ठासि। पथविसद्देन देवा गज्जन्तो खणिकवस्सं वस्सि, अकालविज्जुलता निच्छरिंसु, सागरो सङ्खुभि। सक्को देवराजा अप्फोटेसि, महाब्रह्मा साधुकारमदासि। पथवितलतो पट्ठाय याव ब्रह्मलोका एककोलाहलं अहोसि।
Aṭṭhavassikakāle pana pāsādavaragato sirisayanapiṭṭhe nisinnova cintesi ‘‘ahaṃ bāhirakadānameva demi, taṃ maṃ na paritoseti, ajjhattikadānaṃ dātukāmomhi, sace maṃ koci sīsaṃ yāceyya, sīsaṃ chinditvā tassa dadeyyaṃ. Sacepi maṃ koci hadayaṃ yāceyya, uraṃ bhinditvā hadayaṃ nīharitvā dadeyyaṃ. Sace akkhīni yāceyya, akkhīni uppāṭetvā dadeyyaṃ. Sace sarīramaṃsaṃ yāceyya, sakalasarīrato maṃsaṃ chinditvā dadeyyaṃ. Sacepi maṃ koci rudhiraṃ yāceyya, rudhiraṃ gahetvā dadeyyaṃ. Atha vāpi koci ‘dāso me hohī’ti vadeyya, attānamassa sāvetvā dāsaṃ katvā dadeyya’’nti. Tassevaṃ sabhāvaṃ cintentassa catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā ayaṃ mahāpathavī mattavaravāraṇo viya gajjamānā kampi. Sinerupabbatarājā suseditavettaṅkuro viya onamitvā jetuttaranagarābhimukho aṭṭhāsi. Pathavisaddena devā gajjanto khaṇikavassaṃ vassi, akālavijjulatā nicchariṃsu, sāgaro saṅkhubhi. Sakko devarājā apphoṭesi, mahābrahmā sādhukāramadāsi. Pathavitalato paṭṭhāya yāva brahmalokā ekakolāhalaṃ ahosi.
वुत्तम्पि चेतं –
Vuttampi cetaṃ –
‘‘यदाहं दारको होमि, जातिया अट्ठवस्सिको।
‘‘Yadāhaṃ dārako homi, jātiyā aṭṭhavassiko;
तदा निसज्ज पासादे, दानं दातुं विचिन्तयिं॥
Tadā nisajja pāsāde, dānaṃ dātuṃ vicintayiṃ.
‘‘हदयं ददेय्यं चक्खुं, मंसम्पि रुधिरम्पि च।
‘‘Hadayaṃ dadeyyaṃ cakkhuṃ, maṃsampi rudhirampi ca;
ददेय्यं कायं सावेत्वा, यदि कोचि याचये ममं॥
Dadeyyaṃ kāyaṃ sāvetvā, yadi koci yācaye mamaṃ.
‘‘सभावं चिन्तयन्तस्स, अकम्पितमसण्ठितं।
‘‘Sabhāvaṃ cintayantassa, akampitamasaṇṭhitaṃ;
अकम्पि तत्थ पथवी, सिनेरुवनवटंसका’’ति॥ (चरिया॰ १.७८-८०)।
Akampi tattha pathavī, sineruvanavaṭaṃsakā’’ti. (cariyā. 1.78-80);
बोधिसत्तो सोळसवस्सिककालेयेव सब्बसिप्पेसु निप्फत्तिं पापुणि। अथस्स पिता रज्जं दातुकामो मातरा सद्धिं मन्तेत्वा मद्दराजकुलतो मातुलधीतरं मद्दिं नाम राजकञ्ञं आनेत्वा सोळसन्नं इत्थिसहस्सानं जेट्ठिकं अग्गमहेसिं कत्वा महासत्तं रज्जे अभिसिञ्चि। महासत्तो रज्जे पतिट्ठितकालतो पट्ठाय देवसिकं छ सतसहस्सानि विस्सज्जेन्तो महादानं पवत्तेसि। अपरभागे मद्दिदेवी पुत्तं विजायि। तं कञ्चनजालेन सम्पटिच्छिंसु, तेनस्स ‘‘जालीकुमारो’’त्वेव नामं करिंसु। तस्स पदसा गमनकाले धीतरं विजायि। तं कण्हाजिनेन सम्पटिच्छिंसु, तेनस्सा ‘‘कण्हाजिना’’त्वेव नामं करिंसु। महासत्तो मासस्स छक्खत्तुं अलङ्कतहत्थिक्खन्धवरगतो छ दानसालायो ओलोकेसि। तदा कालिङ्गरट्ठे दुब्बुट्ठिका अहोसि, सस्सानि न सम्पज्जिंसु, मनुस्सानं महन्तं छातभयं पवत्ति। मनुस्सा जीवितुं असक्कोन्ताचोरकम्मं करोन्ति। दुब्भिक्खपीळिता जानपदा राजङ्गणे सन्निपतित्वा राजानं उपक्कोसिंसु । तं सुत्वा रञ्ञा ‘‘किं, ताता’’ति वुत्ते तमत्थं आरोचयिंसु। राजा ‘‘साधु, ताता, देवं वस्सापेस्सामी’’ति ते उय्योजेत्वा समादिन्नसीलो उपोसथवासं वसन्तोपि देवं वस्सापेतुं नासक्खि। सो नागरे सन्निपातेत्वा ‘‘अहं समादिन्नसीलो सत्ताहं उपोसथवासं वसन्तोपि देवं वस्सापेतुं नासक्खिं, किं नु खो कातब्ब’’न्ति पुच्छि। सचे, देव, देवं वस्सापेतुं न सक्कोसि, एस जेतुत्तरनगरे सञ्जयस्स रञ्ञो पुत्तो वेस्सन्तरो नाम दानाभिरतो। तस्सं किर सब्बसेतो मङ्गलहत्थी अत्थि, तस्स गतगतट्ठाने देवो वस्सि। ब्राह्मणे पेसेत्वा तं हत्थिं याचापेतुं वट्टति, आणापेथाति।
Bodhisatto soḷasavassikakāleyeva sabbasippesu nipphattiṃ pāpuṇi. Athassa pitā rajjaṃ dātukāmo mātarā saddhiṃ mantetvā maddarājakulato mātuladhītaraṃ maddiṃ nāma rājakaññaṃ ānetvā soḷasannaṃ itthisahassānaṃ jeṭṭhikaṃ aggamahesiṃ katvā mahāsattaṃ rajje abhisiñci. Mahāsatto rajje patiṭṭhitakālato paṭṭhāya devasikaṃ cha satasahassāni vissajjento mahādānaṃ pavattesi. Aparabhāge maddidevī puttaṃ vijāyi. Taṃ kañcanajālena sampaṭicchiṃsu, tenassa ‘‘jālīkumāro’’tveva nāmaṃ kariṃsu. Tassa padasā gamanakāle dhītaraṃ vijāyi. Taṃ kaṇhājinena sampaṭicchiṃsu, tenassā ‘‘kaṇhājinā’’tveva nāmaṃ kariṃsu. Mahāsatto māsassa chakkhattuṃ alaṅkatahatthikkhandhavaragato cha dānasālāyo olokesi. Tadā kāliṅgaraṭṭhe dubbuṭṭhikā ahosi, sassāni na sampajjiṃsu, manussānaṃ mahantaṃ chātabhayaṃ pavatti. Manussā jīvituṃ asakkontācorakammaṃ karonti. Dubbhikkhapīḷitā jānapadā rājaṅgaṇe sannipatitvā rājānaṃ upakkosiṃsu . Taṃ sutvā raññā ‘‘kiṃ, tātā’’ti vutte tamatthaṃ ārocayiṃsu. Rājā ‘‘sādhu, tātā, devaṃ vassāpessāmī’’ti te uyyojetvā samādinnasīlo uposathavāsaṃ vasantopi devaṃ vassāpetuṃ nāsakkhi. So nāgare sannipātetvā ‘‘ahaṃ samādinnasīlo sattāhaṃ uposathavāsaṃ vasantopi devaṃ vassāpetuṃ nāsakkhiṃ, kiṃ nu kho kātabba’’nti pucchi. Sace, deva, devaṃ vassāpetuṃ na sakkosi, esa jetuttaranagare sañjayassa rañño putto vessantaro nāma dānābhirato. Tassaṃ kira sabbaseto maṅgalahatthī atthi, tassa gatagataṭṭhāne devo vassi. Brāhmaṇe pesetvā taṃ hatthiṃ yācāpetuṃ vaṭṭati, āṇāpethāti.
सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ब्राह्मणे सन्निपातेत्वा तेसु गुणवण्णसम्पन्ने अट्ठ जने विचिनित्वा तेसं परिब्बयं दत्वा ‘‘गच्छथ, तुम्हे वेस्सन्तरं हत्थिं याचित्वा आनेथा’’ति पेसेसि। ब्राह्मणा अनुपुब्बेन जेतुत्तरनगरं गन्त्वा दानग्गे भत्तं परिभुञ्जित्वा अत्तनो सरीरं रजोपरिकिण्णं पंसुमक्खितं कत्वा पुण्णमदिवसे राजानं हत्थिं याचितुकामा हुत्वा रञ्ञो दानग्गं आगमनकाले पाचीनद्वारं अगमंसु। राजापि ‘‘दानग्गं ओलोकेस्सामी’’ति पातोव न्हत्वा नानग्गरसभोजनं भुञ्जित्वा अलङ्करित्वा अलङ्कतहत्थिक्खन्धवरगतो पाचीनद्वारं अगमासि। ब्राह्मणा तत्थोकासं अलभित्वा दक्खिणद्वारं गन्त्वा उन्नतपदेसे ठत्वा रञ्ञो पाचीनद्वारे दानग्गं ओलोकेत्वा दक्खिणद्वारागमनकाले हत्थे पसारेत्वा ‘‘जयतु भवं वेस्सन्तरो’’ति तिक्खत्तुं आहंसु। महासत्तो ते ब्राह्मणे दिस्वा हत्थिं तेसं ठितट्ठानं पेसेत्वा हत्थिक्खन्धे निसिन्नो पठमं गाथमाह –
So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā brāhmaṇe sannipātetvā tesu guṇavaṇṇasampanne aṭṭha jane vicinitvā tesaṃ paribbayaṃ datvā ‘‘gacchatha, tumhe vessantaraṃ hatthiṃ yācitvā ānethā’’ti pesesi. Brāhmaṇā anupubbena jetuttaranagaraṃ gantvā dānagge bhattaṃ paribhuñjitvā attano sarīraṃ rajoparikiṇṇaṃ paṃsumakkhitaṃ katvā puṇṇamadivase rājānaṃ hatthiṃ yācitukāmā hutvā rañño dānaggaṃ āgamanakāle pācīnadvāraṃ agamaṃsu. Rājāpi ‘‘dānaggaṃ olokessāmī’’ti pātova nhatvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā alaṅkaritvā alaṅkatahatthikkhandhavaragato pācīnadvāraṃ agamāsi. Brāhmaṇā tatthokāsaṃ alabhitvā dakkhiṇadvāraṃ gantvā unnatapadese ṭhatvā rañño pācīnadvāre dānaggaṃ oloketvā dakkhiṇadvārāgamanakāle hatthe pasāretvā ‘‘jayatu bhavaṃ vessantaro’’ti tikkhattuṃ āhaṃsu. Mahāsatto te brāhmaṇe disvā hatthiṃ tesaṃ ṭhitaṭṭhānaṃ pesetvā hatthikkhandhe nisinno paṭhamaṃ gāthamāha –
१६६८.
1668.
‘‘परूळ्हकच्छनखलोमा , पङ्कदन्ता रजस्सिरा।
‘‘Parūḷhakacchanakhalomā , paṅkadantā rajassirā;
पग्गय्ह दक्खिणं बाहुं, किं मं याचन्ति ब्राह्मणा’’ति॥
Paggayha dakkhiṇaṃ bāhuṃ, kiṃ maṃ yācanti brāhmaṇā’’ti.
ब्राह्मणा आहंसु –
Brāhmaṇā āhaṃsu –
१६६९.
1669.
‘‘रतनं देव याचाम, सिवीनं रट्ठवड्ढन।
‘‘Ratanaṃ deva yācāma, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhana;
ददाहि पवरं नागं, ईसादन्तं उरूळ्हव’’न्ति॥
Dadāhi pavaraṃ nāgaṃ, īsādantaṃ urūḷhava’’nti.
तत्थ उरूळ्हवन्ति उब्बाहनसमत्थं।
Tattha urūḷhavanti ubbāhanasamatthaṃ.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘अहं सीसं आदिं कत्वा अज्झत्तिकदानं दातुकामोम्हि, इमे पन मं बाहिरकदानमेव याचन्ति, पूरेस्सामि तेसं मनोरथ’’न्ति चिन्तेत्वा हत्थिक्खन्धवरगतो ततियं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ahaṃ sīsaṃ ādiṃ katvā ajjhattikadānaṃ dātukāmomhi, ime pana maṃ bāhirakadānameva yācanti, pūressāmi tesaṃ manoratha’’nti cintetvā hatthikkhandhavaragato tatiyaṃ gāthamāha –
१६७०.
1670.
‘‘ददामि न विकम्पामि, यं मं याचन्ति ब्राह्मणा।
‘‘Dadāmi na vikampāmi, yaṃ maṃ yācanti brāhmaṇā;
पभिन्नं कुञ्जरं दन्तिं, ओपवय्हं गजुत्तम’’न्ति॥
Pabhinnaṃ kuñjaraṃ dantiṃ, opavayhaṃ gajuttama’’nti.
पटिजानित्वा च पन –
Paṭijānitvā ca pana –
१६७१.
1671.
‘‘हत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह, राजा चागाधिमानसो।
‘‘Hatthikkhandhato oruyha, rājā cāgādhimānaso;
ब्राह्मणानं अदा दानं, सिवीनं रट्ठवड्ढनो’’ति॥
Brāhmaṇānaṃ adā dānaṃ, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano’’ti.
तत्थ ओपवय्हन्ति राजवाहनं। चागाधिमानसोति चागेन अधिकमानसो राजा। ब्राह्मणानं अदा दानन्ति सो वारणस्स अनलङ्कतट्ठानं ओलोकनत्थं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा अनलङ्कतट्ठानं अदिस्वा कुसुममिस्सकसुगन्धोदकपूरितं सुवण्णभिङ्गारं गहेत्वा ‘‘इतो एथा’’ति वत्वा अलङ्कतरजतदामसदिसं हत्थिसोण्डं गहेत्वा तेसं हत्थे ठपेत्वा उदकं पातेत्वा अलङ्कतवारणं ब्राह्मणानं अदासि।
Tattha opavayhanti rājavāhanaṃ. Cāgādhimānasoti cāgena adhikamānaso rājā. Brāhmaṇānaṃ adā dānanti so vāraṇassa analaṅkataṭṭhānaṃ olokanatthaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā analaṅkataṭṭhānaṃ adisvā kusumamissakasugandhodakapūritaṃ suvaṇṇabhiṅgāraṃ gahetvā ‘‘ito ethā’’ti vatvā alaṅkatarajatadāmasadisaṃ hatthisoṇḍaṃ gahetvā tesaṃ hatthe ṭhapetvā udakaṃ pātetvā alaṅkatavāraṇaṃ brāhmaṇānaṃ adāsi.
तस्स चतूसु पादेसु अलङ्कारो चत्तारि सतसहस्सानि अग्घति, उभोसु पस्सेसु अलङ्कारो द्वे सतसहस्सानि, हेट्ठा उदरे कम्बलं सतसहस्सं, पिट्ठियं मुत्तजालं मणिजालं कञ्चनजालन्ति तीणि जालानि तीणि सतसहस्सानि, उभोसु कण्णेसु अलङ्कारो द्वे सतसहस्सानि, पिट्ठियं अत्थरणकम्बलं सतसहस्सं, कुम्भालङ्कारो सतसहस्सं, तयो वटंसका तीणि सतसहस्सानि, कण्णचूळालङ्कारो द्वे सतसहस्सानि, द्विन्नं दन्तानं अलङ्कारो द्वे सतसहस्सानि, सोण्डाय सोवत्थिकालङ्कारो सतसहस्सं, नङ्गुट्ठालङ्कारो सतसहस्सं, आरोहणनिस्सेणि सतसहस्सं, भुञ्जनकटाहं सतसहस्सं, ठपेत्वा अनग्घं भण्डं कायारुळ्हपसाधनं द्वावीसति सतसहस्सानि । एवं ताव एत्तकं धनं चतुवीसतिसतसहस्सानि अग्घति। छत्तपिण्डियं पन मणि, चूळामणि, मुत्ताहारे मणि, अङ्कुसे मणि, हत्थिकण्ठे वेठनमुत्ताहारे मणि, हत्थिकुम्भे मणीति इमानि छ अनग्घानि, हत्थीपि अनग्घोयेवाति हत्थिना सद्धिं सत्त अनग्घानीति सब्बानि तानि ब्राह्मणानं अदासि। तथा हत्थिनो परिचारकानि पञ्च कुलसतानि हत्थिमेण्डहत्थिगोपकेहि सद्धिं अदासि। सह दानेनेवस्स हेट्ठा वुत्तनयेनेव भूमिकम्पादयो अहेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tassa catūsu pādesu alaṅkāro cattāri satasahassāni agghati, ubhosu passesu alaṅkāro dve satasahassāni, heṭṭhā udare kambalaṃ satasahassaṃ, piṭṭhiyaṃ muttajālaṃ maṇijālaṃ kañcanajālanti tīṇi jālāni tīṇi satasahassāni, ubhosu kaṇṇesu alaṅkāro dve satasahassāni, piṭṭhiyaṃ attharaṇakambalaṃ satasahassaṃ, kumbhālaṅkāro satasahassaṃ, tayo vaṭaṃsakā tīṇi satasahassāni, kaṇṇacūḷālaṅkāro dve satasahassāni, dvinnaṃ dantānaṃ alaṅkāro dve satasahassāni, soṇḍāya sovatthikālaṅkāro satasahassaṃ, naṅguṭṭhālaṅkāro satasahassaṃ, ārohaṇanisseṇi satasahassaṃ, bhuñjanakaṭāhaṃ satasahassaṃ, ṭhapetvā anagghaṃ bhaṇḍaṃ kāyāruḷhapasādhanaṃ dvāvīsati satasahassāni . Evaṃ tāva ettakaṃ dhanaṃ catuvīsatisatasahassāni agghati. Chattapiṇḍiyaṃ pana maṇi, cūḷāmaṇi, muttāhāre maṇi, aṅkuse maṇi, hatthikaṇṭhe veṭhanamuttāhāre maṇi, hatthikumbhe maṇīti imāni cha anagghāni, hatthīpi anagghoyevāti hatthinā saddhiṃ satta anagghānīti sabbāni tāni brāhmaṇānaṃ adāsi. Tathā hatthino paricārakāni pañca kulasatāni hatthimeṇḍahatthigopakehi saddhiṃ adāsi. Saha dānenevassa heṭṭhā vuttanayeneva bhūmikampādayo ahesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१६७२.
1672.
‘‘तदासि यं भिंसनकं, तदासि लोमहंसनं।
‘‘Tadāsi yaṃ bhiṃsanakaṃ, tadāsi lomahaṃsanaṃ;
हत्थिनागे पदिन्नम्हि, मेदनी सम्पकम्पथ॥
Hatthināge padinnamhi, medanī sampakampatha.
१६७३.
1673.
‘‘तदासि यं भिंसनकं, तदासि लोमहंसनं।
‘‘Tadāsi yaṃ bhiṃsanakaṃ, tadāsi lomahaṃsanaṃ;
हत्थिनागे पदिन्नम्हि, खुभित्थ नगरं तदा॥
Hatthināge padinnamhi, khubhittha nagaraṃ tadā.
१६७४.
1674.
‘‘समाकुलं पुरं आसि, घोसो च विपुलो महा।
‘‘Samākulaṃ puraṃ āsi, ghoso ca vipulo mahā;
हत्थिनागे पदिन्नम्हि, सिवीनं रट्ठवड्ढने’’ति॥
Hatthināge padinnamhi, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane’’ti.
तत्थ तदासीति तदा आसि। हत्थिनागेति हत्थिसङ्खाते नागे। खुभित्थ नगरं तदाति तदा जेतुत्तरनगरं सङ्खुभितं अहोसि।
Tattha tadāsīti tadā āsi. Hatthināgeti hatthisaṅkhāte nāge. Khubhittha nagaraṃ tadāti tadā jetuttaranagaraṃ saṅkhubhitaṃ ahosi.
ब्राह्मणा किर दक्खिणद्वारे हत्थिं लभित्वा हत्थिपिट्ठे निसीदित्वा महाजनपरिवारा नगरमज्झेन पायिंसु। महाजनो ते दिस्वा ‘‘अम्भो ब्राह्मणा, अम्हाकं हत्थिं आरुळ्हा कुतो वो हत्थी लद्धा’’ति आह। ब्राह्मणा ‘‘वेस्सन्तरमहाराजेन नो हत्थी दिन्नो, के तुम्हे’’ति महाजनं हत्थविकारादीहि घट्टेन्ता नगरमज्झेन गन्त्वा उत्तरद्वारेन निक्खमिंसु। नागरा देवतावट्टनेन बोधिसत्तस्स कुद्धा राजद्वारे सन्निपतित्वा महन्तं उपक्कोसमकंसु। तेन वुत्तं –
Brāhmaṇā kira dakkhiṇadvāre hatthiṃ labhitvā hatthipiṭṭhe nisīditvā mahājanaparivārā nagaramajjhena pāyiṃsu. Mahājano te disvā ‘‘ambho brāhmaṇā, amhākaṃ hatthiṃ āruḷhā kuto vo hatthī laddhā’’ti āha. Brāhmaṇā ‘‘vessantaramahārājena no hatthī dinno, ke tumhe’’ti mahājanaṃ hatthavikārādīhi ghaṭṭentā nagaramajjhena gantvā uttaradvārena nikkhamiṃsu. Nāgarā devatāvaṭṭanena bodhisattassa kuddhā rājadvāre sannipatitvā mahantaṃ upakkosamakaṃsu. Tena vuttaṃ –
‘‘समाकुलं पुरं आसि, घोसो च विपुलो महा।
‘‘Samākulaṃ puraṃ āsi, ghoso ca vipulo mahā;
हत्थिनागे पदिन्नम्हि, सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Hatthināge padinnamhi, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
‘‘अथेत्थ वत्तति सद्दो, तुमुलो भेरवो महा।
‘‘Athettha vattati saddo, tumulo bheravo mahā;
हत्थिनागे पदिन्नम्हि, खुभित्थ नगरं तदा॥
Hatthināge padinnamhi, khubhittha nagaraṃ tadā.
‘‘अथेत्थ वत्तति सद्दो, तुमुलो भेरवो महा।
‘‘Athettha vattati saddo, tumulo bheravo mahā;
हत्थिनागे पदिन्नम्हि, सिवीनं रट्ठवड्ढने’’ति॥
Hatthināge padinnamhi, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane’’ti.
तत्थ घोसोति उपक्कोसनसद्दो पत्थटत्ता विपुलो, उद्धं गतत्ता महा। सिवीनं रट्ठवड्ढनेति सिविरट्ठस्स वुद्धिकरे।
Tattha ghosoti upakkosanasaddo patthaṭattā vipulo, uddhaṃ gatattā mahā. Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhaneti siviraṭṭhassa vuddhikare.
अथस्स दानेन सङ्खुभितचित्ता हुत्वा नगरवासिनो रञ्ञो आरोचेसुं। तेन वुत्तं –
Athassa dānena saṅkhubhitacittā hutvā nagaravāsino rañño ārocesuṃ. Tena vuttaṃ –
१६७५.
1675.
‘‘उग्गा च राजपुत्ता च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Uggā ca rājaputtā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका॥
Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā.
१६७६.
1676.
‘‘केवलो चापि निगमो, सिवयो च समागता।
‘‘Kevalo cāpi nigamo, sivayo ca samāgatā;
दिस्वा नागं नीयमानं, ते रञ्ञो पटिवेदयुं॥
Disvā nāgaṃ nīyamānaṃ, te rañño paṭivedayuṃ.
१६७७.
1677.
‘‘विधमं देव ते रट्ठं, पुत्तो वेस्सन्तरो तव।
‘‘Vidhamaṃ deva te raṭṭhaṃ, putto vessantaro tava;
कथं नो हत्थिनं दज्जा, नागं रट्ठस्स पूजितं॥
Kathaṃ no hatthinaṃ dajjā, nāgaṃ raṭṭhassa pūjitaṃ.
१६७८.
1678.
‘‘कथं नो कुञ्जरं दज्जा, ईसादन्तं उरूळ्हवं।
‘‘Kathaṃ no kuñjaraṃ dajjā, īsādantaṃ urūḷhavaṃ;
खेत्तञ्ञुं सब्बयुद्धानं, सब्बसेतं गजुत्तमं॥
Khettaññuṃ sabbayuddhānaṃ, sabbasetaṃ gajuttamaṃ.
१६७९.
1679.
‘‘पण्डुकम्बलसञ्छन्नं, पभिन्नं सत्तुमद्दनं।
‘‘Paṇḍukambalasañchannaṃ, pabhinnaṃ sattumaddanaṃ;
दन्तिं सवालबीजनिं, सेतं केलाससादिसं॥
Dantiṃ savālabījaniṃ, setaṃ kelāsasādisaṃ.
१६८०.
1680.
‘‘ससेतच्छत्तं सउपाधेय्यं, साथब्बनं सहत्थिपं।
‘‘Sasetacchattaṃ saupādheyyaṃ, sāthabbanaṃ sahatthipaṃ;
अग्गयानं राजवाहिं, ब्राह्मणानं अदा गज’’न्ति॥
Aggayānaṃ rājavāhiṃ, brāhmaṇānaṃ adā gaja’’nti.
तत्थ उग्गाति उग्गता पञ्ञाता। निगमोति नेगमकुटुम्बिकजनो। विधमं देव ते रट्ठन्ति देव, तव रट्ठं विधमं। कथं नो हत्थिनं दज्जाति केन कारणेन अम्हाकं हत्थिनं अभिमङ्गलसम्मतं कालिङ्गरट्ठवासीनं ब्राह्मणानं ददेय्य। खेत्तञ्ञुं सब्बयुद्धानन्ति सब्बयुद्धानं खेत्तभूमिसीसजाननसमत्थं। दन्तिन्ति मनोरमदन्तयुत्तं। सवालबीजनिन्ति सहवालबीजनिं। सउपाधेय्यन्ति सअत्थरणं। साथब्बनन्ति सहत्थिवेज्जं। सहत्थिपन्ति हत्थिपरिचारकानं पञ्चन्नं कुलसतानं हत्थिमेण्डहत्थिगोपकानञ्च वसेन सहत्थिपं।
Tattha uggāti uggatā paññātā. Nigamoti negamakuṭumbikajano. Vidhamaṃ deva te raṭṭhanti deva, tava raṭṭhaṃ vidhamaṃ. Kathaṃ no hatthinaṃ dajjāti kena kāraṇena amhākaṃ hatthinaṃ abhimaṅgalasammataṃ kāliṅgaraṭṭhavāsīnaṃ brāhmaṇānaṃ dadeyya. Khettaññuṃ sabbayuddhānanti sabbayuddhānaṃ khettabhūmisīsajānanasamatthaṃ. Dantinti manoramadantayuttaṃ. Savālabījaninti sahavālabījaniṃ. Saupādheyyanti saattharaṇaṃ. Sāthabbananti sahatthivejjaṃ. Sahatthipanti hatthiparicārakānaṃ pañcannaṃ kulasatānaṃ hatthimeṇḍahatthigopakānañca vasena sahatthipaṃ.
एवञ्च पन वत्वा पुनपि आहंसु –
Evañca pana vatvā punapi āhaṃsu –
१६८१.
1681.
‘‘अन्नं पानञ्च यो दज्जा, वत्थसेनासनानि च।
‘‘Annaṃ pānañca yo dajjā, vatthasenāsanāni ca;
एतं खो दानं पतिरूपं, एतं खो ब्राह्मणारहं॥
Etaṃ kho dānaṃ patirūpaṃ, etaṃ kho brāhmaṇārahaṃ.
१६८२.
1682.
‘‘अयं ते वंसराजा नो, सिवीनं रट्ठवड्ढनो।
‘‘Ayaṃ te vaṃsarājā no, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano;
कथं वेस्सन्तरो पुत्तो, गजं भाजेति सञ्जय॥
Kathaṃ vessantaro putto, gajaṃ bhājeti sañjaya.
१६८३.
1683.
‘‘सचे त्वं न करिस्ससि, सिवीनं वचनं इदं।
‘‘Sace tvaṃ na karissasi, sivīnaṃ vacanaṃ idaṃ;
मञ्ञे तं सह पुत्तेन, सिवी हत्थे करिस्सरे’’ति॥
Maññe taṃ saha puttena, sivī hatthe karissare’’ti.
तत्थ वंसराजाति पवेणिया आगतो महाराजा। भाजेतीति देति। सिवी हत्थे करिस्सरेति सिविरट्ठवासिनो सह पुत्तेन तं अत्तनो हत्थे करिस्सन्तीति।
Tattha vaṃsarājāti paveṇiyā āgato mahārājā. Bhājetīti deti. Sivī hatthe karissareti siviraṭṭhavāsino saha puttena taṃ attano hatthe karissantīti.
तं सुत्वा राजा ‘‘एते वेस्सन्तरं मारापेतुं इच्छन्ती’’ति सञ्ञाय आह –
Taṃ sutvā rājā ‘‘ete vessantaraṃ mārāpetuṃ icchantī’’ti saññāya āha –
१६८४.
1684.
‘‘कामं जनपदो मासि, रट्ठञ्चापि विनस्सतु।
‘‘Kāmaṃ janapado māsi, raṭṭhañcāpi vinassatu;
नाहं सिवीनं वचना, राजपुत्तं अदूसकं।
Nāhaṃ sivīnaṃ vacanā, rājaputtaṃ adūsakaṃ;
पब्बाजेय्यं सका रट्ठा, पुत्तो हि मम ओरसो॥
Pabbājeyyaṃ sakā raṭṭhā, putto hi mama oraso.
१६८५.
1685.
‘‘कामं जनपदो मासि, रट्ठञ्चापि विनस्सतु।
‘‘Kāmaṃ janapado māsi, raṭṭhañcāpi vinassatu;
नाहं सिवीनं वचना, राजपुत्तं अदूसकं।
Nāhaṃ sivīnaṃ vacanā, rājaputtaṃ adūsakaṃ;
पब्बाजेय्यं सका रट्ठा, पुत्तो हि मम अत्रजो॥
Pabbājeyyaṃ sakā raṭṭhā, putto hi mama atrajo.
१६८६.
1686.
‘‘न चाहं तस्मिं दुब्भेय्यं, अरियसीलवतो हि सो।
‘‘Na cāhaṃ tasmiṃ dubbheyyaṃ, ariyasīlavato hi so;
असिलोकोपि मे अस्स, पापञ्च पसवे बहुं।
Asilokopi me assa, pāpañca pasave bahuṃ;
कथं वेस्सन्तरं पुत्तं, सत्थेन घातयामसे’’ति॥
Kathaṃ vessantaraṃ puttaṃ, satthena ghātayāmase’’ti.
तत्थ मासीति मा आसि, मा होतूति अत्थो। अरियसीलवतोति अरियेन सीलवतेन अरियाय च आचारसम्पत्तिया समन्नागतो। घातयामसेति घातयिस्साम।
Tattha māsīti mā āsi, mā hotūti attho. Ariyasīlavatoti ariyena sīlavatena ariyāya ca ācārasampattiyā samannāgato. Ghātayāmaseti ghātayissāma.
तं सुत्वा सिवयो अवोचुं –
Taṃ sutvā sivayo avocuṃ –
१६८७.
1687.
‘‘मा नं दण्डेन सत्थेन, न हि सो बन्धनारहो।
‘‘Mā naṃ daṇḍena satthena, na hi so bandhanāraho;
पब्बाजेहि च नं रट्ठा, वङ्के वसतु पब्बते’’ति॥
Pabbājehi ca naṃ raṭṭhā, vaṅke vasatu pabbate’’ti.
तत्थ मा नं दण्डेन सत्थेनाति देव, तुम्हे तं दण्डेन वा सत्थेन वा मा घातयित्थ। न हि सो बन्धनारहोति सो बन्धनारहोपि न होतियेव।
Tattha mā naṃ daṇḍena satthenāti deva, tumhe taṃ daṇḍena vā satthena vā mā ghātayittha. Na hi so bandhanārahoti so bandhanārahopi na hotiyeva.
राजा आह –
Rājā āha –
१६८८.
1688.
‘‘एसो चे सिवीनं छन्दो, छन्दं न पनुदामसे।
‘‘Eso ce sivīnaṃ chando, chandaṃ na panudāmase;
इमं सो वसतु रत्तिं, कामे च परिभुञ्जतु॥
Imaṃ so vasatu rattiṃ, kāme ca paribhuñjatu.
१६८९.
1689.
‘‘ततो रत्या विवसाने, सूरियस्सुग्गमनं पति।
‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyassuggamanaṃ pati;
समग्गा सिवयो हुत्वा, रट्ठा पब्बाजयन्तु न’’न्ति॥
Samaggā sivayo hutvā, raṭṭhā pabbājayantu na’’nti.
तत्थ वसतूति पुत्तदारस्स ओवादं ददमानो वसतु, एकरत्तिञ्चस्स ओकासं देथाति वदति।
Tattha vasatūti puttadārassa ovādaṃ dadamāno vasatu, ekarattiñcassa okāsaṃ dethāti vadati.
ते ‘‘एकरत्तिमत्तं वसतू’’ति रञ्ञो वचनं सम्पटिच्छिंसु। अथ राजा ने उय्योजेत्वा पुत्तस्स सासनं पेसेन्तो कत्तारं आमन्तेत्वा तस्स सन्तिकं पेसेसि। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा वेस्सन्तरस्स निवेसनं गन्त्वा तं पवत्तिं आरोचेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Te ‘‘ekarattimattaṃ vasatū’’ti rañño vacanaṃ sampaṭicchiṃsu. Atha rājā ne uyyojetvā puttassa sāsanaṃ pesento kattāraṃ āmantetvā tassa santikaṃ pesesi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā vessantarassa nivesanaṃ gantvā taṃ pavattiṃ ārocesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१६९०.
1690.
‘‘उट्ठेहि कत्ते तरमानो, गन्त्वा वेस्सन्तरं वद।
‘‘Uṭṭhehi katte taramāno, gantvā vessantaraṃ vada;
‘सिवयो देव ते कुद्धा, नेगमा च समागता॥
‘Sivayo deva te kuddhā, negamā ca samāgatā.
१६९१.
1691.
‘‘उग्गा च राजपुत्ता च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Uggā ca rājaputtā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
केवलो चापि निगमो, सिवयो च समागता॥
Kevalo cāpi nigamo, sivayo ca samāgatā.
१६९२.
1692.
‘‘अस्मा रत्या विवसाने, सूरियस्सुग्गमनं पति।
‘‘Asmā ratyā vivasāne, sūriyassuggamanaṃ pati;
समग्गा सिवयो हुत्वा, रट्ठा पब्बाजयन्ति तं’॥
Samaggā sivayo hutvā, raṭṭhā pabbājayanti taṃ’.
१६९३.
1693.
‘‘स कत्ता तरमानोव, सिविराजेन पेसितो।
‘‘Sa kattā taramānova, sivirājena pesito;
आमुत्तहत्थाभरणो, सुवत्थो चन्दनभूसितो॥
Āmuttahatthābharaṇo, suvattho candanabhūsito.
१६९४.
1694.
‘‘सीसं न्हातो उदके सो, आमुत्तमणिकुण्डलो।
‘‘Sīsaṃ nhāto udake so, āmuttamaṇikuṇḍalo;
उपागमि पुरं रम्मं, वेस्सन्तरनिवेसनं॥
Upāgami puraṃ rammaṃ, vessantaranivesanaṃ.
१६९५.
1695.
‘‘तत्थद्दस कुमारं सो, रममानं सके पुरे।
‘‘Tatthaddasa kumāraṃ so, ramamānaṃ sake pure;
परिकिण्णं अमच्चेहि, तिदसानंव वासवं॥
Parikiṇṇaṃ amaccehi, tidasānaṃva vāsavaṃ.
१६९६.
1696.
‘‘सो तत्थ गन्त्वा तरमानो, कत्ता वेस्सन्तरंब्रवि।
‘‘So tattha gantvā taramāno, kattā vessantaraṃbravi;
‘दुक्खं ते वेदयिस्सामि, मा मे कुज्झि रथेसभ’॥
‘Dukkhaṃ te vedayissāmi, mā me kujjhi rathesabha’.
१६९७.
1697.
‘‘वन्दित्वा रोदमानो सो, कत्ता राजानमब्रवि।
‘‘Vanditvā rodamāno so, kattā rājānamabravi;
भत्ता मेसि महाराज, सब्बकामरसाहरो॥
Bhattā mesi mahārāja, sabbakāmarasāharo.
१६९८.
1698.
‘‘दुक्खं ते वेदयिस्सामि, तत्थ अस्सासयन्तु मं।
‘‘Dukkhaṃ te vedayissāmi, tattha assāsayantu maṃ;
सिवयो देव ते कुद्धा, नेगमा च समागता॥
Sivayo deva te kuddhā, negamā ca samāgatā.
१६९९.
1699.
‘‘उग्गा च राजपुत्ता च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Uggā ca rājaputtā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
केवलो चापि निगमो, सिवयो च समागता॥
Kevalo cāpi nigamo, sivayo ca samāgatā.
१७००.
1700.
‘‘अस्मा रत्या विवसाने, सूरियस्सुग्गमनं पति।
‘‘Asmā ratyā vivasāne, sūriyassuggamanaṃ pati;
समग्गा सिवयो हुत्वा, रट्ठा पब्बाजयन्ति त’’न्ति॥
Samaggā sivayo hutvā, raṭṭhā pabbājayanti ta’’nti.
तत्थ कुमारन्ति मातापितूनं अत्थिताय ‘‘कुमारो’’त्वेव सङ्खं गतं राजानं। रममानन्ति अत्तना दिन्नदानस्स वण्णं कथयमानं सोमनस्सप्पत्तं हुत्वा निसिन्नं। परिकिण्णं अमच्चेहीति अत्तना सहजातेहि सट्ठिसहस्सेहि अमच्चेहि परिवुतं समुस्सितसेतच्छत्ते राजासने निसिन्नं। वेदयिस्सामीति कथयिस्सामि। तत्थ अस्सासयन्तु मन्ति तस्मिं दुक्खस्सासनारोचने कथेतुं अविसहवसेन किलन्तं मं, देव, ते पादा अस्सासयन्तु, विस्सत्थो कथेहीति मं वदथाति अधिप्पायेनेवमाह।
Tattha kumāranti mātāpitūnaṃ atthitāya ‘‘kumāro’’tveva saṅkhaṃ gataṃ rājānaṃ. Ramamānanti attanā dinnadānassa vaṇṇaṃ kathayamānaṃ somanassappattaṃ hutvā nisinnaṃ. Parikiṇṇaṃ amaccehīti attanā sahajātehi saṭṭhisahassehi amaccehi parivutaṃ samussitasetacchatte rājāsane nisinnaṃ. Vedayissāmīti kathayissāmi. Tattha assāsayantu manti tasmiṃ dukkhassāsanārocane kathetuṃ avisahavasena kilantaṃ maṃ, deva, te pādā assāsayantu, vissattho kathehīti maṃ vadathāti adhippāyenevamāha.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
१७०१.
1701.
‘‘किस्मिं मे सिवयो कुद्धा, नाहं पस्सामि दुक्कटं।
‘‘Kismiṃ me sivayo kuddhā, nāhaṃ passāmi dukkaṭaṃ;
तं मे कत्ते वियाचिक्ख, कस्मा पब्बाजयन्ति म’’न्ति॥
Taṃ me katte viyācikkha, kasmā pabbājayanti ma’’nti.
तत्थ किस्मिन्ति कतरस्मिं कारणे। वियाचिक्खाति वित्थारतो कथेहि।
Tattha kisminti katarasmiṃ kāraṇe. Viyācikkhāti vitthārato kathehi.
कत्ता आह –
Kattā āha –
१७०२.
1702.
‘‘उग्गा च राजपुत्ता च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Uggā ca rājaputtā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
नागदानेन खिय्यन्ति, तस्मा पब्बाजयन्ति त’’न्ति॥
Nāgadānena khiyyanti, tasmā pabbājayanti ta’’nti.
तत्थ खिय्यन्तीति कुज्झन्ति।
Tattha khiyyantīti kujjhanti.
तं सुत्वा महासत्तो सोमनस्सप्पत्तो हुत्वा आह –
Taṃ sutvā mahāsatto somanassappatto hutvā āha –
१७०३.
1703.
‘‘हदयं चक्खुम्पहं दज्जं, किं मे बाहिरकं धनं।
‘‘Hadayaṃ cakkhumpahaṃ dajjaṃ, kiṃ me bāhirakaṃ dhanaṃ;
हिरञ्ञं वा सुवण्णं वा, मुत्ता वेळुरिया मणि॥
Hiraññaṃ vā suvaṇṇaṃ vā, muttā veḷuriyā maṇi.
१७०४.
1704.
‘‘दक्खिणं वापहं बाहुं, दिस्वा याचकमागते।
‘‘Dakkhiṇaṃ vāpahaṃ bāhuṃ, disvā yācakamāgate;
ददेय्यं न विकम्पेय्यं, दाने मे रमते मनो॥
Dadeyyaṃ na vikampeyyaṃ, dāne me ramate mano.
१७०५.
1705.
‘‘कामं मं सिवयो सब्बे, पब्बाजेन्तु हनन्तु वा।
‘‘Kāmaṃ maṃ sivayo sabbe, pabbājentu hanantu vā;
नेव दाना विरमिस्सं, कामं छिन्दन्तु सत्तधा’’ति॥
Neva dānā viramissaṃ, kāmaṃ chindantu sattadhā’’ti.
तत्थ याचकमागतेति याचके आगते तं याचकं दिस्वा। नेव दाना विरमिस्सन्ति नेव दाना विरमिस्सामि।
Tattha yācakamāgateti yācake āgate taṃ yācakaṃ disvā. Neva dānā viramissanti neva dānā viramissāmi.
तं सुत्वा कत्ता नेव रञ्ञा दिन्नं न नागरेहि दिन्नं अत्तनो मतिया एव अपरं सासनं कथेन्तो आह –
Taṃ sutvā kattā neva raññā dinnaṃ na nāgarehi dinnaṃ attano matiyā eva aparaṃ sāsanaṃ kathento āha –
१७०६.
1706.
‘‘एवं तं सिवयो आहु, नेगमा च समागता।
‘‘Evaṃ taṃ sivayo āhu, negamā ca samāgatā;
कोन्तिमाराय तीरेन, गिरिमारञ्जरं पति।
Kontimārāya tīrena, girimārañjaraṃ pati;
येन पब्बाजिता यन्ति, तेन गच्छतु सुब्बतो’’ति॥
Yena pabbājitā yanti, tena gacchatu subbato’’ti.
तत्थ कोन्तिमारायाति कोन्तिमाराय नाम नदिया तीरेन। गिरिमारञ्जरं पतीति आरञ्जरं नाम गिरिं अभिमुखो हुत्वा। येनाति येन मग्गेन रट्ठा पब्बाजिता राजानो गच्छन्ति, तेन सुब्बतो वेस्सन्तरोपि गच्छतूति एवं सिवयो कथेन्तीति आह। इदं किर सो देवताधिग्गहितो हुत्वा कथेसि।
Tattha kontimārāyāti kontimārāya nāma nadiyā tīrena. Girimārañjaraṃ patīti ārañjaraṃ nāma giriṃ abhimukho hutvā. Yenāti yena maggena raṭṭhā pabbājitā rājāno gacchanti, tena subbato vessantaropi gacchatūti evaṃ sivayo kathentīti āha. Idaṃ kira so devatādhiggahito hutvā kathesi.
तं सुत्वा बोधिसत्तो ‘‘साधु दोसकारकानं गतमग्गेन गमिस्सामि, मं खो पन नागरा न अञ्ञेन दोसेन पब्बाजेन्ति, मया हत्थिस्स दिन्नत्ता पब्बाजेन्ति। एवं सन्तेपि अहं सत्तसतकं महादानं दस्सामि, नागरा मे एकदिवसं दानं दातुं ओकासं देन्तु, स्वे दानं दत्वा ततियदिवसे गमिस्सामी’’ति वत्वा आह –
Taṃ sutvā bodhisatto ‘‘sādhu dosakārakānaṃ gatamaggena gamissāmi, maṃ kho pana nāgarā na aññena dosena pabbājenti, mayā hatthissa dinnattā pabbājenti. Evaṃ santepi ahaṃ sattasatakaṃ mahādānaṃ dassāmi, nāgarā me ekadivasaṃ dānaṃ dātuṃ okāsaṃ dentu, sve dānaṃ datvā tatiyadivase gamissāmī’’ti vatvā āha –
१७०७.
1707.
‘‘सोहं तेन गमिस्सामि, येन गच्छन्ति दूसका।
‘‘Sohaṃ tena gamissāmi, yena gacchanti dūsakā;
रत्तिन्दिवं मे खमथ, याव दानं ददामह’’न्ति॥
Rattindivaṃ me khamatha, yāva dānaṃ dadāmaha’’nti.
तं सुत्वा कत्ता ‘‘साधु, देव, नागरानं वक्खामी’’ति वत्वा पक्कामि। महासत्तो तं उय्योजेत्वा महासेनगुत्तं पक्कोसापेत्वा ‘तात, अहं स्वे सत्तसतकं नाम महादानं दस्सामि, सत्त हत्थिसतानि, सत्त अस्ससतानि, सत्त रथसतानि, सत्त इत्थिसतानि, सत्त धेनुसतानि, सत्त दाससतानि, सत्त दासिसतानि च पटियादेहि, नानप्पकारानि च अन्नपानादीनि अन्तमसो सुरम्पि सब्बं दातब्बयुत्तकं उपट्ठपेही’’ति सत्तसतकं महादानं विचारेत्वा अमच्चे उय्योजेत्वा एककोव मद्दिया वसनट्ठानं गन्त्वा सिरिसयनपिट्ठे निसीदित्वा ताय सद्धिं कथं पवत्तेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ sutvā kattā ‘‘sādhu, deva, nāgarānaṃ vakkhāmī’’ti vatvā pakkāmi. Mahāsatto taṃ uyyojetvā mahāsenaguttaṃ pakkosāpetvā ‘tāta, ahaṃ sve sattasatakaṃ nāma mahādānaṃ dassāmi, satta hatthisatāni, satta assasatāni, satta rathasatāni, satta itthisatāni, satta dhenusatāni, satta dāsasatāni, satta dāsisatāni ca paṭiyādehi, nānappakārāni ca annapānādīni antamaso surampi sabbaṃ dātabbayuttakaṃ upaṭṭhapehī’’ti sattasatakaṃ mahādānaṃ vicāretvā amacce uyyojetvā ekakova maddiyā vasanaṭṭhānaṃ gantvā sirisayanapiṭṭhe nisīditvā tāya saddhiṃ kathaṃ pavattesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१७०८.
1708.
‘‘आमन्तयित्थ राजानं, मद्दिं सब्बङ्गसोभनं।
‘‘Āmantayittha rājānaṃ, maddiṃ sabbaṅgasobhanaṃ;
यं ते किञ्चि मया दिन्नं, धनं धञ्ञञ्च विज्जति॥
Yaṃ te kiñci mayā dinnaṃ, dhanaṃ dhaññañca vijjati.
१७०९.
1709.
‘‘हिरञ्ञं वा सुवण्णं वा, मुत्ता वेळुरिया बहू।
‘‘Hiraññaṃ vā suvaṇṇaṃ vā, muttā veḷuriyā bahū;
सब्बं तं निदहेय्यासि, यञ्च ते पेत्तिकं धन’’न्ति॥
Sabbaṃ taṃ nidaheyyāsi, yañca te pettikaṃ dhana’’nti.
तत्थ निदहेय्यासीति निधिं कत्वा ठपेय्यासि। पेत्तिकन्ति पितितो आगतं।
Tattha nidaheyyāsīti nidhiṃ katvā ṭhapeyyāsi. Pettikanti pitito āgataṃ.
१७१०.
1710.
‘‘तमब्रवि राजपुत्ती, मद्दी सब्बङ्गसोभना।
‘‘Tamabravi rājaputtī, maddī sabbaṅgasobhanā;
कुहिं देव निदहामि, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Kuhiṃ deva nidahāmi, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.
तत्थ तमब्रवीति ‘‘मय्हं सामिकेन वेस्सन्तरेन एत्तकं कालं ‘धनं निधेही’ति न वुत्तपुब्बं, इदानेव वदति, कुहिं नु खो निधेतब्बं, पुच्छिस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा तं अब्रवि।
Tattha tamabravīti ‘‘mayhaṃ sāmikena vessantarena ettakaṃ kālaṃ ‘dhanaṃ nidhehī’ti na vuttapubbaṃ, idāneva vadati, kuhiṃ nu kho nidhetabbaṃ, pucchissāmi na’’nti cintetvā taṃ abravi.
वेस्सन्तरो आह –
Vessantaro āha –
१७११.
1711.
‘‘सीलवन्तेसु दज्जासि, दानं मद्दि यथारहं।
‘‘Sīlavantesu dajjāsi, dānaṃ maddi yathārahaṃ;
न हि दाना परं अत्थि, पतिट्ठा सब्बपाणिन’’न्ति॥
Na hi dānā paraṃ atthi, patiṭṭhā sabbapāṇina’’nti.
तत्थ दज्जासीति भद्दे, मद्दि कोट्ठादीसु अनिदहित्वा अनुगामिकनिधिं निदहमाना सीलवन्तेसु ददेय्यासि। न हि दाना परन्ति दानतो उत्तरितरं पतिट्ठा नाम न हि अत्थि।
Tattha dajjāsīti bhadde, maddi koṭṭhādīsu anidahitvā anugāmikanidhiṃ nidahamānā sīlavantesu dadeyyāsi. Na hi dānā paranti dānato uttaritaraṃ patiṭṭhā nāma na hi atthi.
सा ‘‘साधू’’ति तस्स वचनं सम्पटिच्छि। अथ नं उत्तरिपि ओवदन्तो आह –
Sā ‘‘sādhū’’ti tassa vacanaṃ sampaṭicchi. Atha naṃ uttaripi ovadanto āha –
१७१२.
1712.
‘‘पुत्तेसु मद्दि दयेसि, सस्सुया ससुरम्हि च।
‘‘Puttesu maddi dayesi, sassuyā sasuramhi ca;
यो च तं भत्ता मञ्ञेय्य, सक्कच्चं तं उपट्ठहे॥
Yo ca taṃ bhattā maññeyya, sakkaccaṃ taṃ upaṭṭhahe.
१७१३.
1713.
‘‘नो चे तं भत्ता मञ्ञेय्य, मया विप्पवसेन ते।
‘‘No ce taṃ bhattā maññeyya, mayā vippavasena te;
अञ्ञं भत्तारं परियेस, मा किसित्थो मया विना’’ति॥
Aññaṃ bhattāraṃ pariyesa, mā kisittho mayā vinā’’ti.
तत्थ दयेसीति दयं मेत्तं करेय्यासि। यो च तं भत्ता मञ्ञेय्याति भद्दे, यो च मयि गते ‘‘अहं ते भत्ता भविस्सामी’’ति तं मञ्ञिस्सति, तम्पि सक्कच्चं उपट्ठहेय्यासि। मया विप्पवसेन तेति मया सद्धिं तव विप्पवासेन सचे कोचि ‘‘अहं ते भत्ता भविस्सामी’’ति तं न मञ्ञेय्य, अथ सयमेव अञ्ञं भत्तारं परियेस। मा किसित्थो मया विनाति मया विना हुत्वा मा किसा भवि, मा किलमीति अत्थो।
Tattha dayesīti dayaṃ mettaṃ kareyyāsi. Yo ca taṃ bhattā maññeyyāti bhadde, yo ca mayi gate ‘‘ahaṃ te bhattā bhavissāmī’’ti taṃ maññissati, tampi sakkaccaṃ upaṭṭhaheyyāsi. Mayā vippavasena teti mayā saddhiṃ tava vippavāsena sace koci ‘‘ahaṃ te bhattā bhavissāmī’’ti taṃ na maññeyya, atha sayameva aññaṃ bhattāraṃ pariyesa. Mā kisittho mayā vināti mayā vinā hutvā mā kisā bhavi, mā kilamīti attho.
अथ नं मद्दी ‘‘किं नु खो एस एवरूपं वचनं मं भणती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘कस्मा, देव, इमं अयुत्तं कथं कथेसी’’ति पुच्छि। महासत्तो ‘‘भद्दे, मया हत्थिस्स दिन्नत्ता सिवयो कुद्धा मं रट्ठा पब्बाजेन्ति, स्वे अहं सत्तसतकं महादानं दत्वा ततियदिवसे नगरा निक्खमिस्सामी’’ति वत्वा आह –
Atha naṃ maddī ‘‘kiṃ nu kho esa evarūpaṃ vacanaṃ maṃ bhaṇatī’’ti cintetvā ‘‘kasmā, deva, imaṃ ayuttaṃ kathaṃ kathesī’’ti pucchi. Mahāsatto ‘‘bhadde, mayā hatthissa dinnattā sivayo kuddhā maṃ raṭṭhā pabbājenti, sve ahaṃ sattasatakaṃ mahādānaṃ datvā tatiyadivase nagarā nikkhamissāmī’’ti vatvā āha –
१७१४.
1714.
‘‘अहञ्हि वनं गच्छामि, घोरं वाळमिगायुतं।
‘‘Ahañhi vanaṃ gacchāmi, ghoraṃ vāḷamigāyutaṃ;
संसयो जीवितं मय्हं, एककस्स ब्रहावने’’ति॥
Saṃsayo jīvitaṃ mayhaṃ, ekakassa brahāvane’’ti.
तत्थ संसयोति अनेकपच्चत्थिके एककस्स सुखुमालस्स मम वने वसतो कुतो जीवितं, निच्छयेन मरिस्सामीति अधिप्पायेनेवं आह।
Tattha saṃsayoti anekapaccatthike ekakassa sukhumālassa mama vane vasato kuto jīvitaṃ, nicchayena marissāmīti adhippāyenevaṃ āha.
१७१५.
1715.
‘‘तमब्रवि राजपुत्ती, मद्दी सब्बङ्गसोभना।
‘‘Tamabravi rājaputtī, maddī sabbaṅgasobhanā;
अभुम्मे कथं नु भणसि, पापकं वत भाससि॥
Abhumme kathaṃ nu bhaṇasi, pāpakaṃ vata bhāsasi.
१७१६.
1716.
‘‘नेस धम्मो महाराज, यं त्वं गच्छेय्य एकको।
‘‘Nesa dhammo mahārāja, yaṃ tvaṃ gaccheyya ekako;
अहम्पि तेन गच्छामि, येन गच्छसि खत्तिय॥
Ahampi tena gacchāmi, yena gacchasi khattiya.
१७१७.
1717.
‘‘मरणं वा तया सद्धिं, जीवितं वा तया विना।
‘‘Maraṇaṃ vā tayā saddhiṃ, jīvitaṃ vā tayā vinā;
तदेव मरणं सेय्यो, यं चे जीवे तया विना॥
Tadeva maraṇaṃ seyyo, yaṃ ce jīve tayā vinā.
१७१८.
1718.
‘‘अग्गिं उज्जालयित्वान, एकजालसमाहितं।
‘‘Aggiṃ ujjālayitvāna, ekajālasamāhitaṃ;
तत्थ मे मरणं सेय्यो, यं चे जीवे तया विना॥
Tattha me maraṇaṃ seyyo, yaṃ ce jīve tayā vinā.
१७१९.
1719.
‘‘यथा आरञ्ञकं नागं, दन्तिं अन्वेति हत्थिनी।
‘‘Yathā āraññakaṃ nāgaṃ, dantiṃ anveti hatthinī;
जेस्सन्तं गिरिदुग्गेसु, समेसु विसमेसु च॥
Jessantaṃ giriduggesu, samesu visamesu ca.
१७२०.
1720.
‘‘एवं तं अनुगच्छामि, पुत्ते आदाय पच्छतो।
‘‘Evaṃ taṃ anugacchāmi, putte ādāya pacchato;
सुभरा ते भविस्सामि, न ते हेस्सामि दुब्भरा’’ति॥
Subharā te bhavissāmi, na te hessāmi dubbharā’’ti.
तत्थ अभुम्मेति अभूतं वत मे कथेय्यासि। नेस धम्मोति न एसो सभावो, नेतं कारणं। तदेवाति तया सद्धिं यं मरणं अत्थि, तदेव मरणं सेय्यो। तत्थाति तस्मिं एकजालभूते दारुचितके। जेस्सन्तन्ति विचरन्तं।
Tattha abhummeti abhūtaṃ vata me katheyyāsi. Nesa dhammoti na eso sabhāvo, netaṃ kāraṇaṃ. Tadevāti tayā saddhiṃ yaṃ maraṇaṃ atthi, tadeva maraṇaṃ seyyo. Tatthāti tasmiṃ ekajālabhūte dārucitake. Jessantanti vicarantaṃ.
एवञ्च पन वत्वा सा पुन दिट्ठपुब्बं विय हिमवन्तप्पदेसं वण्णेन्ती आह –
Evañca pana vatvā sā puna diṭṭhapubbaṃ viya himavantappadesaṃ vaṇṇentī āha –
१७२१.
1721.
‘‘इमे कुमारे पस्सन्तो, मञ्जुके पियभाणिने।
‘‘Ime kumāre passanto, mañjuke piyabhāṇine;
आसीने वनगुम्बस्मिं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Āsīne vanagumbasmiṃ, na rajjassa sarissasi.
१७२२.
1722.
‘‘इमे कुमारे पस्सन्तो, मञ्जुके पियभाणिने।
‘‘Ime kumāre passanto, mañjuke piyabhāṇine;
कीळन्ते वनगुम्बस्मिं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Kīḷante vanagumbasmiṃ, na rajjassa sarissasi.
१७२३.
1723.
‘‘इमे कुमारे पस्सन्तो, मञ्जुके पियभाणिने।
‘‘Ime kumāre passanto, mañjuke piyabhāṇine;
अस्समे रमणीयम्हि, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Assame ramaṇīyamhi, na rajjassa sarissasi.
१७२४.
1724.
‘‘इमे कुमारे पस्सन्तो, मञ्जुके पियभाणिने।
‘‘Ime kumāre passanto, mañjuke piyabhāṇine;
कीळन्ते अस्समे रम्मे, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Kīḷante assame ramme, na rajjassa sarissasi.
१७२५.
1725.
‘‘इमे कुमारे पस्सन्तो, मालधारी अलङ्कते।
‘‘Ime kumāre passanto, māladhārī alaṅkate;
अस्समे रमणीयम्हि, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Assame ramaṇīyamhi, na rajjassa sarissasi.
१७२६.
1726.
‘‘इमे कुमारे पस्सन्तो, मालधारी अलङ्कते।
‘‘Ime kumāre passanto, māladhārī alaṅkate;
कीळन्ते अस्समे रम्मे, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Kīḷante assame ramme, na rajjassa sarissasi.
१७२७.
1727.
‘‘यदा दक्खिसि नच्चन्ते, कुमारे मालधारिने।
‘‘Yadā dakkhisi naccante, kumāre māladhārine;
अस्समे रमणीयम्हि, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Assame ramaṇīyamhi, na rajjassa sarissasi.
१७२८.
1728.
‘‘यदा दक्खिसि नच्चन्ते, कुमारे मालधारिने।
‘‘Yadā dakkhisi naccante, kumāre māladhārine;
कीळन्ते अस्समे रम्मे, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Kīḷante assame ramme, na rajjassa sarissasi.
१७२९.
1729.
‘‘यदा दक्खिसि मातङ्गं, कुञ्जरं सट्ठिहायनं।
‘‘Yadā dakkhisi mātaṅgaṃ, kuñjaraṃ saṭṭhihāyanaṃ;
एकं अरञ्ञे चरन्तं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Ekaṃ araññe carantaṃ, na rajjassa sarissasi.
१७३०.
1730.
‘‘यदा दक्खिसि मातङ्गं, कुञ्जरं सट्ठिहायनं।
‘‘Yadā dakkhisi mātaṅgaṃ, kuñjaraṃ saṭṭhihāyanaṃ;
सायं पातो विचरन्तं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Sāyaṃ pāto vicarantaṃ, na rajjassa sarissasi.
१७३१.
1731.
‘‘यदा करेणुसङ्घस्स, यूथस्स पुरतो वजं।
‘‘Yadā kareṇusaṅghassa, yūthassa purato vajaṃ;
कोञ्चं काहति मातङ्गो, कुञ्जरो सट्ठिहायनो।
Koñcaṃ kāhati mātaṅgo, kuñjaro saṭṭhihāyano;
तस्स तं नदतो सुत्वा, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Tassa taṃ nadato sutvā, na rajjassa sarissasi.
१७३२.
1732.
‘‘दुभतो वनविकासे, यदा दक्खिसि कामदो।
‘‘Dubhato vanavikāse, yadā dakkhisi kāmado;
वने वाळमिगाकिण्णे, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, na rajjassa sarissasi.
१७३३.
1733.
‘‘मिगं दिस्वान सायन्हं, पञ्चमालिनमागतं।
‘‘Migaṃ disvāna sāyanhaṃ, pañcamālinamāgataṃ;
किम्पुरिसे च नच्चन्ते, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Kimpurise ca naccante, na rajjassa sarissasi.
१७३४.
1734.
‘‘यदा सोस्ससि निग्घोसं, सन्दमानाय सिन्धुया।
‘‘Yadā sossasi nigghosaṃ, sandamānāya sindhuyā;
गीतं किम्पुरिसानञ्च, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Gītaṃ kimpurisānañca, na rajjassa sarissasi.
१७३५.
1735.
‘‘यदा सोस्ससि निग्घोसं, गिरिगब्भरचारिनो।
‘‘Yadā sossasi nigghosaṃ, girigabbharacārino;
वस्समानस्सुलूकस्स, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Vassamānassulūkassa, na rajjassa sarissasi.
१७३६.
1736.
‘‘यदा सीहस्स ब्यग्घस्स, खग्गस्स गवयस्स च।
‘‘Yadā sīhassa byagghassa, khaggassa gavayassa ca;
वने सोस्ससि वाळानं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Vane sossasi vāḷānaṃ, na rajjassa sarissasi.
१७३७.
1737.
‘‘यदा मोरीहि परिकिण्णं, बरिहीनं मत्थकासिनं।
‘‘Yadā morīhi parikiṇṇaṃ, barihīnaṃ matthakāsinaṃ;
मोरं दक्खिसि नच्चन्तं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Moraṃ dakkhisi naccantaṃ, na rajjassa sarissasi.
१७३८.
1738.
‘‘यदा मोरीहि परिकिण्णं, अण्डजं चित्रपक्खिनं।
‘‘Yadā morīhi parikiṇṇaṃ, aṇḍajaṃ citrapakkhinaṃ;
मोरं दक्खिसि नच्चन्तं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Moraṃ dakkhisi naccantaṃ, na rajjassa sarissasi.
१७३९.
1739.
‘‘यदा मोरीहि परिकिण्णं, नीलगीवं सिखण्डिनं।
‘‘Yadā morīhi parikiṇṇaṃ, nīlagīvaṃ sikhaṇḍinaṃ;
मोरं दक्खिसि नच्चन्तं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Moraṃ dakkhisi naccantaṃ, na rajjassa sarissasi.
१७४०.
1740.
‘‘यदा दक्खिसि हेमन्ते, पुप्फिते धरणीरुहे।
‘‘Yadā dakkhisi hemante, pupphite dharaṇīruhe;
सुरभिं सम्पवायन्ते, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Surabhiṃ sampavāyante, na rajjassa sarissasi.
१७४१.
1741.
‘‘यदा हेमन्तिके मासे, हरितं दक्खिसि मेदनिं।
‘‘Yadā hemantike māse, haritaṃ dakkhisi medaniṃ;
इन्दगोपकसञ्छन्नं, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Indagopakasañchannaṃ, na rajjassa sarissasi.
१७४२.
1742.
‘‘यदा दक्खिसि हेमन्ते, पुप्फिते धरणीरुहे।
‘‘Yadā dakkhisi hemante, pupphite dharaṇīruhe;
कुटजं बिम्बजालञ्च, पुप्फितं लोद्दपद्धकं।
Kuṭajaṃ bimbajālañca, pupphitaṃ loddapaddhakaṃ;
सुरतिं सम्पवायन्ते, न रज्जस्स सरिस्ससि॥
Suratiṃ sampavāyante, na rajjassa sarissasi.
१७४३.
1743.
‘‘यदा हेमन्तिके मासे, वनं दक्खिसि पुप्फितं।
‘‘Yadā hemantike māse, vanaṃ dakkhisi pupphitaṃ;
ओपुप्फानि च पद्धानि, न रज्जस्स सरिस्ससी’’ति॥
Opupphāni ca paddhāni, na rajjassa sarissasī’’ti.
तत्थ मञ्जुकेति मधुरकथे। करेणुसङ्घस्साति हत्थिनिघटाय। यूथस्साति हत्थियूथस्स पुरतो वजन्तो गच्छन्तो। दुभतोति उभयपस्सेसु। वनविकासेति वनघटायो। कामदोति मय्हं सब्बकामदो। सिन्धुयाति नदिया। वस्समानस्सुलूकस्साति उलूकसकुणस्स वस्समानस्स। वाळानन्ति वाळमिगानं। तेसञ्हि सायन्हसमये सो सद्दो पञ्चङ्गिकतूरियसद्दो विय भविस्सति, तस्मा तेसं सद्दं सुत्वा रज्जस्स न सरिस्ससीति वदति, बरिहीनन्ति कलापसञ्छन्नं । मत्थकासिनन्ति निच्चं पब्बतमत्थके निसिन्नं। ‘‘मत्तकासिन’’न्तिपि पाठो, काममदमत्तं हुत्वा आसीनन्ति अत्थो। बिम्बजालन्ति रत्तङ्कुररुक्खं। ओपुप्फानीति ओलम्बकपुप्फानि पतितपुप्फानि।
Tattha mañjuketi madhurakathe. Kareṇusaṅghassāti hatthinighaṭāya. Yūthassāti hatthiyūthassa purato vajanto gacchanto. Dubhatoti ubhayapassesu. Vanavikāseti vanaghaṭāyo. Kāmadoti mayhaṃ sabbakāmado. Sindhuyāti nadiyā. Vassamānassulūkassāti ulūkasakuṇassa vassamānassa. Vāḷānanti vāḷamigānaṃ. Tesañhi sāyanhasamaye so saddo pañcaṅgikatūriyasaddo viya bhavissati, tasmā tesaṃ saddaṃ sutvā rajjassa na sarissasīti vadati, barihīnanti kalāpasañchannaṃ . Matthakāsinanti niccaṃ pabbatamatthake nisinnaṃ. ‘‘Mattakāsina’’ntipi pāṭho, kāmamadamattaṃ hutvā āsīnanti attho. Bimbajālanti rattaṅkurarukkhaṃ. Opupphānīti olambakapupphāni patitapupphāni.
एवं मद्दी हिमवन्तवासिनी विय एत्तकाहि गाथाहि हिमवन्तं वण्णेसीति।
Evaṃ maddī himavantavāsinī viya ettakāhi gāthāhi himavantaṃ vaṇṇesīti.
हीमवन्तवण्णना निट्ठिता।
Hīmavantavaṇṇanā niṭṭhitā.
दानकण्डवण्णना
Dānakaṇḍavaṇṇanā
फुस्सतीपि खो देवी ‘‘पुत्तस्स मे कटुकसासनं गतं, किं नु खो करोति, गन्त्वा जानिस्सामी’’ति पटिच्छन्नयोग्गेन गन्त्वा सिरिगब्भद्वारे ठिता तेसं तं सल्लापं सुत्वा कलुनं परिदेवि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Phussatīpi kho devī ‘‘puttassa me kaṭukasāsanaṃ gataṃ, kiṃ nu kho karoti, gantvā jānissāmī’’ti paṭicchannayoggena gantvā sirigabbhadvāre ṭhitā tesaṃ taṃ sallāpaṃ sutvā kalunaṃ paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१७४४.
1744.
‘‘तेसं लालप्पितं सुत्वा, पुत्तस्स सुणिसाय च।
‘‘Tesaṃ lālappitaṃ sutvā, puttassa suṇisāya ca;
कलुनं परिदेवेसि, राजपुत्ती यसस्सिनी॥
Kalunaṃ paridevesi, rājaputtī yasassinī.
१७४५.
1745.
‘‘सेय्यो विसं मे खायितं, पपाता पपतेय्यहं।
‘‘Seyyo visaṃ me khāyitaṃ, papātā papateyyahaṃ;
रज्जुया बज्झ मिय्याहं, कस्मा वेस्सन्तरं पुत्तं।
Rajjuyā bajjha miyyāhaṃ, kasmā vessantaraṃ puttaṃ;
पब्बाजेन्ति अदूसकं॥
Pabbājenti adūsakaṃ.
१७४६.
1746.
‘‘अज्झायकं दानपतिं, याचयोगं अमच्छरिं।
‘‘Ajjhāyakaṃ dānapatiṃ, yācayogaṃ amacchariṃ;
पूजितं पटिराजूहि, कित्तिमन्तं यसस्सिनं।
Pūjitaṃ paṭirājūhi, kittimantaṃ yasassinaṃ;
कस्मा वेस्सन्तरं पुत्तं, पब्बाजेन्ति अदूसकं॥
Kasmā vessantaraṃ puttaṃ, pabbājenti adūsakaṃ.
१७४७.
1747.
‘‘मातापेत्तिभरं जन्तुं, कुले जेट्ठापचायिकं।
‘‘Mātāpettibharaṃ jantuṃ, kule jeṭṭhāpacāyikaṃ;
कस्मा वेस्सन्तरं पुत्तं, पब्बाजेन्ति अदूसकं॥
Kasmā vessantaraṃ puttaṃ, pabbājenti adūsakaṃ.
१७४८.
1748.
‘‘रञ्ञो हितं देविहितं, ञातीनं सखिनं हितं।
‘‘Rañño hitaṃ devihitaṃ, ñātīnaṃ sakhinaṃ hitaṃ;
हितं सब्बस्स रट्ठस्स, कस्मा वेस्सन्तरं पुत्तं।
Hitaṃ sabbassa raṭṭhassa, kasmā vessantaraṃ puttaṃ;
पब्बाजेन्ति अदूसक’’न्ति॥
Pabbājenti adūsaka’’nti.
तत्थ राजपुत्तीति फुस्सती मद्दराजधीता। पपतेय्यहन्ति पपतेय्यं अहं। रज्जुया बज्झ मिय्याहन्ति रज्जुया गीवं बन्धित्वा मरेय्यं अहं। कस्माति एवं अमतायमेव मयि केन कारणेन मम पुत्तं अदूसकं रट्ठा पब्बाजेन्ति। अज्झायकन्ति तिण्णं वेदानं पारङ्गतं, नानासिप्पेसु च निप्फत्तिं पत्तं।
Tattha rājaputtīti phussatī maddarājadhītā. Papateyyahanti papateyyaṃ ahaṃ. Rajjuyā bajjha miyyāhanti rajjuyā gīvaṃ bandhitvā mareyyaṃ ahaṃ. Kasmāti evaṃ amatāyameva mayi kena kāraṇena mama puttaṃ adūsakaṃ raṭṭhā pabbājenti. Ajjhāyakanti tiṇṇaṃ vedānaṃ pāraṅgataṃ, nānāsippesu ca nipphattiṃ pattaṃ.
इति सा कलुनं परिदेवित्वा पुत्तञ्च सुणिसञ्च अस्सासेत्वा रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा आह –
Iti sā kalunaṃ paridevitvā puttañca suṇisañca assāsetvā rañño santikaṃ gantvā āha –
१७४९.
1749.
‘‘मधूनिव पलातानि, अम्बाव पतिता छमा।
‘‘Madhūniva palātāni, ambāva patitā chamā;
एवं हेस्सति ते रट्ठं, पब्बाजेन्ति अदूसकं॥
Evaṃ hessati te raṭṭhaṃ, pabbājenti adūsakaṃ.
१७५०.
1750.
‘‘हंसो निखीणपत्तोव, पल्ललस्मिं अनूदके।
‘‘Haṃso nikhīṇapattova, pallalasmiṃ anūdake;
अपविद्धो अमच्चेहि, एको राजा विहिय्यसि॥
Apaviddho amaccehi, eko rājā vihiyyasi.
१७५१.
1751.
‘‘तं तं ब्रूमि महाराज, अत्थो ते मा उपच्चगा।
‘‘Taṃ taṃ brūmi mahārāja, attho te mā upaccagā;
मा नं सिवीनं वचना, पब्बाजेसि अदूसक’’न्ति॥
Mā naṃ sivīnaṃ vacanā, pabbājesi adūsaka’’nti.
तत्थ पलातानीति पलातमक्खिकानि मधूनि विय। अम्बाव पतिता छमाति भूमियं पतितअम्बपक्कानि विय। एवं मम पुत्ते पब्बाजिते तव रट्ठं सब्बसाधारणं भविस्सतीति दीपेति। निखीणपत्तोवाति पग्घरितपत्तो विय। अपविद्धो अमच्चेहीति मम पुत्तेन सहजातेहि सट्ठिसहस्सेहि अमच्चेहि छड्डितो हुत्वा। विहिय्यसीति किलमिस्ससि। सिवीनं वचनाति सिवीनं वचनेन मा नं अदूसकं मम पुत्तं पब्बाजेसीति।
Tattha palātānīti palātamakkhikāni madhūni viya. Ambāva patitā chamāti bhūmiyaṃ patitaambapakkāni viya. Evaṃ mama putte pabbājite tava raṭṭhaṃ sabbasādhāraṇaṃ bhavissatīti dīpeti. Nikhīṇapattovāti paggharitapatto viya. Apaviddho amaccehīti mama puttena sahajātehi saṭṭhisahassehi amaccehi chaḍḍito hutvā. Vihiyyasīti kilamissasi. Sivīnaṃ vacanāti sivīnaṃ vacanena mā naṃ adūsakaṃ mama puttaṃ pabbājesīti.
तं सुत्वा राजा आह –
Taṃ sutvā rājā āha –
१७५२.
1752.
‘‘धम्मस्सापचितिं कुम्मि, सिवीनं विनयं धजं।
‘‘Dhammassāpacitiṃ kummi, sivīnaṃ vinayaṃ dhajaṃ;
पब्बाजेमि सकं पुत्तं, पाणा पियतरो हि मे’’ति॥
Pabbājemi sakaṃ puttaṃ, pāṇā piyataro hi me’’ti.
तस्सत्थो – भद्दे, अहं सिवीनं धजं वेस्सन्तरं कुमारं विनयन्तो पब्बाजेन्तो सिविरट्ठे पोराणकराजूनं पवेणिधम्मस्स अपचितिं कुम्मि करोमि, तस्मा सचेपि मे पाणा पियतरो सो, तथापि नं पब्बाजेमीति।
Tassattho – bhadde, ahaṃ sivīnaṃ dhajaṃ vessantaraṃ kumāraṃ vinayanto pabbājento siviraṭṭhe porāṇakarājūnaṃ paveṇidhammassa apacitiṃ kummi karomi, tasmā sacepi me pāṇā piyataro so, tathāpi naṃ pabbājemīti.
तं सुत्वा सा परिदेवमाना आह –
Taṃ sutvā sā paridevamānā āha –
१७५३.
1753.
‘‘यस्स पुब्बे धजग्गानि, कणिकाराव पुप्फिता।
‘‘Yassa pubbe dhajaggāni, kaṇikārāva pupphitā;
यायन्तमनुयायन्ति, स्वज्जेकोव गमिस्सति॥
Yāyantamanuyāyanti, svajjekova gamissati.
१७५४.
1754.
‘‘यस्स पुब्बे धजग्गानि, कणिकारवनानिव।
‘‘Yassa pubbe dhajaggāni, kaṇikāravanāniva;
यायन्तमनुयायन्ति, स्वज्जेकोव गमिस्सति॥
Yāyantamanuyāyanti, svajjekova gamissati.
१७५५.
1755.
‘‘यस्स पुब्बे अनीकानि, कणिकाराव पुप्फिता।
‘‘Yassa pubbe anīkāni, kaṇikārāva pupphitā;
यायन्तमनुयायन्ति, स्वज्जेकोव गमिस्सति॥
Yāyantamanuyāyanti, svajjekova gamissati.
१७५६.
1756.
‘‘यस्स पुब्बे अनीकानि, कणिकारवनानिव।
‘‘Yassa pubbe anīkāni, kaṇikāravanāniva;
यायन्तमनुयायन्ति, स्वज्जेकोव गमिस्सति॥
Yāyantamanuyāyanti, svajjekova gamissati.
१७५७.
1757.
‘‘इन्दगोपकवण्णाभा , गन्धारा पण्डुकम्बला।
‘‘Indagopakavaṇṇābhā , gandhārā paṇḍukambalā;
यायन्तमनुयायन्ति, स्वज्जेकोव गमिस्सति॥
Yāyantamanuyāyanti, svajjekova gamissati.
१७५८.
1758.
‘‘यो पुब्बे हत्थिना याति, सिविकाय रथेन च।
‘‘Yo pubbe hatthinā yāti, sivikāya rathena ca;
स्वज्ज वेस्सन्तरो राजा, कथं गच्छति पत्तिको॥
Svajja vessantaro rājā, kathaṃ gacchati pattiko.
१७५९.
1759.
‘‘कथं चन्दनलित्तङ्गो, नच्चगीतप्पबोधनो।
‘‘Kathaṃ candanalittaṅgo, naccagītappabodhano;
खुराजिनं फरसुञ्च, खारिकाजञ्च हाहिति॥
Khurājinaṃ pharasuñca, khārikājañca hāhiti.
१७६०.
1760.
‘‘कस्मा नाभिहरिस्सन्ति, कासावा अजिनानि च।
‘‘Kasmā nābhiharissanti, kāsāvā ajināni ca;
पविसन्तं ब्रहारञ्ञं, कस्मा चीरं न बज्झरे॥
Pavisantaṃ brahāraññaṃ, kasmā cīraṃ na bajjhare.
१७६१.
1761.
‘‘कथं नु चीरं धारेन्ति, राजपब्बजिता जना।
‘‘Kathaṃ nu cīraṃ dhārenti, rājapabbajitā janā;
कथं कुसमयं चीरं, मद्दी परिदहिस्सति॥
Kathaṃ kusamayaṃ cīraṃ, maddī paridahissati.
१७६२.
1762.
‘‘कासियानि च धारेत्वा, खोमकोटुम्बरानि च।
‘‘Kāsiyāni ca dhāretvā, khomakoṭumbarāni ca;
कुसचीरानि धारेन्ती, कथं मद्दी करिस्सति॥
Kusacīrāni dhārentī, kathaṃ maddī karissati.
१७६३.
1763.
‘‘वय्हाहि परियायित्वा, सिविकाय रथेन च।
‘‘Vayhāhi pariyāyitvā, sivikāya rathena ca;
सा कथज्ज अनुज्झङ्गी, पथं गच्छति पत्तिका॥
Sā kathajja anujjhaṅgī, pathaṃ gacchati pattikā.
१७६४.
1764.
‘‘यस्सा मुदुतला हत्था, चरणा च सुखेधिता।
‘‘Yassā mudutalā hatthā, caraṇā ca sukhedhitā;
सा कथज्ज अनुज्झङ्गी, पथं गच्छति पत्तिका॥
Sā kathajja anujjhaṅgī, pathaṃ gacchati pattikā.
१७६५.
1765.
‘‘यस्सा मुदुतला पादा, चरणा च सुखेधिता।
‘‘Yassā mudutalā pādā, caraṇā ca sukhedhitā;
पादुकाहि सुवण्णाहि, पीळमानाव गच्छति।
Pādukāhi suvaṇṇāhi, pīḷamānāva gacchati;
सा कथज्ज अनुज्झङ्गी, पथं गच्छति पत्तिका॥
Sā kathajja anujjhaṅgī, pathaṃ gacchati pattikā.
१७६६.
1766.
‘‘यास्सु इत्थिसहस्सानं, पुरतो गच्छति मालिनी।
‘‘Yāssu itthisahassānaṃ, purato gacchati mālinī;
सा कथज्ज अनुज्झङ्गी, वनं गच्छति एकिका॥
Sā kathajja anujjhaṅgī, vanaṃ gacchati ekikā.
१७६७.
1767.
‘‘यास्सु सिवाय सुत्वान, मुहुं उत्तसते पुरे।
‘‘Yāssu sivāya sutvāna, muhuṃ uttasate pure;
सा कथज्ज अनुज्झङ्गी, वनं गच्छति भीरुका॥
Sā kathajja anujjhaṅgī, vanaṃ gacchati bhīrukā.
१७६८.
1768.
‘‘यास्सु इन्दसगोत्तस्स, उलूकस्स पवस्सतो।
‘‘Yāssu indasagottassa, ulūkassa pavassato;
सुत्वान नदतो भीता, वारुणीव पवेधति।
Sutvāna nadato bhītā, vāruṇīva pavedhati;
सा कथज्ज अनुज्झङ्गी, वनं गच्छति भीरुका॥
Sā kathajja anujjhaṅgī, vanaṃ gacchati bhīrukā.
१७६९.
1769.
‘‘सकुणी हतपुत्ताव, सुञ्ञं दिस्वा कुलावकं।
‘‘Sakuṇī hataputtāva, suññaṃ disvā kulāvakaṃ;
चिरं दुक्खेन झायिस्सं, सुञ्ञं आगम्मिमं पुरं॥
Ciraṃ dukkhena jhāyissaṃ, suññaṃ āgammimaṃ puraṃ.
१७७०.
1770.
‘‘सकुणी हतपुत्ताव, सुञ्ञं दिस्वा कुलावकं।
‘‘Sakuṇī hataputtāva, suññaṃ disvā kulāvakaṃ;
किसा पण्डु भविस्सामि, पिये पुत्ते अपस्सती॥
Kisā paṇḍu bhavissāmi, piye putte apassatī.
१७७१.
1771.
‘‘सकुणी हतपुत्ताव, सुञ्ञं दिस्वा कुलावकं।
‘‘Sakuṇī hataputtāva, suññaṃ disvā kulāvakaṃ;
तेन तेन पधाविस्सं, पिये पुत्ते अपस्सती॥
Tena tena padhāvissaṃ, piye putte apassatī.
१७७२.
1772.
‘‘कुररी हतछापाव, सुञ्ञं दिस्वा कुलावकं।
‘‘Kurarī hatachāpāva, suññaṃ disvā kulāvakaṃ;
चिरं दुक्खेन झायिस्सं, सुञ्ञं आगम्मिमं पुरं॥
Ciraṃ dukkhena jhāyissaṃ, suññaṃ āgammimaṃ puraṃ.
१७७३.
1773.
‘‘कुररी हतछापाव, सुञ्ञं दिस्वा कुलावकं।
‘‘Kurarī hatachāpāva, suññaṃ disvā kulāvakaṃ;
किसा पण्डु भविस्सामि, पिये पुत्ते अपस्सती॥
Kisā paṇḍu bhavissāmi, piye putte apassatī.
१७७४.
1774.
‘‘कुररी हतछापाव, सुञ्ञं दिस्वा कुलावकं।
‘‘Kurarī hatachāpāva, suññaṃ disvā kulāvakaṃ;
तेन तेन पधाविस्सं, पिये पुत्ते अपस्सती॥
Tena tena padhāvissaṃ, piye putte apassatī.
१७७५.
1775.
‘‘सा नून चक्कवाकीव, पल्ललस्मिं अनूदके।
‘‘Sā nūna cakkavākīva, pallalasmiṃ anūdake;
चिरं दुक्खेन झायिस्सं, सुञ्ञं आगम्मिमं पुरं॥
Ciraṃ dukkhena jhāyissaṃ, suññaṃ āgammimaṃ puraṃ.
१७७६.
1776.
‘‘सा नून चक्कवाकीव, पल्ललस्मिं अनूदके।
‘‘Sā nūna cakkavākīva, pallalasmiṃ anūdake;
किसा पण्डु भविस्सामि, पिये पुत्ते अपस्सती॥
Kisā paṇḍu bhavissāmi, piye putte apassatī.
१७७७.
1777.
‘‘सा नून चक्कवाकीव, पल्ललस्मिं अनूदके।
‘‘Sā nūna cakkavākīva, pallalasmiṃ anūdake;
तेन तेन पधाविस्सं, पिये पुत्ते अपस्सती॥
Tena tena padhāvissaṃ, piye putte apassatī.
१७७८.
1778.
‘‘एवं मे विलपन्तिया, राजा पुत्तं अदूसकं।
‘‘Evaṃ me vilapantiyā, rājā puttaṃ adūsakaṃ;
पब्बाजेसि वनं रट्ठा, मञ्ञे हिस्सामि जीवित’’न्ति॥
Pabbājesi vanaṃ raṭṭhā, maññe hissāmi jīvita’’nti.
तत्थ कणिकारावाति सुवण्णाभरणसुवण्णवत्थपटिमण्डितत्ता सुपुप्फिता कणिकारा विय। यायन्तमनुयायन्तीति उय्यानवनकीळादीनं अत्थाय गच्छन्तं वेस्सन्तरं अनुगच्छन्ति। स्वज्जेकोवाति सो अज्ज एकोव हुत्वा गमिस्सति। अनीकानीति हत्थानीकादीनि। गन्धारा पण्डुकम्बलाति गन्धाररट्ठे उप्पन्ना सतसहस्सग्घनका सेनाय पारुता रत्तकम्बला। हाहितीति खन्धे कत्वा हरिस्सति। पविसन्तन्ति पविसन्तस्स। कस्मा चीरं न बज्झरेति कस्मा बन्धितुं जानन्ता वाकचीरं न बन्धन्ति। राजपब्बजिताति राजानो हुत्वा पब्बजिता। खोमकोटुम्बरानीति खोमरट्ठे कोटुम्बररट्ठे उप्पन्नानि साटकानि।
Tattha kaṇikārāvāti suvaṇṇābharaṇasuvaṇṇavatthapaṭimaṇḍitattā supupphitā kaṇikārā viya. Yāyantamanuyāyantīti uyyānavanakīḷādīnaṃ atthāya gacchantaṃ vessantaraṃ anugacchanti. Svajjekovāti so ajja ekova hutvā gamissati. Anīkānīti hatthānīkādīni. Gandhārā paṇḍukambalāti gandhāraraṭṭhe uppannā satasahassagghanakā senāya pārutā rattakambalā. Hāhitīti khandhe katvā harissati. Pavisantanti pavisantassa. Kasmā cīraṃ na bajjhareti kasmā bandhituṃ jānantā vākacīraṃ na bandhanti. Rājapabbajitāti rājāno hutvā pabbajitā. Khomakoṭumbarānīti khomaraṭṭhe koṭumbararaṭṭhe uppannāni sāṭakāni.
सा कथज्जाति सा कथं अज्ज। अनुज्झङ्गीति अगरहितअङ्गी। पीळमानाव गच्छतीति कम्पित्वा कम्पित्वा तिट्ठन्ती विय गच्छति। यास्सु इत्थिसहस्सानन्तिआदीसु अस्सूति निपातो, याति अत्थो। ‘‘या सा’’तिपि पाठो। सिवायाति सिङ्गालिया। पुरेति पुब्बे नगरे वसन्ती। इन्दसगोत्तस्साति कोसियगोत्तस्स। वारुणीवाति देवतापविट्ठा यक्खदासी विय। दुक्खेनाति पुत्तवियोगसोकदुक्खेन। आगम्मि मं पुरन्ति इमं मम पुत्ते गते पुत्तनिवेसनं आगन्त्वा। पिये पुत्तेति वेस्सन्तरञ्चेव मद्दिञ्च सन्धायाह। हतछापाति हतपोतका। पब्बाजेसि वनं रट्ठाति यदि नं रट्ठा पब्बाजेसीति।
Sā kathajjāti sā kathaṃ ajja. Anujjhaṅgīti agarahitaaṅgī. Pīḷamānāva gacchatīti kampitvā kampitvā tiṭṭhantī viya gacchati. Yāssu itthisahassānantiādīsu assūti nipāto, yāti attho. ‘‘Yā sā’’tipi pāṭho. Sivāyāti siṅgāliyā. Pureti pubbe nagare vasantī. Indasagottassāti kosiyagottassa. Vāruṇīvāti devatāpaviṭṭhā yakkhadāsī viya. Dukkhenāti puttaviyogasokadukkhena. Āgammi maṃ puranti imaṃ mama putte gate puttanivesanaṃ āgantvā. Piye putteti vessantarañceva maddiñca sandhāyāha. Hatachāpāti hatapotakā. Pabbājesi vanaṃ raṭṭhāti yadi naṃ raṭṭhā pabbājesīti.
देविया परिदेवितसद्दं सुत्वा सब्बा सञ्जयस्स सिविकञ्ञा समागता पक्कन्दिंसु। तासं पक्कन्दितसद्दं सुत्वा महासत्तस्सपि निवेसने तथेव पक्कन्दिंसु। इति द्वीसु राजकुलेसु केचि सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता वातवेगेन पमद्दिता साला विय पतित्वा परिवत्तमाना परिदेविंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Deviyā paridevitasaddaṃ sutvā sabbā sañjayassa sivikaññā samāgatā pakkandiṃsu. Tāsaṃ pakkanditasaddaṃ sutvā mahāsattassapi nivesane tatheva pakkandiṃsu. Iti dvīsu rājakulesu keci sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontā vātavegena pamadditā sālā viya patitvā parivattamānā parideviṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१७७९.
1779.
‘‘तस्सा लालप्पितं सुत्वा, सब्बा अन्तेपुरे बहू।
‘‘Tassā lālappitaṃ sutvā, sabbā antepure bahū;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, सिविकञ्ञा समागता॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, sivikaññā samāgatā.
१७८०.
1780.
‘‘सालाव सम्पमथिता, मालुतेन पमद्दिता।
‘‘Sālāva sampamathitā, mālutena pamadditā;
सेन्ति पुत्ता च दारा च, वेस्सन्तरनिवेसने॥
Senti puttā ca dārā ca, vessantaranivesane.
१७८१.
1781.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, वेस्सन्तरनिवेसने॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, vessantaranivesane.
१७८२.
1782.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, वेस्सन्तरनिवेसने॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, vessantaranivesane.
१७८३.
1783.
‘‘ततो रत्या विवसाने, सूरियस्सुग्गमनं पति।
‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyassuggamanaṃ pati;
अथ वेस्सन्तरो राजा, दानं दातुं उपागमि॥
Atha vessantaro rājā, dānaṃ dātuṃ upāgami.
१७८४.
1784.
‘‘वत्थानि वत्थकामानं, सोण्डानं देथ वारुणिं।
‘‘Vatthāni vatthakāmānaṃ, soṇḍānaṃ detha vāruṇiṃ;
भोजनं भोजनत्थीनं, सम्मदेव पवेच्छथ॥
Bhojanaṃ bhojanatthīnaṃ, sammadeva pavecchatha.
१७८५.
1785.
‘‘मा च कञ्चि वनिब्बके, हेट्ठयित्थ इधागते।
‘‘Mā ca kañci vanibbake, heṭṭhayittha idhāgate;
तप्पेथ अन्नपानेन, गच्छन्तु पटिपूजिता॥
Tappetha annapānena, gacchantu paṭipūjitā.
१७८६.
1786.
‘‘अथेत्थ वत्तती सद्दो, तुमुलो भेरवो महा।
‘‘Athettha vattatī saddo, tumulo bheravo mahā;
दानेन तं नीहरन्ति, पुन दानं अदा तुवं॥
Dānena taṃ nīharanti, puna dānaṃ adā tuvaṃ.
१७८७.
1787.
‘‘ते सु मत्ता किलन्ताव, सम्पतन्ति वनिब्बका।
‘‘Te su mattā kilantāva, sampatanti vanibbakā;
निक्खमन्ते महाराजे, सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Nikkhamante mahārāje, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
१७८८.
1788.
‘‘अच्छेच्छुं वत भो रुक्खं, नानाफलधरं दुमं।
‘‘Acchecchuṃ vata bho rukkhaṃ, nānāphaladharaṃ dumaṃ;
यथा वेस्सन्तरं रट्ठा, पब्बाजेन्ति अदूसकं॥
Yathā vessantaraṃ raṭṭhā, pabbājenti adūsakaṃ.
१७८९.
1789.
‘‘अच्छेच्छुं वत भो रुक्खं, सब्बकामददं दुमं।
‘‘Acchecchuṃ vata bho rukkhaṃ, sabbakāmadadaṃ dumaṃ;
यथा वेस्सन्तरं रट्ठा, पब्बाजेन्ति अदूसकं॥
Yathā vessantaraṃ raṭṭhā, pabbājenti adūsakaṃ.
१७९०.
1790.
‘‘अच्छेच्छुं वत भो रुक्खं, सब्बकामरसाहरं।
‘‘Acchecchuṃ vata bho rukkhaṃ, sabbakāmarasāharaṃ;
यथा वेस्सन्तरं रट्ठा, पब्बाजेन्ति अदूसकं॥
Yathā vessantaraṃ raṭṭhā, pabbājenti adūsakaṃ.
१७९१.
1791.
‘‘ये वुड्ढा ये च दहरा, ये च मज्झिमपोरिसा।
‘‘Ye vuḍḍhā ye ca daharā, ye ca majjhimaporisā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, निक्खमन्ते महाराजे।
Bāhā paggayha pakkanduṃ, nikkhamante mahārāje;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
१७९२.
1792.
‘‘अतियक्खा वस्सवरा, इत्थागारा च राजिनो।
‘‘Atiyakkhā vassavarā, itthāgārā ca rājino;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, निक्खमन्ते महाराजे।
Bāhā paggayha pakkanduṃ, nikkhamante mahārāje;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
१७९३.
1793.
‘‘थियोपि तत्थ पक्कन्दुं, या तम्हि नगरे अहु।
‘‘Thiyopi tattha pakkanduṃ, yā tamhi nagare ahu;
निक्खमन्ते महाराजे, सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Nikkhamante mahārāje, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
१७९४.
1794.
‘‘ये ब्राह्मणा ये च समणा, अञ्ञे वापि वनिब्बका।
‘‘Ye brāhmaṇā ye ca samaṇā, aññe vāpi vanibbakā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘अधम्मो किर भो’ इति॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘adhammo kira bho’ iti.
१७९५.
1795.
‘‘यथा वेस्सन्तरो राजा, यजमानो सके पुरे।
‘‘Yathā vessantaro rājā, yajamāno sake pure;
सिवीनं वचनत्थेन, सम्हा रट्ठा निरज्जति॥
Sivīnaṃ vacanatthena, samhā raṭṭhā nirajjati.
१७९६.
1796.
‘‘सत्त हत्थिसते दत्वा, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Satta hatthisate datvā, sabbālaṅkārabhūsite;
सुवण्णकच्छे मातङ्गे, हेमकप्पनवाससे।
Suvaṇṇakacche mātaṅge, hemakappanavāsase;
१७९७.
1797.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, तोमरङ्कुसपाणिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, tomaraṅkusapāṇibhi;
एस वेस्सन्तरो राजा, सम्हा रट्ठा निरज्जति॥
Esa vessantaro rājā, samhā raṭṭhā nirajjati.
१७९८.
1798.
‘‘सत्त अस्ससते दत्वा, सब्बालङ्कारभूसिते।
‘‘Satta assasate datvā, sabbālaṅkārabhūsite;
आजानीयेव जातिया, सिन्धवे सीघवाहने॥
Ājānīyeva jātiyā, sindhave sīghavāhane.
१७९९.
1799.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, इल्लियाचापधारिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, illiyācāpadhāribhi;
एस वेस्सन्तरो राजा, सम्हा रट्ठा निरज्जति॥
Esa vessantaro rājā, samhā raṭṭhā nirajjati.
१८००.
1800.
‘‘सत्त रथसते दत्वा, सन्नद्धे उस्सितद्धजे।
‘‘Satta rathasate datvā, sannaddhe ussitaddhaje;
दीपे अथोपि वेयग्घे, सब्बालङ्कारभूसिते॥
Dīpe athopi veyagghe, sabbālaṅkārabhūsite.
१८०१.
1801.
‘‘आरूळ्हे गामणीयेहि, चापहत्थेहि वम्मिभि।
‘‘Ārūḷhe gāmaṇīyehi, cāpahatthehi vammibhi;
एस वेस्सन्तरो राजा, सम्हा रट्ठा निरज्जति॥
Esa vessantaro rājā, samhā raṭṭhā nirajjati.
१८०२.
1802.
‘‘सत्त इत्थिसते दत्वा, एकमेका रथे ठिता।
‘‘Satta itthisate datvā, ekamekā rathe ṭhitā;
सन्नद्धा निक्खरज्जूहि, सुवण्णेहि अलङ्कता॥
Sannaddhā nikkharajjūhi, suvaṇṇehi alaṅkatā.
१८०३.
1803.
‘‘पीतालङ्कारा पीतवसना, पीताभरणभूसिता।
‘‘Pītālaṅkārā pītavasanā, pītābharaṇabhūsitā;
आळारपम्हा हसुला, सुसञ्ञा तनुमज्झिमा।
Āḷārapamhā hasulā, susaññā tanumajjhimā;
एस वेस्सन्तरा राजा, सम्हा रट्ठा निरज्जति॥
Esa vessantarā rājā, samhā raṭṭhā nirajjati.
१८०४.
1804.
‘‘सत्त धेनुसते दत्वा, सब्बा कंसुपधारणा।
‘‘Satta dhenusate datvā, sabbā kaṃsupadhāraṇā;
एस वेस्सन्तरो राजा, सम्हा रट्ठा निरज्जति॥
Esa vessantaro rājā, samhā raṭṭhā nirajjati.
१८०५.
1805.
‘‘सत्त दासिसते दत्वा, सत्त दाससतानि च।
‘‘Satta dāsisate datvā, satta dāsasatāni ca;
एस वेस्सन्तरो राजा, सम्हा रट्ठा निरज्जति॥
Esa vessantaro rājā, samhā raṭṭhā nirajjati.
१८०६.
1806.
‘‘हत्थी अस्सरथे दत्वा, नारियो च अलङ्कता।
‘‘Hatthī assarathe datvā, nāriyo ca alaṅkatā;
एस वेस्सन्तरो राजा, सम्हा रट्ठा निरज्जति॥
Esa vessantaro rājā, samhā raṭṭhā nirajjati.
१८०७.
1807.
‘‘तदासि यं भिंसनकं, तदासि लोमहंसनं।
‘‘Tadāsi yaṃ bhiṃsanakaṃ, tadāsi lomahaṃsanaṃ;
महादाने पदिन्नम्हि, मेदनी सम्पकम्पथ॥
Mahādāne padinnamhi, medanī sampakampatha.
१८०८.
1808.
‘‘तदासि यं भिंसनकं, तदासि लोमहंसनं।
‘‘Tadāsi yaṃ bhiṃsanakaṃ, tadāsi lomahaṃsanaṃ;
यं पञ्जलिकतो राजा, सम्हा रट्ठा निरज्जती’’ति॥
Yaṃ pañjalikato rājā, samhā raṭṭhā nirajjatī’’ti.
तत्थ सिविकञ्ञाति भिक्खवे, फुस्सतिया परिदेवितसद्दं सुत्वा सब्बापि सञ्जयस्स सिविरञ्ञो इत्थियो समागता हुत्वा पक्कन्दुं परिदेविंसु। वेस्सन्तरनिवेसनेति तत्थ इत्थीनं पक्कन्दितसद्दं सुत्वा वेस्सन्तरस्सपि निवेसने तथेव पक्कन्दित्वा द्वीसु राजकुलेसु केचि सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता वातवेगेन सम्पमथिता साला विय पतित्वा परिवत्तन्ता परिदेविंसु। ततो रत्या विवसानेति भिक्खवे, ततो तस्सा रत्तिया अच्चयेन सूरिये उग्गते दानवेय्यावतिका ‘‘दानं पटियादित’’न्ति रञ्ञो आरोचयिंसु। अथ वेस्सन्तरो राजा पातोव न्हत्वा सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितो सादुरसभोजनं भुञ्जित्वा महाजनपरिवुतो सत्तसतकं महादानं दातुं दानग्गं उपागमि।
Tattha sivikaññāti bhikkhave, phussatiyā paridevitasaddaṃ sutvā sabbāpi sañjayassa sivirañño itthiyo samāgatā hutvā pakkanduṃ parideviṃsu. Vessantaranivesaneti tattha itthīnaṃ pakkanditasaddaṃ sutvā vessantarassapi nivesane tatheva pakkanditvā dvīsu rājakulesu keci sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontā vātavegena sampamathitā sālā viya patitvā parivattantā parideviṃsu. Tato ratyā vivasāneti bhikkhave, tato tassā rattiyā accayena sūriye uggate dānaveyyāvatikā ‘‘dānaṃ paṭiyādita’’nti rañño ārocayiṃsu. Atha vessantaro rājā pātova nhatvā sabbālaṅkārappaṭimaṇḍito sādurasabhojanaṃ bhuñjitvā mahājanaparivuto sattasatakaṃ mahādānaṃ dātuṃ dānaggaṃ upāgami.
देथाति तत्थ गन्त्वा सट्ठिसहस्सअमच्चे आणापेन्तो एवमाह। वारुणिन्ति ‘‘मज्जदानं नाम निप्फल’’न्ति जानाति, एवं सन्तेपि ‘‘सुरासोण्डा दानग्गं पत्वा ‘वेस्सन्तरस्स दानग्गे सुरं न लभिम्हा’ति वत्तुं मा लभन्तू’’ति दापेसि। वनिब्बकेति वनिब्बकजनेसु कञ्चि एकम्पि मा विहेठयित्थ। पटिपूजिताति मया पूजिता हुत्वा यथा मं थोमयमाना गच्छन्ति , तथा तुम्हे करोथाति वदति।
Dethāti tattha gantvā saṭṭhisahassaamacce āṇāpento evamāha. Vāruṇinti ‘‘majjadānaṃ nāma nipphala’’nti jānāti, evaṃ santepi ‘‘surāsoṇḍā dānaggaṃ patvā ‘vessantarassa dānagge suraṃ na labhimhā’ti vattuṃ mā labhantū’’ti dāpesi. Vanibbaketi vanibbakajanesu kañci ekampi mā viheṭhayittha. Paṭipūjitāti mayā pūjitā hutvā yathā maṃ thomayamānā gacchanti , tathā tumhe karothāti vadati.
इति सो सुवण्णालङ्कारानं सुवण्णधजानं हेमजालप्पटिच्छन्नानं हत्थीनं सत्तसतानि च, तथारूपानञ्ञेव अस्सानं सत्तसतानि च, सीहचम्मादीहि परिक्खित्तानं नानारतनविचित्रानं सुवण्णधजानं रथानं सत्तसतानि, सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितानं उत्तमरूपधरानं खत्तियकञ्ञादीनं इत्थीनं सत्तसतानि, सुविनीतानं सुसिक्खितानं दासानं सत्तसतानि, तथा दासीनं सत्तसतानि, वरउसभजेट्ठकानं कुण्डोपदोहिनीनं धेनूनं सत्तसतानि, अपरिमाणानि पानभोजनानीति सत्तसतकं महादानं अदासि। तस्मिं एवं दानं ददमाने जेतुत्तरनगरवासिनो खत्तियब्राह्मणवेस्ससुद्दादयो ‘‘सामि, वेस्सन्तर सिविरट्ठवासिनो तं ‘दानं देती’ति पब्बाजेन्ति, त्वं पुन दानमेव देसी’’ति परिदेविंसु। तेन वुत्तं –
Iti so suvaṇṇālaṅkārānaṃ suvaṇṇadhajānaṃ hemajālappaṭicchannānaṃ hatthīnaṃ sattasatāni ca, tathārūpānaññeva assānaṃ sattasatāni ca, sīhacammādīhi parikkhittānaṃ nānāratanavicitrānaṃ suvaṇṇadhajānaṃ rathānaṃ sattasatāni, sabbālaṅkārappaṭimaṇḍitānaṃ uttamarūpadharānaṃ khattiyakaññādīnaṃ itthīnaṃ sattasatāni, suvinītānaṃ susikkhitānaṃ dāsānaṃ sattasatāni, tathā dāsīnaṃ sattasatāni, varausabhajeṭṭhakānaṃ kuṇḍopadohinīnaṃ dhenūnaṃ sattasatāni, aparimāṇāni pānabhojanānīti sattasatakaṃ mahādānaṃ adāsi. Tasmiṃ evaṃ dānaṃ dadamāne jetuttaranagaravāsino khattiyabrāhmaṇavessasuddādayo ‘‘sāmi, vessantara siviraṭṭhavāsino taṃ ‘dānaṃ detī’ti pabbājenti, tvaṃ puna dānameva desī’’ti parideviṃsu. Tena vuttaṃ –
१८०९.
1809.
‘‘अथेत्थ वत्तती सद्दो, तुमुलो भेरवो महा।
‘‘Athettha vattatī saddo, tumulo bheravo mahā;
दानेन तं नीहरन्ति, पुन दानं अदा तुव’’न्ति॥
Dānena taṃ nīharanti, puna dānaṃ adā tuva’’nti.
दानपटिग्गाहका पन दानं गहेत्वा ‘‘इदानि किर वेस्सन्तरो राजा अम्हे अनाथे कत्वा अरञ्ञं पविसिस्सति, इतो पट्ठाय कस्स सन्तिकं गमिस्सामा’’ति छिन्नपादा विय पतन्ता आवत्तन्ता परिवत्तन्ता महासद्देन परिदेविंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Dānapaṭiggāhakā pana dānaṃ gahetvā ‘‘idāni kira vessantaro rājā amhe anāthe katvā araññaṃ pavisissati, ito paṭṭhāya kassa santikaṃ gamissāmā’’ti chinnapādā viya patantā āvattantā parivattantā mahāsaddena parideviṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८१०.
1810.
‘‘ते सु मत्ता किलन्ताव, सम्पतन्ति वनिब्बका।
‘‘Te su mattā kilantāva, sampatanti vanibbakā;
निक्खमन्ते महाराजे, सिवीनं रट्ठवड्ढने’’ति॥
Nikkhamante mahārāje, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane’’ti.
तत्थ ते सु मत्ताति सु-कारो निपातमत्तो, ते वनिब्बकाति अत्थो। मत्ता किलन्तावाति मत्ता विय किलन्ता विय च हुत्वा। सम्पतन्तीति परिवत्तित्वा भूमियं पतन्ति। अच्छेच्छुं वताति छिन्दिंसु, वताति निपातमत्तं। यथाति येन कारणेन। अतियक्खाति भूतविज्जा इक्खणिकापि। वस्सवराति उद्धटबीजा ओरोधपालका। वचनत्थेनाति वचनकारणेन। सम्हा रट्ठा निरज्जतीति अत्तनो रट्ठा निग्गच्छति। गामणीयेहीति हत्थाचरियेहि। आजानीयेवाति जातिसम्पन्ने । गामणीयेहीति अस्साचरियेहि। इल्लियाचापधारिभीति इल्लियञ्च चापञ्च धारेन्तेहि। दीपे अथोपि वेय्यग्घेति दीपिचम्मब्यग्घचम्मपरिक्खित्ते। एकमेका रथे ठिताति सो किर एकमेकं इत्थिरतनं रथे ठपेत्वा अट्ठअट्ठवण्णदासीहि परिवुतं कत्वा अदासि।
Tattha te su mattāti su-kāro nipātamatto, te vanibbakāti attho. Mattā kilantāvāti mattā viya kilantā viya ca hutvā. Sampatantīti parivattitvā bhūmiyaṃ patanti. Acchecchuṃ vatāti chindiṃsu, vatāti nipātamattaṃ. Yathāti yena kāraṇena. Atiyakkhāti bhūtavijjā ikkhaṇikāpi. Vassavarāti uddhaṭabījā orodhapālakā. Vacanatthenāti vacanakāraṇena. Samhā raṭṭhā nirajjatīti attano raṭṭhā niggacchati. Gāmaṇīyehīti hatthācariyehi. Ājānīyevāti jātisampanne . Gāmaṇīyehīti assācariyehi. Illiyācāpadhāribhīti illiyañca cāpañca dhārentehi. Dīpe athopi veyyaggheti dīpicammabyagghacammaparikkhitte. Ekamekā rathe ṭhitāti so kira ekamekaṃ itthiratanaṃ rathe ṭhapetvā aṭṭhaaṭṭhavaṇṇadāsīhi parivutaṃ katvā adāsi.
निक्खरज्जूहीति सुवण्णसुत्तमयेहि पामङ्गेहि। आळारपम्हाति विसालक्खिगण्डा। हसुलाति म्हितपुब्बङ्गमकथा। सुसञ्ञाति सुस्सोणियो। तनुमज्झिमाति करतलमिव तनुमज्झिमभागा। तदा पन देवतायो जम्बुदीपतले राजूनं ‘‘वेस्सन्तरो राजा महादानं देती’’ति आरोचयिंसु, तस्मा ते खत्तिया देवतानुभावेनागन्त्वा ता गण्हित्वा पक्कमिंसु। कंसुपधारणाति इध कंसन्ति रजतस्स नामं, रजतमयेन खीरपटिच्छनभाजनेन सद्धिञ्ञेव अदासीति अत्थो। पदिन्नम्हीति दीयमाने। सम्पकम्पथाति दानतेजेन कम्पित्थ। यं पञ्जलिकतोति यं सो वेस्सन्तरो राजा महादानं दत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह अत्तनो दानं नमस्समानो ‘‘सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स मे इदं पच्चयो होतू’’ति पञ्जलिकतो अहोसि, तदापि भीसनकमेव अहोसि, तस्मिं खणे पथवी कम्पित्थाति अत्थो। निरज्जतीति एवं कत्वा निग्गच्छतियेव, न कोचि नं निवारेतीति अत्थो।
Nikkharajjūhīti suvaṇṇasuttamayehi pāmaṅgehi. Āḷārapamhāti visālakkhigaṇḍā. Hasulāti mhitapubbaṅgamakathā. Susaññāti sussoṇiyo. Tanumajjhimāti karatalamiva tanumajjhimabhāgā. Tadā pana devatāyo jambudīpatale rājūnaṃ ‘‘vessantaro rājā mahādānaṃ detī’’ti ārocayiṃsu, tasmā te khattiyā devatānubhāvenāgantvā tā gaṇhitvā pakkamiṃsu. Kaṃsupadhāraṇāti idha kaṃsanti rajatassa nāmaṃ, rajatamayena khīrapaṭicchanabhājanena saddhiññeva adāsīti attho. Padinnamhīti dīyamāne. Sampakampathāti dānatejena kampittha. Yaṃ pañjalikatoti yaṃ so vessantaro rājā mahādānaṃ datvā añjaliṃ paggayha attano dānaṃ namassamāno ‘‘sabbaññutaññāṇassa me idaṃ paccayo hotū’’ti pañjalikato ahosi, tadāpi bhīsanakameva ahosi, tasmiṃ khaṇe pathavī kampitthāti attho. Nirajjatīti evaṃ katvā niggacchatiyeva, na koci naṃ nivāretīti attho.
अपिच खो तस्स दानं ददन्तस्सेव सायं अहोसि। सो अत्तनो निवेसनमेव गन्त्वा ‘‘मातापितरो वन्दित्वा स्वे गमिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा अलङ्कतरथेन मातापितूनं वसनट्ठानं गतो। मद्दीदेवीपि ‘‘अहं सामिना सद्धिं गन्त्वा मातापितरो अनुजानापेस्सामी’’ति तेनेव सद्धिं गता। महासत्तो पितरं वन्दित्वा अत्तनो गमनभावं कथेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Apica kho tassa dānaṃ dadantasseva sāyaṃ ahosi. So attano nivesanameva gantvā ‘‘mātāpitaro vanditvā sve gamissāmī’’ti cintetvā alaṅkatarathena mātāpitūnaṃ vasanaṭṭhānaṃ gato. Maddīdevīpi ‘‘ahaṃ sāminā saddhiṃ gantvā mātāpitaro anujānāpessāmī’’ti teneva saddhiṃ gatā. Mahāsatto pitaraṃ vanditvā attano gamanabhāvaṃ kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८११.
1811.
‘‘आमन्तयित्थ राजानं, सञ्जयं धम्मिनं वरं।
‘‘Āmantayittha rājānaṃ, sañjayaṃ dhamminaṃ varaṃ;
अवरुद्धसि मं देव, वङ्कं गच्छामि पब्बतं॥
Avaruddhasi maṃ deva, vaṅkaṃ gacchāmi pabbataṃ.
१८१२.
1812.
‘‘ये हि केचि महाराज, भूता ये च भविस्सरे।
‘‘Ye hi keci mahārāja, bhūtā ye ca bhavissare;
अतित्तायेव कामेहि, गच्छन्ति यमसाधनं॥
Atittāyeva kāmehi, gacchanti yamasādhanaṃ.
१८१३.
1813.
‘‘स्वाहं सके अभिस्ससिं, यजमानो सके पुरे।
‘‘Svāhaṃ sake abhissasiṃ, yajamāno sake pure;
सिवीनं वचनत्थेन, सम्हा रट्ठा निरज्जहं॥
Sivīnaṃ vacanatthena, samhā raṭṭhā nirajjahaṃ.
१८१४.
1814.
‘‘अघं तं पटिसेविस्सं, वने वाळमिगाकिण्णे।
‘‘Aghaṃ taṃ paṭisevissaṃ, vane vāḷamigākiṇṇe;
खग्गदीपिनिसेविते, अहं पुञ्ञानि करोमि।
Khaggadīpinisevite, ahaṃ puññāni karomi;
तुम्हे पङ्कम्हि सीदथा’’ति॥
Tumhe paṅkamhi sīdathā’’ti.
तत्थ धम्मिनं वरन्ति धम्मिकराजूनं अन्तरे उत्तमं। अवरुद्धसीति रट्ठा नीहरसि। भूताति अतीता। भविस्सरेति ये च अनागते भविस्सन्ति , पच्चुप्पन्ने च निब्बत्ता। यमसाधनन्ति यमरञ्ञो आणापवत्तिट्ठानं। स्वाहं सके अभिस्ससिन्ति सो अहं अत्तनो नगरवासिनोयेव पीळेसिं। किं करोन्तो? यजमानो सके पुरेति। पाळियं पन ‘‘सो अह’’न्ति लिखितं। निरज्जहन्ति निक्खन्तो अहं। अघं तन्ति यं अरञ्ञे वसन्तेन पटिसेवितब्बं दुक्खं, तं पटिसेविस्सामि। पङ्कम्हीति तुम्हे पन कामपङ्कम्हि सीदथाति वदति।
Tattha dhamminaṃ varanti dhammikarājūnaṃ antare uttamaṃ. Avaruddhasīti raṭṭhā nīharasi. Bhūtāti atītā. Bhavissareti ye ca anāgate bhavissanti , paccuppanne ca nibbattā. Yamasādhananti yamarañño āṇāpavattiṭṭhānaṃ. Svāhaṃ sake abhissasinti so ahaṃ attano nagaravāsinoyeva pīḷesiṃ. Kiṃ karonto? Yajamāno sake pureti. Pāḷiyaṃ pana ‘‘so aha’’nti likhitaṃ. Nirajjahanti nikkhanto ahaṃ. Aghaṃ tanti yaṃ araññe vasantena paṭisevitabbaṃ dukkhaṃ, taṃ paṭisevissāmi. Paṅkamhīti tumhe pana kāmapaṅkamhi sīdathāti vadati.
इति महासत्तो इमाहि चतूहि गाथाहि पितरा सद्धिं कथेत्वा मातु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा पब्बज्जं अनुजानापेन्तो एवमाह –
Iti mahāsatto imāhi catūhi gāthāhi pitarā saddhiṃ kathetvā mātu santikaṃ gantvā vanditvā pabbajjaṃ anujānāpento evamāha –
१८१५.
1815.
‘‘अनुजानाहि मं अम्म, पब्बज्जा मम रुच्चति।
‘‘Anujānāhi maṃ amma, pabbajjā mama ruccati;
स्वाहं सके अभिस्ससिं, यजमानो सके पुरे।
Svāhaṃ sake abhissasiṃ, yajamāno sake pure;
सिवीनं वचनत्थेन, सम्हा रट्ठा निरज्जहं॥
Sivīnaṃ vacanatthena, samhā raṭṭhā nirajjahaṃ.
१८१६.
1816.
‘‘अघं तं पटिसेविस्सं, वने वाळमिगाकिण्णे।
‘‘Aghaṃ taṃ paṭisevissaṃ, vane vāḷamigākiṇṇe;
खग्गदीपिनिसेविते, अहं पुञ्ञानि करोमि।
Khaggadīpinisevite, ahaṃ puññāni karomi;
तुम्हे पङ्कम्हि सीदथा’’ति॥
Tumhe paṅkamhi sīdathā’’ti.
तं सुत्वा फुस्सती आह –
Taṃ sutvā phussatī āha –
१८१७.
1817.
‘‘अनुजानामि तं पुत्त, पब्बज्जा ते समिज्झतु।
‘‘Anujānāmi taṃ putta, pabbajjā te samijjhatu;
अयञ्च मद्दी कल्याणी, सुसञ्ञा तनुमज्झिमा।
Ayañca maddī kalyāṇī, susaññā tanumajjhimā;
अच्छतं सह पुत्तेहि, किं अरञ्ञे करिस्सती’’ति॥
Acchataṃ saha puttehi, kiṃ araññe karissatī’’ti.
तत्थ समिज्झतूति झानेन समिद्धा होतु। अच्छतन्ति अच्छतु, इधेव होतूति वदति।
Tattha samijjhatūti jhānena samiddhā hotu. Acchatanti acchatu, idheva hotūti vadati.
वेस्सन्तरो आह –
Vessantaro āha –
१८१८.
1818.
‘‘नाहं अकामा दासिम्पि, अरञ्ञं नेतुमुस्सहे।
‘‘Nāhaṃ akāmā dāsimpi, araññaṃ netumussahe;
सचे इच्छति अन्वेतु, सचे निच्छति अच्छतू’’ति॥
Sace icchati anvetu, sace nicchati acchatū’’ti.
तत्थ अकामाति अम्म, किं नामेतं कथेथ, अहं अनिच्छाय दासिम्पि नेतुं न उस्सहामीति।
Tattha akāmāti amma, kiṃ nāmetaṃ kathetha, ahaṃ anicchāya dāsimpi netuṃ na ussahāmīti.
ततो पुत्तस्स कथं सुत्वा राजा सुण्हं याचितुं पटिपज्जि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tato puttassa kathaṃ sutvā rājā suṇhaṃ yācituṃ paṭipajji. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८१९.
1819.
‘‘ततो सुण्हं महाराजा, याचितुं पटिपज्जथ।
‘‘Tato suṇhaṃ mahārājā, yācituṃ paṭipajjatha;
मा चन्दनसमाचारे, रजोजल्लं अधारयि॥
Mā candanasamācāre, rajojallaṃ adhārayi.
१८२०.
1820.
‘‘मा कासियानि धारेत्वा, कुसचीरं अधारयि।
‘‘Mā kāsiyāni dhāretvā, kusacīraṃ adhārayi;
दुक्खो वासो अरञ्ञस्मिं, मा हि त्वं लक्खणे गमी’’ति॥
Dukkho vāso araññasmiṃ, mā hi tvaṃ lakkhaṇe gamī’’ti.
तत्थ पटिपज्जथाति भिक्खवे, पुत्तस्स कथं सुत्वा राजा सुण्हं याचितुं पटिपज्जि। चन्दनसमाचारेति लोहितचन्दनेन परिकिण्णसरीरे। मा हि त्वं लक्खणे गमीति सुभलक्खणेन समन्नागते मा त्वं अरञ्ञं गमीति।
Tattha paṭipajjathāti bhikkhave, puttassa kathaṃ sutvā rājā suṇhaṃ yācituṃ paṭipajji. Candanasamācāreti lohitacandanena parikiṇṇasarīre. Mā hi tvaṃ lakkhaṇe gamīti subhalakkhaṇena samannāgate mā tvaṃ araññaṃ gamīti.
१८२१.
1821.
‘‘तमब्रवि राजपुत्ती, मद्दी सब्बङ्गसोभना।
‘‘Tamabravi rājaputtī, maddī sabbaṅgasobhanā;
नाहं तं सुखमिच्छेय्यं, यं मे वेस्सन्तरं विना’’ति॥
Nāhaṃ taṃ sukhamiccheyyaṃ, yaṃ me vessantaraṃ vinā’’ti.
तत्थ तमब्रवीति तं ससुरं अब्रवि।
Tattha tamabravīti taṃ sasuraṃ abravi.
१८२२.
1822.
‘‘तमब्रवि महाराजा, सिवीनं रट्ठवड्ढनो।
‘‘Tamabravi mahārājā, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano;
इङ्घ मद्दि निसामेहि, वने ये होन्ति दुस्सहा॥
Iṅgha maddi nisāmehi, vane ye honti dussahā.
१८२३.
1823.
‘‘बहू कीटा पटङ्गा च, मकसा मधुमक्खिका।
‘‘Bahū kīṭā paṭaṅgā ca, makasā madhumakkhikā;
तेपि तं तत्थ हिं सेय्युं, तं ते दुक्खतरं सिया॥
Tepi taṃ tattha hiṃ seyyuṃ, taṃ te dukkhataraṃ siyā.
१८२४.
1824.
‘‘अपरे पस्स सन्तापे, नदीनुपनिसेविते।
‘‘Apare passa santāpe, nadīnupanisevite;
सप्पा अजगरा नाम, अविसा ते महब्बला॥
Sappā ajagarā nāma, avisā te mahabbalā.
१८२५.
1825.
‘‘ते मनुस्सं मिगं वापि, अपि मासन्नमागतं।
‘‘Te manussaṃ migaṃ vāpi, api māsannamāgataṃ;
परिक्खिपित्वा भोगेहि, वसमानेन्ति अत्तनो॥
Parikkhipitvā bhogehi, vasamānenti attano.
१८२६.
1826.
‘‘अञ्ञेपि कण्हजटिनो, अच्छा नाम अघम्मिगा।
‘‘Aññepi kaṇhajaṭino, acchā nāma aghammigā;
न तेहि पुरिसो दिट्ठो, रुक्खमारुय्ह मुच्चति॥
Na tehi puriso diṭṭho, rukkhamāruyha muccati.
१८२७.
1827.
‘‘सङ्घट्टयन्ता सिङ्गानि, तिक्खग्गातिप्पहारिनो।
‘‘Saṅghaṭṭayantā siṅgāni, tikkhaggātippahārino;
महिंसा विचरन्तेत्थ, नदिं सोतुम्बरं पति॥
Mahiṃsā vicarantettha, nadiṃ sotumbaraṃ pati.
१८२८.
1828.
‘‘दिस्वा मिगानं यूथानं, गवं सञ्चरतं वने।
‘‘Disvā migānaṃ yūthānaṃ, gavaṃ sañcarataṃ vane;
धेनुव वच्छगिद्धाव, कथं मद्दि करिस्ससि॥
Dhenuva vacchagiddhāva, kathaṃ maddi karissasi.
१८२९.
1829.
‘‘दिस्वा सम्पतिते घोरे, दुमग्गेसु प्लवङ्गमे।
‘‘Disvā sampatite ghore, dumaggesu plavaṅgame;
अखेत्तञ्ञाय ते मद्दि, भविस्सते महब्भयं॥
Akhettaññāya te maddi, bhavissate mahabbhayaṃ.
१८३०.
1830.
‘‘या त्वं सिवाय सुत्वान, मुहुं उत्तसयी पुरे।
‘‘Yā tvaṃ sivāya sutvāna, muhuṃ uttasayī pure;
सा त्वं वङ्कमनुप्पत्ता, कथं मद्दि करिस्ससि॥
Sā tvaṃ vaṅkamanuppattā, kathaṃ maddi karissasi.
१८३१.
1831.
‘‘ठिते मज्झन्हिके काले, सन्निसिन्नेसु पक्खिसु।
‘‘Ṭhite majjhanhike kāle, sannisinnesu pakkhisu;
सणतेव ब्रहारञ्ञं, तत्थ किं गन्तुमिच्छसी’’ति॥
Saṇateva brahāraññaṃ, tattha kiṃ gantumicchasī’’ti.
तत्थ तमब्रवीति तं सुण्हं अब्रवि। अपरे पस्स सन्तापेति अञ्ञेपि सन्तापे भयजनके पेक्ख। नदीनुपनिसेवितेति नदीनं उपनिसेविते आसन्नट्ठाने, नदीकूले वसन्तेति अत्थो। अविसाति निब्बिसा। अपि मासन्नन्ति आसन्नं अत्तनो सरीरसम्फस्सं आगतन्ति अत्थो। अघम्मिगाति अघकरा मिगा, दुक्खावहा मिगाति अत्थो। नदिं सोतुम्बरं पतीति सोतुम्बराय नाम नदिया तीरे। यूथानन्ति यूथानि, अयमेव वा पाठो। धेनुव वच्छगिद्धावाति तव दारके अपस्सन्ती वच्छगिद्धा धेनु विय कथं करिस्ससि। व-कारो पनेत्थ निपातमत्तोव। सम्पतितेति सम्पतन्ते। घोरेति भीसनके विरूपे। प्लवङ्गमेति मक्कटे। अखेत्तञ्ञायाति अरञ्ञभूमिअकुसलताय। भविस्सतेति भविस्सति। सिवाय सुत्वानाति सिङ्गालिया सद्दं सुत्वा। मुहुन्ति पुनप्पुनं। उत्तसयीति उत्तससि। सणतेवाति नदति विय सणन्तं विय भविस्सति।
Tattha tamabravīti taṃ suṇhaṃ abravi. Apare passa santāpeti aññepi santāpe bhayajanake pekkha. Nadīnupaniseviteti nadīnaṃ upanisevite āsannaṭṭhāne, nadīkūle vasanteti attho. Avisāti nibbisā. Api māsannanti āsannaṃ attano sarīrasamphassaṃ āgatanti attho. Aghammigāti aghakarā migā, dukkhāvahā migāti attho. Nadiṃ sotumbaraṃ patīti sotumbarāya nāma nadiyā tīre. Yūthānanti yūthāni, ayameva vā pāṭho. Dhenuva vacchagiddhāvāti tava dārake apassantī vacchagiddhā dhenu viya kathaṃ karissasi. Va-kāro panettha nipātamattova. Sampatiteti sampatante. Ghoreti bhīsanake virūpe. Plavaṅgameti makkaṭe. Akhettaññāyāti araññabhūmiakusalatāya. Bhavissateti bhavissati. Sivāya sutvānāti siṅgāliyā saddaṃ sutvā. Muhunti punappunaṃ. Uttasayīti uttasasi. Saṇatevāti nadati viya saṇantaṃ viya bhavissati.
१८३२.
1832.
‘‘तमब्रवि राजपुत्ती, मद्दी सब्बङ्गसोभना।
‘‘Tamabravi rājaputtī, maddī sabbaṅgasobhanā;
यानि एतानि अक्खासि, वने पटिभयानि मे।
Yāni etāni akkhāsi, vane paṭibhayāni me;
सब्बानि अभिसम्भोस्सं, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Sabbāni abhisambhossaṃ, gacchaññeva rathesabha.
१८३३.
1833.
‘‘कासं कुसं पोटकिलं, उसिरं मुञ्चपब्बजं।
‘‘Kāsaṃ kusaṃ poṭakilaṃ, usiraṃ muñcapabbajaṃ;
उरसा पनुदहिस्सामि, नस्स हेस्सामि दुन्नया॥
Urasā panudahissāmi, nassa hessāmi dunnayā.
१८३४.
1834.
‘‘बहूहि वत चरियाहि, कुमारी विन्दते पतिं।
‘‘Bahūhi vata cariyāhi, kumārī vindate patiṃ;
उदरस्सुपरोधेन, गोहनुवेठनेन च॥
Udarassuparodhena, gohanuveṭhanena ca.
१८३५.
1835.
‘‘अग्गिस्स पारिचरियाय, उदकुम्मुज्जनेन च।
‘‘Aggissa pāricariyāya, udakummujjanena ca;
वेधब्यं कटुकं लोके, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Vedhabyaṃ kaṭukaṃ loke, gacchaññeva rathesabha.
१८३६.
1836.
‘‘अपिस्सा होति अप्पत्तो, उच्छिट्ठमपि भुञ्जितुं।
‘‘Apissā hoti appatto, ucchiṭṭhamapi bhuñjituṃ;
यो नं हत्थे गहेत्वान, अकामं परिकड्ढति।
Yo naṃ hatthe gahetvāna, akāmaṃ parikaḍḍhati;
वेधब्यं कटुकं लोके, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Vedhabyaṃ kaṭukaṃ loke, gacchaññeva rathesabha.
१८३७.
1837.
‘‘केसग्गहणमुक्खेपा, भूम्या च परिसुम्भना।
‘‘Kesaggahaṇamukkhepā, bhūmyā ca parisumbhanā;
दत्वा च नो पक्कमति, बहुं दुक्खं अनप्पकं।
Datvā ca no pakkamati, bahuṃ dukkhaṃ anappakaṃ;
वेधब्यं कटुकं लोके, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Vedhabyaṃ kaṭukaṃ loke, gacchaññeva rathesabha.
१८३८.
1838.
‘‘सुक्कच्छवी वेधवेरा, दत्वा सुभगमानिनो।
‘‘Sukkacchavī vedhaverā, datvā subhagamānino;
अकामं परिकड्ढन्ति, उलूकञ्ञेव वायसा।
Akāmaṃ parikaḍḍhanti, ulūkaññeva vāyasā;
वेधब्यं कटुकं लोके, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Vedhabyaṃ kaṭukaṃ loke, gacchaññeva rathesabha.
१८३९.
1839.
‘‘अपि ञातिकुले फीते, कंसपज्जोतने वसं।
‘‘Api ñātikule phīte, kaṃsapajjotane vasaṃ;
नेवातिवाक्यं न लभे, भातूहि सखिनीहिपि।
Nevātivākyaṃ na labhe, bhātūhi sakhinīhipi;
वेधब्यं कटुकं लोके, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Vedhabyaṃ kaṭukaṃ loke, gacchaññeva rathesabha.
१८४०.
1840.
‘‘नग्गा नदी अनुदका, नग्गं रट्ठं अराजकं।
‘‘Naggā nadī anudakā, naggaṃ raṭṭhaṃ arājakaṃ;
इत्थीपि विधवा नग्गा, यस्सापि दस भातरो।
Itthīpi vidhavā naggā, yassāpi dasa bhātaro;
वेधब्यं कटुकं लोके, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Vedhabyaṃ kaṭukaṃ loke, gacchaññeva rathesabha.
१८४१.
1841.
‘‘धजो रथस्स पञ्ञाणं, धूमो पञ्ञाणमग्गिनो।
‘‘Dhajo rathassa paññāṇaṃ, dhūmo paññāṇamaggino;
राजा रट्ठस्स पञ्ञाणं, भत्ता पञ्ञाणमित्थिया।
Rājā raṭṭhassa paññāṇaṃ, bhattā paññāṇamitthiyā;
वेधब्यं कटुकं लोके, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Vedhabyaṃ kaṭukaṃ loke, gacchaññeva rathesabha.
१८४२.
1842.
‘‘या दलिद्दी दलिद्दस्स, अड्ढा अड्ढस्स कित्तिमा।
‘‘Yā daliddī daliddassa, aḍḍhā aḍḍhassa kittimā;
तं वे देवा पसंसन्ति, दुक्करञ्हि करोति सा॥
Taṃ ve devā pasaṃsanti, dukkarañhi karoti sā.
१८४३.
1843.
‘‘सामिकं अनुबन्धिस्सं, सदा कासायवासिनी।
‘‘Sāmikaṃ anubandhissaṃ, sadā kāsāyavāsinī;
पथब्यापि अभिज्जन्त्या, वेधब्यं कटुकित्थिया॥
Pathabyāpi abhijjantyā, vedhabyaṃ kaṭukitthiyā.
१८४४.
1844.
‘‘अपि सागरपरियन्तं, बहुवित्तधरं महिं।
‘‘Api sāgarapariyantaṃ, bahuvittadharaṃ mahiṃ;
नानारतनपरिपूरं, निच्छे वेस्सन्तरं विना॥
Nānāratanaparipūraṃ, nicche vessantaraṃ vinā.
१८४५.
1845.
‘‘कथं नु तासं हदयं, सुखरा वत इत्थियो।
‘‘Kathaṃ nu tāsaṃ hadayaṃ, sukharā vata itthiyo;
या सामिके दुक्खितम्हि, सुखमिच्छन्ति अत्तनो॥
Yā sāmike dukkhitamhi, sukhamicchanti attano.
१८४६.
1846.
‘‘निक्खमन्ते महाराजे, सिवीनं रट्ठवड्ढने।
‘‘Nikkhamante mahārāje, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane;
तमहं अनुबन्धिस्सं, सब्बकामददो हि मे’’ति॥
Tamahaṃ anubandhissaṃ, sabbakāmadado hi me’’ti.
तत्थ तमब्रवीति भिक्खवे, मद्दी रञ्ञो वचनं सुत्वा तं राजानं अब्रवि। अभिसम्भोस्सन्ति सहिस्सामि अधिवासेस्सामि। पोटकिलन्ति पोटकिलतिणं। पनुदहिस्सामीति द्वेधा कत्वा वेस्सन्तरस्स पुरतो गमिस्सामि। उदरस्सुपरोधेनाति उपवासेन खुदाधिवासेन। गोहनुवेठनेन चाति विसालकटियो ओनतपस्सा च इत्थियो सामिकं लभन्तीति कत्वा गोहनुना कटिफलकं कोट्टापेत्वा वेठनेन च पस्सानि ओनामेत्वा कुमारिका पतिं लभति। कटुकन्ति असातं। गच्छञ्ञेवाति गमिस्सामियेव।
Tattha tamabravīti bhikkhave, maddī rañño vacanaṃ sutvā taṃ rājānaṃ abravi. Abhisambhossanti sahissāmi adhivāsessāmi. Poṭakilanti poṭakilatiṇaṃ. Panudahissāmīti dvedhā katvā vessantarassa purato gamissāmi. Udarassuparodhenāti upavāsena khudādhivāsena. Gohanuveṭhanena cāti visālakaṭiyo onatapassā ca itthiyo sāmikaṃ labhantīti katvā gohanunā kaṭiphalakaṃ koṭṭāpetvā veṭhanena ca passāni onāmetvā kumārikā patiṃ labhati. Kaṭukanti asātaṃ. Gacchaññevāti gamissāmiyeva.
अपिस्सा होति अप्पत्तोति तस्सा विधवाय उच्छिट्ठकम्पि भुञ्जितुं अननुच्छविकोव। यो नन्ति यो नीचजच्चो तं विधवं अनिच्छमानञ्ञेव हत्थे गहेत्वा कड्ढति। केसग्गहणमुक्खेपा, भूम्या च परिसुम्भनाति असामिकं इत्थिं हत्थपादेहि केसग्गहणं, उक्खेपा, भूमियं पातनन्ति एतानि अवमञ्ञनानि कत्वा अतिक्कमन्ति। दत्वा चाति असामिकाय इत्थिया एवरूपं बहुं अनप्पकं दुक्खं परपुरिसो दत्वा च नो पक्कमति निरासङ्को ओलोकेन्तोव तिट्ठति।
Apissā hoti appattoti tassā vidhavāya ucchiṭṭhakampi bhuñjituṃ ananucchavikova. Yo nanti yo nīcajacco taṃ vidhavaṃ anicchamānaññeva hatthe gahetvā kaḍḍhati. Kesaggahaṇamukkhepā, bhūmyā ca parisumbhanāti asāmikaṃ itthiṃ hatthapādehi kesaggahaṇaṃ, ukkhepā, bhūmiyaṃ pātananti etāni avamaññanāni katvā atikkamanti. Datvā cāti asāmikāya itthiyā evarūpaṃ bahuṃ anappakaṃ dukkhaṃ parapuriso datvā ca no pakkamati nirāsaṅko olokentova tiṭṭhati.
सुक्कच्छवीति न्हानीयचुण्णेन उट्ठापितच्छविवण्णा। वेधवेराति विधवित्थिकामा पुरिसा। दत्वाति किञ्चिदेव अप्पमत्तकं धनं दत्वा। सुभगमानिनोति मयं सुभगाति मञ्ञमाना। अकामन्ति तं विधवं असामिकं अकामं। उलूकञ्ञेव वायसाति काका वियउलूकं परिकड्ढन्ति। कंसपज्जोतनेति सुवण्णभाजनाभाय पज्जोतन्ते। वसन्ति एवरूपेपि ञातिकुले वसमाना। नेवातिवाक्यं न लभेति ‘‘अयं इत्थी निस्सामिका, यावजीवं अम्हाकञ्ञेव भारो जातो’’तिआदीनि वचनानि वदन्तेहि भातूहिपि सखिनीहिपि अतिवाक्यं गरहवचनं नेव न लभति। पञ्ञाणन्ति पाकटभावकारणं।
Sukkacchavīti nhānīyacuṇṇena uṭṭhāpitacchavivaṇṇā. Vedhaverāti vidhavitthikāmā purisā. Datvāti kiñcideva appamattakaṃ dhanaṃ datvā. Subhagamāninoti mayaṃ subhagāti maññamānā. Akāmanti taṃ vidhavaṃ asāmikaṃ akāmaṃ. Ulūkaññeva vāyasāti kākā viyaulūkaṃ parikaḍḍhanti. Kaṃsapajjotaneti suvaṇṇabhājanābhāya pajjotante. Vasanti evarūpepi ñātikule vasamānā. Nevātivākyaṃ na labheti ‘‘ayaṃ itthī nissāmikā, yāvajīvaṃ amhākaññeva bhāro jāto’’tiādīni vacanāni vadantehi bhātūhipi sakhinīhipi ativākyaṃ garahavacanaṃ neva na labhati. Paññāṇanti pākaṭabhāvakāraṇaṃ.
या दलिद्दी दलिद्दस्साति देव, कित्तिसम्पन्ना या इत्थी अत्तनो सामिकस्स दलिद्दस्स दुक्खप्पत्तकाले सयम्पि दलिद्दी समाना दुक्खाव होति, तस्स अड्ढकाले तेनेव सद्धिं अड्ढा सुखप्पत्ता होति, तं वे देवा पसंसन्ति। अभिज्जन्त्याति अभिज्जन्तिया। सचेपि हि इत्थिया सकलपथवी न भिज्जति, ताय सकलाय पथविया साव इस्सरा होति, तथापि वेधब्यं कटुकमेवाति अत्थो। सुखरा वत इत्थियोति सुट्ठु खरा वत इत्थियो।
Yādaliddī daliddassāti deva, kittisampannā yā itthī attano sāmikassa daliddassa dukkhappattakāle sayampi daliddī samānā dukkhāva hoti, tassa aḍḍhakāle teneva saddhiṃ aḍḍhā sukhappattā hoti, taṃ ve devā pasaṃsanti. Abhijjantyāti abhijjantiyā. Sacepi hi itthiyā sakalapathavī na bhijjati, tāya sakalāya pathaviyā sāva issarā hoti, tathāpi vedhabyaṃ kaṭukamevāti attho. Sukharā vata itthiyoti suṭṭhu kharā vata itthiyo.
१८४७.
1847.
‘‘तमब्रवि महाराजा, मद्दिं सब्बङ्गसोभनं।
‘‘Tamabravi mahārājā, maddiṃ sabbaṅgasobhanaṃ;
इमे ते दहरा पुत्ता, जाली कण्हाजिना चुभो।
Ime te daharā puttā, jālī kaṇhājinā cubho;
निक्खिप्प लक्खणे गच्छ, मयं ते पोसयामसे’’ति॥
Nikkhippa lakkhaṇe gaccha, mayaṃ te posayāmase’’ti.
तत्थ जाली कण्हाजिना चुभोति जाली च कण्हाजिना चाति उभो। निक्खिप्पाति इमे निक्खिपित्वा गच्छाहीति।
Tattha jālī kaṇhājinā cubhoti jālī ca kaṇhājinā cāti ubho. Nikkhippāti ime nikkhipitvā gacchāhīti.
१८४८.
1848.
‘‘तमब्रवि राजपुत्ती, मद्दी सब्बङ्गसोभना।
‘‘Tamabravi rājaputtī, maddī sabbaṅgasobhanā;
पिया मे पुत्तका देव, जाली कण्हाजिना चुभो।
Piyā me puttakā deva, jālī kaṇhājinā cubho;
त्यम्हं तत्थ रमेस्सन्ति, अरञ्ञे जीवसोकिन’’न्ति॥
Tyamhaṃ tattha ramessanti, araññe jīvasokina’’nti.
तत्थ त्यम्हन्ति ते दारका अम्हाकं तत्थ अरञ्ञे। जीवसोकिनन्ति अविगतसोकानं हदयं रमयिस्सन्तीति अत्थो।
Tattha tyamhanti te dārakā amhākaṃ tattha araññe. Jīvasokinanti avigatasokānaṃ hadayaṃ ramayissantīti attho.
१८४९.
1849.
‘‘तमब्रवि महाराजा, सिवीनं रट्ठवड्ढनो।
‘‘Tamabravi mahārājā, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano;
सालीनं ओदनं भुत्वा, सुचिं मंसूपसेचनं।
Sālīnaṃ odanaṃ bhutvā, suciṃ maṃsūpasecanaṃ;
रुक्खफलानि भुञ्जन्ता, कथं काहन्ति दारका॥
Rukkhaphalāni bhuñjantā, kathaṃ kāhanti dārakā.
१८५०.
1850.
‘‘भुत्वा सतपले कंसे, सोवण्णे सतराजिके।
‘‘Bhutvā satapale kaṃse, sovaṇṇe satarājike;
रुक्खपत्तेसु भुञ्जन्ता, कथं काहन्ति दारका॥
Rukkhapattesu bhuñjantā, kathaṃ kāhanti dārakā.
१८५१.
1851.
‘‘कासियानि च धारेत्वा, खोमकोटुम्बरानि च।
‘‘Kāsiyāni ca dhāretvā, khomakoṭumbarāni ca;
कुसचीरानि धारेन्ता, कथं काहन्ति दारका॥
Kusacīrāni dhārentā, kathaṃ kāhanti dārakā.
१८५२.
1852.
‘‘वय्हाहि परियायित्वा, सिविकाय रथेन च।
‘‘Vayhāhi pariyāyitvā, sivikāya rathena ca;
पत्तिका परिधावन्ता, कथं काहन्ति दारका॥
Pattikā paridhāvantā, kathaṃ kāhanti dārakā.
१८५३.
1853.
‘‘कूटागारे सयित्वान, निवाते फुसितग्गळे।
‘‘Kūṭāgāre sayitvāna, nivāte phusitaggaḷe;
सयन्ता रुक्खमूलस्मिं, कथं काहन्ति दारका॥
Sayantā rukkhamūlasmiṃ, kathaṃ kāhanti dārakā.
१८५४.
1854.
‘‘पल्लङ्केसु सयित्वान, गोनके चित्तसन्थते।
‘‘Pallaṅkesu sayitvāna, gonake cittasanthate;
सयन्ता तिणसन्थारे, कथं काहन्ति दारका॥
Sayantā tiṇasanthāre, kathaṃ kāhanti dārakā.
१८५५.
1855.
‘‘गन्धकेन विलिम्पित्वा, अगरुचन्दनेन च।
‘‘Gandhakena vilimpitvā, agarucandanena ca;
रजोजल्लानि धारेन्ता, कथं काहन्ति दारका॥
Rajojallāni dhārentā, kathaṃ kāhanti dārakā.
१८५६.
1856.
‘‘चामरमोरहत्थेहि, बीजितङ्गा सुखेधिता।
‘‘Cāmaramorahatthehi, bījitaṅgā sukhedhitā;
फुट्ठा डंसेहि मकसेहि, कथं काहन्ति दारका’’ति॥
Phuṭṭhā ḍaṃsehi makasehi, kathaṃ kāhanti dārakā’’ti.
तत्थ पलसते कंसेति पलसतेन कताय कञ्चनपातिया। गोनके चित्तसन्थतेति महापिट्ठियं काळकोजवे चेव विचित्तके सन्थरे च। चामरमोरहत्थेहीति चामरेहि चेव मोरहत्थेहि च बीजितङ्गा।
Tattha palasate kaṃseti palasatena katāya kañcanapātiyā. Gonake cittasanthateti mahāpiṭṭhiyaṃ kāḷakojave ceva vicittake santhare ca. Cāmaramorahatthehīti cāmarehi ceva morahatthehi ca bījitaṅgā.
एवं तेसं सल्लपन्तानञ्ञेव रत्ति विभायि, सूरियो उग्गञ्छि। महासत्तस्स चतुसिन्धवयुत्तं अलङ्कतरथं आनेत्वा राजद्वारे ठपयिंसु। मद्दीपि सस्सुससुरे वन्दित्वा सेसित्थियो अपलोकेत्वा द्वे पुत्ते आदाय वेस्सन्तरतो पठमतरं गन्त्वा रथे अट्ठासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ tesaṃ sallapantānaññeva ratti vibhāyi, sūriyo uggañchi. Mahāsattassa catusindhavayuttaṃ alaṅkatarathaṃ ānetvā rājadvāre ṭhapayiṃsu. Maddīpi sassusasure vanditvā sesitthiyo apaloketvā dve putte ādāya vessantarato paṭhamataraṃ gantvā rathe aṭṭhāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८५७.
1857.
‘‘तमब्रवि राजपुत्ती, मद्दी सब्बङ्गसोभना।
‘‘Tamabravi rājaputtī, maddī sabbaṅgasobhanā;
मा देव परिदेवेसि, मा च त्वं विमनो अहु।
Mā deva paridevesi, mā ca tvaṃ vimano ahu;
यथा मयं भविस्साम, तथा हेस्सन्ति दारका॥
Yathā mayaṃ bhavissāma, tathā hessanti dārakā.
१८५८.
1858.
‘‘इदं वत्वान पक्कामि, मद्दी सब्बङ्गसोभना।
‘‘Idaṃ vatvāna pakkāmi, maddī sabbaṅgasobhanā;
सिविमग्गेन अन्वेसि, पुत्ते आदाय लक्खणा’’ति॥
Sivimaggena anvesi, putte ādāya lakkhaṇā’’ti.
तत्थ सिविमग्गेनाति सिविरञ्ञो गन्तब्बमग्गेन। अन्वेसीति तं अगमासि, पासादा ओतरित्वा रथं अभिरुहीति अत्थो।
Tattha sivimaggenāti sivirañño gantabbamaggena. Anvesīti taṃ agamāsi, pāsādā otaritvā rathaṃ abhiruhīti attho.
१८५९.
1859.
‘‘ततो वेस्सन्तरो राजा, दानं दत्वान खत्तियो।
‘‘Tato vessantaro rājā, dānaṃ datvāna khattiyo;
पितु मातु च वन्दित्वा, कत्वा च नं पदक्खिणं॥
Pitu mātu ca vanditvā, katvā ca naṃ padakkhiṇaṃ.
१८६०.
1860.
‘‘चतुवाहिं रथं युत्तं, सीघमारुय्ह सन्दनं।
‘‘Catuvāhiṃ rathaṃ yuttaṃ, sīghamāruyha sandanaṃ;
आदाय पुत्तदारञ्च, वङ्कं पायासि पब्बत’’न्ति॥
Ādāya puttadārañca, vaṅkaṃ pāyāsi pabbata’’nti.
तत्थ ततोति भिक्खवे, तस्सा मद्दिया रथं अभिरुहित्वा ठितकाले। दत्वाति हिय्यो दानं दत्वा। कत्वा च नं पदक्खिणन्ति पदक्खिणञ्च कत्वा। नन्ति निपातमत्तं।
Tattha tatoti bhikkhave, tassā maddiyā rathaṃ abhiruhitvā ṭhitakāle. Datvāti hiyyo dānaṃ datvā. Katvā ca naṃ padakkhiṇanti padakkhiṇañca katvā. Nanti nipātamattaṃ.
१८६१.
1861.
‘‘ततो वेस्सन्तरो राजा, येनासि बहुको जनो।
‘‘Tato vessantaro rājā, yenāsi bahuko jano;
आमन्त खो तं गच्छाम, अरोगा होन्तु ञातयो’’ति॥
Āmanta kho taṃ gacchāma, arogā hontu ñātayo’’ti.
तस्सत्थो – भिक्खवे, ततो वेस्सन्तरो राजा यत्थ ‘‘वेस्सन्तरं राजानं पस्सिस्सामा’’ति बहुको जनो ठितो आसि, तत्थ रथं पेसेत्वा महाजनं आपुच्छन्तो ‘‘आमन्त खो तं गच्छाम, अरोगा होन्तु ञातयो’’ति आह। तत्थ तन्ति निपातमत्तं। भिक्खवे, ततो वेस्सन्तरो राजा ञातके आह – ‘‘तुम्हे आमन्तेत्वा मयं गच्छाम, तुम्हे सुखिता होथ निदुक्खा’’ति।
Tassattho – bhikkhave, tato vessantaro rājā yattha ‘‘vessantaraṃ rājānaṃ passissāmā’’ti bahuko jano ṭhito āsi, tattha rathaṃ pesetvā mahājanaṃ āpucchanto ‘‘āmanta kho taṃ gacchāma, arogā hontu ñātayo’’ti āha. Tattha tanti nipātamattaṃ. Bhikkhave, tato vessantaro rājā ñātake āha – ‘‘tumhe āmantetvā mayaṃ gacchāma, tumhe sukhitā hotha nidukkhā’’ti.
एवं महासत्तो महाजनं आमन्तेत्वा ‘‘अप्पमत्ता होथ, दानादीनि पुञ्ञानि करोथा’’ति तेसं ओवदित्वा पक्कामि। गच्छन्ते पन बोधिसत्ते माता ‘‘पुत्तो मे दानवित्तको दानं देतू’’ति आभरणेहि सद्धिं सत्तरतनपूरानि सकटानि उभोसु पस्सेसु पेसेसि। सोपि अत्तनो कायारुळ्हमेव आभरणभण्डं ओमुञ्चित्वा सम्पत्तयाचकानं अट्ठारस वारे दत्वा अवसेसं सब्बं अदासि। सो नगरा निक्खमित्वा च निवत्तित्वा ओलोकेतुकामो अहोसि। अथस्स मनं पटिच्च रथप्पमाणट्ठाने महापथवी भिज्जित्वा कुलालचक्कं विय परिवत्तित्वा रथं नगराभिमुखं अकासि। सो मातापितूनं वसनट्ठानं ओलोकेसि। तेन कारणेन पथवीकम्पो अहोसि। तेन वुत्तं –
Evaṃ mahāsatto mahājanaṃ āmantetvā ‘‘appamattā hotha, dānādīni puññāni karothā’’ti tesaṃ ovaditvā pakkāmi. Gacchante pana bodhisatte mātā ‘‘putto me dānavittako dānaṃ detū’’ti ābharaṇehi saddhiṃ sattaratanapūrāni sakaṭāni ubhosu passesu pesesi. Sopi attano kāyāruḷhameva ābharaṇabhaṇḍaṃ omuñcitvā sampattayācakānaṃ aṭṭhārasa vāre datvā avasesaṃ sabbaṃ adāsi. So nagarā nikkhamitvā ca nivattitvā oloketukāmo ahosi. Athassa manaṃ paṭicca rathappamāṇaṭṭhāne mahāpathavī bhijjitvā kulālacakkaṃ viya parivattitvā rathaṃ nagarābhimukhaṃ akāsi. So mātāpitūnaṃ vasanaṭṭhānaṃ olokesi. Tena kāraṇena pathavīkampo ahosi. Tena vuttaṃ –
‘‘निक्खमित्वान नगरा, निवत्तित्वा विलोकिते।
‘‘Nikkhamitvāna nagarā, nivattitvā vilokite;
तदापि पथवी कम्पि, सिनेरुवनवटंसका’’ति॥ (चरिया॰ १.९३)।
Tadāpi pathavī kampi, sineruvanavaṭaṃsakā’’ti. (cariyā. 1.93);
सयं पन ओलोकेत्वा मद्दिम्पि ओलोकापेतुं गाथमाह –
Sayaṃ pana oloketvā maddimpi olokāpetuṃ gāthamāha –
१८६२.
1862.
‘‘इङ्घ मद्दि निसामेहि, रम्मरूपंव दिस्सति।
‘‘Iṅgha maddi nisāmehi, rammarūpaṃva dissati;
आवासं सिविसेट्ठस्स, पेत्तिकं भवनं ममा’’ति॥
Āvāsaṃ siviseṭṭhassa, pettikaṃ bhavanaṃ mamā’’ti.
तत्थ निसामेहीति ओलोकेहि।
Tattha nisāmehīti olokehi.
अथ महासत्तो सहजाते सट्ठिसहस्सअमच्चे च सेसजनञ्च निवत्तापेत्वा रथं पाजेन्तो मद्दिं आह – ‘‘भद्दे, सचे पच्छतो याचका आगच्छन्ति, उपधारेय्यासी’’ति। सापि ओलोकेन्ती निसीदि। अथस्स सत्तसतकं महादानं सम्पापुणितुं असक्कोन्ता चत्तारो ब्राह्मणा नगरं आगन्त्वा ‘‘कुहिं वेस्सन्तरो राजा’’ति पुच्छित्वा ‘‘दानं दत्वा गतो’’ति वुत्ते ‘‘किञ्चि गहेत्वा गतो’’ति पुच्छित्वा ‘‘रथेन गतो’’ति सुत्वा ‘‘अस्से नं याचिस्सामा’’ति अनुबन्धिंसु। अथ मद्दी ते आगच्छन्ते दिस्वा ‘‘याचका आगच्छन्ति, देवा’’ति आरोचेसि। महासत्तो रथं ठपेसि। ते आगन्त्वा अस्से याचिंसु। महासत्तो अस्से अदासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha mahāsatto sahajāte saṭṭhisahassaamacce ca sesajanañca nivattāpetvā rathaṃ pājento maddiṃ āha – ‘‘bhadde, sace pacchato yācakā āgacchanti, upadhāreyyāsī’’ti. Sāpi olokentī nisīdi. Athassa sattasatakaṃ mahādānaṃ sampāpuṇituṃ asakkontā cattāro brāhmaṇā nagaraṃ āgantvā ‘‘kuhiṃ vessantaro rājā’’ti pucchitvā ‘‘dānaṃ datvā gato’’ti vutte ‘‘kiñci gahetvā gato’’ti pucchitvā ‘‘rathena gato’’ti sutvā ‘‘asse naṃ yācissāmā’’ti anubandhiṃsu. Atha maddī te āgacchante disvā ‘‘yācakā āgacchanti, devā’’ti ārocesi. Mahāsatto rathaṃ ṭhapesi. Te āgantvā asse yāciṃsu. Mahāsatto asse adāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८६३.
1863.
‘‘तं ब्राह्मणा अन्वगमुं, ते नं अस्से अयाचिसुं।
‘‘Taṃ brāhmaṇā anvagamuṃ, te naṃ asse ayācisuṃ;
याचितो पटिपादेसि, चतुन्नं चतुरो हये’’ति॥
Yācito paṭipādesi, catunnaṃ caturo haye’’ti.
अस्सेसु पन दिन्नेसु रथधुरं आकासेयेव अट्ठासि। अथ ब्राह्मणेसु गतमत्तेसुयेव चत्तारो देवपुत्ता रोहिच्चमिगवण्णेन आगन्त्वा रथधुरं सम्पटिच्छित्वा अगमंसु। महासत्तो तेसं देवपुत्तभावं ञत्वा इमं गाथमाह –
Assesu pana dinnesu rathadhuraṃ ākāseyeva aṭṭhāsi. Atha brāhmaṇesu gatamattesuyeva cattāro devaputtā rohiccamigavaṇṇena āgantvā rathadhuraṃ sampaṭicchitvā agamaṃsu. Mahāsatto tesaṃ devaputtabhāvaṃ ñatvā imaṃ gāthamāha –
१८६४.
1864.
‘‘इङ्घ मद्दि निसामेहि, चित्तरूपंव दिस्सति।
‘‘Iṅgha maddi nisāmehi, cittarūpaṃva dissati;
मिगरोहिच्चवण्णेन, दक्खिणस्सा वहन्ति म’’न्ति॥
Migarohiccavaṇṇena, dakkhiṇassā vahanti ma’’nti.
तत्थ दक्खिणस्साति सुसिक्खिता अस्सा विय मं वहन्ति।
Tattha dakkhiṇassāti susikkhitā assā viya maṃ vahanti.
अथ नं एवं गच्छन्तं अपरो ब्राह्मणो आगन्त्वा रथं याचि। महासत्तो पुत्तदारं ओतारेत्वा तस्स रथं अदासि। रथे पन दिन्ने देवपुत्ता अन्तरधायिंसु। रथस्स दिन्नभावं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha naṃ evaṃ gacchantaṃ aparo brāhmaṇo āgantvā rathaṃ yāci. Mahāsatto puttadāraṃ otāretvā tassa rathaṃ adāsi. Rathe pana dinne devaputtā antaradhāyiṃsu. Rathassa dinnabhāvaṃ pakāsento satthā āha –
१८६५.
1865.
‘‘अथेत्थ पञ्चमो आगा, सो तं रथमयाचथ।
‘‘Athettha pañcamo āgā, so taṃ rathamayācatha;
तस्स तं याचितोदासि, न चस्सुपहतो मनो॥
Tassa taṃ yācitodāsi, na cassupahato mano.
१८६६.
1866.
‘‘ततो वेस्सन्तरो राजा, ओरोपेत्वा सकं जनं।
‘‘Tato vessantaro rājā, oropetvā sakaṃ janaṃ;
अस्सासयि अस्सरथं, ब्राह्मणस्स धनेसिनो’’ति॥
Assāsayi assarathaṃ, brāhmaṇassa dhanesino’’ti.
तत्थ अथेत्थाति अथ तस्मिं वने। न चस्सुपहतो मनोति न चस्स मनो ओलीनो। अस्सासयीति परितोसेन्तो निय्यादेसि।
Tattha athetthāti atha tasmiṃ vane. Na cassupahato manoti na cassa mano olīno. Assāsayīti paritosento niyyādesi.
ततो पट्ठाय पन ते सब्बेपि पत्तिकाव अहेसुं। अथ महासत्तो मद्दिं अवोच –
Tato paṭṭhāya pana te sabbepi pattikāva ahesuṃ. Atha mahāsatto maddiṃ avoca –
१८६७.
1867.
‘‘त्वं मद्दि कण्हं गण्हाहि, लहु एसा कनिट्ठिका।
‘‘Tvaṃ maddi kaṇhaṃ gaṇhāhi, lahu esā kaniṭṭhikā;
अहं जालिं गहेस्सामि, गरुको भातिको हि सो’’ति॥
Ahaṃ jāliṃ gahessāmi, garuko bhātiko hi so’’ti.
एवञ्च पन वत्वा उभोपि खत्तिया द्वे दारके अङ्केनादाय पक्कमिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evañca pana vatvā ubhopi khattiyā dve dārake aṅkenādāya pakkamiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८६८.
1868.
‘‘राजा कुमारमादाय, राजपुत्ती च दारिकं।
‘‘Rājā kumāramādāya, rājaputtī ca dārikaṃ;
सम्मोदमाना पक्कामुं, अञ्ञमञ्ञं पियंवदा’’ति॥
Sammodamānā pakkāmuṃ, aññamaññaṃ piyaṃvadā’’ti.
दानकण्डवण्णना निट्ठिता।
Dānakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
वनपवेसनकण्डवण्णना
Vanapavesanakaṇḍavaṇṇanā
ते पटिपथं आगच्छन्ते मनुस्से दिस्वा ‘‘कुहिं वङ्कपब्बतो’’ति पुच्छन्ति। मनुस्सा ‘‘दूरे’’ति वदन्ति। तेन वुत्तं –
Te paṭipathaṃ āgacchante manusse disvā ‘‘kuhiṃ vaṅkapabbato’’ti pucchanti. Manussā ‘‘dūre’’ti vadanti. Tena vuttaṃ –
१८६९.
1869.
‘‘यदि केचि मनुजा एन्ति, अनुमग्गे पटिपथे।
‘‘Yadi keci manujā enti, anumagge paṭipathe;
मग्गं ते पटिपुच्छाम, ‘कुहिं वङ्कतपब्बतो’॥
Maggaṃ te paṭipucchāma, ‘kuhiṃ vaṅkatapabbato’.
१८७०.
1870.
‘‘ते तत्थ अम्हे पस्सित्वा, कलुनं परिदेवयुं।
‘‘Te tattha amhe passitvā, kalunaṃ paridevayuṃ;
दुक्खं ते पटिवेदेन्ति, दूरे वङ्कतपब्बतो’’ति॥
Dukkhaṃ te paṭivedenti, dūre vaṅkatapabbato’’ti.
मग्गस्स उभोसु पस्सेसु विविधफलधारिनो रुक्खे दिस्वा दारका कन्दन्ति। महासत्तस्सानुभावेन फलधारिनो रुक्खा ओनमित्वा हत्थसम्फस्सं आगच्छन्ति। ततो सुपक्कफलाफलानि उच्चिनित्वा तेसं देति। तं दिस्वा मद्दी अच्छरियं पवेदेसि। तेन वुत्तं –
Maggassa ubhosu passesu vividhaphaladhārino rukkhe disvā dārakā kandanti. Mahāsattassānubhāvena phaladhārino rukkhā onamitvā hatthasamphassaṃ āgacchanti. Tato supakkaphalāphalāni uccinitvā tesaṃ deti. Taṃ disvā maddī acchariyaṃ pavedesi. Tena vuttaṃ –
१८७१.
1871.
‘‘यदि पस्सन्ति पवने, दारका फलिने दुमे।
‘‘Yadi passanti pavane, dārakā phaline dume;
तेसं फलानं हेतुम्हि, उपरोदन्ति दारका॥
Tesaṃ phalānaṃ hetumhi, uparodanti dārakā.
१८७२.
1872.
‘‘रोदन्ते दारके दिस्वा, उब्बिद्धा विपुला दुमा।
‘‘Rodante dārake disvā, ubbiddhā vipulā dumā;
सयमेवोनमित्वान, उपगच्छन्ति दारके॥
Sayamevonamitvāna, upagacchanti dārake.
१८७३.
1873.
‘‘इदं अच्छेरकं दिस्वा, अब्भुतं लोमहंसनं।
‘‘Idaṃ accherakaṃ disvā, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;
साधुकारं पवत्तेसि, मद्दी सब्बङ्गसोभना॥
Sādhukāraṃ pavattesi, maddī sabbaṅgasobhanā.
१८७४.
1874.
‘‘अच्छेरं वत लोकस्मिं, अब्भुतं लोमहंसनं।
‘‘Accheraṃ vata lokasmiṃ, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;
वेस्सन्तरस्स तेजेन, सयमेवोनता दुमा’’ति॥
Vessantarassa tejena, sayamevonatā dumā’’ti.
जेतुत्तरनगरतो सुवण्णगिरितालो नाम पब्बतो पञ्च योजनानि, ततो कोन्तिमारा नाम नदी पञ्च योजनानि, ततो अञ्चरगिरि नाम पब्बतो पञ्च योजनानि, ततो दुन्निविट्ठब्राह्मणगामो नाम पञ्च योजनानि, ततो मातुलनगरं दस योजनानि। इति तं मग्गं जेतुत्तरनगरतो तिंसयोजनं होति। देवता तं मग्गं संखिपिंसु। ते एकदिवसेनेव मातुलनगरं पापुणिंसु। तेन वुत्तं –
Jetuttaranagarato suvaṇṇagiritālo nāma pabbato pañca yojanāni, tato kontimārā nāma nadī pañca yojanāni, tato añcaragiri nāma pabbato pañca yojanāni, tato dunniviṭṭhabrāhmaṇagāmo nāma pañca yojanāni, tato mātulanagaraṃ dasa yojanāni. Iti taṃ maggaṃ jetuttaranagarato tiṃsayojanaṃ hoti. Devatā taṃ maggaṃ saṃkhipiṃsu. Te ekadivaseneva mātulanagaraṃ pāpuṇiṃsu. Tena vuttaṃ –
१८७५.
1875.
‘‘सङ्खिपिंसु पथं यक्खा, अनुकम्पाय दारके।
‘‘Saṅkhipiṃsu pathaṃ yakkhā, anukampāya dārake;
निक्खन्तदिवसेनेव, चेतरट्ठं उपागमु’’न्ति॥
Nikkhantadivaseneva, cetaraṭṭhaṃ upāgamu’’nti.
उपगच्छन्ता च पन जेतुत्तरनगरतो पातराससमये निक्खमित्वा सायन्हसमये चेतरट्ठे मातुलनगरं पत्ता। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Upagacchantā ca pana jetuttaranagarato pātarāsasamaye nikkhamitvā sāyanhasamaye cetaraṭṭhe mātulanagaraṃ pattā. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८७६.
1876.
‘‘ते गन्त्वा दीघमद्धानं, चेतरट्ठं उपागमुं।
‘‘Te gantvā dīghamaddhānaṃ, cetaraṭṭhaṃ upāgamuṃ;
इद्धं फीतं जनपदं, बहुमंससुरोदन’’न्ति॥
Iddhaṃ phītaṃ janapadaṃ, bahumaṃsasurodana’’nti.
तदा मातुलनगरे सट्ठि खत्तियसहस्सानि वसन्ति। महासत्तो अन्तोनगरं अपविसित्वा नगरद्वारेयेव सालायं निसीदि। अथस्स मद्दी बोधिसत्तस्स पादेसु रजं पुञ्छित्वा पादे सम्बाहित्वा ‘‘वेस्सन्तरस्स आगतभावं जानापेस्सामी’’ति सालातो निक्खमित्वा तस्स चक्खुपथे सालाद्वारे अट्ठासि। नगरं पविसन्तियो च निक्खमन्तियो च इत्थियो तं दिस्वा परिवारेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tadā mātulanagare saṭṭhi khattiyasahassāni vasanti. Mahāsatto antonagaraṃ apavisitvā nagaradvāreyeva sālāyaṃ nisīdi. Athassa maddī bodhisattassa pādesu rajaṃ puñchitvā pāde sambāhitvā ‘‘vessantarassa āgatabhāvaṃ jānāpessāmī’’ti sālāto nikkhamitvā tassa cakkhupathe sālādvāre aṭṭhāsi. Nagaraṃ pavisantiyo ca nikkhamantiyo ca itthiyo taṃ disvā parivāresuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८७७.
1877.
‘‘चेतियो परिवारिंसु, दिस्वा लक्खणमागतं।
‘‘Cetiyo parivāriṃsu, disvā lakkhaṇamāgataṃ;
सुखुमाली वत अय्या, पत्तिका परिधावति॥
Sukhumālī vata ayyā, pattikā paridhāvati.
१८७८.
1878.
‘‘वय्हाहि परियायित्वा, सिविकाय रथेन च।
‘‘Vayhāhi pariyāyitvā, sivikāya rathena ca;
साज्ज मद्दी अरञ्ञस्मिं, पत्तिका परिधावती’’ति॥
Sājja maddī araññasmiṃ, pattikā paridhāvatī’’ti.
तत्थ लक्खणमागतन्ति लक्खणसम्पन्नं मद्दिं आगतं। परिधावतीति एवं सुखुमाली हुत्वा पत्तिकाव विचरति। परियायित्वाति जेतुत्तरनगरे विचरित्वा। सिविकायाति सुवण्णसिविकाय।
Tattha lakkhaṇamāgatanti lakkhaṇasampannaṃ maddiṃ āgataṃ. Paridhāvatīti evaṃ sukhumālī hutvā pattikāva vicarati. Pariyāyitvāti jetuttaranagare vicaritvā. Sivikāyāti suvaṇṇasivikāya.
महाजनो मद्दिञ्च वेस्सन्तरञ्च द्वे पुत्ते चस्स अनाथागमनेन आगते दिस्वा गन्त्वा राजूनं आचिक्खि। सट्ठिसहस्सा राजानो रोदन्ता परिदेवन्ता तस्स सन्तिकं आगमंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Mahājano maddiñca vessantarañca dve putte cassa anāthāgamanena āgate disvā gantvā rājūnaṃ ācikkhi. Saṭṭhisahassā rājāno rodantā paridevantā tassa santikaṃ āgamaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१८७९.
1879.
‘‘तं दिस्वा चेतपामोक्खा, रोदमाना उपागमुं।
‘‘Taṃ disvā cetapāmokkhā, rodamānā upāgamuṃ;
कच्चि नु देव कुसलं, कच्चि देव अनामयं।
Kacci nu deva kusalaṃ, kacci deva anāmayaṃ;
कच्चि पिता अरोगो ते, सिवीनञ्च अनामयं॥
Kacci pitā arogo te, sivīnañca anāmayaṃ.
१८८०.
1880.
‘‘को ते बलं महाराज, को नु ते रथमण्डलं।
‘‘Ko te balaṃ mahārāja, ko nu te rathamaṇḍalaṃ;
अनस्सको अरथको, दीघमद्धानमागतो।
Anassako arathako, dīghamaddhānamāgato;
कच्चामित्तेहि पकतो, अनुप्पत्तोसिमं दिस’’न्ति॥
Kaccāmittehi pakato, anuppattosimaṃ disa’’nti.
तत्थ दिस्वाति दूरतोव पस्सित्वा। चेतपामोक्खाति चेतराजानो। उपागमुन्ति उपसङ्कमिंसु। कुसलन्ति आरोग्यं। अनामयन्ति निद्दुक्खभावं। को ते बलन्ति कुहिं तव बलकायो। रथमण्डलन्ति येनासि रथेन आगतो, सो कुहिन्ति पुच्छन्ति। अनस्सकोति अस्सविरहितो। अरथकोति अयानको। दीघमद्धानमागतोति दीघमग्गं आगतो। पकतोति अभिभूतो।
Tattha disvāti dūratova passitvā. Cetapāmokkhāti cetarājāno. Upāgamunti upasaṅkamiṃsu. Kusalanti ārogyaṃ. Anāmayanti niddukkhabhāvaṃ. Ko te balanti kuhiṃ tava balakāyo. Rathamaṇḍalanti yenāsi rathena āgato, so kuhinti pucchanti. Anassakoti assavirahito. Arathakoti ayānako. Dīghamaddhānamāgatoti dīghamaggaṃ āgato. Pakatoti abhibhūto.
अथ नेसं महासत्तो अत्तनो आगतकारणं कथेन्तो आह –
Atha nesaṃ mahāsatto attano āgatakāraṇaṃ kathento āha –
१८८१.
1881.
‘‘कुसलञ्चेव मे सम्मा, अथो सम्मा अनामयं।
‘‘Kusalañceva me sammā, atho sammā anāmayaṃ;
अथो पिता अरोगो मे, सिवीनञ्च अनामयं॥
Atho pitā arogo me, sivīnañca anāmayaṃ.
१८८२.
1882.
‘‘अहञ्हि कुञ्जरं दज्जं, ईसादन्तं उरूळ्हवं।
‘‘Ahañhi kuñjaraṃ dajjaṃ, īsādantaṃ urūḷhavaṃ;
खेत्तञ्ञुं सब्बयुद्धानं, सब्बसेतं गजुत्तमं॥
Khettaññuṃ sabbayuddhānaṃ, sabbasetaṃ gajuttamaṃ.
१८८३.
1883.
‘‘पण्डुकम्बलसञ्छन्नं, पभिन्नं सत्तुमद्दनं।
‘‘Paṇḍukambalasañchannaṃ, pabhinnaṃ sattumaddanaṃ;
दन्तिं सवालबीजनिं, सेतं केलाससादिसं॥
Dantiṃ savālabījaniṃ, setaṃ kelāsasādisaṃ.
१८८४.
1884.
‘‘ससेतच्छत्तं सउपाधेय्यं, साथब्बनं सहत्थिपं।
‘‘Sasetacchattaṃ saupādheyyaṃ, sāthabbanaṃ sahatthipaṃ;
अग्गयानं राजवाहिं, ब्राह्मणानं अदासहं॥
Aggayānaṃ rājavāhiṃ, brāhmaṇānaṃ adāsahaṃ.
१८८५.
1885.
‘‘तस्मिं मे सिवयो कुद्धा, पिता चुपहतोमनो।
‘‘Tasmiṃ me sivayo kuddhā, pitā cupahatomano;
अवरुद्धसि मं राजा, वङ्कं गच्छामि पब्बतं।
Avaruddhasi maṃ rājā, vaṅkaṃ gacchāmi pabbataṃ;
ओकासं सम्मा जानाथ, वने यत्थ वसामसे’’ति॥
Okāsaṃ sammā jānātha, vane yattha vasāmase’’ti.
तत्थ तस्मिं मेति तस्मिं कारणे मय्हं सिवयो कुद्धा। उपहतोमनोति उपहतचित्तो कुद्धोव मं रट्ठा पब्बाजेसि। यत्थाति यस्मिं वने मयं वसेय्याम, तत्थ वसनोकासं जानाथाति।
Tattha tasmiṃ meti tasmiṃ kāraṇe mayhaṃ sivayo kuddhā. Upahatomanoti upahatacitto kuddhova maṃ raṭṭhā pabbājesi. Yatthāti yasmiṃ vane mayaṃ vaseyyāma, tattha vasanokāsaṃ jānāthāti.
ते राजानो आहंसु –
Te rājāno āhaṃsu –
१८८६.
1886.
‘‘स्वागतं ते महाराज, अथो ते अदुरागतं।
‘‘Svāgataṃ te mahārāja, atho te adurāgataṃ;
इस्सरोसि अनुप्पत्तो, यं इधत्थि पवेदय॥
Issarosi anuppatto, yaṃ idhatthi pavedaya.
१८८७.
1887.
‘‘साकं भिसं मधुं मंसं, सुद्धं सालीनमोदनं।
‘‘Sākaṃ bhisaṃ madhuṃ maṃsaṃ, suddhaṃ sālīnamodanaṃ;
परिभुञ्ज महाराज, पाहुनो नोसि आगतो’’ति॥
Paribhuñja mahārāja, pāhuno nosi āgato’’ti.
तत्थ पवेदयाति कथेहि, सब्बं पटियादेत्वा दस्साम। भिसन्ति भिसमूलं, यंकिञ्चि कन्दजातं वा।
Tattha pavedayāti kathehi, sabbaṃ paṭiyādetvā dassāma. Bhisanti bhisamūlaṃ, yaṃkiñci kandajātaṃ vā.
वेस्सन्तरो आह –
Vessantaro āha –
१८८८.
1888.
‘‘पटिग्गहितं यं दिन्नं, सब्बस्स अग्घियं कतं।
‘‘Paṭiggahitaṃ yaṃ dinnaṃ, sabbassa agghiyaṃ kataṃ;
अवरुद्धसि मं राजा, वङ्कं गच्छामि पब्बतं।
Avaruddhasi maṃ rājā, vaṅkaṃ gacchāmi pabbataṃ;
ओकासं सम्मा जानाथ, वने यत्थ वसामसे’’ति॥
Okāsaṃ sammā jānātha, vane yattha vasāmase’’ti.
तत्थ पटिग्गहितन्ति सब्बमेतं तुम्हेहि दिन्नं मया च पटिग्गहितमेव होतु, सब्बस्स तुम्हेहि मय्हं अग्घियं निवेदनं कतं। राजा पन मं अवरुद्धसि रट्ठा पब्बाजेसि, तस्मा वङ्कमेव गमिस्सामि, तस्मिं मे अरञ्ञे वसनट्ठानं जानाथाति।
Tattha paṭiggahitanti sabbametaṃ tumhehi dinnaṃ mayā ca paṭiggahitameva hotu, sabbassa tumhehi mayhaṃ agghiyaṃ nivedanaṃ kataṃ. Rājā pana maṃ avaruddhasi raṭṭhā pabbājesi, tasmā vaṅkameva gamissāmi, tasmiṃ me araññe vasanaṭṭhānaṃ jānāthāti.
ते राजानो आहंसु –
Te rājāno āhaṃsu –
१८८९.
1889.
‘‘इधेव ताव अच्छस्सु, चेतरट्ठे रथेसभ।
‘‘Idheva tāva acchassu, cetaraṭṭhe rathesabha;
याव चेता गमिस्सन्ति, रञ्ञो सन्तिक याचितुं॥
Yāva cetā gamissanti, rañño santika yācituṃ.
१८९०.
1890.
‘‘निज्झापेतुं महाराजं, सिवीनं रट्ठवड्ढनं।
‘‘Nijjhāpetuṃ mahārājaṃ, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhanaṃ;
तं तं चेता पुरक्खत्वा, पतीता लद्धपच्चया।
Taṃ taṃ cetā purakkhatvā, patītā laddhapaccayā;
परिवारेत्वान गच्छन्ति, एवं जानाहि खत्तिया’’ति॥
Parivāretvāna gacchanti, evaṃ jānāhi khattiyā’’ti.
तत्थ रञ्ञो सन्तिक याचितुन्ति रञ्ञो सन्तिकं याचनत्थाय गमिस्सन्ति। निज्झापेतुन्ति तुम्हाकं निद्दोसभावं जानापेतुं। लद्धपच्चयाति लद्धपतिट्ठा। गच्छन्तीति गमिस्सन्ति।
Tattha rañño santika yācitunti rañño santikaṃ yācanatthāya gamissanti. Nijjhāpetunti tumhākaṃ niddosabhāvaṃ jānāpetuṃ. Laddhapaccayāti laddhapatiṭṭhā. Gacchantīti gamissanti.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
१८९१.
1891.
‘‘मा वो रुच्चित्थ गमनं, रञ्ञो सन्तिक याचितुं।
‘‘Mā vo ruccittha gamanaṃ, rañño santika yācituṃ;
निज्झापेतुं महाराजं, राजापि तत्थ निस्सरो॥
Nijjhāpetuṃ mahārājaṃ, rājāpi tattha nissaro.
१८९२.
1892.
‘‘अच्चुग्गता हि सिवयो, बलग्गा नेगमा च ये।
‘‘Accuggatā hi sivayo, balaggā negamā ca ye;
ते विधंसेतुमिच्छन्ति, राजानं मम कारणा’’ति॥
Te vidhaṃsetumicchanti, rājānaṃ mama kāraṇā’’ti.
तत्थ तत्थाति तस्मिं मम निद्दोसभावं निज्झापने राजापि अनिस्सरो। अच्चुग्गताति अतिकुद्धा। बलग्गाति बलकाया। विधंसेतुन्ति रज्जतो नीहरितुं। राजानन्ति राजानम्पि।
Tattha tatthāti tasmiṃ mama niddosabhāvaṃ nijjhāpane rājāpi anissaro. Accuggatāti atikuddhā. Balaggāti balakāyā. Vidhaṃsetunti rajjato nīharituṃ. Rājānanti rājānampi.
ते राजानो आहंसु –
Te rājāno āhaṃsu –
१८९३.
1893.
‘‘सचे एसा पवत्तेत्थ, रट्ठस्मिं रट्ठवड्ढन।
‘‘Sace esā pavattettha, raṭṭhasmiṃ raṭṭhavaḍḍhana;
इधेव रज्जं कारेहि, चेतेहि परिवारितो॥
Idheva rajjaṃ kārehi, cetehi parivārito.
१८९४.
1894.
‘‘इद्धं फीतञ्चिदं रट्ठं, इद्धो जनपदो महा।
‘‘Iddhaṃ phītañcidaṃ raṭṭhaṃ, iddho janapado mahā;
मतिं करोहि त्वं देव, रज्जस्स मनुसासितु’’न्ति॥
Matiṃ karohi tvaṃ deva, rajjassa manusāsitu’’nti.
तत्थ सचे एसा पवत्तेत्थाति सचे एतस्मिं रट्ठे एसा पवत्ति। रज्जस्स मनुसासितुन्ति रज्जं समनुसासितुं, अयमेव वा पाठो।
Tattha sace esā pavattetthāti sace etasmiṃ raṭṭhe esā pavatti. Rajjassa manusāsitunti rajjaṃ samanusāsituṃ, ayameva vā pāṭho.
वेस्सन्तरो आह –
Vessantaro āha –
१८९५.
1895.
‘‘न मे छन्दो मति अत्थि, रज्जस्स अनुसासितुं।
‘‘Na me chando mati atthi, rajjassa anusāsituṃ;
पब्बाजितस्स रट्ठस्मा, चेतपुत्ता सुणाथ मे॥
Pabbājitassa raṭṭhasmā, cetaputtā suṇātha me.
१८९६.
1896.
‘‘अतुट्ठा सिवयो आसुं, बलग्गा नेगमा च ये।
‘‘Atuṭṭhā sivayo āsuṃ, balaggā negamā ca ye;
पब्बाजितस्स रट्ठस्मा, चेता रज्जेभिसेचयुं॥
Pabbājitassa raṭṭhasmā, cetā rajjebhisecayuṃ.
१८९७.
1897.
‘‘असम्मोदियम्पि वो अस्स, अच्चन्तं मम कारणा।
‘‘Asammodiyampi vo assa, accantaṃ mama kāraṇā;
सिवीहि भण्डनं चापि, विग्गहो मे न रुच्चति॥
Sivīhi bhaṇḍanaṃ cāpi, viggaho me na ruccati.
१८९८.
1898.
‘‘अथस्स भण्डनं घोरं, सम्पहारो अनप्पको।
‘‘Athassa bhaṇḍanaṃ ghoraṃ, sampahāro anappako;
एकस्स कारणा मय्हं, हिंसेय्य बहुको जनो॥
Ekassa kāraṇā mayhaṃ, hiṃseyya bahuko jano.
१८९९.
1899.
‘‘पटिग्गहितं यं दिन्नं, सब्बस्स अग्घियं कतं।
‘‘Paṭiggahitaṃ yaṃ dinnaṃ, sabbassa agghiyaṃ kataṃ;
अवरुद्धसि मं राजा, वङ्कं गच्छामि पब्बतं।
Avaruddhasi maṃ rājā, vaṅkaṃ gacchāmi pabbataṃ;
ओकासं सम्मा जानाथ, वने यत्थ वसामसे’’ति॥
Okāsaṃ sammā jānātha, vane yattha vasāmase’’ti.
तत्थ चेता रज्जेभिसेचयुन्ति चेतरट्ठवासिनो किर वेस्सन्तरं रज्जे अभिसिञ्चिंसूति तुम्हाकम्पि ते अतुट्ठा आसुं। असम्मोदियन्ति असामग्गियं। अस्साति भवेय्य। अथस्साति अथ मय्हं एकस्स कारणा तुम्हाकं भण्डनं भविस्सतीति।
Tattha cetā rajjebhisecayunti cetaraṭṭhavāsino kira vessantaraṃ rajje abhisiñciṃsūti tumhākampi te atuṭṭhā āsuṃ. Asammodiyanti asāmaggiyaṃ. Assāti bhaveyya. Athassāti atha mayhaṃ ekassa kāraṇā tumhākaṃ bhaṇḍanaṃ bhavissatīti.
एवं महासत्तो अनेकपरियायेन याचितोपि रज्जं न इच्छि। अथस्स ते चेतराजानो महन्तं सक्कारं करिंसु। सो नगरं पविसितुं न इच्छि। अथ नं सालमेव अलङ्करित्वा साणिया परिक्खेपं कत्वा महासयनं पञ्ञापेत्वा सब्बे आरक्खं करिंसु। सो एकरत्तिं तेहि सङ्गहितारक्खो सालायं सयित्वा पुनदिवसे पातोव न्हत्वा नानग्गरसभोजनं भुञ्जित्वा तेहि परिवुतो निक्खमि। सट्ठिसहस्सा खत्तिया तेन सद्धिं पन्नरसयोजनमग्गं गन्त्वा वनद्वारे ठत्वा पुरतो पन्नरसयोजनमग्गं आचिक्खन्ता आहंसु –
Evaṃ mahāsatto anekapariyāyena yācitopi rajjaṃ na icchi. Athassa te cetarājāno mahantaṃ sakkāraṃ kariṃsu. So nagaraṃ pavisituṃ na icchi. Atha naṃ sālameva alaṅkaritvā sāṇiyā parikkhepaṃ katvā mahāsayanaṃ paññāpetvā sabbe ārakkhaṃ kariṃsu. So ekarattiṃ tehi saṅgahitārakkho sālāyaṃ sayitvā punadivase pātova nhatvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā tehi parivuto nikkhami. Saṭṭhisahassā khattiyā tena saddhiṃ pannarasayojanamaggaṃ gantvā vanadvāre ṭhatvā purato pannarasayojanamaggaṃ ācikkhantā āhaṃsu –
१९००.
1900.
‘‘तग्घ ते मयमक्खाम, यथापि कुसला तथा।
‘‘Taggha te mayamakkhāma, yathāpi kusalā tathā;
राजिसी यत्थ सम्मन्ति, आहुतग्गी समाहिता॥
Rājisī yattha sammanti, āhutaggī samāhitā.
१९०१.
1901.
‘‘एस सेलो महाराज, पब्बतो गन्धमादनो।
‘‘Esa selo mahārāja, pabbato gandhamādano;
यत्थ त्वं सह पुत्तेहि, सह भरियाय चच्छसि॥
Yattha tvaṃ saha puttehi, saha bhariyāya cacchasi.
१९०२.
1902.
‘‘तं चेता अनुसासिंसु, अस्सुनेत्ता रुदंमुखा।
‘‘Taṃ cetā anusāsiṃsu, assunettā rudaṃmukhā;
इतो गच्छ महाराज, उजुं येनुत्तरामुखो॥
Ito gaccha mahārāja, ujuṃ yenuttarāmukho.
१९०३.
1903.
‘‘अथ दक्खिसि भद्दन्ते, वेपुल्लं नाम पब्बतं।
‘‘Atha dakkhisi bhaddante, vepullaṃ nāma pabbataṃ;
नानादुमगणाकिण्णं, सीतच्छायं मनोरमं॥
Nānādumagaṇākiṇṇaṃ, sītacchāyaṃ manoramaṃ.
१९०४.
1904.
‘‘तमतिक्कम्म भद्दन्ते, अथ दक्खिसि आपगं।
‘‘Tamatikkamma bhaddante, atha dakkhisi āpagaṃ;
नदिं केतुमतिं नाम, गम्भीरं गिरिगब्भरं॥
Nadiṃ ketumatiṃ nāma, gambhīraṃ girigabbharaṃ.
१९०५.
1905.
‘‘पुथुलोममच्छाकिण्णं, सुपतित्थं महोदकं।
‘‘Puthulomamacchākiṇṇaṃ, supatitthaṃ mahodakaṃ;
तत्थ न्हत्वा पिवित्वा च, अस्सासेत्वा सपुत्तके॥
Tattha nhatvā pivitvā ca, assāsetvā saputtake.
१९०६.
1906.
‘‘अथ दक्खिसि भद्दन्ते, निग्रोधं मधुपिप्फलं।
‘‘Atha dakkhisi bhaddante, nigrodhaṃ madhupipphalaṃ;
रम्मके सिखरे जातं, सीतच्छायं मनोरमं॥
Rammake sikhare jātaṃ, sītacchāyaṃ manoramaṃ.
१९०७.
1907.
‘‘अथ दक्खिसि भद्दन्ते, नाळिकं नाम पब्बतं।
‘‘Atha dakkhisi bhaddante, nāḷikaṃ nāma pabbataṃ;
नानादिजगणाकिण्णं, सेलं किम्पुरिसायुतं॥
Nānādijagaṇākiṇṇaṃ, selaṃ kimpurisāyutaṃ.
१९०८.
1908.
‘‘तस्स उत्तरपुब्बेन, मुचलिन्दो नाम सो सरो।
‘‘Tassa uttarapubbena, mucalindo nāma so saro;
पुण्डरीकेहि सञ्छन्नो, सेतसोगन्धिकेहि च॥
Puṇḍarīkehi sañchanno, setasogandhikehi ca.
१९०९.
1909.
‘‘सो वनं मेघसङ्कासं, धुवं हरितसद्दलं।
‘‘So vanaṃ meghasaṅkāsaṃ, dhuvaṃ haritasaddalaṃ;
सीहोवामिसपेक्खीव, वनसण्डं विगाहय।
Sīhovāmisapekkhīva, vanasaṇḍaṃ vigāhaya;
पुप्फरुक्खेहि सञ्छन्नं, फलरुक्खेहि चूभयं॥
Puppharukkhehi sañchannaṃ, phalarukkhehi cūbhayaṃ.
१९१०.
1910.
‘‘तत्थ बिन्दुस्सरा वग्गू, नानावण्णा बहू दिजा।
‘‘Tattha bindussarā vaggū, nānāvaṇṇā bahū dijā;
कूजन्तमुपकूजन्ति, उतुसंपुप्फिते दुमे॥
Kūjantamupakūjanti, utusaṃpupphite dume.
१९११.
1911.
‘‘गन्त्वा गिरिविदुग्गानं, नदीनं पभवानि च।
‘‘Gantvā girividuggānaṃ, nadīnaṃ pabhavāni ca;
सो दक्खिसि पोक्खरणिं, करञ्जककुधायुतं॥
So dakkhisi pokkharaṇiṃ, karañjakakudhāyutaṃ.
१९१२.
1912.
‘‘पुथुलोममच्छाकिण्णं , सुपतित्थं महोदकं।
‘‘Puthulomamacchākiṇṇaṃ , supatitthaṃ mahodakaṃ;
समञ्च चतुरंसञ्च, सादुं अप्पटिगन्धियं॥
Samañca caturaṃsañca, sāduṃ appaṭigandhiyaṃ.
१९१३.
1913.
‘‘तस्सा उत्तरपुब्बेन, पण्णसालं अमापय।
‘‘Tassā uttarapubbena, paṇṇasālaṃ amāpaya;
पण्णसालं अमापेत्वा, उञ्छाचरियाय ईहथा’’ति॥
Paṇṇasālaṃ amāpetvā, uñchācariyāya īhathā’’ti.
तत्थ राजिसीति राजानो हुत्वा पब्बजिता। समाहिताति एकग्गचित्ता। एसाति दक्खिणहत्थं उक्खिपित्वा इमिना पब्बतपादेन गच्छथाति आचिक्खन्ता वदन्ति। अच्छसीति वसिस्ससि। आपगन्ति उदकवाहनदिआवट्टं। गिरिगब्भरन्ति गिरीनं कुच्छितो पवत्तं। मधुपिप्फलन्ति मधुरफलं। रम्मकेति रमणीये। किम्पुरिसायुतन्ति किम्पुरिसेहि आयुतं परिकिण्णं। सेतसोगन्धीकेहि चाति नानप्पकारेहि सेतुप्पलेहि चेव सोगन्धिकेहि च सञ्छन्नो। सीहोवामिसपेक्खीवाति आमिसं पेक्खन्तो सीहो विय।
Tattha rājisīti rājāno hutvā pabbajitā. Samāhitāti ekaggacittā. Esāti dakkhiṇahatthaṃ ukkhipitvā iminā pabbatapādena gacchathāti ācikkhantā vadanti. Acchasīti vasissasi. Āpaganti udakavāhanadiāvaṭṭaṃ. Girigabbharanti girīnaṃ kucchito pavattaṃ. Madhupipphalanti madhuraphalaṃ. Rammaketi ramaṇīye. Kimpurisāyutanti kimpurisehi āyutaṃ parikiṇṇaṃ. Setasogandhīkehi cāti nānappakārehi setuppalehi ceva sogandhikehi ca sañchanno. Sīhovāmisapekkhīvāti āmisaṃ pekkhanto sīho viya.
बिन्दुस्सराति सम्पिण्डितस्सरा। वग्गूति मधुरस्सरा। कूजन्तमुपकूजन्तीति पठमं कूजमानं पक्खिं पच्छा उपकूजन्ति। उतुसंपुप्फिते दुमेति उतुसमये पुप्फिते दुमे निलीयित्वा कूजन्तं उपकूजन्ति। सो दक्खिसीति सो त्वं पस्सिस्ससीति अत्थो। करञ्जककुधायुतन्ति करञ्जरुक्खेहि च ककुधरुक्खेहि च सम्परिकिण्णं। अप्पटिगन्धियन्ति पटिकूलगन्धविरहितं मधुरोदकपरिकिण्णंनानप्पकारपदुमुप्पलादीहि सञ्छन्नं। पण्णसालं अमापयाति पण्णसालं मापेय्यासि। अमापेत्वाति मापेत्वा। उञ्छाचरियाय ईहथाति अथ तुम्हे, देव, उञ्छाचरियाय यापेन्ता अप्पमत्ता ईहथ, आरद्धवीरिया हुत्वा विहरेय्याथाति अत्थो।
Bindussarāti sampiṇḍitassarā. Vaggūti madhurassarā. Kūjantamupakūjantīti paṭhamaṃ kūjamānaṃ pakkhiṃ pacchā upakūjanti. Utusaṃpupphite dumeti utusamaye pupphite dume nilīyitvā kūjantaṃ upakūjanti. So dakkhisīti so tvaṃ passissasīti attho. Karañjakakudhāyutanti karañjarukkhehi ca kakudharukkhehi ca samparikiṇṇaṃ. Appaṭigandhiyanti paṭikūlagandhavirahitaṃ madhurodakaparikiṇṇaṃnānappakārapadumuppalādīhi sañchannaṃ. Paṇṇasālaṃ amāpayāti paṇṇasālaṃ māpeyyāsi. Amāpetvāti māpetvā. Uñchācariyāya īhathāti atha tumhe, deva, uñchācariyāya yāpentā appamattā īhatha, āraddhavīriyā hutvā vihareyyāthāti attho.
एवं ते राजानो तस्स पन्नरसयोजनमग्गं आचिक्खित्वा तं उय्योजेत्वा वेस्सन्तरस्स अन्तरायभयस्स विनोदनत्थं ‘‘मा कोचिदेव पच्चामित्तो ओकासं लभेय्या’’ति चिन्तेत्वा एकं ब्यत्तं सुसिक्खितं चेतपुत्तं आमन्तेत्वा ‘‘त्वं गच्छन्ते च आगच्छन्ते च परिग्गण्हाही’’ति वनद्वारे आरक्खणत्थाय ठपेत्वा सकनगरं गमिंसु। वेस्सन्तरोपि सपुत्तदारो गन्धमादनपब्बतं पत्वा, तं दिवसं तत्थ वसित्वा ततो उत्तराभिमुखो वेपुल्लपब्बतपादेन गन्त्वा, केतुमतिया नाम नदिया तीरे निसीदित्वा वनचरकेन दिन्नं मधुमंसं खादित्वा तस्स सुवण्णसूचिं दत्वा तत्थ न्हत्वा पिवित्वा पटिप्पस्सद्धदरथो नदितो उत्तरित्वा सानुपब्बतसिखरे ठितस्स निग्रोधस्स मूले थोकं निसीदित्वा निग्रोधफलानि खादित्वा उट्ठाय गच्छन्तो नाळिकं नाम पब्बतं पत्वा तं परिहरन्तो मुचलिन्दसरं गन्त्वा सरस्स तीरेन पुब्बुत्तरकण्णं पत्वा, एकपदिकमग्गेन वनघटं पविसित्वा तं अतिक्कम्म गिरिविदुग्गानं नदिप्पभवानं पुरतो चतुरंसपोक्खरणिं पापुणि।
Evaṃ te rājāno tassa pannarasayojanamaggaṃ ācikkhitvā taṃ uyyojetvā vessantarassa antarāyabhayassa vinodanatthaṃ ‘‘mā kocideva paccāmitto okāsaṃ labheyyā’’ti cintetvā ekaṃ byattaṃ susikkhitaṃ cetaputtaṃ āmantetvā ‘‘tvaṃ gacchante ca āgacchante ca pariggaṇhāhī’’ti vanadvāre ārakkhaṇatthāya ṭhapetvā sakanagaraṃ gamiṃsu. Vessantaropi saputtadāro gandhamādanapabbataṃ patvā, taṃ divasaṃ tattha vasitvā tato uttarābhimukho vepullapabbatapādena gantvā, ketumatiyā nāma nadiyā tīre nisīditvā vanacarakena dinnaṃ madhumaṃsaṃ khāditvā tassa suvaṇṇasūciṃ datvā tattha nhatvā pivitvā paṭippassaddhadaratho nadito uttaritvā sānupabbatasikhare ṭhitassa nigrodhassa mūle thokaṃ nisīditvā nigrodhaphalāni khāditvā uṭṭhāya gacchanto nāḷikaṃ nāma pabbataṃ patvā taṃ pariharanto mucalindasaraṃ gantvā sarassa tīrena pubbuttarakaṇṇaṃ patvā, ekapadikamaggena vanaghaṭaṃ pavisitvā taṃ atikkamma girividuggānaṃ nadippabhavānaṃ purato caturaṃsapokkharaṇiṃ pāpuṇi.
तस्मिं खणे सक्को आवज्जेन्तो ‘‘महासत्तो हिमवन्तं पविट्ठो’’ति ञत्वा ‘‘तस्स वसनट्ठानं लद्धुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा विस्सकम्मं पक्कोसापेत्वा ‘‘गच्छ, तात, त्वं वङ्कपब्बतकुझच्छिम्हि रमणीये ठाने अस्समपदं मापेत्वा एही’’ति पेसेसि। सो ‘‘साधु, देवा’’ति देवलोकतो ओतरित्वा तत्थ द्वे पण्णसालायो द्वे चङ्कमे रत्तिट्ठानदिवाट्ठानानि च मापेत्वा चङ्कमकोटियं तेसु तेसु ठानेसु नानाफलधरे रुक्खे च कदलिवनानि च दस्सेत्वा सब्बे पब्बजितपरिक्खारे पटियादेत्वा ‘‘ये केचि पब्बजितुकामा, ते इमे गण्हन्तू’’ति अक्खरानि लिखित्वा अमनुस्से च भेरवसद्दे मिगपक्खिनो च पटिक्कमापेत्वा सकट्ठानमेव गतो।
Tasmiṃ khaṇe sakko āvajjento ‘‘mahāsatto himavantaṃ paviṭṭho’’ti ñatvā ‘‘tassa vasanaṭṭhānaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā vissakammaṃ pakkosāpetvā ‘‘gaccha, tāta, tvaṃ vaṅkapabbatakujhacchimhi ramaṇīye ṭhāne assamapadaṃ māpetvā ehī’’ti pesesi. So ‘‘sādhu, devā’’ti devalokato otaritvā tattha dve paṇṇasālāyo dve caṅkame rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni ca māpetvā caṅkamakoṭiyaṃ tesu tesu ṭhānesu nānāphaladhare rukkhe ca kadalivanāni ca dassetvā sabbe pabbajitaparikkhāre paṭiyādetvā ‘‘ye keci pabbajitukāmā, te ime gaṇhantū’’ti akkharāni likhitvā amanusse ca bheravasadde migapakkhino ca paṭikkamāpetvā sakaṭṭhānameva gato.
महासत्तो एकपदिकमग्गं दिस्वा ‘‘पब्बजितानं वसनट्ठानं भविस्सती’’ति मद्दिञ्च पुत्ते च अस्समपदद्वारे ठपेत्वा अस्समपदं पविसित्वा अक्खरानि ओलोकेत्वा ‘‘सक्केनम्हि दिट्ठो’’ति ञत्वा पण्णसालं पविसित्वा खग्गञ्च धनुञ्च अपनेत्वा साटके ओमुञ्चित्वा रत्तवाकचीरं निवासेत्वा अजिनचम्मं अंसे कत्वा जटामण्डलं बन्धित्वा इसिवेसं गहेत्वा कत्तरदण्डं आदाय पण्णसालतो निक्खमित्वा पब्बजितसिरिं समुब्बहन्तो ‘‘अहो सुखं, अहो सुखं, पब्बज्जा मे अधिगता’’ति उदानं उदानेत्वा चङ्कमं आरुय्ह अपरापरं चङ्कमित्वा पच्चेकबुद्धसदिसेन उपसमेन पुत्तदारानं सन्तिकं अगमासि। मद्दीपि महासत्तस्स पादेसु पतित्वा रोदित्वा तेनेव सद्धिं अस्समपदं पविसित्वा अत्तनो पण्णसालं गन्त्वा इसिवेसं गण्हि। पच्छा पुत्तेपि तापसकुमारके करिंसु। चत्तारो खत्तिया वङ्कपब्बतकुच्छिम्हि वसिंसु। अथ मद्दी महासत्तं वरं याचि ‘‘देव, तुम्हे फलाफलत्थाय वनं अगन्त्वा पुत्ते गहेत्वा इधेव होथ, अहं फलाफलं आहरिस्सामी’’ति। ततो पट्ठाय सा अरञ्ञतो फलाफलानि आहरित्वा तयो जने पटिजग्गति।
Mahāsatto ekapadikamaggaṃ disvā ‘‘pabbajitānaṃ vasanaṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti maddiñca putte ca assamapadadvāre ṭhapetvā assamapadaṃ pavisitvā akkharāni oloketvā ‘‘sakkenamhi diṭṭho’’ti ñatvā paṇṇasālaṃ pavisitvā khaggañca dhanuñca apanetvā sāṭake omuñcitvā rattavākacīraṃ nivāsetvā ajinacammaṃ aṃse katvā jaṭāmaṇḍalaṃ bandhitvā isivesaṃ gahetvā kattaradaṇḍaṃ ādāya paṇṇasālato nikkhamitvā pabbajitasiriṃ samubbahanto ‘‘aho sukhaṃ, aho sukhaṃ, pabbajjā me adhigatā’’ti udānaṃ udānetvā caṅkamaṃ āruyha aparāparaṃ caṅkamitvā paccekabuddhasadisena upasamena puttadārānaṃ santikaṃ agamāsi. Maddīpi mahāsattassa pādesu patitvā roditvā teneva saddhiṃ assamapadaṃ pavisitvā attano paṇṇasālaṃ gantvā isivesaṃ gaṇhi. Pacchā puttepi tāpasakumārake kariṃsu. Cattāro khattiyā vaṅkapabbatakucchimhi vasiṃsu. Atha maddī mahāsattaṃ varaṃ yāci ‘‘deva, tumhe phalāphalatthāya vanaṃ agantvā putte gahetvā idheva hotha, ahaṃ phalāphalaṃ āharissāmī’’ti. Tato paṭṭhāya sā araññato phalāphalāni āharitvā tayo jane paṭijaggati.
बोधिसत्तोपि तं वरं याचि ‘‘भद्दे, मद्दि मयं इतो पट्ठाय पब्बजिता नाम, इत्थी च नाम ब्रह्मचरियस्स मलं, इतो पट्ठाय अकाले मम सन्तिकं मा आगच्छाही’’ति। सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। महासत्तस्स मेत्तानुभावेन समन्ता तियोजने सब्बे तिरच्छानापि अञ्ञमञ्ञं मेत्तचित्तं पटिलभिंसु। मद्दीदेवीपि पातोव उट्ठाय पानीयपरिभोजनीयं उपट्ठापेत्वा मुखोदकं आहरित्वा दन्तकट्ठं दत्वा अस्समपदं सम्मज्जित्वा द्वे पुत्ते पितु सन्तिके ठपेत्वा पच्छिखणित्तिअङ्कुसहत्था अरञ्ञं पविसित्वा वनमूलफलाफलानि आदाय पच्छिं पूरेत्वा सायन्हसमये अरञ्ञतो आगन्त्वा पण्णसालाय फलाफलं ठपेत्वा न्हत्वा पुत्ते न्हापेसि। अथ चत्तारोपि जना पण्णसालाद्वारे निसीदित्वा फलाफलं परिभुञ्जन्ति। ततो मद्दी पुत्ते गहेत्वा अत्तनो पण्णसालं पाविसि। इमिना नियामेन ते पब्बतकुच्छिम्हि सत्त मासे वसिंसूति।
Bodhisattopi taṃ varaṃ yāci ‘‘bhadde, maddi mayaṃ ito paṭṭhāya pabbajitā nāma, itthī ca nāma brahmacariyassa malaṃ, ito paṭṭhāya akāle mama santikaṃ mā āgacchāhī’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Mahāsattassa mettānubhāvena samantā tiyojane sabbe tiracchānāpi aññamaññaṃ mettacittaṃ paṭilabhiṃsu. Maddīdevīpi pātova uṭṭhāya pānīyaparibhojanīyaṃ upaṭṭhāpetvā mukhodakaṃ āharitvā dantakaṭṭhaṃ datvā assamapadaṃ sammajjitvā dve putte pitu santike ṭhapetvā pacchikhaṇittiaṅkusahatthā araññaṃ pavisitvā vanamūlaphalāphalāni ādāya pacchiṃ pūretvā sāyanhasamaye araññato āgantvā paṇṇasālāya phalāphalaṃ ṭhapetvā nhatvā putte nhāpesi. Atha cattāropi janā paṇṇasālādvāre nisīditvā phalāphalaṃ paribhuñjanti. Tato maddī putte gahetvā attano paṇṇasālaṃ pāvisi. Iminā niyāmena te pabbatakucchimhi satta māse vasiṃsūti.
वनपवेसनकण्डवण्णना निट्ठिता।
Vanapavesanakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
जूजकपब्बवण्णना
Jūjakapabbavaṇṇanā
तदा कालिङ्गरट्ठे दुन्निविट्ठब्राह्मणगामवासी जूजको नाम ब्राह्मणो भिक्खाचरियाय कहापणसतं लभित्वा एकस्मिं ब्राह्मणकुले ठपेत्वा पुन धनपरियेसनत्थाय गतो। तस्मिं चिरायन्ते ब्राह्मणकुला कहापणसतं वलञ्जेत्वा पच्छा इतरेन आगन्त्वा चोदियमाना कहापणे दातुं असक्कोन्ता अमित्ततापनं नाम धीतरं तस्स अदंसु। सो तं आदाय कालिङ्गरट्ठे दुन्निविट्ठब्राह्मणगामं गन्त्वा वसि। अमित्ततापना सम्मा ब्राह्मणं परिचरति। अथ अञ्ञे तरुणब्राह्मणा तस्सा आचारसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘अयं महल्लकब्राह्मणं सम्मा पटिजग्गति, तुम्हे पन अम्हेसु किं पमज्जथा’’ति अत्तनो अत्तनो भरियायो तज्जेन्ति। ता ‘‘इमं अमित्ततापनं इमम्हा गामा पलापेस्सामा’’ति नदीतित्थादीसु सन्निपतित्वा तं परिभासिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tadā kāliṅgaraṭṭhe dunniviṭṭhabrāhmaṇagāmavāsī jūjako nāma brāhmaṇo bhikkhācariyāya kahāpaṇasataṃ labhitvā ekasmiṃ brāhmaṇakule ṭhapetvā puna dhanapariyesanatthāya gato. Tasmiṃ cirāyante brāhmaṇakulā kahāpaṇasataṃ valañjetvā pacchā itarena āgantvā codiyamānā kahāpaṇe dātuṃ asakkontā amittatāpanaṃ nāma dhītaraṃ tassa adaṃsu. So taṃ ādāya kāliṅgaraṭṭhe dunniviṭṭhabrāhmaṇagāmaṃ gantvā vasi. Amittatāpanā sammā brāhmaṇaṃ paricarati. Atha aññe taruṇabrāhmaṇā tassā ācārasampattiṃ disvā ‘‘ayaṃ mahallakabrāhmaṇaṃ sammā paṭijaggati, tumhe pana amhesu kiṃ pamajjathā’’ti attano attano bhariyāyo tajjenti. Tā ‘‘imaṃ amittatāpanaṃ imamhā gāmā palāpessāmā’’ti nadītitthādīsu sannipatitvā taṃ paribhāsiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१९१४.
1914.
‘‘अहु वासी कलिङ्गेसु, जूजको नाम ब्राह्मणो।
‘‘Ahu vāsī kaliṅgesu, jūjako nāma brāhmaṇo;
तस्सासि दहरा भरिया, नामेनामित्ततापना॥
Tassāsi daharā bhariyā, nāmenāmittatāpanā.
१९१५.
1915.
‘‘ता नं तत्थ गतावोचुं, नदिं उदकहारिया।
‘‘Tā naṃ tattha gatāvocuṃ, nadiṃ udakahāriyā;
थियो नं परिभासिंसु, समागन्त्वा कुतूहला॥
Thiyo naṃ paribhāsiṃsu, samāgantvā kutūhalā.
१९१६.
1916.
‘‘अमित्ता नून ते माता, अमित्तो नून ते पिता।
‘‘Amittā nūna te mātā, amitto nūna te pitā;
ये तं जिण्णस्स पादंसु, एवं दहरियं सतिं॥
Ye taṃ jiṇṇassa pādaṃsu, evaṃ dahariyaṃ satiṃ.
१९१७.
1917.
‘‘अहितं वत ते ञाती, मन्तयिंसु रहोगता।
‘‘Ahitaṃ vata te ñātī, mantayiṃsu rahogatā;
ये तं जिण्णस्स पादंसु, एवं दहरियं सतिं॥
Ye taṃ jiṇṇassa pādaṃsu, evaṃ dahariyaṃ satiṃ.
१९१८.
1918.
‘‘अमित्ता वत ते ञाती, मन्तयिंसु रहोगता।
‘‘Amittā vata te ñātī, mantayiṃsu rahogatā;
ये तं जिण्णस्स पादंसु, एवं दहरियं सतिं॥
Ye taṃ jiṇṇassa pādaṃsu, evaṃ dahariyaṃ satiṃ.
१९१९.
1919.
‘‘दुक्कटं वत ते ञाती, मन्तयिंसु रहोगता।
‘‘Dukkaṭaṃ vata te ñātī, mantayiṃsu rahogatā;
ये तं जिण्णस्स पादंसु, एवं दहरियं सतिं॥
Ye taṃ jiṇṇassa pādaṃsu, evaṃ dahariyaṃ satiṃ.
१९२०.
1920.
‘‘पापकं वत ते ञाती, मन्तयिंसु रहोगता।
‘‘Pāpakaṃ vata te ñātī, mantayiṃsu rahogatā;
ये तं जिण्णस्स पादंसु, एवं दहरियं सतिं॥
Ye taṃ jiṇṇassa pādaṃsu, evaṃ dahariyaṃ satiṃ.
१९२१.
1921.
‘‘अमनापं वत ते ञाती, मन्तयिंसु रहोगता।
‘‘Amanāpaṃ vata te ñātī, mantayiṃsu rahogatā;
ये तं जिण्णस्स पादंसु, एवं दहरियं सतिं॥
Ye taṃ jiṇṇassa pādaṃsu, evaṃ dahariyaṃ satiṃ.
१९२२.
1922.
‘‘अमनापवासं वसि, जिण्णेन पतिना सह।
‘‘Amanāpavāsaṃ vasi, jiṇṇena patinā saha;
या त्वं वससि जिण्णस्स, मतं ते जीविता वरं॥
Yā tvaṃ vasasi jiṇṇassa, mataṃ te jīvitā varaṃ.
१९२३.
1923.
‘‘न हि नून तुय्हं कल्याणि, पिता माता च सोभने।
‘‘Na hi nūna tuyhaṃ kalyāṇi, pitā mātā ca sobhane;
अञ्ञं भत्तारं विन्दिंसु, ये तं जिण्णस्स पादंसु।
Aññaṃ bhattāraṃ vindiṃsu, ye taṃ jiṇṇassa pādaṃsu;
एवं दहरियं सतिं॥
Evaṃ dahariyaṃ satiṃ.
१९२४.
1924.
‘‘दुयिट्ठं ते नवमियं, अकतं अग्गिहुत्तकं।
‘‘Duyiṭṭhaṃ te navamiyaṃ, akataṃ aggihuttakaṃ;
ये तं जिण्णस्स पादंसु, एवं दहरियं सतिं॥
Ye taṃ jiṇṇassa pādaṃsu, evaṃ dahariyaṃ satiṃ.
१९२५.
1925.
‘‘समणे ब्राह्मणे नून, ब्रह्मचरियपरायणे।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe nūna, brahmacariyaparāyaṇe;
सा त्वं लोके अभिसपि, सीलवन्ते बहुस्सुते।
Sā tvaṃ loke abhisapi, sīlavante bahussute;
या त्वं वससि जिण्णस्स, एवं दहरिया सती॥
Yā tvaṃ vasasi jiṇṇassa, evaṃ dahariyā satī.
१९२६.
1926.
‘‘न दुक्खं अहिना दट्ठं, न दुक्खं सत्तिया हतं।
‘‘Na dukkhaṃ ahinā daṭṭhaṃ, na dukkhaṃ sattiyā hataṃ;
तञ्च दुक्खञ्च तिब्बञ्च, यं पस्से जिण्णकं पतिं॥
Tañca dukkhañca tibbañca, yaṃ passe jiṇṇakaṃ patiṃ.
१९२७.
1927.
‘‘नत्थि खिड्डा नत्थि रति, जिण्णेन पतिना सह।
‘‘Natthi khiḍḍā natthi rati, jiṇṇena patinā saha;
नत्थि आलापसल्लापो, जग्घितम्पि न सोभति॥
Natthi ālāpasallāpo, jagghitampi na sobhati.
१९२८.
1928.
‘‘यदा च दहरो दहरा, मन्तयन्ति रहोगता।
‘‘Yadā ca daharo daharā, mantayanti rahogatā;
सब्बेसं सोका नस्सन्ति, ये केचि हदयस्सिता॥
Sabbesaṃ sokā nassanti, ye keci hadayassitā.
१९२९.
1929.
‘‘दहरा त्वं रूपवती, पुरिसानंभिपत्थिता।
‘‘Daharā tvaṃ rūpavatī, purisānaṃbhipatthitā;
गच्छ ञातिकुले अच्छ, किं जिण्णो रमयिस्सती’’ति॥
Gaccha ñātikule accha, kiṃ jiṇṇo ramayissatī’’ti.
तत्थ अहूति अहोसि। वासी कलिङ्गेसूति कालिङ्गरट्ठेसु दुन्निविट्ठब्राह्मणगामवासी। ता नं तत्थ गतावोचुन्ति तत्थ गामे ता इत्थियो नदीतित्थे उदकहारिका हुत्वा गता नं अवोचुं। थियो नं परिभासिंसूति इत्थियो न अञ्ञं किञ्चि अवोचुं, अथ खो नं परिभासिंसु। कुतूहलाति कोतूहलजाता विय हुत्वा। समागन्त्वाति समन्ता परिक्खिपित्वा। दहरियं सतिन्ति दहरिं तरुणिं सोभग्गप्पत्तं समानं। जिण्णस्साति जराजिण्णस्स गेहे। दुयिट्ठं ते नवमियन्ति तव नवमियं यागं दुयिट्ठं भविस्सति, सो ते यागपिण्डो पठमं महल्लककाकेन गहितो भविस्सति। ‘‘दुयिट्ठा ते नवमिया’’तिपि पाठो, नवमिया तया दुयिट्ठा भविस्सतीति अत्थो। अकतं अग्गिहुत्तकन्ति अग्गिजुहनम्पि तया अकतं भविस्सति। अभिसपीति समणब्राह्मणे समितपापे वा बाहितपापे वा अक्कोसि। तस्स ते पापस्स इदं फलन्ति अधिप्पायेनेव आहंसु। जग्घितम्पि न सोभतीति खण्डदन्ते विवरित्वा हसन्तस्स महल्लकस्स हसितम्पि न सोभति। सब्बेसं सोका नस्सन्तीति सब्बे एतेसं सोका विनस्सन्ति। किं जिण्णोति अयं जिण्णो तं पञ्चहि कामगुणेहि कथं रमयिस्सतीति।
Tattha ahūti ahosi. Vāsī kaliṅgesūti kāliṅgaraṭṭhesu dunniviṭṭhabrāhmaṇagāmavāsī. Tā naṃ tattha gatāvocunti tattha gāme tā itthiyo nadītitthe udakahārikā hutvā gatā naṃ avocuṃ. Thiyo naṃ paribhāsiṃsūti itthiyo na aññaṃ kiñci avocuṃ, atha kho naṃ paribhāsiṃsu. Kutūhalāti kotūhalajātā viya hutvā. Samāgantvāti samantā parikkhipitvā. Dahariyaṃ satinti dahariṃ taruṇiṃ sobhaggappattaṃ samānaṃ. Jiṇṇassāti jarājiṇṇassa gehe. Duyiṭṭhaṃ te navamiyanti tava navamiyaṃ yāgaṃ duyiṭṭhaṃ bhavissati, so te yāgapiṇḍo paṭhamaṃ mahallakakākena gahito bhavissati. ‘‘Duyiṭṭhā te navamiyā’’tipi pāṭho, navamiyā tayā duyiṭṭhā bhavissatīti attho. Akataṃ aggihuttakanti aggijuhanampi tayā akataṃ bhavissati. Abhisapīti samaṇabrāhmaṇe samitapāpe vā bāhitapāpe vā akkosi. Tassa te pāpassa idaṃ phalanti adhippāyeneva āhaṃsu. Jagghitampi na sobhatīti khaṇḍadante vivaritvā hasantassa mahallakassa hasitampi na sobhati. Sabbesaṃ sokā nassantīti sabbe etesaṃ sokā vinassanti. Kiṃ jiṇṇoti ayaṃ jiṇṇo taṃ pañcahi kāmaguṇehi kathaṃ ramayissatīti.
सा तासं सन्तिका परिभासं लभित्वा उदकघटं आदाय रोदमाना घरं गन्त्वा ‘‘किं भोति रोदसी’’ति ब्राह्मणेन पुट्ठा तस्स आरोचेन्ती इमं गाथमाह –
Sā tāsaṃ santikā paribhāsaṃ labhitvā udakaghaṭaṃ ādāya rodamānā gharaṃ gantvā ‘‘kiṃ bhoti rodasī’’ti brāhmaṇena puṭṭhā tassa ārocentī imaṃ gāthamāha –
१९३०.
1930.
‘‘न ते ब्राह्मण गच्छामि, नदिं उदकहारिया।
‘‘Na te brāhmaṇa gacchāmi, nadiṃ udakahāriyā;
थियो मं परिभासन्ति, तया जिण्णेन ब्राह्मणा’’ति॥
Thiyo maṃ paribhāsanti, tayā jiṇṇena brāhmaṇā’’ti.
तस्सत्थो – ब्राह्मण, तया जिण्णेन मं इत्थियो परिभासन्ति, तस्मा इतो पट्ठाय तव उदकहारिका हुत्वा नदिं न गच्छामीति।
Tassattho – brāhmaṇa, tayā jiṇṇena maṃ itthiyo paribhāsanti, tasmā ito paṭṭhāya tava udakahārikā hutvā nadiṃ na gacchāmīti.
जूजको आह –
Jūjako āha –
१९३१.
1931.
‘‘मा मे त्वं अकरा कम्मं, मा मे उदकमाहरि।
‘‘Mā me tvaṃ akarā kammaṃ, mā me udakamāhari;
अहं उदकमाहिस्सं, मा भोति कुपिता अहू’’ति॥
Ahaṃ udakamāhissaṃ, mā bhoti kupitā ahū’’ti.
तत्थ उदकमाहिस्सन्ति भोति अहं उदकं आहरिस्सामि।
Tattha udakamāhissanti bhoti ahaṃ udakaṃ āharissāmi.
ब्राह्मणी आह –
Brāhmaṇī āha –
१९३२.
1932.
‘‘नाहं तम्हि कुले जाता, यं त्वं उदकमाहरे।
‘‘Nāhaṃ tamhi kule jātā, yaṃ tvaṃ udakamāhare;
एवं ब्राह्मण जानाहि, न ते वच्छामहं घरे॥
Evaṃ brāhmaṇa jānāhi, na te vacchāmahaṃ ghare.
१९३३.
1933.
‘‘सचे मे दासं दासिं वा, नानयिस्ससि ब्राह्मण।
‘‘Sace me dāsaṃ dāsiṃ vā, nānayissasi brāhmaṇa;
एवं ब्राह्मण जानाहि, न ते वच्छामि सन्तिके’’ति॥
Evaṃ brāhmaṇa jānāhi, na te vacchāmi santike’’ti.
तत्थ नाहन्ति ब्राह्मण, यम्हि कुले सामिको कम्मं करोति, नाहं तत्थ जाता। यं त्वन्ति तस्मा यं उदकं त्वं आहरिस्ससि, न मय्हं तेन अत्थो।
Tattha nāhanti brāhmaṇa, yamhi kule sāmiko kammaṃ karoti, nāhaṃ tattha jātā. Yaṃ tvanti tasmā yaṃ udakaṃ tvaṃ āharissasi, na mayhaṃ tena attho.
जूजको आह –
Jūjako āha –
१९३४.
1934.
‘‘नत्थि मे सिप्पठानं वा, धनं धञ्ञञ्च ब्राह्मणि।
‘‘Natthi me sippaṭhānaṃ vā, dhanaṃ dhaññañca brāhmaṇi;
कुतोहं दासं दासिं वा, आनयिस्सामि भोतिया।
Kutohaṃ dāsaṃ dāsiṃ vā, ānayissāmi bhotiyā;
अहं भोतिं उपट्ठिस्सं, मा भोति कुपिता अहू’’ति॥
Ahaṃ bhotiṃ upaṭṭhissaṃ, mā bhoti kupitā ahū’’ti.
ब्राह्मणी आह –
Brāhmaṇī āha –
१९३५.
1935.
‘‘एहि ते अहमक्खिस्सं, यथा मे वचनं सुतं।
‘‘Ehi te ahamakkhissaṃ, yathā me vacanaṃ sutaṃ;
एस वेस्सन्तरो राजा, वङ्के वसति पब्बते॥
Esa vessantaro rājā, vaṅke vasati pabbate.
१९३६.
1936.
‘‘तं त्वं गन्त्वान याचस्सु, दासं दासिञ्च ब्राह्मण।
‘‘Taṃ tvaṃ gantvāna yācassu, dāsaṃ dāsiñca brāhmaṇa;
सो ते दस्सति याचितो, दासं दासिञ्च खत्तियो’’ति॥
So te dassati yācito, dāsaṃ dāsiñca khattiyo’’ti.
तत्थ एहि ते अहमक्खिस्सन्ति अहं ते आचिक्खिस्सामि। इदं सा देवताधिग्गहिता हुत्वा आह।
Tattha ehi te ahamakkhissanti ahaṃ te ācikkhissāmi. Idaṃ sā devatādhiggahitā hutvā āha.
जूजको आह –
Jūjako āha –
१९३७.
1937.
‘‘जिण्णोहमस्मि दुब्बलो, दीघो चद्धा सुदुग्गमो।
‘‘Jiṇṇohamasmi dubbalo, dīgho caddhā suduggamo;
मा भोति परिदेवेसि, मा च त्वं विमना अहु।
Mā bhoti paridevesi, mā ca tvaṃ vimanā ahu;
अहं भोतिं उपट्ठिस्सं, मा भोति कुपिता अहू’’ति॥
Ahaṃ bhotiṃ upaṭṭhissaṃ, mā bhoti kupitā ahū’’ti.
तत्थ जिण्णोहमस्मीति भद्दे, अहं जिण्णो अम्हि, कथं गमिस्सामीति।
Tattha jiṇṇohamasmīti bhadde, ahaṃ jiṇṇo amhi, kathaṃ gamissāmīti.
ब्राह्मणी आह –
Brāhmaṇī āha –
१९३८.
1938.
‘‘यथा अगन्त्वा सङ्गामं, अयुद्धोव पराजितो।
‘‘Yathā agantvā saṅgāmaṃ, ayuddhova parājito;
एवमेव तुवं ब्रह्मे, अगन्त्वाव पराजितो॥
Evameva tuvaṃ brahme, agantvāva parājito.
१९३९.
1939.
‘‘सचे मे दासं दासिं वा, नानयिस्ससि ब्राह्मण।
‘‘Sace me dāsaṃ dāsiṃ vā, nānayissasi brāhmaṇa;
एवं ब्राह्मण जानाहि, न ते वच्छामहं घरे।
Evaṃ brāhmaṇa jānāhi, na te vacchāmahaṃ ghare;
अमनापं ते करिस्सामि, तं ते दुक्खं भविस्सति॥
Amanāpaṃ te karissāmi, taṃ te dukkhaṃ bhavissati.
१९४०.
1940.
‘‘नक्खत्ते उतुपुब्बेसु, यदा मं दक्खिसिलङ्कतं।
‘‘Nakkhatte utupubbesu, yadā maṃ dakkhisilaṅkataṃ;
अञ्ञेहि सद्धिं रममानं, तं ते दुक्खं भविस्सति॥
Aññehi saddhiṃ ramamānaṃ, taṃ te dukkhaṃ bhavissati.
१९४१.
1941.
‘‘अदस्सनेन मय्हं ते, जिण्णस्स परिदेवतो।
‘‘Adassanena mayhaṃ te, jiṇṇassa paridevato;
भिय्यो वङ्का च पलिता, बहू हेस्सन्ति ब्राह्मणा’’ति॥
Bhiyyo vaṅkā ca palitā, bahū hessanti brāhmaṇā’’ti.
तत्थ अमनापं तेति वेस्सन्तरस्स सन्तिकं गन्त्वा दासं वा दासिं वा अनाहरन्तस्स तव अरुच्चनकं कम्मं करिस्सामि। नक्खत्ते उतुपुब्बेसूति नक्खत्तयोगवसेन वा छन्नं उतूनं तस्स तस्स पुब्बवसेन वा पवत्तेसु छणेसु।
Tattha amanāpaṃ teti vessantarassa santikaṃ gantvā dāsaṃ vā dāsiṃ vā anāharantassa tava aruccanakaṃ kammaṃ karissāmi. Nakkhatte utupubbesūti nakkhattayogavasena vā channaṃ utūnaṃ tassa tassa pubbavasena vā pavattesu chaṇesu.
तं सुत्वा ब्राह्मणो भीतो अहोसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ sutvā brāhmaṇo bhīto ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१९४२.
1942.
‘‘ततो सो ब्राह्मणो भीतो, ब्राह्मणिया वसानुगो।
‘‘Tato so brāhmaṇo bhīto, brāhmaṇiyā vasānugo;
अट्टितो कामरागेन, ब्राह्मणिं एतदब्रवि॥
Aṭṭito kāmarāgena, brāhmaṇiṃ etadabravi.
१९४३.
1943.
‘‘पाथेय्यं मे करोहि त्वं, संकुल्या सगुळानि च।
‘‘Pātheyyaṃ me karohi tvaṃ, saṃkulyā saguḷāni ca;
मधुपिण्डिका च सुकतायो, सत्तुभत्तञ्च ब्राह्मणि॥
Madhupiṇḍikā ca sukatāyo, sattubhattañca brāhmaṇi.
१९४४.
1944.
‘‘आनयिस्सं मेथुनके, उभो दासकुमारके।
‘‘Ānayissaṃ methunake, ubho dāsakumārake;
ते तं परिचरिस्सन्ति, रत्तिन्दिवमतन्दिता’’ति॥
Te taṃ paricarissanti, rattindivamatanditā’’ti.
तत्थ अट्टितोति उपद्दुतो पीळितो। सगुळानि चाति सगुळपूवे च। सत्तुभत्तन्ति बद्धसत्तुअबद्धसत्तुञ्चेव पुटभत्तञ्च। मेथुनकेति जातिगोत्तकुलपदेसेहि सदिसे। दासकुमारकेति तव दासत्थाय कुमारके।
Tattha aṭṭitoti upadduto pīḷito. Saguḷāni cāti saguḷapūve ca. Sattubhattanti baddhasattuabaddhasattuñceva puṭabhattañca. Methunaketi jātigottakulapadesehi sadise. Dāsakumāraketi tava dāsatthāya kumārake.
सा खिप्पं पाथेय्यं पटियादेत्वा ब्राह्मणस्स आरोचेसि। सो गेहे दुब्बलट्ठानं थिरं कत्वा द्वारं सङ्खरित्वा अरञ्ञा दारूनि आहरित्वा घटेन उदकं आहरित्वा गेहे सब्बभाजनानि पूरेत्वा तत्थेव तापसवेसं गहेत्वा ‘‘भद्दे, इतो पट्ठाय विकाले मा निक्खमि, याव ममागमना अप्पमत्ता होही’’ति ओवदित्वा उपाहनं आरुय्ह पाथेय्यपसिब्बकं अंसे लग्गेत्वा अमित्ततापनं पदक्खिणं कत्वा अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि रोदित्वा पक्कामि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sā khippaṃ pātheyyaṃ paṭiyādetvā brāhmaṇassa ārocesi. So gehe dubbalaṭṭhānaṃ thiraṃ katvā dvāraṃ saṅkharitvā araññā dārūni āharitvā ghaṭena udakaṃ āharitvā gehe sabbabhājanāni pūretvā tattheva tāpasavesaṃ gahetvā ‘‘bhadde, ito paṭṭhāya vikāle mā nikkhami, yāva mamāgamanā appamattā hohī’’ti ovaditvā upāhanaṃ āruyha pātheyyapasibbakaṃ aṃse laggetvā amittatāpanaṃ padakkhiṇaṃ katvā assupuṇṇehi nettehi roditvā pakkāmi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१९४५.
1945.
‘‘इदं वत्वा ब्रह्मबन्धु, पटिमुञ्चि उपाहना।
‘‘Idaṃ vatvā brahmabandhu, paṭimuñci upāhanā;
ततो सो मन्तयित्वान, भरियं कत्वा पदक्खिणं॥
Tato so mantayitvāna, bhariyaṃ katvā padakkhiṇaṃ.
१९४६.
1946.
‘‘पक्कामि सो रुण्णमुखो, ब्राह्मणो सहितब्बतो।
‘‘Pakkāmi so ruṇṇamukho, brāhmaṇo sahitabbato;
सिवीनं नगरं फीतं, दासपरियेसनं चर’’न्ति॥
Sivīnaṃ nagaraṃ phītaṃ, dāsapariyesanaṃ cara’’nti.
तत्थ रुण्णमुखोति रुदंमुखो। सहितब्बतोति समादिन्नवतो, गहिततापसवेसोति अत्थो। चरन्ति दासपरियेसनं चरन्तो सिवीनं नगरं आरब्भ पक्कामि।
Tattha ruṇṇamukhoti rudaṃmukho. Sahitabbatoti samādinnavato, gahitatāpasavesoti attho. Caranti dāsapariyesanaṃ caranto sivīnaṃ nagaraṃ ārabbha pakkāmi.
सो तं नगरं गन्त्वा सन्निपतितं जनं ‘‘वेस्सन्तरो कुहि’’न्ति पुच्छति। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
So taṃ nagaraṃ gantvā sannipatitaṃ janaṃ ‘‘vessantaro kuhi’’nti pucchati. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१९४७.
1947.
‘‘सो तत्थ गन्त्वा अवच, ये तत्थासुं समागता।
‘‘So tattha gantvā avaca, ye tatthāsuṃ samāgatā;
कुहिं वेस्सन्तरो राजा, कत्थ पस्सेमु खत्तियं॥
Kuhiṃ vessantaro rājā, kattha passemu khattiyaṃ.
१९४८.
1948.
‘‘ते जना तं अवचिंसु, ये तत्थासुं समागता।
‘‘Te janā taṃ avaciṃsu, ye tatthāsuṃ samāgatā;
तुम्हेहि ब्रह्मे पकतो, अतिदानेन खत्तियो।
Tumhehi brahme pakato, atidānena khattiyo;
पब्बाजितो सका रट्ठा, वङ्के वसति पब्बते॥
Pabbājito sakā raṭṭhā, vaṅke vasati pabbate.
१९४९.
1949.
‘‘तुम्हेहि ब्रह्मे पकतो, अतिदानेन खत्तियो।
‘‘Tumhehi brahme pakato, atidānena khattiyo;
आदाय पुत्तदारञ्च, वङ्के वसति पब्बते’’ति॥
Ādāya puttadārañca, vaṅke vasati pabbate’’ti.
तत्थ पकतोति उपद्दुतो पीळितो अत्तनो नगरे वसितुं अलभित्वा इदानि वङ्कपब्बते वसति।
Tattha pakatoti upadduto pīḷito attano nagare vasituṃ alabhitvā idāni vaṅkapabbate vasati.
एवं ‘‘तुम्हे अम्हाकं राजानं नासेत्वा पुनपि आगता इध तिट्ठथा’’ति ते लेड्डुदण्डादिहत्था ब्राह्मणं अनुबन्धिंसु। सो देवताधिग्गहितो हुत्वा वङ्कपब्बतमग्गमेव गण्हि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ ‘‘tumhe amhākaṃ rājānaṃ nāsetvā punapi āgatā idha tiṭṭhathā’’ti te leḍḍudaṇḍādihatthā brāhmaṇaṃ anubandhiṃsu. So devatādhiggahito hutvā vaṅkapabbatamaggameva gaṇhi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१९५०.
1950.
‘‘सो चोदितो ब्राह्मणिया, ब्राह्मणो कामगिद्धिमा।
‘‘So codito brāhmaṇiyā, brāhmaṇo kāmagiddhimā;
अघं तं पटिसेवित्थ, वने वाळमिगाकिण्णे।
Aghaṃ taṃ paṭisevittha, vane vāḷamigākiṇṇe;
खग्गदीपिनिसेविते॥
Khaggadīpinisevite.
१९५१.
1951.
‘‘आदाय बेळुवं दण्डं, अग्गिहुत्तं कमण्डलुं।
‘‘Ādāya beḷuvaṃ daṇḍaṃ, aggihuttaṃ kamaṇḍaluṃ;
सो पाविसि ब्रहारञ्ञं, यत्थ अस्सोसि कामदं॥
So pāvisi brahāraññaṃ, yattha assosi kāmadaṃ.
१९५२.
1952.
‘‘तं पविट्ठं ब्रहारञ्ञं, कोका नं परिवारयुं।
‘‘Taṃ paviṭṭhaṃ brahāraññaṃ, kokā naṃ parivārayuṃ;
विक्कन्दि सो विप्पनट्ठो, दूरे पन्था अपक्कमि॥
Vikkandi so vippanaṭṭho, dūre panthā apakkami.
१९५३.
1953.
‘‘ततो सो ब्राह्मणो गन्त्वा, भोगलुद्धो असञ्ञतो।
‘‘Tato so brāhmaṇo gantvā, bhogaluddho asaññato;
वङ्कस्सोरोहणे नट्ठे, इमा गाथा अभासथा’’ति॥
Vaṅkassorohaṇe naṭṭhe, imā gāthā abhāsathā’’ti.
तत्थ अघं तन्ति तं महाजनेन अनुबन्धनदुक्खञ्चेव वनपरियोगाहनदुक्खञ्च। अग्गिहुत्तन्ति अग्गिजुहनकटच्छुं। कोका नं परिवारयुन्ति सो हि अरञ्ञं पविसित्वा वङ्कपब्बतगामिमग्गं अजानन्तो मग्गमूळ्हो हुत्वा अरञ्ञे विचरि। अथ नं आरक्खणत्थाय निसिन्नस्स चेतपुत्तस्स सुनखा परिवारयिंसूति अत्थो। विक्कन्दि सोति सो एकरुक्खं आरुय्ह महन्तेन रवेन कन्दि। विप्पनट्ठोति विनट्ठमग्गो। दूरे पन्थाति वङ्कपब्बतगामिपन्थतो दूरे पक्कामि। भोगलुद्धोति भोगरत्तो। असञ्ञतोति दुस्सीलो। वङ्कस्सोरोहणे नट्ठेति वङ्कपब्बतस्स गमनमग्गे विनट्ठे।
Tattha aghaṃ tanti taṃ mahājanena anubandhanadukkhañceva vanapariyogāhanadukkhañca. Aggihuttanti aggijuhanakaṭacchuṃ. Kokā naṃ parivārayunti so hi araññaṃ pavisitvā vaṅkapabbatagāmimaggaṃ ajānanto maggamūḷho hutvā araññe vicari. Atha naṃ ārakkhaṇatthāya nisinnassa cetaputtassa sunakhā parivārayiṃsūti attho. Vikkandi soti so ekarukkhaṃ āruyha mahantena ravena kandi. Vippanaṭṭhoti vinaṭṭhamaggo. Dūre panthāti vaṅkapabbatagāmipanthato dūre pakkāmi. Bhogaluddhoti bhogaratto. Asaññatoti dussīlo. Vaṅkassorohaṇe naṭṭheti vaṅkapabbatassa gamanamagge vinaṭṭhe.
सो सुनखेहि परिवारितो रुक्खे निसिन्नोव इमा गाथा अभासथ –
So sunakhehi parivārito rukkhe nisinnova imā gāthā abhāsatha –
१९५४.
1954.
‘‘को राजपुत्तं निसभं, जयन्तमपराजितं।
‘‘Ko rājaputtaṃ nisabhaṃ, jayantamaparājitaṃ;
भये खेमस्स दातारं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Bhaye khemassa dātāraṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९५५.
1955.
‘‘यो याचतं पतिट्ठासि, भूतानं धरणीरिव।
‘‘Yo yācataṃ patiṭṭhāsi, bhūtānaṃ dharaṇīriva;
धरणूपमं महाराजं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Dharaṇūpamaṃ mahārājaṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९५६.
1956.
‘‘यो याचतं गती आसि, सवन्तीनंव सागरो।
‘‘Yo yācataṃ gatī āsi, savantīnaṃva sāgaro;
सागरूपमं महाराजं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Sāgarūpamaṃ mahārājaṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९५७.
1957.
‘‘कल्याणतित्थं सुचिमं, सीतूदकं मनोरमं।
‘‘Kalyāṇatitthaṃ sucimaṃ, sītūdakaṃ manoramaṃ;
पुण्डरीकेहि सञ्छन्नं, युत्तं किञ्जक्खरेणुना।
Puṇḍarīkehi sañchannaṃ, yuttaṃ kiñjakkhareṇunā;
रहदूपमं महाराजं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Rahadūpamaṃ mahārājaṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९५८.
1958.
‘‘अस्सत्थंव पथे जातं, सीतच्छायं मनोरमं।
‘‘Assatthaṃva pathe jātaṃ, sītacchāyaṃ manoramaṃ;
सन्तानं विसमेतारं, किलन्तानं पटिग्गहं।
Santānaṃ visametāraṃ, kilantānaṃ paṭiggahaṃ;
तथूपमं महाराजं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Tathūpamaṃ mahārājaṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९५९.
1959.
‘‘निग्रोधंव पथे जातं, सीतच्छायं मनोरमं।
‘‘Nigrodhaṃva pathe jātaṃ, sītacchāyaṃ manoramaṃ;
सन्तानं विसमेतारं, किलन्तानं पटिग्गहं।
Santānaṃ visametāraṃ, kilantānaṃ paṭiggahaṃ;
तथूपमं महाराजं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Tathūpamaṃ mahārājaṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९६०.
1960.
‘‘अम्बं इव पथे जातं, सीतच्छायं मनोरमं।
‘‘Ambaṃ iva pathe jātaṃ, sītacchāyaṃ manoramaṃ;
सन्तानं विसमेतारं, किलन्तानं पटिग्गहं।
Santānaṃ visametāraṃ, kilantānaṃ paṭiggahaṃ;
तथूपमं महाराजं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Tathūpamaṃ mahārājaṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९६१.
1961.
‘‘सालं इव पथे जातं, सीतच्छायं मनोरमं।
‘‘Sālaṃ iva pathe jātaṃ, sītacchāyaṃ manoramaṃ;
सन्तानं विसमेतारं, किलन्तानं पटिग्गहं।
Santānaṃ visametāraṃ, kilantānaṃ paṭiggahaṃ;
तथूपमं महाराजं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Tathūpamaṃ mahārājaṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९६२.
1962.
‘‘दुमं इव पथे जातं, सीतच्छायं मनोरमं।
‘‘Dumaṃ iva pathe jātaṃ, sītacchāyaṃ manoramaṃ;
सन्तानं विसमेतारं, किलन्तानं पटिग्गहं।
Santānaṃ visametāraṃ, kilantānaṃ paṭiggahaṃ;
तथूपमं महाराजं, को मे वेस्सन्तरं विदू॥
Tathūpamaṃ mahārājaṃ, ko me vessantaraṃ vidū.
१९६३.
1963.
‘‘एवञ्च मे विलपतो, पविट्ठस्स ब्रहावने।
‘‘Evañca me vilapato, paviṭṭhassa brahāvane;
अहं जानन्ति यो वज्जा, नन्दिं सो जनये मम॥
Ahaṃ jānanti yo vajjā, nandiṃ so janaye mama.
१९६४.
1964.
‘‘एवञ्च मे विलपतो, पविट्ठस्स ब्रहावने।
‘‘Evañca me vilapato, paviṭṭhassa brahāvane;
अहं जानन्ति यो वज्जा, ताय सो एकवाचाय।
Ahaṃ jānanti yo vajjā, tāya so ekavācāya;
पसवे पुञ्ञं अनप्पक’’न्ति॥
Pasave puññaṃ anappaka’’nti.
तत्थ जयन्तन्ति मच्छेरचित्तं विजयन्तं। को मे वेस्सन्तरं विदूति को मय्हं वेस्सन्तरं आचिक्खेय्याति वदति। पतिट्ठासीति पतिट्ठा आसि। सन्तानन्ति परिस्सन्तानं। किलन्तानन्ति मग्गकिलन्तानं। पटिग्गहन्ति पटिग्गाहकं पतिट्ठाभूतं। अहं जानन्ति यो वज्जाति अहं वेस्सन्तरस्स वसनट्ठानं जानामीति यो वदेय्याति अत्थो।
Tattha jayantanti maccheracittaṃ vijayantaṃ. Ko me vessantaraṃ vidūti ko mayhaṃ vessantaraṃ ācikkheyyāti vadati. Patiṭṭhāsīti patiṭṭhā āsi. Santānanti parissantānaṃ. Kilantānanti maggakilantānaṃ. Paṭiggahanti paṭiggāhakaṃ patiṭṭhābhūtaṃ. Ahaṃ jānanti yo vajjāti ahaṃ vessantarassa vasanaṭṭhānaṃ jānāmīti yo vadeyyāti attho.
तस्स तं परिदेवसद्दं सुत्वा आरक्खणत्थाय ठपितो चेतपुत्तो मिगलुद्दको हुत्वा अरञ्ञे विचरन्तो ‘‘अयं ब्राह्मणो वेस्सन्तरस्स वसनट्ठानत्थाय परिदेवति, न खो पनेस धम्मताय आगतो, मद्दिं वा दारके वा याचिस्सति, इधेव नं मारेस्सामी’’ति तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘ब्राह्मण, न ते जीवितं दस्सामी’’ति धनुं आरोपेत्वा आकड्ढित्वा तज्जेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tassa taṃ paridevasaddaṃ sutvā ārakkhaṇatthāya ṭhapito cetaputto migaluddako hutvā araññe vicaranto ‘‘ayaṃ brāhmaṇo vessantarassa vasanaṭṭhānatthāya paridevati, na kho panesa dhammatāya āgato, maddiṃ vā dārake vā yācissati, idheva naṃ māressāmī’’ti tassa santikaṃ gantvā ‘‘brāhmaṇa, na te jīvitaṃ dassāmī’’ti dhanuṃ āropetvā ākaḍḍhitvā tajjesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१९६५.
1965.
‘‘तस्स चेतो पटिस्सोसि, अरञ्ञे लुद्दको चरं।
‘‘Tassa ceto paṭissosi, araññe luddako caraṃ;
तुम्हेहि ब्रह्मे पकतो, अतिदानेन खत्तियो।
Tumhehi brahme pakato, atidānena khattiyo;
पब्बाजितो सका रट्ठा, वङ्के वसति पब्बते॥
Pabbājito sakā raṭṭhā, vaṅke vasati pabbate.
१९६६.
1966.
‘‘तुम्हेहि ब्रह्मे पकतो, अतिदानेन खत्तियो।
‘‘Tumhehi brahme pakato, atidānena khattiyo;
आदाय पुत्तदारञ्च, वङ्के वसति पब्बते॥
Ādāya puttadārañca, vaṅke vasati pabbate.
१९६७.
1967.
‘‘अकिच्चकारी दुम्मेधो, रट्ठा पवनमागतो।
‘‘Akiccakārī dummedho, raṭṭhā pavanamāgato;
राजपुत्तं गवेसन्तो, बको मच्छमिवोदके॥
Rājaputtaṃ gavesanto, bako macchamivodake.
१९६८.
1968.
‘‘तस्स त्याहं न दस्सामि, जीवितं इध ब्राह्मण।
‘‘Tassa tyāhaṃ na dassāmi, jīvitaṃ idha brāhmaṇa;
अयञ्हि ते मया नुन्नो, सरो पिस्सति लोहितं॥
Ayañhi te mayā nunno, saro pissati lohitaṃ.
१९६९.
1969.
‘‘सिरो ते वज्झयित्वान, हदयं छेत्वा सबन्धनं।
‘‘Siro te vajjhayitvāna, hadayaṃ chetvā sabandhanaṃ;
पन्थसकुणं यजिस्सामि, तुय्हं मंसेन ब्राह्मण॥
Panthasakuṇaṃ yajissāmi, tuyhaṃ maṃsena brāhmaṇa.
१९७०.
1970.
‘‘तुय्हं मंसेन मेदेन, मत्थकेन च ब्राह्मण।
‘‘Tuyhaṃ maṃsena medena, matthakena ca brāhmaṇa;
आहुतिं पग्गहेस्सामि, छेत्वान हदयं तव॥
Āhutiṃ paggahessāmi, chetvāna hadayaṃ tava.
१९७१.
1971.
‘‘तं मे सुयिट्ठं सुहुतं, तुय्हं मंसेन ब्राह्मण।
‘‘Taṃ me suyiṭṭhaṃ suhutaṃ, tuyhaṃ maṃsena brāhmaṇa;
न च त्वं राजपुत्तस्स, भरियं पुत्ते च नेस्ससी’’ति॥
Na ca tvaṃ rājaputtassa, bhariyaṃ putte ca nessasī’’ti.
तत्थ अकिच्चकारीति त्वं अकिच्चकारको। दुम्मेधोति निप्पञ्ञो। रट्ठा पवनमागतोति रट्ठतो महारञ्ञं आगतो। सरो पिस्सतीति अयं सरो तव लोहितं पिविस्सति। वज्झयित्वानाति तं मारेत्वा रुक्खा पतितस्स ते सीसं तालफलं विय लुञ्चित्वा सबन्धनं हदयमंसं छिन्दित्वा पन्थदेवताय पन्थसकुणं नाम यजिस्सामि। न च त्वन्ति एवं सन्ते न त्वं राजपुत्तस्स भरियं वा पुत्ते वा नेस्ससीति।
Tattha akiccakārīti tvaṃ akiccakārako. Dummedhoti nippañño. Raṭṭhā pavanamāgatoti raṭṭhato mahāraññaṃ āgato. Saro pissatīti ayaṃ saro tava lohitaṃ pivissati. Vajjhayitvānāti taṃ māretvā rukkhā patitassa te sīsaṃ tālaphalaṃ viya luñcitvā sabandhanaṃ hadayamaṃsaṃ chinditvā panthadevatāya panthasakuṇaṃ nāma yajissāmi. Na ca tvanti evaṃ sante na tvaṃ rājaputtassa bhariyaṃ vā putte vā nessasīti.
सो तस्स वचनं सुत्वा मरणभयतज्जितो मुसावादं कथेन्तो आह –
So tassa vacanaṃ sutvā maraṇabhayatajjito musāvādaṃ kathento āha –
१९७२.
1972.
‘‘अवज्झो ब्राह्मणो दूतो, चेतपुत्त सुणोहि मे।
‘‘Avajjho brāhmaṇo dūto, cetaputta suṇohi me;
तस्मा हि दूतं न हन्ति, एस धम्मो सनन्तनो॥
Tasmā hi dūtaṃ na hanti, esa dhammo sanantano.
१९७३.
1973.
‘‘निज्झत्ता सिवयो सब्बे, पिता नं दट्ठुमिच्छति।
‘‘Nijjhattā sivayo sabbe, pitā naṃ daṭṭhumicchati;
माता च दुब्बला तस्स, अचिरा चक्खूनि जीयरे॥
Mātā ca dubbalā tassa, acirā cakkhūni jīyare.
१९७४.
1974.
‘‘तेसाहं पहितो दूतो, चेतपुत्त सुणोहि मे।
‘‘Tesāhaṃ pahito dūto, cetaputta suṇohi me;
राजपुत्तं नयिस्सामि, यदि जानासि संस मे’’ति॥
Rājaputtaṃ nayissāmi, yadi jānāsi saṃsa me’’ti.
तत्थ निज्झत्ताति सञ्ञत्ता। अचिरा चक्खूनि जीयरेति निच्चरोदनेन न चिरस्सेव चक्खूनि जीयिस्सन्ति।
Tattha nijjhattāti saññattā. Acirā cakkhūni jīyareti niccarodanena na cirasseva cakkhūni jīyissanti.
तदा चेतपुत्तो ‘‘वेस्सन्तरं किर आनेतुं आगतो’’ति सोमनस्सप्पत्तो हुत्वा सुनखे बन्धित्वा ठपेत्वा ब्राह्मणं ओतारेत्वा साखासन्थरे निसीदापेत्वा भोजनं दत्वा इमं गाथमाह –
Tadā cetaputto ‘‘vessantaraṃ kira ānetuṃ āgato’’ti somanassappatto hutvā sunakhe bandhitvā ṭhapetvā brāhmaṇaṃ otāretvā sākhāsanthare nisīdāpetvā bhojanaṃ datvā imaṃ gāthamāha –
१९७५.
1975.
‘‘पियस्स मे पियो दूतो, पुण्णपत्तं ददामि ते।
‘‘Piyassa me piyo dūto, puṇṇapattaṃ dadāmi te;
इमञ्च मधुनो तुम्बं, मिगसत्थिञ्च ब्राह्मण।
Imañca madhuno tumbaṃ, migasatthiñca brāhmaṇa;
तञ्च ते देसमक्खिस्सं, यत्थ सम्मति कामदो’’ति॥
Tañca te desamakkhissaṃ, yattha sammati kāmado’’ti.
तत्थ पियस्स मेति मम पियस्स वेस्सन्तरस्स त्वं पियो दूतो। पुण्णपत्तन्ति तव अज्झासयपूरणं पुण्णपत्तं ददामीति।
Tattha piyassa meti mama piyassa vessantarassa tvaṃ piyo dūto. Puṇṇapattanti tava ajjhāsayapūraṇaṃ puṇṇapattaṃ dadāmīti.
जूजकपब्बवण्णना निट्ठिता।
Jūjakapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
चूळवनवण्णना
Cūḷavanavaṇṇanā
एवं चेतपुत्तो ब्राह्मणं भोजेत्वा पाथेय्यत्थाय तस्स मधुनो तुम्बञ्चेव पक्कमिगसत्थिञ्च दत्वा मग्गे ठत्वा दक्खिणहत्थं उक्खिपित्वा महासत्तस्स वसनोकासं आचिक्खन्तो आह –
Evaṃ cetaputto brāhmaṇaṃ bhojetvā pātheyyatthāya tassa madhuno tumbañceva pakkamigasatthiñca datvā magge ṭhatvā dakkhiṇahatthaṃ ukkhipitvā mahāsattassa vasanokāsaṃ ācikkhanto āha –
१९७६.
1976.
‘‘एस सेलो महाब्रह्मे, पब्बतो गन्धमादनो।
‘‘Esa selo mahābrahme, pabbato gandhamādano;
यत्थ वेस्सन्तरो राजा, सह पुत्तेहि सम्मति॥
Yattha vessantaro rājā, saha puttehi sammati.
१९७७.
1977.
‘‘धारेन्तो ब्राह्मणवण्णं, आसदञ्च मसं जटं।
‘‘Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, āsadañca masaṃ jaṭaṃ;
चम्मवासी छमा सेति, जातवेदं नमस्सति॥
Cammavāsī chamā seti, jātavedaṃ namassati.
१९७८.
1978.
‘‘एते नीला पदिस्सन्ति, नानाफलधरा दुमा।
‘‘Ete nīlā padissanti, nānāphaladharā dumā;
उग्गता अब्भकूटाव, नीला अञ्जनपब्बता॥
Uggatā abbhakūṭāva, nīlā añjanapabbatā.
१९७९.
1979.
‘‘धवस्सकण्णा खदिरा, साला फन्दनमालुवा।
‘‘Dhavassakaṇṇā khadirā, sālā phandanamāluvā;
सम्पवेधन्ति वातेन, सकिं पीताव माणवा॥
Sampavedhanti vātena, sakiṃ pītāva māṇavā.
१९८०.
1980.
‘‘उपरि दुमपरियायेसु, सङ्गीतियोव सुय्यरे।
‘‘Upari dumapariyāyesu, saṅgītiyova suyyare;
नज्जुहा कोकिलसङ्घा, सम्पतन्ति दुमा दुमं॥
Najjuhā kokilasaṅghā, sampatanti dumā dumaṃ.
१९८१.
1981.
‘‘अव्हयन्तेव गच्छन्तं, साखापत्तसमीरिता।
‘‘Avhayanteva gacchantaṃ, sākhāpattasamīritā;
रमयन्तेव आगन्तं, मोदयन्ति निवासिनं।
Ramayanteva āgantaṃ, modayanti nivāsinaṃ;
यत्थ वेस्सन्तरो राजा, सह पुत्तेहि सम्मति॥
Yattha vessantaro rājā, saha puttehi sammati.
१९८२.
1982.
‘‘धारेन्तो ब्राह्मणवण्णं, आसदञ्च मसं जटं।
‘‘Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, āsadañca masaṃ jaṭaṃ;
चम्मवासी छमा सेति, जातवेदं नमस्सती’’ति॥
Cammavāsī chamā seti, jātavedaṃ namassatī’’ti.
तत्थ गन्धमादनोति एस गन्धमादनपब्बतो, एतस्स पादेन उत्तराभिमुखो गच्छन्तो यत्थ सक्कदत्तिये अस्समपदे वेस्सन्तरो राजा सह पुत्तदारेहि वसति, तं पस्सिस्ससीति अत्थो। ब्राह्मणवण्णन्ति सेट्ठपब्बजितवेसं। आसदञ्च मसं जटन्ति आकड्ढित्वा फलानं गहणत्थं अङ्कुसञ्च अग्गिजुहनकटच्छुञ्च जटामण्डलञ्च धारेन्तो। चम्मवासीति अजिनचम्मधरो। छमा सेतीति पथवियं पण्णसन्थरे सयति। धवस्सकण्णा खदिराति धवा च अस्सकण्णा च खदिरा च। सकिं पीताव माणवाति एकवारमेव पीता सुरासोण्डा विय। उपरि दुमपरियायेसूति रुक्खसाखासु। सङ्गीतियोव सुय्यरेति नानासकुणानं वस्सन्तानं सद्दा दिब्बसङ्गीतियो विय सुय्यरे। नज्जुहाति नज्जुहसकुणा। सम्पतन्तीति विकूजन्ता विचरन्ति। साखापत्तसमीरिताति साखानं पत्तेहि सङ्घट्टिता हुत्वा विकूजन्ता सकुणा, वातेन समीरिता पत्तसाखायेव वा। आगन्तन्ति आगच्छन्तं जनं। यत्थाति यस्मिं अस्समे वेस्सन्तरो वसति, तत्थ गन्त्वा इमं अस्समपदसम्पत्तिं पस्सिस्ससीति।
Tattha gandhamādanoti esa gandhamādanapabbato, etassa pādena uttarābhimukho gacchanto yattha sakkadattiye assamapade vessantaro rājā saha puttadārehi vasati, taṃ passissasīti attho. Brāhmaṇavaṇṇanti seṭṭhapabbajitavesaṃ. Āsadañca masaṃ jaṭanti ākaḍḍhitvā phalānaṃ gahaṇatthaṃ aṅkusañca aggijuhanakaṭacchuñca jaṭāmaṇḍalañca dhārento. Cammavāsīti ajinacammadharo. Chamā setīti pathaviyaṃ paṇṇasanthare sayati. Dhavassakaṇṇā khadirāti dhavā ca assakaṇṇā ca khadirā ca. Sakiṃ pītāva māṇavāti ekavārameva pītā surāsoṇḍā viya. Upari dumapariyāyesūti rukkhasākhāsu. Saṅgītiyova suyyareti nānāsakuṇānaṃ vassantānaṃ saddā dibbasaṅgītiyo viya suyyare. Najjuhāti najjuhasakuṇā. Sampatantīti vikūjantā vicaranti. Sākhāpattasamīritāti sākhānaṃ pattehi saṅghaṭṭitā hutvā vikūjantā sakuṇā, vātena samīritā pattasākhāyeva vā. Āgantanti āgacchantaṃ janaṃ. Yatthāti yasmiṃ assame vessantaro vasati, tattha gantvā imaṃ assamapadasampattiṃ passissasīti.
ततो उत्तरिपि अस्समपदं वण्णेन्तो आह –
Tato uttaripi assamapadaṃ vaṇṇento āha –
१९८३.
1983.
‘‘अम्बा कपित्था पनसा, साला जम्बू विभीतका।
‘‘Ambā kapitthā panasā, sālā jambū vibhītakā;
हरीतकी आमलका, अस्सत्था बदरानि च॥
Harītakī āmalakā, assatthā badarāni ca.
१९८४.
1984.
‘‘चारुतिम्बरुक्खा चेत्थ, निग्रोधा च कपित्थना।
‘‘Cārutimbarukkhā cettha, nigrodhā ca kapitthanā;
मधुमधुका थेवन्ति, नीचे पक्का चुदुम्बरा॥
Madhumadhukā thevanti, nīce pakkā cudumbarā.
१९८५.
1985.
‘‘पारेवता भवेय्या च, मुद्दिका च मधुत्थिका।
‘‘Pārevatā bhaveyyā ca, muddikā ca madhutthikā;
मधुं अनेलकं तत्थ, सकमादाय भुञ्जरे॥
Madhuṃ anelakaṃ tattha, sakamādāya bhuñjare.
१९८६.
1986.
‘‘अञ्ञेत्थ पुप्फिता अम्बा, अञ्ञे तिट्ठन्ति दोविला।
‘‘Aññettha pupphitā ambā, aññe tiṭṭhanti dovilā;
अञ्ञे आमा च पक्का च, भेकवण्णा तदूभयं॥
Aññe āmā ca pakkā ca, bhekavaṇṇā tadūbhayaṃ.
१९८७.
1987.
‘‘अथेत्थ हेट्ठा पुरिसो, अम्बपक्कानि गण्हति।
‘‘Athettha heṭṭhā puriso, ambapakkāni gaṇhati;
आमानि चेव पक्कानि, वण्णगन्धरसुत्तमे॥
Āmāni ceva pakkāni, vaṇṇagandharasuttame.
१९८८.
1988.
‘‘अतेव मे अच्छरियं, हीङ्कारो पटिभाति मं।
‘‘Ateva me acchariyaṃ, hīṅkāro paṭibhāti maṃ;
देवानमिव आवासो, सोभति नन्दनूपमो॥
Devānamiva āvāso, sobhati nandanūpamo.
१९८९.
1989.
‘‘विभेदिका नाळिकेरा, खज्जुरीनं ब्रहावने।
‘‘Vibhedikā nāḷikerā, khajjurīnaṃ brahāvane;
मालाव गन्थिता ठन्ति, धजग्गानेव दिस्सरे।
Mālāva ganthitā ṭhanti, dhajaggāneva dissare;
नानावण्णेहि पुप्फेहि, नभं ताराचितामिव॥
Nānāvaṇṇehi pupphehi, nabhaṃ tārācitāmiva.
१९९०.
1990.
‘‘कुटजी कुट्ठतगरा, पाटलियो च पुप्फिता।
‘‘Kuṭajī kuṭṭhatagarā, pāṭaliyo ca pupphitā;
पुन्नागा गिरिपुन्नागा, कोविळारा च पुप्फिता॥
Punnāgā giripunnāgā, koviḷārā ca pupphitā.
१९९१.
1991.
‘‘उद्दालका सोमरुक्खा, अगरुफल्लिया बहू।
‘‘Uddālakā somarukkhā, agaruphalliyā bahū;
पुत्तजीवा च ककुधा, असना चेत्थ पुप्फिता॥
Puttajīvā ca kakudhā, asanā cettha pupphitā.
१९९२.
1992.
‘‘कुटजा सलळा नीपा, कोसम्बा लबुजा धवा।
‘‘Kuṭajā salaḷā nīpā, kosambā labujā dhavā;
साला च पुप्फिता तत्थ, पलालखलसन्निभा॥
Sālā ca pupphitā tattha, palālakhalasannibhā.
१९९३.
1993.
‘‘तस्साविदूरे पोक्खरणी, भूमिभागे मनोरमे।
‘‘Tassāvidūre pokkharaṇī, bhūmibhāge manorame;
पदुमुप्पलसञ्छन्ना, देवानमिव नन्दने॥
Padumuppalasañchannā, devānamiva nandane.
१९९४.
1994.
‘‘अथेत्थ पुप्फरसमत्ता, कोकिला मञ्जुभाणिका।
‘‘Athettha puppharasamattā, kokilā mañjubhāṇikā;
अभिनादेन्ति पवनं, उतुसम्पुप्फिते दुमे॥
Abhinādenti pavanaṃ, utusampupphite dume.
१९९५.
1995.
‘‘भस्सन्ति मकरन्देहि, पोक्खरे पोक्खरे मधू।
‘‘Bhassanti makarandehi, pokkhare pokkhare madhū;
अथेत्थ वाता वायन्ति, दक्खिणा अथ पच्छिमा।
Athettha vātā vāyanti, dakkhiṇā atha pacchimā;
पदुमकिञ्जक्खरेणूहि, ओकिण्णो होति अस्समो॥
Padumakiñjakkhareṇūhi, okiṇṇo hoti assamo.
१९९६.
1996.
‘‘थूला सिङ्घाटका चेत्थ, संसादिया पसादिया।
‘‘Thūlā siṅghāṭakā cettha, saṃsādiyā pasādiyā;
मच्छकच्छपब्याविद्धा, बहू चेत्थ मुपयानका।
Macchakacchapabyāviddhā, bahū cettha mupayānakā;
मधुं भिसेहि सवति, खीरसप्पि मुळालिभि॥
Madhuṃ bhisehi savati, khīrasappi muḷālibhi.
१९९७.
1997.
‘‘सुरभी तं वनं वाति, नानागन्धसमोदितं।
‘‘Surabhī taṃ vanaṃ vāti, nānāgandhasamoditaṃ;
सम्मद्दतेव गन्धेन, पुप्फसाखाहि तं वनं।
Sammaddateva gandhena, pupphasākhāhi taṃ vanaṃ;
भमरा पुप्फगन्धेन, समन्ता मभिनादिता॥
Bhamarā pupphagandhena, samantā mabhināditā.
१९९८.
1998.
‘‘अथेत्थ सकुणा सन्ति, नानावण्णा बहू दिजा।
‘‘Athettha sakuṇā santi, nānāvaṇṇā bahū dijā;
मोदन्ति सह भरियाहि, अञ्ञमञ्ञं पकूजिनो॥
Modanti saha bhariyāhi, aññamaññaṃ pakūjino.
१९९९.
1999.
‘‘नन्दिका जीवपुत्ता च, जीवपुत्ता पिया च नो।
‘‘Nandikā jīvaputtā ca, jīvaputtā piyā ca no;
पिया पुत्ता पिया नन्दा, दिजा पोक्खरणीघरा॥
Piyā puttā piyā nandā, dijā pokkharaṇīgharā.
२०००.
2000.
‘‘मालाव गन्थिता ठन्ति, धजग्गानेव दिस्सरे।
‘‘Mālāva ganthitā ṭhanti, dhajaggāneva dissare;
नानावण्णेहि पुप्फेहि, कुसलेहेव सुगन्थिता।
Nānāvaṇṇehi pupphehi, kusaleheva suganthitā;
यत्थ वेस्सन्तरो राजा, सह पुत्तेहि सम्मति॥
Yattha vessantaro rājā, saha puttehi sammati.
२००१.
2001.
‘‘धारेन्तो ब्राह्मणवण्णं, आसदञ्च मसं जटं।
‘‘Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, āsadañca masaṃ jaṭaṃ;
चम्मवासी छमा सेति, जातवेदं नमस्सती’’ति॥
Cammavāsī chamā seti, jātavedaṃ namassatī’’ti.
तत्थ चारुतिम्बरुक्खाति सुवण्णतिम्बरुक्खा। मधुमधुकाति मधुरसा मधुका। थेवन्तीति विरोचन्ति। पारेवताति पारेवतपादसदिसा रुक्खा। भवेय्याति दीघफला कदलियो। मधुत्थिकाति मधुत्थेवे पग्घरन्तियो, मधुरताय वा मधुत्थेवसदिसा। सकमादायाति तं सयमेव गहेत्वा परिभुञ्जन्ति। दोविलाति पतितपुप्फपत्ता सञ्जायमानफला। भेकवण्णा तदूभयन्ति ते उभोपि आमा च पक्का च मण्डूकपिट्ठिवण्णायेव। अथेत्थ हेट्ठा पुरिसोति अथ एत्थ अस्समे तेसं अम्बानं हेट्ठा ठितकोव पुरिसो अम्बफलानि गण्हाति, आरोहणकिच्चं नत्थि। वण्णगन्धरसुत्तमेति एतेहि वण्णादीहि उत्तमानि।
Tattha cārutimbarukkhāti suvaṇṇatimbarukkhā. Madhumadhukāti madhurasā madhukā. Thevantīti virocanti. Pārevatāti pārevatapādasadisā rukkhā. Bhaveyyāti dīghaphalā kadaliyo. Madhutthikāti madhuttheve paggharantiyo, madhuratāya vā madhutthevasadisā. Sakamādāyāti taṃ sayameva gahetvā paribhuñjanti. Dovilāti patitapupphapattā sañjāyamānaphalā. Bhekavaṇṇā tadūbhayanti te ubhopi āmā ca pakkā ca maṇḍūkapiṭṭhivaṇṇāyeva. Athettha heṭṭhā purisoti atha ettha assame tesaṃ ambānaṃ heṭṭhā ṭhitakova puriso ambaphalāni gaṇhāti, ārohaṇakiccaṃ natthi. Vaṇṇagandharasuttameti etehi vaṇṇādīhi uttamāni.
अतेव मे अच्छरियन्ति अतिविय मे अच्छरियं। हिङ्कारोति हिन्ति करणं। विभेदिकाति ताला। मालाव गन्थिताति सुपुप्फितरुक्खानं उपरि गन्थिता माला विय पुप्फानि तिट्ठन्ति। धजग्गानेव दिस्सरेति तानि रुक्खानि अलङ्कतधजग्गानि विय दिस्सन्ति। कुटजी कुट्ठतगराति कुटजि नामेका रुक्खजाति कुट्ठगच्छा च तगरगच्छा च। गिरिपुन्नागाति महापुन्नागा। कोविळाराति कोविळाररुक्खा नाम। उद्दालकाति उद्दालरुक्खा। सोमरुक्खाति पीतपुप्फवण्णा राजरुक्खा। फल्लियाति फल्लियरुक्खा नाम। पुत्तजीवाति महानिग्रोधा। लबुजाति लबुजरुक्खा नाम। पलालखलसन्निभाति तेसं हेट्ठा पग्घरितपुप्फपुञ्जा पलालखलसन्निभाति वदति।
Ateva me acchariyanti ativiya me acchariyaṃ. Hiṅkāroti hinti karaṇaṃ. Vibhedikāti tālā. Mālāva ganthitāti supupphitarukkhānaṃ upari ganthitā mālā viya pupphāni tiṭṭhanti. Dhajaggāneva dissareti tāni rukkhāni alaṅkatadhajaggāni viya dissanti. Kuṭajī kuṭṭhatagarāti kuṭaji nāmekā rukkhajāti kuṭṭhagacchā ca tagaragacchā ca. Giripunnāgāti mahāpunnāgā. Koviḷārāti koviḷārarukkhā nāma. Uddālakāti uddālarukkhā. Somarukkhāti pītapupphavaṇṇā rājarukkhā. Phalliyāti phalliyarukkhā nāma. Puttajīvāti mahānigrodhā. Labujāti labujarukkhā nāma. Palālakhalasannibhāti tesaṃ heṭṭhā paggharitapupphapuñjā palālakhalasannibhāti vadati.
पोक्खरणीति चतुरस्सपोक्खरणी। नन्दनेति नन्दनवने नन्दापोक्खरणी विय। पुप्फरसमत्ताति पुप्फरसेन मत्ता चलिता। मकरन्देहीति किञ्जक्खेहि। पोक्खरे पोक्खरेति पदुमिनिपण्णे पदुमिनिपण्णे। तेसु हि किञ्जक्खतो रेणु भस्सित्वा पोक्खरमधु नाम होति। दक्खिणा अथ पच्छिमाति एत्तावता सब्बा दिसा विदिसापि वाता दस्सिता होन्ति। थूला सिङ्घाटकाति महन्ता सिङ्घाटका च। संसादियाति सयं जातसाली, सुकसालीतिपि वुच्चन्ति। पसादियाति तेयेव भूमियं पतिता। ब्याविद्धाति पसन्ने उदके ब्याविद्धा पटिपाटिया गच्छन्ता दिस्सन्ति। मुपयानकाति कक्कटका। मधउन्ति भिसकोटिया भिन्नाय पग्घरणरसो मधुसदिसो होति। खीरसप्पि मुळालिभीति मुळालेहि पग्घरणरसो खीरमिस्सकनवनीतसप्पि विय होति।
Pokkharaṇīti caturassapokkharaṇī. Nandaneti nandanavane nandāpokkharaṇī viya. Puppharasamattāti puppharasena mattā calitā. Makarandehīti kiñjakkhehi. Pokkharepokkhareti paduminipaṇṇe paduminipaṇṇe. Tesu hi kiñjakkhato reṇu bhassitvā pokkharamadhu nāma hoti. Dakkhiṇā atha pacchimāti ettāvatā sabbā disā vidisāpi vātā dassitā honti. Thūlāsiṅghāṭakāti mahantā siṅghāṭakā ca. Saṃsādiyāti sayaṃ jātasālī, sukasālītipi vuccanti. Pasādiyāti teyeva bhūmiyaṃ patitā. Byāviddhāti pasanne udake byāviddhā paṭipāṭiyā gacchantā dissanti. Mupayānakāti kakkaṭakā. Madhaunti bhisakoṭiyā bhinnāya paggharaṇaraso madhusadiso hoti. Khīrasappi muḷālibhīti muḷālehi paggharaṇaraso khīramissakanavanītasappi viya hoti.
सम्मद्दतेवाति सम्पत्तजनं मदयति विय। समन्ता मभिनादिताति समन्ता अभिनदन्ता विचरन्ति। ‘‘नन्दिका’’तिआदीनि तेसं नामानि। तेसु हि पठमा ‘‘सामि वेस्सन्तर, इमस्मिं वने वसन्तो नन्दा’’ति वदन्ति। दुतिया ‘‘त्वञ्च सुखेन जीव, पुत्ता च ते’’ति वदन्ति। ततिया ‘‘त्वञ्च जीव, पिया पुत्ता च ते’’ति वदन्ति। चतुत्था ‘‘त्वञ्च नन्द, पिया पुत्ता च ते’’ति वदन्ति। तेन तेसं एतानेव नामानि अहेसुं। पोक्खरणीघराति पोक्खरणिवासिनो।
Sammaddatevāti sampattajanaṃ madayati viya. Samantā mabhināditāti samantā abhinadantā vicaranti. ‘‘Nandikā’’tiādīni tesaṃ nāmāni. Tesu hi paṭhamā ‘‘sāmi vessantara, imasmiṃ vane vasanto nandā’’ti vadanti. Dutiyā ‘‘tvañca sukhena jīva, puttā ca te’’ti vadanti. Tatiyā ‘‘tvañca jīva, piyā puttā ca te’’ti vadanti. Catutthā ‘‘tvañca nanda, piyā puttā ca te’’ti vadanti. Tena tesaṃ etāneva nāmāni ahesuṃ. Pokkharaṇīgharāti pokkharaṇivāsino.
एवं चेतपुत्तेन वेस्सन्तरस्स वसनट्ठाने अक्खाते जूजको तुस्सित्वा पटिसन्थारं करोन्तो इमं गाथमाह –
Evaṃ cetaputtena vessantarassa vasanaṭṭhāne akkhāte jūjako tussitvā paṭisanthāraṃ karonto imaṃ gāthamāha –
२००२.
2002.
‘‘इदञ्च मे सत्तुभत्तं, मधुना पटिसंयुतं।
‘‘Idañca me sattubhattaṃ, madhunā paṭisaṃyutaṃ;
मधुपिण्डिका च सुकतायो, सत्तुभत्तं ददामि ते’’ति॥
Madhupiṇḍikā ca sukatāyo, sattubhattaṃ dadāmi te’’ti.
तत्थ सत्तुभत्तन्ति पक्कमधुसन्निभं सत्तुसङ्खातं भत्तं। इदं वुत्तं होति – इदं मम अत्थि, तं ते दम्मि, गण्हाहि नन्ति।
Tattha sattubhattanti pakkamadhusannibhaṃ sattusaṅkhātaṃ bhattaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – idaṃ mama atthi, taṃ te dammi, gaṇhāhi nanti.
तं सुत्वा चेतपुत्तो आह –
Taṃ sutvā cetaputto āha –
२००३.
2003.
‘‘तुय्हेव सम्बलं होतु, नाहं इच्छामि सम्बलं।
‘‘Tuyheva sambalaṃ hotu, nāhaṃ icchāmi sambalaṃ;
इतोपि ब्रह्मे गण्हाहि, गच्छ ब्रह्मे यथासुखं॥
Itopi brahme gaṇhāhi, gaccha brahme yathāsukhaṃ.
२००४.
2004.
‘‘अयं एकपदी एति, उजुं गच्छति अस्समं।
‘‘Ayaṃ ekapadī eti, ujuṃ gacchati assamaṃ;
इसीपि अच्चुतो तत्थ, पङ्कदन्तो रजस्सिरो।
Isīpi accuto tattha, paṅkadanto rajassiro;
धारेन्तो ब्राह्मणवण्णं, आसदञ्च मसं जटं॥
Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, āsadañca masaṃ jaṭaṃ.
२००५.
2005.
‘‘चम्मवासी छमा सेति, जातवेदं नमस्सति।
‘‘Cammavāsī chamā seti, jātavedaṃ namassati;
तं त्वं गन्त्वान पुच्छस्सु, सो ते मग्गं पवक्खती’’ति॥
Taṃ tvaṃ gantvāna pucchassu, so te maggaṃ pavakkhatī’’ti.
तत्थ सम्बलन्ति पाथेय्यं। एतीति यो एकपदिकमग्गो अम्हाकं अभिमुखो एति, एस अस्समं उजुं गच्छति। अच्चुतोति एवंनामको इसि तत्थ वसति।
Tattha sambalanti pātheyyaṃ. Etīti yo ekapadikamaggo amhākaṃ abhimukho eti, esa assamaṃ ujuṃ gacchati. Accutoti evaṃnāmako isi tattha vasati.
२००६.
2006.
‘‘इदं सुत्वा ब्रह्मबन्धु, चेतं कत्वा पदक्खिणं।
‘‘Idaṃ sutvā brahmabandhu, cetaṃ katvā padakkhiṇaṃ;
उदग्गचित्तो पक्कामि, येनासि अच्चुतो इसी’’ति॥
Udaggacitto pakkāmi, yenāsi accuto isī’’ti.
तत्थ येनासीति यस्मिं ठाने अच्चुतो इसि अहोसि, तत्थ गतोति।
Tattha yenāsīti yasmiṃ ṭhāne accuto isi ahosi, tattha gatoti.
चूळवनवण्णना निट्ठिता।
Cūḷavanavaṇṇanā niṭṭhitā.
महावनवण्णना
Mahāvanavaṇṇanā
२००७.
2007.
‘‘गच्छन्तो सो भारद्वाजो, अद्दस्स अच्चुतं इसिं।
‘‘Gacchanto so bhāradvājo, addassa accutaṃ isiṃ;
दिस्वान तं भारद्वाजो, सम्मोदि इसिना सह॥
Disvāna taṃ bhāradvājo, sammodi isinā saha.
२००८.
2008.
‘‘कच्चि नु भोतो कुसलं, कच्चि भोतो अनामयं।
‘‘Kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmayaṃ;
कच्चि उञ्छेन यापेसि, कच्चि मूलफला बहू॥
Kacci uñchena yāpesi, kacci mūlaphalā bahū.
२००९.
2009.
‘‘कच्चि डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसपा।
‘‘Kacci ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsapā;
वने वाळमिगाकिण्णे, कच्चि हिंसा न विज्जती’’ति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, kacci hiṃsā na vijjatī’’ti.
तत्थ भारद्वाजोति जूजको। अप्पमेवाति अप्पायेव। हिंसाति तेसं वसेन तुम्हाकं विहिंसा।
Tattha bhāradvājoti jūjako. Appamevāti appāyeva. Hiṃsāti tesaṃ vasena tumhākaṃ vihiṃsā.
तापसो आह –
Tāpaso āha –
२०१०.
2010.
‘‘कुसलञ्चेव मे ब्रह्मे, अथो ब्रह्मे अनामयं।
‘‘Kusalañceva me brahme, atho brahme anāmayaṃ;
अथो उञ्छेन यापेमि, अथो मूलफला बहू॥
Atho uñchena yāpemi, atho mūlaphalā bahū.
२०११.
2011.
‘‘अथो डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसपा।
‘‘Atho ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsapā;
वने वाळमिगाकिण्णे, हिंसा मय्हं न विज्जति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, hiṃsā mayhaṃ na vijjati.
२०१२.
2012.
‘‘बहूनि वस्सपूगानि, अस्समे वसतो मम।
‘‘Bahūni vassapūgāni, assame vasato mama;
नाभिजानामि उप्पन्नं, आबाधं अमनोरमं॥
Nābhijānāmi uppannaṃ, ābādhaṃ amanoramaṃ.
२०१३.
2013.
‘‘स्वागतं ते महाब्रह्मे, अथो ते अदुरागतं।
‘‘Svāgataṃ te mahābrahme, atho te adurāgataṃ;
अन्तो पविस भद्दन्ते, पादे पक्खालयस्सु ते॥
Anto pavisa bhaddante, pāde pakkhālayassu te.
२०१४.
2014.
‘‘तिन्दुकानि पियालानि, मधुके कासुमारियो।
‘‘Tindukāni piyālāni, madhuke kāsumāriyo;
फलानि खुद्दकप्पानि, भुञ्ज ब्रह्मे वरं वरं॥
Phalāni khuddakappāni, bhuñja brahme varaṃ varaṃ.
२०१५.
2015.
‘‘इदम्पि पानीयं सीतं, आभतं गिरिगब्भरा।
‘‘Idampi pānīyaṃ sītaṃ, ābhataṃ girigabbharā;
ततो पिव महाब्रह्मे, सचे त्वं अभिकङ्खसी’’ति॥
Tato piva mahābrahme, sace tvaṃ abhikaṅkhasī’’ti.
जूजको आह –
Jūjako āha –
२०१६.
2016.
‘‘पटिग्गहितं यं दिन्नं, सब्बस्स अग्घियं कतं।
‘‘Paṭiggahitaṃ yaṃ dinnaṃ, sabbassa agghiyaṃ kataṃ;
सञ्जयस्स सकं पुत्तं, सिवीहि विप्पवासितं।
Sañjayassa sakaṃ puttaṃ, sivīhi vippavāsitaṃ;
तमहं दस्सनमागतो, यदि जानासि संस मे’’ति॥
Tamahaṃ dassanamāgato, yadi jānāsi saṃsa me’’ti.
तत्थ तमहं दस्सनमागतोति तं अहं दस्सनाय आगतो। तापसो आह –
Tattha tamahaṃ dassanamāgatoti taṃ ahaṃ dassanāya āgato. Tāpaso āha –
२०१७.
2017.
‘‘न भवं एति पुञ्ञत्थं, सिविराजस्स दस्सनं।
‘‘Na bhavaṃ eti puññatthaṃ, sivirājassa dassanaṃ;
मञ्ञे भवं पत्थयति, रञ्ञो भरियं पतिब्बतं।
Maññe bhavaṃ patthayati, rañño bhariyaṃ patibbataṃ;
मञ्ञे कण्हाजिनं दासिं, जालिं दासञ्च इच्छसि॥
Maññe kaṇhājinaṃ dāsiṃ, jāliṃ dāsañca icchasi.
२०१८.
2018.
‘‘अथ वा तयो मातापुत्ते, अरञ्ञा नेतुमागतो।
‘‘Atha vā tayo mātāputte, araññā netumāgato;
न तस्स भोगा विज्जन्ति, धनं धञ्ञञ्च ब्राह्मणा’’ति॥
Na tassa bhogā vijjanti, dhanaṃ dhaññañca brāhmaṇā’’ti.
तत्थ न तस्स भोगाति भो ब्राह्मण, तस्स वेस्सन्तरस्स अरञ्ञे विहरन्तस्स नेव भोगा विज्जन्ति, धनधञ्ञञ्च न विज्जति, दुग्गतो हुत्वा वसति, तस्स सन्तिकं गन्त्वा किं करिस्ससीति?
Tattha na tassa bhogāti bho brāhmaṇa, tassa vessantarassa araññe viharantassa neva bhogā vijjanti, dhanadhaññañca na vijjati, duggato hutvā vasati, tassa santikaṃ gantvā kiṃ karissasīti?
तं सुत्वा जूजको आह –
Taṃ sutvā jūjako āha –
२०१९.
2019.
‘‘अकुद्धरूपोहं भोतो, नाहं याचितुमागतो।
‘‘Akuddharūpohaṃ bhoto, nāhaṃ yācitumāgato;
साधु दस्सनमरियानं, सन्निवासो सदा सुखो॥
Sādhu dassanamariyānaṃ, sannivāso sadā sukho.
२०२०.
2020.
‘‘अदिट्ठपुब्बो सिविराजा, सिवीहि विप्पवासितो।
‘‘Adiṭṭhapubbo sivirājā, sivīhi vippavāsito;
तमहं दस्सनमागतो, यदि जानासि संस मे’’ति॥
Tamahaṃ dassanamāgato, yadi jānāsi saṃsa me’’ti.
तस्सत्थो – अहं, भो तापस, अकुद्धरूपो, अलं एत्तावता, अहं पन न किञ्चि वेस्सन्तरं याचितुमागतो, अरियानं पन दस्सनं साधु, सन्निवासो च तेहि सद्धिं सुखो। अहं तस्स आचरियब्राह्मणो, मया च सो यतो सिवीहि विप्पवासितो, ततो पट्ठाय अदिट्ठपुब्बो, तेनाहं तं दस्सनत्थाय आगतो। यदि तस्स वसनट्ठानं जानासि, संस मेति।
Tassattho – ahaṃ, bho tāpasa, akuddharūpo, alaṃ ettāvatā, ahaṃ pana na kiñci vessantaraṃ yācitumāgato, ariyānaṃ pana dassanaṃ sādhu, sannivāso ca tehi saddhiṃ sukho. Ahaṃ tassa ācariyabrāhmaṇo, mayā ca so yato sivīhi vippavāsito, tato paṭṭhāya adiṭṭhapubbo, tenāhaṃ taṃ dassanatthāya āgato. Yadi tassa vasanaṭṭhānaṃ jānāsi, saṃsa meti.
सो तस्स वचनं सुत्वा सद्दहित्वा ‘‘होतु स्वे संसिस्सामि ते, अज्ज ताव इधेव वसाही’’ति तं फलाफलेहि सन्तप्पेत्वा पुनदिवसे मग्गं दस्सेन्तो दक्खिणहत्थं पसारेत्वा आह –
So tassa vacanaṃ sutvā saddahitvā ‘‘hotu sve saṃsissāmi te, ajja tāva idheva vasāhī’’ti taṃ phalāphalehi santappetvā punadivase maggaṃ dassento dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā āha –
२०२१.
2021.
‘‘एस सेलो महाब्रह्मे, पब्बतो गन्धमादनो।
‘‘Esa selo mahābrahme, pabbato gandhamādano;
यत्थ वेस्सन्तरो राजा, सह पुत्तेहि सम्मति॥
Yattha vessantaro rājā, saha puttehi sammati.
२०२२.
2022.
‘‘धारेन्तो ब्राह्मणवण्णं, आसदञ्च मसं जटं।
‘‘Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, āsadañca masaṃ jaṭaṃ;
चम्मवासी छमा सेति, जातवेदं नमस्सति॥
Cammavāsī chamā seti, jātavedaṃ namassati.
२०२३.
2023.
‘‘एते नीला पदिस्सन्ति, नानाफलधरा दुमा।
‘‘Ete nīlā padissanti, nānāphaladharā dumā;
उग्गता अब्भकूटाव, नीला अञ्जनपब्बता॥
Uggatā abbhakūṭāva, nīlā añjanapabbatā.
२०२४.
2024.
‘‘धवस्सकण्णा खदिरा, साला फन्दनमालुवा।
‘‘Dhavassakaṇṇā khadirā, sālā phandanamāluvā;
सम्पवेधन्ति वातेन, सकिं पीताव माणवा॥
Sampavedhanti vātena, sakiṃ pītāva māṇavā.
२०२५.
2025.
‘‘उपरि दुमपरियायेसु, संगीतियोव सुय्यरे।
‘‘Upari dumapariyāyesu, saṃgītiyova suyyare;
नज्जुहा कोकिलसङ्घा, सम्पतन्ति दुमा दुमं॥
Najjuhā kokilasaṅghā, sampatanti dumā dumaṃ.
२०२६.
2026.
‘‘अव्हयन्तेव गच्छन्तं, साखापत्तसमीरिता।
‘‘Avhayanteva gacchantaṃ, sākhāpattasamīritā;
रमयन्तेव आगन्तं, मोदयन्ति निवासिनं।
Ramayanteva āgantaṃ, modayanti nivāsinaṃ;
यत्थ वेस्सन्तरो राजा, सह पुत्तेहि सम्मति॥
Yattha vessantaro rājā, saha puttehi sammati.
२०२७.
2027.
‘‘धारेन्तो ब्राह्मणवण्णं, आसदञ्च मसं जटं।
‘‘Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, āsadañca masaṃ jaṭaṃ;
चम्मवासी छमा सेति, जातवेदं नमस्सति॥
Cammavāsī chamā seti, jātavedaṃ namassati.
२०२८.
2028.
‘‘करेरिमाला वितता, भूमिभागे मनोरमे।
‘‘Karerimālā vitatā, bhūmibhāge manorame;
सद्दलाहरिता भूमि, न तत्थुद्धंसते रजो॥
Saddalāharitā bhūmi, na tatthuddhaṃsate rajo.
२०२९.
2029.
‘‘मयूरगीवसङ्कासा, तूलफस्ससमूपमा।
‘‘Mayūragīvasaṅkāsā, tūlaphassasamūpamā;
तिणानि नातिवत्तन्ति, समन्ता चतुरङ्गुला॥
Tiṇāni nātivattanti, samantā caturaṅgulā.
२०३०.
2030.
‘‘अम्बा जम्बू कपित्था च, नीचे पक्का चुदुम्बरा।
‘‘Ambā jambū kapitthā ca, nīce pakkā cudumbarā;
परिभोगेहि रुक्खेहि, वनं तं रतिवड्ढनं॥
Paribhogehi rukkhehi, vanaṃ taṃ rativaḍḍhanaṃ.
२०३१.
2031.
‘‘वेळुरियवण्णसन्निभं, मच्छगुम्बनिसेवितं।
‘‘Veḷuriyavaṇṇasannibhaṃ, macchagumbanisevitaṃ;
सुचिं सुगन्धं सलिलं, आपो तत्थपि सन्दति॥
Suciṃ sugandhaṃ salilaṃ, āpo tatthapi sandati.
२०३२.
2032.
‘‘तस्साविदूरे पोक्खरणी, भूमिभागे मनोरमे।
‘‘Tassāvidūre pokkharaṇī, bhūmibhāge manorame;
पदुमुप्पलसञ्छन्ना, देवानमिव नन्दने॥
Padumuppalasañchannā, devānamiva nandane.
२०३३.
2033.
‘‘तीणि उप्पलजातानि, तस्मिं सरसि ब्राह्मण।
‘‘Tīṇi uppalajātāni, tasmiṃ sarasi brāhmaṇa;
विचित्तं नीलानेकानि, सेता लोहितकानि चा’’ति॥
Vicittaṃ nīlānekāni, setā lohitakāni cā’’ti.
तस्सत्थो हेट्ठा वुत्तसदिसोयेव। करेरिमाला वितताति करेरिपुप्फेहि वितता। सद्दलाहरिताति धुवसद्दलेन हरिता। न तत्थुद्धंसते रजोति तस्मिं वने अप्पमत्तकोपि रजो न उद्धंसते। तूलफस्ससमूपमाति मुदुसम्फस्सताय तूलफस्ससदिसा। तिणानि नातिवत्तन्तीति तानि तस्सा भूमिया मयूरगीववण्णानि तिणानि समन्ततो चतुरङ्गुलप्पमाणानेव वत्तन्ति, ततो पन उत्तरि न वड्ढन्ति। अम्बा जम्बू कपित्था चाति अम्बा च जम्बू च कपित्था च। परिभोगेहीति नानाविधेहि पुप्फूपगफलूपगेहि परिभोगरुक्खेहि। सन्दतीति तस्मिं वनसण्डे वङ्कपब्बते कुन्नदीहि ओतरन्तं उदकं सन्दति, पवत्ततीति अत्थो। विचित्तं नीलानेकानि, सेता लोहितकानि चाति एकानि नीलानि, एकानि सेतानि, एकानि लोहितकानीति इमेहि तीहि उप्पलजातेहि तं सरं विचित्तं। सुसज्जितपुप्फचङ्कोटकं विय सोभतीति दस्सेति।
Tassattho heṭṭhā vuttasadisoyeva. Karerimālā vitatāti kareripupphehi vitatā. Saddalāharitāti dhuvasaddalena haritā. Na tatthuddhaṃsate rajoti tasmiṃ vane appamattakopi rajo na uddhaṃsate. Tūlaphassasamūpamāti mudusamphassatāya tūlaphassasadisā. Tiṇāni nātivattantīti tāni tassā bhūmiyā mayūragīvavaṇṇāni tiṇāni samantato caturaṅgulappamāṇāneva vattanti, tato pana uttari na vaḍḍhanti. Ambā jambū kapitthā cāti ambā ca jambū ca kapitthā ca. Paribhogehīti nānāvidhehi pupphūpagaphalūpagehi paribhogarukkhehi. Sandatīti tasmiṃ vanasaṇḍe vaṅkapabbate kunnadīhi otarantaṃ udakaṃ sandati, pavattatīti attho. Vicittaṃ nīlānekāni, setā lohitakāni cāti ekāni nīlāni, ekāni setāni, ekāni lohitakānīti imehi tīhi uppalajātehi taṃ saraṃ vicittaṃ. Susajjitapupphacaṅkoṭakaṃ viya sobhatīti dasseti.
एवं चतुरस्सपोक्खरणिं वण्णेत्वा पुन मुचलिन्दसरं वण्णेन्तो आह –
Evaṃ caturassapokkharaṇiṃ vaṇṇetvā puna mucalindasaraṃ vaṇṇento āha –
२०३४.
2034.
‘‘खोमाव तत्थ पदुमा, सेतसोगन्धिकेहि च।
‘‘Khomāva tattha padumā, setasogandhikehi ca;
कलम्बकेहि सञ्छन्नो, मुचलिन्दो नाम सो सरो॥
Kalambakehi sañchanno, mucalindo nāma so saro.
२०३५.
2035.
‘‘अथेत्थ पदुमा फुल्ला, अपरियन्ताव दिस्सरे।
‘‘Athettha padumā phullā, apariyantāva dissare;
गिम्हा हेमन्तिका फुल्ला, जण्णुतग्घा उपत्थरा॥
Gimhā hemantikā phullā, jaṇṇutagghā upattharā.
२०३६.
2036.
‘‘सुरभी सम्पवायन्ति, विचित्तपुप्फसन्थता।
‘‘Surabhī sampavāyanti, vicittapupphasanthatā;
भमरा पुप्फगन्धेन, समन्ता मभिनादिता’’ति॥
Bhamarā pupphagandhena, samantā mabhināditā’’ti.
तत्थ खोमावाति खोममया विय पण्डरा। सेतसोगन्धिकेहि चाति सेतुप्पलेहि च सोगन्धिकेहि च कलम्बकेहि च सो सरो सञ्छन्नो। अपरियन्ताव दिस्सरेति अपरिमाणा विय दिस्सन्ति। गिम्हा हेमन्तिकाति गिम्हे च हेमन्तिके च पुप्फितपदुमा। जण्णुतग्घा उपत्थराति जण्णुपमाणे उदके उपत्थरा फुल्ला होन्ति, सन्थता विय खायन्ति। विचित्तपुप्फसन्थताति विचित्ता हुत्वा पुप्फेहि सन्थता सदा सुरभी सम्पवायन्ति।
Tattha khomāvāti khomamayā viya paṇḍarā. Setasogandhikehi cāti setuppalehi ca sogandhikehi ca kalambakehi ca so saro sañchanno. Apariyantāva dissareti aparimāṇā viya dissanti. Gimhā hemantikāti gimhe ca hemantike ca pupphitapadumā. Jaṇṇutagghā upattharāti jaṇṇupamāṇe udake upattharā phullā honti, santhatā viya khāyanti. Vicittapupphasanthatāti vicittā hutvā pupphehi santhatā sadā surabhī sampavāyanti.
२०३७.
2037.
‘‘अथेत्थ उदकन्तस्मिं, रुक्खा तिट्ठन्ति ब्राह्मण।
‘‘Athettha udakantasmiṃ, rukkhā tiṭṭhanti brāhmaṇa;
कदम्बा पाटली फुल्ला, कोविळारा च पुप्फिता॥
Kadambā pāṭalī phullā, koviḷārā ca pupphitā.
२०३८.
2038.
‘‘अङ्कोला कच्छिकारा च, पारिजञ्ञा च पुप्फिता।
‘‘Aṅkolā kacchikārā ca, pārijaññā ca pupphitā;
वारणा वयना रुक्खा, मुचलिन्दमुभतो सरं॥
Vāraṇā vayanā rukkhā, mucalindamubhato saraṃ.
२०३९.
2039.
‘‘सिरीसा सेतपारिसा, साधु वायन्ति पद्धका।
‘‘Sirīsā setapārisā, sādhu vāyanti paddhakā;
निग्गुण्डी सिरीनिग्गुण्डी, असना चेत्थ पुप्फिता॥
Nigguṇḍī sirīnigguṇḍī, asanā cettha pupphitā.
२०४०.
2040.
‘‘पङ्गुरा बहुला सेला, सोभञ्जना च पुप्फिता।
‘‘Paṅgurā bahulā selā, sobhañjanā ca pupphitā;
केतका कणिकारा च, कणवेरा च पुप्फिता॥
Ketakā kaṇikārā ca, kaṇaverā ca pupphitā.
२०४१.
2041.
‘‘अज्जुना अज्जुकण्णा च, महानामा च पुप्फिता।
‘‘Ajjunā ajjukaṇṇā ca, mahānāmā ca pupphitā;
सुपुप्फितग्गा तिट्ठन्ति, पज्जलन्तेव किंसुका॥
Supupphitaggā tiṭṭhanti, pajjalanteva kiṃsukā.
२०४२.
2042.
‘‘सेतपण्णी सत्तपण्णा, कदलियो कुसुम्भरा।
‘‘Setapaṇṇī sattapaṇṇā, kadaliyo kusumbharā;
धनुतक्कारी पुप्फेहि, सीसपावरणानि च॥
Dhanutakkārī pupphehi, sīsapāvaraṇāni ca.
२०४३.
2043.
‘‘अच्छिवा सल्लवा रुक्खा, सल्लकियो च पुप्फिता।
‘‘Acchivā sallavā rukkhā, sallakiyo ca pupphitā;
सेतगेरु च तगरा, मंसिकुट्ठा कुलावरा॥
Setageru ca tagarā, maṃsikuṭṭhā kulāvarā.
२०४४.
2044.
‘‘दहरा रुक्खा च वुद्धा च, अकुटिला चेत्थ पुप्फिता।
‘‘Daharā rukkhā ca vuddhā ca, akuṭilā cettha pupphitā;
अस्समं उभतो ठन्ति, अग्यागारं समन्ततो’’ति॥
Assamaṃ ubhato ṭhanti, agyāgāraṃ samantato’’ti.
तत्थ तिट्ठन्तीति सरं परिक्खिपित्वा तिट्ठन्ति। कदम्बाति कदम्बरुक्खा। कच्छिकारा चाति एवंनामका रुक्खा। पारिजञ्ञाति रत्तमाला। वारणा वयनाति वारणरुक्खा च वयनरुक्खा च। मुचलिन्दमुभतो सरन्ति मुचलिन्दस्स सरस्स उभयपस्सेसु। सेतपारिसाति सेतगच्छरुक्खा । ते किर सेतक्खन्धा महापण्णा कणिकारसदिसपुप्फा होन्ति। निग्गुण्डी सिरीनिग्गुण्डीति पकतिनिग्गुण्डी चेव काळनिग्गुण्डी च। पङ्गुराति पङ्गुररुक्खा। कुसुम्भराति एकगच्छा। धनुतक्कारी पुप्फेहीति धनूनञ्च तक्कारीनञ्च पुप्फेहि सोभिता। सीसपावरणानि चाति सीसपेहि च वरणेहि च सोभिता। अच्छिवातिआदयोपि रुक्खायेव। सेतगेरु च तगराति सेतगेरु च तगरा च। मंसिकुट्ठा कुलावराति मंसिगच्छा च कुट्ठगच्छा च कुलावरा च। अकुटिलाति उजुका। अग्यागारं समन्ततोति अग्यागारं परिक्खिपित्वा ठिताति अत्थो।
Tattha tiṭṭhantīti saraṃ parikkhipitvā tiṭṭhanti. Kadambāti kadambarukkhā. Kacchikārā cāti evaṃnāmakā rukkhā. Pārijaññāti rattamālā. Vāraṇā vayanāti vāraṇarukkhā ca vayanarukkhā ca. Mucalindamubhato saranti mucalindassa sarassa ubhayapassesu. Setapārisāti setagaccharukkhā . Te kira setakkhandhā mahāpaṇṇā kaṇikārasadisapupphā honti. Nigguṇḍī sirīnigguṇḍīti pakatinigguṇḍī ceva kāḷanigguṇḍī ca. Paṅgurāti paṅgurarukkhā. Kusumbharāti ekagacchā. Dhanutakkārī pupphehīti dhanūnañca takkārīnañca pupphehi sobhitā. Sīsapāvaraṇāni cāti sīsapehi ca varaṇehi ca sobhitā. Acchivātiādayopi rukkhāyeva. Setageru ca tagarāti setageru ca tagarā ca. Maṃsikuṭṭhā kulāvarāti maṃsigacchā ca kuṭṭhagacchā ca kulāvarā ca. Akuṭilāti ujukā. Agyāgāraṃ samantatoti agyāgāraṃ parikkhipitvā ṭhitāti attho.
२०४५.
2045.
‘‘अथेत्थ उदकन्तस्मिं, बहुजातो फणिज्जको।
‘‘Athettha udakantasmiṃ, bahujāto phaṇijjako;
मुग्गतियो करतियो, सेवालसीसका बहू॥
Muggatiyo karatiyo, sevālasīsakā bahū.
२०४६.
2046.
‘‘उद्दापवत्तं उल्लुळितं, मक्खिका हिङ्गुजालिका।
‘‘Uddāpavattaṃ ulluḷitaṃ, makkhikā hiṅgujālikā;
दासिमकञ्जको चेत्थ, बहू नीचेकलम्बका॥
Dāsimakañjako cettha, bahū nīcekalambakā.
२०४७.
2047.
‘‘एलम्फुरकसञ्छन्ना, रुक्खा तिट्ठन्ति ब्राह्मण।
‘‘Elamphurakasañchannā, rukkhā tiṭṭhanti brāhmaṇa;
सत्ताहं धारियमानानं, गन्धो तेसं न छिज्जति॥
Sattāhaṃ dhāriyamānānaṃ, gandho tesaṃ na chijjati.
२०४८.
2048.
‘‘उभतो सरं मुचलिन्दं, पुप्फा तिट्ठन्ति सोभना।
‘‘Ubhato saraṃ mucalindaṃ, pupphā tiṭṭhanti sobhanā;
इन्दीवरेहि सञ्छन्नं, वनं तं उपसोभति॥
Indīvarehi sañchannaṃ, vanaṃ taṃ upasobhati.
२०४९.
2049.
‘‘अड्ढमासं धारियमानानं, गन्धो तेसं न छिज्जति।
‘‘Aḍḍhamāsaṃ dhāriyamānānaṃ, gandho tesaṃ na chijjati;
नीलपुप्फी सेतवारी, पुप्फिता गिरिकण्णिका।
Nīlapupphī setavārī, pupphitā girikaṇṇikā;
कलेरुक्खेहि सञ्छन्नं, वनं तं तुलसीहि च॥
Kalerukkhehi sañchannaṃ, vanaṃ taṃ tulasīhi ca.
२०५०.
2050.
‘‘सम्मद्दतेव गन्धेन, पुप्फसाखाहि तं वनं।
‘‘Sammaddateva gandhena, pupphasākhāhi taṃ vanaṃ;
भमरा पुप्फगन्धेन, समन्ता मभिनादिता॥
Bhamarā pupphagandhena, samantā mabhināditā.
२०५१.
2051.
‘‘तीणि कक्कारुजातानि, तस्मिं सरसि ब्राह्मण।
‘‘Tīṇi kakkārujātāni, tasmiṃ sarasi brāhmaṇa;
कुम्भमत्तानि चेकानि, मुरजमत्तानि ता उभो’’ति॥
Kumbhamattāni cekāni, murajamattāni tā ubho’’ti.
तत्थ फणिज्जकोति भूतनको। मुग्गतियोति एका मुग्गजाति। करतियोति राजमासो। सेवालसीसकाति इमेपि गच्छायेव, अपि च सीसकाति रत्तचन्दनं वुत्तं। उद्दापवत्तं उल्लुळितन्ति तं उदकं तीरमरियादबन्धं वातापहतं उल्लुळितं हुत्वा तिट्ठति। मक्खिका हिङ्गुजालिकाति हिङ्गुजालसङ्खाते विकसितपुप्फगच्छे पञ्चवण्णा मधुमक्खिका मधुरस्सरेन विरवन्तियो तत्थ विचरन्तीति अत्थो। दासिमकञ्जको चेत्थाति इमानि द्वे रुक्खजातियो च एत्थ। नीचेकलम्बकाति नीचकलम्बका। एलम्फुरकसञ्छन्नाति एवंनामिकाय वल्लिया सञ्छन्ना। तेसन्ति तेसं तस्सा वल्लिया पुप्फानं सब्बेसम्पि वा एतेसं दासिमकञ्जकादीनं पुप्फानं सत्ताहं गन्धो न छिज्जति। एवं गन्धसम्पन्नानि पुप्फानि, रजतपट्टसदिसवालुकपुण्णा भूमिभागा। गन्धो तेसन्ति तेसं इन्दीवरपुप्फादीनं गन्धो अड्ढमासं न छिज्जति। नीलपुप्फीतिआदिका पुप्फवल्लियो। तुलसीहि चाति तुलसिगच्छेहि च। कक्कारुजातानीति वल्लिफलानि। तत्थ एकिस्सा वल्लिया फलानि महाघटमत्तानि, द्विन्नं मुदिङ्गमत्तानि। तेन वुत्तं ‘‘मुरजमत्तानि ता उभो’’ति।
Tattha phaṇijjakoti bhūtanako. Muggatiyoti ekā muggajāti. Karatiyoti rājamāso. Sevālasīsakāti imepi gacchāyeva, api ca sīsakāti rattacandanaṃ vuttaṃ. Uddāpavattaṃ ulluḷitanti taṃ udakaṃ tīramariyādabandhaṃ vātāpahataṃ ulluḷitaṃ hutvā tiṭṭhati. Makkhikā hiṅgujālikāti hiṅgujālasaṅkhāte vikasitapupphagacche pañcavaṇṇā madhumakkhikā madhurassarena viravantiyo tattha vicarantīti attho. Dāsimakañjako cetthāti imāni dve rukkhajātiyo ca ettha. Nīcekalambakāti nīcakalambakā. Elamphurakasañchannāti evaṃnāmikāya valliyā sañchannā. Tesanti tesaṃ tassā valliyā pupphānaṃ sabbesampi vā etesaṃ dāsimakañjakādīnaṃ pupphānaṃ sattāhaṃ gandho na chijjati. Evaṃ gandhasampannāni pupphāni, rajatapaṭṭasadisavālukapuṇṇā bhūmibhāgā. Gandho tesanti tesaṃ indīvarapupphādīnaṃ gandho aḍḍhamāsaṃ na chijjati. Nīlapupphītiādikā pupphavalliyo. Tulasīhi cāti tulasigacchehi ca. Kakkārujātānīti valliphalāni. Tattha ekissā valliyā phalāni mahāghaṭamattāni, dvinnaṃ mudiṅgamattāni. Tena vuttaṃ ‘‘murajamattāni tā ubho’’ti.
२०५२.
2052.
‘‘अथेत्थ सासपो बहुको, नादियो हरितायुतो।
‘‘Athettha sāsapo bahuko, nādiyo haritāyuto;
असी तालाव तिट्ठन्ति, छेज्जा इन्दीवरा बहू॥
Asī tālāva tiṭṭhanti, chejjā indīvarā bahū.
२०५३.
2053.
‘‘अप्फोटा सूरियवल्ली च, काळीया मधुगन्धिया।
‘‘Apphoṭā sūriyavallī ca, kāḷīyā madhugandhiyā;
असोका मुदयन्ती च, वल्लिभो खुद्दपुप्फियो॥
Asokā mudayantī ca, vallibho khuddapupphiyo.
२०५४.
2054.
‘‘कोरण्डका अनोजा च, पुप्फिता नागमल्लिका।
‘‘Koraṇḍakā anojā ca, pupphitā nāgamallikā;
रुक्खमारुय्ह तिट्ठन्ति, फुल्ला किंसुकवल्लियो॥
Rukkhamāruyha tiṭṭhanti, phullā kiṃsukavalliyo.
२०५५.
2055.
‘‘कटेरुहा च वासन्ती, यूथिका मधुगन्धिया।
‘‘Kaṭeruhā ca vāsantī, yūthikā madhugandhiyā;
निलिया सुमना भण्डी, सोभति पदुमुत्तरो॥
Niliyā sumanā bhaṇḍī, sobhati padumuttaro.
२०५६.
2056.
‘‘पाटली समुद्दकप्पासी, कणिकारा च पुप्फिता।
‘‘Pāṭalī samuddakappāsī, kaṇikārā ca pupphitā;
हेमजालाव दिस्सन्ति, रुचिरग्गि सिखूपमा॥
Hemajālāva dissanti, ruciraggi sikhūpamā.
२०५७.
2057.
‘‘यानि तानि च पुप्फानि, थलजानुदकानि च।
‘‘Yāni tāni ca pupphāni, thalajānudakāni ca;
सब्बानि तत्थ दिस्सन्ति, एवं रम्मो महोदधी’’ति॥
Sabbāni tattha dissanti, evaṃ rammo mahodadhī’’ti.
तत्थ सासपोति सिद्धत्थको। बहुकोति बहु। नादियो हरितायुतोति हरितेन आयुतो नादियो। इमा द्वेपि लसुणजातियो, सोपि लसुणो तत्थ बहुकोति अत्थो। असी तालाव तिट्ठन्तीति असीति एवंनामका रुक्खा सिनिद्धाय भूमिया ठिता ताला विय तिट्ठन्ति। छेज्जा इन्दीवरा बहूति उदकपरियन्ते बहू सुवण्णइन्दीवरा मुट्ठिना छिन्दितब्बा हुत्वा ठिता। अप्फोटाति अप्फोटवल्लियो। वल्लिभो खुद्दपुप्फियोति वल्लिभो च खुद्दपुप्फियो च। नागमल्लिकाति वल्लिनागा च मल्लिका च। किंसुकवल्लियोति सुगन्धपत्ता वल्लिजाती। कटेरुहा च वासन्तीति इमे च द्वे पुप्फगच्छा। मधुगन्धियाति मधुसमानगन्धा। निलिया सुमना भण्डीति नीलवल्लिसुमना च पकतिसुमना च भण्डी च। पदुमुत्तरोति एवंनामको रुक्खो। कणिकाराति वल्लिकणिकारा रुक्खकणिकारा। हेमजालावाति पसारितहेमजाला विय दिस्सन्ति। महोदधीति महतो उदकक्खन्धस्स आधारभूतो मुचलिन्दसरोति।
Tattha sāsapoti siddhatthako. Bahukoti bahu. Nādiyo haritāyutoti haritena āyuto nādiyo. Imā dvepi lasuṇajātiyo, sopi lasuṇo tattha bahukoti attho. Asī tālāva tiṭṭhantīti asīti evaṃnāmakā rukkhā siniddhāya bhūmiyā ṭhitā tālā viya tiṭṭhanti. Chejjā indīvarā bahūti udakapariyante bahū suvaṇṇaindīvarā muṭṭhinā chinditabbā hutvā ṭhitā. Apphoṭāti apphoṭavalliyo. Vallibho khuddapupphiyoti vallibho ca khuddapupphiyo ca. Nāgamallikāti vallināgā ca mallikā ca. Kiṃsukavalliyoti sugandhapattā vallijātī. Kaṭeruhā ca vāsantīti ime ca dve pupphagacchā. Madhugandhiyāti madhusamānagandhā. Niliyā sumanā bhaṇḍīti nīlavallisumanā ca pakatisumanā ca bhaṇḍī ca. Padumuttaroti evaṃnāmako rukkho. Kaṇikārāti vallikaṇikārā rukkhakaṇikārā. Hemajālāvāti pasāritahemajālā viya dissanti. Mahodadhīti mahato udakakkhandhassa ādhārabhūto mucalindasaroti.
२०५८.
2058.
‘‘अथस्सा पोक्खरणिया, बहुका वारिगोचरा।
‘‘Athassā pokkharaṇiyā, bahukā vārigocarā;
रोहिता नळपी सिङ्गू, कुम्भिला मकरा सुसू॥
Rohitā naḷapī siṅgū, kumbhilā makarā susū.
२०५९.
2059.
‘‘मधु च मधुलट्ठि च, तालिसा च पियङ्गुका।
‘‘Madhu ca madhulaṭṭhi ca, tālisā ca piyaṅgukā;
कुटन्दजा भद्दमुत्ता, सेतपुप्फा च लोलुपा॥
Kuṭandajā bhaddamuttā, setapupphā ca lolupā.
२०६०.
2060.
‘‘सुरभी च रुक्खा तगरा, बहुका तुङ्गवण्टका।
‘‘Surabhī ca rukkhā tagarā, bahukā tuṅgavaṇṭakā;
पद्धका नरदा कुट्ठा, झामका च हरेणुका॥
Paddhakā naradā kuṭṭhā, jhāmakā ca hareṇukā.
२०६१.
2061.
‘‘हलिद्दका गन्धसिला, हिरिवेरा च गुग्गुला।
‘‘Haliddakā gandhasilā, hiriverā ca guggulā;
विभेदिका चोरका कुट्ठा, कप्पूरा च कलिङ्गुका’’ति॥
Vibhedikā corakā kuṭṭhā, kappūrā ca kaliṅgukā’’ti.
तत्थ अथस्सा पोक्खरणियाति इध पोक्खरणिसदिसताय सरमेव पोक्खरणीति वदति। रोहितातिआदीनि तेसं वारिगोचरानं नामानि। मधु चाति निम्मक्खिकमधु च। मधुलट्ठि चाति लट्ठिमधुकञ्च। तालिसा चातिआदिका सब्बा गन्धजातियो।
Tattha athassā pokkharaṇiyāti idha pokkharaṇisadisatāya sarameva pokkharaṇīti vadati. Rohitātiādīni tesaṃ vārigocarānaṃ nāmāni. Madhu cāti nimmakkhikamadhu ca. Madhulaṭṭhi cāti laṭṭhimadhukañca. Tālisā cātiādikā sabbā gandhajātiyo.
२०६२.
2062.
‘‘अथेत्थ सीहब्यग्घा च, पुरिसालू च हत्थियो।
‘‘Athettha sīhabyagghā ca, purisālū ca hatthiyo;
एणेय्या पसदा चेव, रोहिच्चा सरभा मिगा॥
Eṇeyyā pasadā ceva, rohiccā sarabhā migā.
२०६३.
2063.
‘‘कोट्ठसुणा सुणोपि च, तुलिया नळसन्निभा।
‘‘Koṭṭhasuṇā suṇopi ca, tuliyā naḷasannibhā;
चामरी चलनी लङ्घी, झापिता मक्कटा पिचु॥
Cāmarī calanī laṅghī, jhāpitā makkaṭā picu.
२०६४.
2064.
‘‘कक्कटा कटमाया च, इक्का गोणसिरा बहू।
‘‘Kakkaṭā kaṭamāyā ca, ikkā goṇasirā bahū;
खग्गा वराहा नकुला, काळकेत्थ बहूतसो॥
Khaggā varāhā nakulā, kāḷakettha bahūtaso.
२०६५.
2065.
‘‘महिंसा सोणसिङ्गाला, पम्पका च समन्ततो।
‘‘Mahiṃsā soṇasiṅgālā, pampakā ca samantato;
आकुच्छा पचलाका च, चित्रका चापि दीपियो॥
Ākucchā pacalākā ca, citrakā cāpi dīpiyo.
२०६६.
2066.
‘‘पेलका च विघासादा, सीहा गोगणिसादका।
‘‘Pelakā ca vighāsādā, sīhā gogaṇisādakā;
अट्ठपादा च मोरा च, भस्सरा च कुकुत्थका॥
Aṭṭhapādā ca morā ca, bhassarā ca kukutthakā.
२०६७.
2067.
‘‘चङ्कोरा कुक्कुटा नागा, अञ्ञमञ्ञं पकूजिनो।
‘‘Caṅkorā kukkuṭā nāgā, aññamaññaṃ pakūjino;
बका बलाका नज्जुहा, दिन्दिभा कुञ्जवाजिता॥
Bakā balākā najjuhā, dindibhā kuñjavājitā.
२०६८.
2068.
‘‘ब्यग्घिनसा लोहपिट्ठा, पम्पका जीवजीवका।
‘‘Byagghinasā lohapiṭṭhā, pampakā jīvajīvakā;
कपिञ्जरा तित्तिरायो, कुला च पटिकुत्थका॥
Kapiñjarā tittirāyo, kulā ca paṭikutthakā.
२०६९.
2069.
‘‘मन्दालका चेलकेटु, भण्डुतित्तिरनामका।
‘‘Mandālakā celakeṭu, bhaṇḍutittiranāmakā;
चेलावका पिङ्गलायो, गोटका अङ्गहेतुका॥
Celāvakā piṅgalāyo, goṭakā aṅgahetukā.
२०७०.
2070.
‘‘करविया च सग्गा च, उहुङ्कारा च कुक्कुहा।
‘‘Karaviyā ca saggā ca, uhuṅkārā ca kukkuhā;
नानादिजगणाकिण्णं, नानासरनिकूजित’’न्ति॥
Nānādijagaṇākiṇṇaṃ, nānāsaranikūjita’’nti.
तत्थ पुरिसालूति वळवामुखयक्खिनियो। रोहिच्चा सरभा मिगाति रोहिता चेव सरभा मिगा च। कोट्ठसुकाति सिङ्गालसुनखा। ‘‘कोत्थुसुणा’’तिपि पाठो। सुणोपि चाति एसापेका खुद्दकमिगजाति। तुलियाति पक्खिबिळारा। नळसन्निभाति नळपुप्फवण्णा रुक्खसुनखा। चामरी चलनी लङ्घीति चामरीमिगा च चलनीमिगा च लङ्घीमिगा च। झापिता मक्कटाति द्वे मक्कटजातियोव। पिचूति सरपरियन्ते गोचरग्गाही एको मक्कटो। कक्कटा कटमाया चाति द्वे महामिगा। इक्काति अच्छा। गोणसिराति अरञ्ञगोणा। काळकेत्थ बहूतसोति काळमिगा नामेत्थ बहूतसो। सोणसिङ्गालाति रुक्खसुनखा च सिङ्गाला च। पम्पकाति अस्समपदं परिक्खिपित्वा ठिता महावेळुपम्पका। आकुच्छाति गोधा। पचलाका चाति गजकुम्भमिगा। चित्रका चापि दीपियोति चित्रकमिगा च दीपिमिगा च।
Tattha purisālūti vaḷavāmukhayakkhiniyo. Rohiccā sarabhā migāti rohitā ceva sarabhā migā ca. Koṭṭhasukāti siṅgālasunakhā. ‘‘Kotthusuṇā’’tipi pāṭho. Suṇopi cāti esāpekā khuddakamigajāti. Tuliyāti pakkhibiḷārā. Naḷasannibhāti naḷapupphavaṇṇā rukkhasunakhā. Cāmarī calanī laṅghīti cāmarīmigā ca calanīmigā ca laṅghīmigā ca. Jhāpitā makkaṭāti dve makkaṭajātiyova. Picūti sarapariyante gocaraggāhī eko makkaṭo. Kakkaṭā kaṭamāyā cāti dve mahāmigā. Ikkāti acchā. Goṇasirāti araññagoṇā. Kāḷakettha bahūtasoti kāḷamigā nāmettha bahūtaso. Soṇasiṅgālāti rukkhasunakhā ca siṅgālā ca. Pampakāti assamapadaṃ parikkhipitvā ṭhitā mahāveḷupampakā. Ākucchāti godhā. Pacalākā cāti gajakumbhamigā. Citrakā cāpi dīpiyoti citrakamigā ca dīpimigā ca.
पेलका चाति ससा। विघासादाति एते गिज्झा सकुणा। सीहाति केसरसीहा। गोगणिसादकाति गोगणे गहेत्वा खादनसीला दुट्ठमिगा। अट्ठपादाति सरभा मिगा। भस्सराति सेतहंसा। कुकुत्थकाति कुकुत्थकसकुणा। चङ्कोराति चङ्कोरसकुणा। कुक्कुटाति वनकुक्कुटा। दिन्दिभा कुञ्जवाजिताति इमे तयोपि सकुणायेव। ब्यग्घिनसाति सेना। लोहपिट्ठाति लोहितवण्णसकुणा। पम्पकाति पम्पटका। कपिञ्जरा तित्तिरायोति कपिञ्जरा च तित्तिरा च। कुला च पटिकुत्थकाति इमेपि द्वे सकुणा। मन्दालका चेलकेटूति मन्दालका चेव चेलकेटु च। भण्डुतित्तिरनामकाति भण्डू च तित्तिरा च नामका च। चेलावका पिङ्गलायोति द्वे सकुणजातियो च, तथा गोटका अङ्गहेतुका। सग्गाति चातकसकुणा। उहुङ्काराति उलूका।
Pelakā cāti sasā. Vighāsādāti ete gijjhā sakuṇā. Sīhāti kesarasīhā. Gogaṇisādakāti gogaṇe gahetvā khādanasīlā duṭṭhamigā. Aṭṭhapādāti sarabhā migā. Bhassarāti setahaṃsā. Kukutthakāti kukutthakasakuṇā. Caṅkorāti caṅkorasakuṇā. Kukkuṭāti vanakukkuṭā. Dindibhā kuñjavājitāti ime tayopi sakuṇāyeva. Byagghinasāti senā. Lohapiṭṭhāti lohitavaṇṇasakuṇā. Pampakāti pampaṭakā. Kapiñjarā tittirāyoti kapiñjarā ca tittirā ca. Kulā ca paṭikutthakāti imepi dve sakuṇā. Mandālakā celakeṭūti mandālakā ceva celakeṭu ca. Bhaṇḍutittiranāmakāti bhaṇḍū ca tittirā ca nāmakā ca. Celāvakāpiṅgalāyoti dve sakuṇajātiyo ca, tathā goṭakā aṅgahetukā. Saggāti cātakasakuṇā. Uhuṅkārāti ulūkā.
२०७१.
2071.
‘‘अथेत्थ सकुणा सन्ति, नीलका मञ्जुभाणका।
‘‘Athettha sakuṇā santi, nīlakā mañjubhāṇakā;
मोदन्ति सह भरियाहि, अञ्ञमञ्ञं पकूजिनो॥
Modanti saha bhariyāhi, aññamaññaṃ pakūjino.
२०७२.
2072.
‘‘अथेत्थ सकुणा सन्ति, दिजा मञ्जुस्सरा सिता।
‘‘Athettha sakuṇā santi, dijā mañjussarā sitā;
सेतच्छिकूटा भद्रक्खा, अण्डजा चित्रपेखुणा॥
Setacchikūṭā bhadrakkhā, aṇḍajā citrapekhuṇā.
२०७३.
2073.
‘‘अथेत्थ सकुणा सन्ति, दिजा मञ्जुस्सरा सिता।
‘‘Athettha sakuṇā santi, dijā mañjussarā sitā;
सिखण्डी नीलगीवाहि, अञ्ञमञ्ञं पकूजिनो॥
Sikhaṇḍī nīlagīvāhi, aññamaññaṃ pakūjino.
२०७४.
2074.
‘‘कुकुत्थका कुळीरका, कोट्ठा पोक्खरसातका।
‘‘Kukutthakā kuḷīrakā, koṭṭhā pokkharasātakā;
कालामेय्या बलीयक्खा, कदम्बा सुवसाळिका॥
Kālāmeyyā balīyakkhā, kadambā suvasāḷikā.
२०७५.
2075.
‘‘हलिद्दा लोहिता सेता, अथेत्थ नलका बहू।
‘‘Haliddā lohitā setā, athettha nalakā bahū;
वारणा भिङ्गराजा च, कदम्बा सुवकोकिला॥
Vāraṇā bhiṅgarājā ca, kadambā suvakokilā.
२०७६.
2076.
‘‘उक्कुसा कुररा हंसा, आटा परिवदेन्तिका।
‘‘Ukkusā kurarā haṃsā, āṭā parivadentikā;
पाकहंसा अतिबला, नज्जुहा जीवजीवका॥
Pākahaṃsā atibalā, najjuhā jīvajīvakā.
२०७७.
2077.
‘‘पारेवता रविहंसा, चक्कवाका नदीचरा।
‘‘Pārevatā ravihaṃsā, cakkavākā nadīcarā;
वारणाभिरुदा रम्मा, उभो कालूपकूजिनो॥
Vāraṇābhirudā rammā, ubho kālūpakūjino.
२०७८.
2078.
‘‘अथेत्थ सकुणा सन्ति, नानावण्णा बहू दिजा।
‘‘Athettha sakuṇā santi, nānāvaṇṇā bahū dijā;
मोदन्ति सह भरियाहि, अञ्ञमञ्ञं पकूजिनो॥
Modanti saha bhariyāhi, aññamaññaṃ pakūjino.
२०७९.
2079.
‘‘अथेत्थ सकुणा सन्ति, नानावण्णा बहू दिजा।
‘‘Athettha sakuṇā santi, nānāvaṇṇā bahū dijā;
सब्बे मञ्जू निकूजन्ति, मुचलिन्दमुभतो सरं॥
Sabbe mañjū nikūjanti, mucalindamubhato saraṃ.
२०८०.
2080.
‘‘अथेत्थ सकुणा सन्ति, करविया नाम ते दिजा।
‘‘Athettha sakuṇā santi, karaviyā nāma te dijā;
मोदन्ति सह भरियाहि, अञ्ञमञ्ञं पकूजिनो॥
Modanti saha bhariyāhi, aññamaññaṃ pakūjino.
२०८१.
2081.
‘‘अथेत्थ सकुणा सन्ति, करविया नाम ते दिजा।
‘‘Athettha sakuṇā santi, karaviyā nāma te dijā;
सब्बे मञ्जू निकूजन्ति, मुचलिन्दमुभतो सरं॥
Sabbe mañjū nikūjanti, mucalindamubhato saraṃ.
२०८२.
2082.
‘‘एणेय्यपसदाकिण्णं, नागसंसेवितं वनं।
‘‘Eṇeyyapasadākiṇṇaṃ, nāgasaṃsevitaṃ vanaṃ;
नानालताहि सञ्छन्नं, कदलीमिगसेवितं॥
Nānālatāhi sañchannaṃ, kadalīmigasevitaṃ.
२०८३.
2083.
‘‘अथेत्थ सासपो बहुको, नीवारो वरको बहु।
‘‘Athettha sāsapo bahuko, nīvāro varako bahu;
सालि अकट्ठपाको च, उच्छु तत्थ अनप्पको॥
Sāli akaṭṭhapāko ca, ucchu tattha anappako.
२०८४.
2084.
‘‘अयं एकपदी एति, उजुं गच्छति अस्समं।
‘‘Ayaṃ ekapadī eti, ujuṃ gacchati assamaṃ;
खुदं पिपासं अरतिं, तत्थ पत्तो न विन्दति।
Khudaṃ pipāsaṃ aratiṃ, tattha patto na vindati;
यत्थ वेस्सन्तरो राजा, सह पुत्तेहि सम्मति॥
Yattha vessantaro rājā, saha puttehi sammati.
२०८५.
2085.
‘‘धारेन्तो ब्राह्मणवण्णं, आसदञ्च मसं जटं।
‘‘Dhārento brāhmaṇavaṇṇaṃ, āsadañca masaṃ jaṭaṃ;
चम्मवासी छमा सेति, जातवेदं नमस्सती’’ति॥
Cammavāsī chamā seti, jātavedaṃ namassatī’’ti.
तत्थ नीलकाति चित्रराजिपत्ता। मञ्जूस्सरा सिताति निबद्धमधुरस्सरा। सेतच्छिकूटा भद्रक्खाति उभयपस्सेसु सेतेहि अक्खिकूटेहि समन्नागता सुन्दरक्खा। चित्रपेखुणाति विचित्रपत्ता। कुळीरकाति कक्कटका। कोट्ठातिआदयो सकुणाव। वारणाति हत्थिलिङ्गसकुणा। कदम्बाति महाकदम्बा गहिता। सुवकोकिलाति कोकिलेहि सद्धिं विचरणसुवका चेव कोकिला च। उक्कुसाति काळकुररा। कुरराति सेतकुररा। हंसाति सकुणहंसा। आटाति दब्बिसण्ठानमुखसकुणा। परिवदेन्तिकाति एका सकुणजाति। वारणाभिरुदा रम्माति रम्माभिरुदा वारणा। उभो कालूपकूजिनोति सायं पातो पब्बतपादं एकनिन्नादं करोन्ता निकूजन्ति। एणेय्यपसदाकिण्णन्ति एणेय्यमिगेहि च पसदमिगेहि च आकिण्णं। तत्थ पत्तो न विन्दतीति ब्राह्मण, वेस्सन्तरस्स अस्समपदं पत्तो पुरिसो तत्थ अस्समे छातकं वा पानीयपिपासं वा उक्कण्ठितं वा न पटिलभति।
Tattha nīlakāti citrarājipattā. Mañjūssarā sitāti nibaddhamadhurassarā. Setacchikūṭā bhadrakkhāti ubhayapassesu setehi akkhikūṭehi samannāgatā sundarakkhā. Citrapekhuṇāti vicitrapattā. Kuḷīrakāti kakkaṭakā. Koṭṭhātiādayo sakuṇāva. Vāraṇāti hatthiliṅgasakuṇā. Kadambāti mahākadambā gahitā. Suvakokilāti kokilehi saddhiṃ vicaraṇasuvakā ceva kokilā ca. Ukkusāti kāḷakurarā. Kurarāti setakurarā. Haṃsāti sakuṇahaṃsā. Āṭāti dabbisaṇṭhānamukhasakuṇā. Parivadentikāti ekā sakuṇajāti. Vāraṇābhirudā rammāti rammābhirudā vāraṇā. Ubho kālūpakūjinoti sāyaṃ pāto pabbatapādaṃ ekaninnādaṃ karontā nikūjanti. Eṇeyyapasadākiṇṇanti eṇeyyamigehi ca pasadamigehi ca ākiṇṇaṃ. Tattha patto na vindatīti brāhmaṇa, vessantarassa assamapadaṃ patto puriso tattha assame chātakaṃ vā pānīyapipāsaṃ vā ukkaṇṭhitaṃ vā na paṭilabhati.
२०८६.
2086.
‘‘इदं सुत्वा ब्रह्मबन्धु, इसिं कत्वा पदक्खिणं।
‘‘Idaṃ sutvā brahmabandhu, isiṃ katvā padakkhiṇaṃ;
उदग्गचित्तो पक्कामि, यत्थ वेस्सन्तरो अहू’’ति॥
Udaggacitto pakkāmi, yattha vessantaro ahū’’ti.
तत्थ यत्थ वेस्सन्तरो अहूति यस्मिं ठाने वेस्सन्तरो अहोसि, तं ठानं गतोति।
Tattha yattha vessantaro ahūti yasmiṃ ṭhāne vessantaro ahosi, taṃ ṭhānaṃ gatoti.
महावनवण्णना निट्ठिता।
Mahāvanavaṇṇanā niṭṭhitā.
दारकपब्बवण्णना
Dārakapabbavaṇṇanā
जूजकोपि अच्चुततापसेन कथितमग्गेन गच्छन्तो चतुरस्सपोक्खरणिं पत्वा चिन्तेसि ‘‘अज्ज अतिसायन्हो, इदानि मद्दी अरञ्ञतो आगमिस्सति। मातुगामो हि नाम दानस्स अन्तरायकरो होति, स्वे तस्सा अरञ्ञं गतकाले अस्समं गन्त्वा वेस्सन्तरं उपसङ्कमित्वा दारके याचित्वा ताय अनागताय ते गहेत्वा पक्कमिस्सामी’’ति। अथस्स अविदूरे एकं सानुपब्बतं आरुय्ह एकस्मिं फासुकट्ठाने निपज्जि। तं पन रत्तिं पच्चूसकाले मद्दी सुपिनं अद्दस। एवरूपो सुपिनो अहोसि – एको पुरिसो कण्हो द्वे कासायानि परिदहित्वा द्वीसु कण्णेसु रत्तमालं पिळन्धित्वा आवुधहत्थो तज्जेन्तो आगन्त्वा पण्णसालं पविसित्वा मद्दिं जटासु गहेत्वा आकड्ढित्वा भूमियं उत्तानकं पातेत्वा विरवन्तिया तस्सा द्वे अक्खीनि उप्पाटेत्वा बाहानि छिन्दित्वा उरं भिन्दित्वा पग्घरन्तलोहितबिन्दुं हदयमंसं आदाय पक्कामीति। सा पबुज्झित्वा भीततसिता ‘‘पापको सुपिनो मे दिट्ठो, सुपिनपाठको पन वेस्सन्तरेन सदिसो नाम नत्थि, पुच्छिस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा पण्णसालं गन्त्वा महासत्तस्स पण्णसालद्वारं आकोटेसि। महासत्तो ‘‘को एसो’’ति आह। ‘‘अहं देव, मद्दी’’ति। ‘‘भद्दे, अम्हाकं कतिकवत्तं भिन्दित्वा कस्मा अकाले आगतासी’’ति। ‘‘देव, नाहं किलेसवसेन आगच्छामि, अपिच खो पन मे पापको सुपिनो दिट्ठो’’ति। ‘‘तेन हि कथेहि, मद्दी’’ति। सा अत्तना दिट्ठनियामेनेव कथेसि।
Jūjakopi accutatāpasena kathitamaggena gacchanto caturassapokkharaṇiṃ patvā cintesi ‘‘ajja atisāyanho, idāni maddī araññato āgamissati. Mātugāmo hi nāma dānassa antarāyakaro hoti, sve tassā araññaṃ gatakāle assamaṃ gantvā vessantaraṃ upasaṅkamitvā dārake yācitvā tāya anāgatāya te gahetvā pakkamissāmī’’ti. Athassa avidūre ekaṃ sānupabbataṃ āruyha ekasmiṃ phāsukaṭṭhāne nipajji. Taṃ pana rattiṃ paccūsakāle maddī supinaṃ addasa. Evarūpo supino ahosi – eko puriso kaṇho dve kāsāyāni paridahitvā dvīsu kaṇṇesu rattamālaṃ piḷandhitvā āvudhahattho tajjento āgantvā paṇṇasālaṃ pavisitvā maddiṃ jaṭāsu gahetvā ākaḍḍhitvā bhūmiyaṃ uttānakaṃ pātetvā viravantiyā tassā dve akkhīni uppāṭetvā bāhāni chinditvā uraṃ bhinditvā paggharantalohitabinduṃ hadayamaṃsaṃ ādāya pakkāmīti. Sā pabujjhitvā bhītatasitā ‘‘pāpako supino me diṭṭho, supinapāṭhako pana vessantarena sadiso nāma natthi, pucchissāmi na’’nti cintetvā paṇṇasālaṃ gantvā mahāsattassa paṇṇasāladvāraṃ ākoṭesi. Mahāsatto ‘‘ko eso’’ti āha. ‘‘Ahaṃ deva, maddī’’ti. ‘‘Bhadde, amhākaṃ katikavattaṃ bhinditvā kasmā akāle āgatāsī’’ti. ‘‘Deva, nāhaṃ kilesavasena āgacchāmi, apica kho pana me pāpako supino diṭṭho’’ti. ‘‘Tena hi kathehi, maddī’’ti. Sā attanā diṭṭhaniyāmeneva kathesi.
महासत्तोपि सुपिनं परिग्गण्हित्वा ‘‘मय्हं दानपारमी पूरिस्सति, स्वे मं याचको आगन्त्वा पुत्ते याचिस्सति, मद्दिं अस्सासेत्वा उय्योजेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘मद्दि, तव दुस्सयनदुब्भोजनेहि चित्तं आलुळितं भविस्सति, मा भायी’’ति संमोहेत्वा अस्सासेत्वा उय्योजेसि। सा विभाताय रत्तिया सब्बं कत्तब्बकिच्चं कत्वा द्वे पुत्ते आलिङ्गित्वा सीसे चुम्बित्वा ‘‘ताता, अज्ज मे दुस्सुपिनो दिट्ठो, अप्पमत्ता भवेय्याथा’’ति ओवदित्वा ‘‘देव, तुम्हे द्वीसु कुमारेसु अप्पमत्ता होथा’’ति महासत्तं पुत्ते पटिच्छापेत्वा पच्छिखणित्तिआदीनि आदाय अस्सूनि पुञ्छन्ती मूलफलाफलत्थाय वनं पाविसि। तदा जूजकोपि ‘‘इदानि मद्दी अरञ्ञं गता भविस्सती’’ति सानुपब्बता ओरुय्ह एकपदिकमग्गेन अस्समाभिमुखो पायासि। महासत्तोपि पण्णसालतो निक्खमित्वा पण्णसालद्वारे पासाणफलके सुवण्णपटिमा विय निसिन्नो ‘‘इदानि याचको आगमिस्सती’’ति पिपासितो विय सुरासोण्डो तस्सागमनमग्गं ओलोकेन्तोव निसीदि। पुत्तापिस्स पादमूले कीळन्ति। सो मग्गं ओलोकेन्तो ब्राह्मणं आगच्छन्तं दिस्वा सत्त मासे निक्खित्तं दानधुरं उक्खिपन्तो विय ‘एहि, त्वं भो ब्राह्मणा’’ति सोमनस्सजातो जालिकुमारं आमन्तेन्तो इमं गाथमाह –
Mahāsattopi supinaṃ pariggaṇhitvā ‘‘mayhaṃ dānapāramī pūrissati, sve maṃ yācako āgantvā putte yācissati, maddiṃ assāsetvā uyyojessāmī’’ti cintetvā ‘‘maddi, tava dussayanadubbhojanehi cittaṃ āluḷitaṃ bhavissati, mā bhāyī’’ti saṃmohetvā assāsetvā uyyojesi. Sā vibhātāya rattiyā sabbaṃ kattabbakiccaṃ katvā dve putte āliṅgitvā sīse cumbitvā ‘‘tātā, ajja me dussupino diṭṭho, appamattā bhaveyyāthā’’ti ovaditvā ‘‘deva, tumhe dvīsu kumāresu appamattā hothā’’ti mahāsattaṃ putte paṭicchāpetvā pacchikhaṇittiādīni ādāya assūni puñchantī mūlaphalāphalatthāya vanaṃ pāvisi. Tadā jūjakopi ‘‘idāni maddī araññaṃ gatā bhavissatī’’ti sānupabbatā oruyha ekapadikamaggena assamābhimukho pāyāsi. Mahāsattopi paṇṇasālato nikkhamitvā paṇṇasāladvāre pāsāṇaphalake suvaṇṇapaṭimā viya nisinno ‘‘idāni yācako āgamissatī’’ti pipāsito viya surāsoṇḍo tassāgamanamaggaṃ olokentova nisīdi. Puttāpissa pādamūle kīḷanti. So maggaṃ olokento brāhmaṇaṃ āgacchantaṃ disvā satta māse nikkhittaṃ dānadhuraṃ ukkhipanto viya ‘ehi, tvaṃ bho brāhmaṇā’’ti somanassajāto jālikumāraṃ āmantento imaṃ gāthamāha –
२०८७.
2087.
‘‘उट्ठेहि जालि पतिट्ठ, पोराणं विय दिस्सति।
‘‘Uṭṭhehi jāli patiṭṭha, porāṇaṃ viya dissati;
ब्राह्मणं विय पस्सामि, नन्दियो माभिकीररे’’ति॥
Brāhmaṇaṃ viya passāmi, nandiyo mābhikīrare’’ti.
तत्थ पोराणं विय दिस्सतीति पुब्बे जेतुत्तरनगरे नानादिसाहि याचकानं आगमनं विय अज्ज याचकानं आगमनं दिस्सति। नन्दियो माभिकीररेति एतस्स ब्राह्मणस्स दिट्ठकालतो पट्ठाय मं सोमनस्सानि अभिकीरन्ति, घम्माभितत्तस्स पुरिसस्स सीसे सीतूदकघटसहस्सेहि अभिसेचनकालो विय जातोति।
Tattha porāṇaṃ viya dissatīti pubbe jetuttaranagare nānādisāhi yācakānaṃ āgamanaṃ viya ajja yācakānaṃ āgamanaṃ dissati. Nandiyo mābhikīrareti etassa brāhmaṇassa diṭṭhakālato paṭṭhāya maṃ somanassāni abhikīranti, ghammābhitattassa purisassa sīse sītūdakaghaṭasahassehi abhisecanakālo viya jātoti.
तं सुत्वा कुमारो आह –
Taṃ sutvā kumāro āha –
२०८८.
2088.
‘‘अहम्पि तात पस्सामि, यो सो ब्रह्माव दिस्सति।
‘‘Ahampi tāta passāmi, yo so brahmāva dissati;
अद्धिको विय आयाति, अतिथी नो भविस्सती’’ति॥
Addhiko viya āyāti, atithī no bhavissatī’’ti.
वत्वा च पन कुमारो महासत्तस्स अपचितिं करोन्तो उट्ठायासना ब्राह्मणं पच्चुग्गन्त्वा परिक्खारग्गहणं आपुच्छि। ब्राह्मणो तं ओलोकेन्तो ‘‘अयं वेस्सन्तरस्स पुत्तो जालिकुमारो नाम भविस्सति, आदितो पट्ठायेव फरुसवचनं कथेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘अपेहि अपेही’’ति अच्छरं पहरि। कुमारो अपगन्त्वा ‘‘अयं ब्राह्मणो अतिफरुसो, किं नु खो’’ति तस्स सरीरं ओलोकेन्तो अट्ठारस पुरिसदोसे पस्सि। ब्राह्मणोपि बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा पटिसन्थारं करोन्तो आह –
Vatvā ca pana kumāro mahāsattassa apacitiṃ karonto uṭṭhāyāsanā brāhmaṇaṃ paccuggantvā parikkhāraggahaṇaṃ āpucchi. Brāhmaṇo taṃ olokento ‘‘ayaṃ vessantarassa putto jālikumāro nāma bhavissati, ādito paṭṭhāyeva pharusavacanaṃ kathessāmī’’ti cintetvā ‘‘apehi apehī’’ti accharaṃ pahari. Kumāro apagantvā ‘‘ayaṃ brāhmaṇo atipharuso, kiṃ nu kho’’ti tassa sarīraṃ olokento aṭṭhārasa purisadose passi. Brāhmaṇopi bodhisattaṃ upasaṅkamitvā paṭisanthāraṃ karonto āha –
२०८९.
2089.
‘‘कच्चि नु भोतो कुसलं, कच्चि भोतो अनामयं।
‘‘Kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmayaṃ;
कच्चि उञ्छेन यापेथ, कच्चि मूलफला बहू॥
Kacci uñchena yāpetha, kacci mūlaphalā bahū.
२०९०.
2090.
‘‘कच्चि डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसपा।
‘‘Kacci ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsapā;
वने वाळमिगाकिण्णे, कच्चि हिंसा न विज्जती’’ति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, kacci hiṃsā na vijjatī’’ti.
बोधिसत्तोपि तेन सद्धिं पटिसन्थारं करोन्तो आह –
Bodhisattopi tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto āha –
२०९१.
2091.
‘‘कुसलञ्चेव नो ब्रह्मे, अथो ब्रह्मे अनामयं।
‘‘Kusalañceva no brahme, atho brahme anāmayaṃ;
अथो उञ्छेन यापेम, अथो मूलफला बहू॥
Atho uñchena yāpema, atho mūlaphalā bahū.
२०९२.
2092.
‘‘अथो डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसवा।
‘‘Atho ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsavā;
वने वाळमिगाकिण्णे, हिंसा अम्हं न विज्जति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, hiṃsā amhaṃ na vijjati.
२०९३.
2093.
‘‘सत्त नो मासे वसतं, अरञ्ञे जीवसोकिनं।
‘‘Satta no māse vasataṃ, araññe jīvasokinaṃ;
इमम्पि पठमं पस्साम, ब्राह्मणं देववण्णिनं।
Imampi paṭhamaṃ passāma, brāhmaṇaṃ devavaṇṇinaṃ;
आदाय वेळुवं दण्डं, अग्गिहुत्तं कमण्डलुं॥
Ādāya veḷuvaṃ daṇḍaṃ, aggihuttaṃ kamaṇḍaluṃ.
२०९४.
2094.
‘‘स्वागतं ते महाब्रह्मे, अथो ते अदुरागतं।
‘‘Svāgataṃ te mahābrahme, atho te adurāgataṃ;
अन्तो पविस भद्दन्ते, पादे पक्खालयस्सु ते॥
Anto pavisa bhaddante, pāde pakkhālayassu te.
२०९५.
2095.
‘‘तिण्डुकानि पियालानि, मधुके कासुमारियो।
‘‘Tiṇḍukāni piyālāni, madhuke kāsumāriyo;
फलानि खुद्दकप्पानि, भुञ्ज ब्रह्मे वरं वरं॥
Phalāni khuddakappāni, bhuñja brahme varaṃ varaṃ.
२०९६.
2096.
‘‘इदम्पि पानीयं सीतं, आभतं गिरिगब्भरा।
‘‘Idampi pānīyaṃ sītaṃ, ābhataṃ girigabbharā;
ततो पिव महाब्रह्मे, सचे त्वं अभिकङ्खसी’’ति॥
Tato piva mahābrahme, sace tvaṃ abhikaṅkhasī’’ti.
एवञ्च पन वत्वा महासत्तो ‘‘अयं ब्राह्मणो न अकारणेन इमं ब्रहारञ्ञं आगतो, आगमनकारणं पपञ्चं अकत्वा पुच्छिस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा इमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā mahāsatto ‘‘ayaṃ brāhmaṇo na akāraṇena imaṃ brahāraññaṃ āgato, āgamanakāraṇaṃ papañcaṃ akatvā pucchissāmi na’’nti cintetvā imaṃ gāthamāha –
२०९७.
2097.
‘‘अथ त्वं केन वण्णेन, केन वा पन हेतुना।
‘‘Atha tvaṃ kena vaṇṇena, kena vā pana hetunā;
अनुप्पत्तो ब्रहारञ्ञं, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Anuppatto brahāraññaṃ, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.
तत्थ वण्णेनाति कारणेन। हेतुनाति पच्चयेन।
Tattha vaṇṇenāti kāraṇena. Hetunāti paccayena.
जूजको आह –
Jūjako āha –
२०९८.
2098.
‘‘यथा वारिवहो पूरो, सब्बकालं न खीयति।
‘‘Yathā vārivaho pūro, sabbakālaṃ na khīyati;
एवं तं याचितागच्छिं, पुत्ते मे देहि याचितो’’ति॥
Evaṃ taṃ yācitāgacchiṃ, putte me dehi yācito’’ti.
तत्थ वारिवहोति पञ्चसु महानदीसु उदकवाहो। न खीयतीति पिपासितेहि आगन्त्वा हत्थेहिपि भाजनेहिपि उस्सिञ्चित्वा पिवियमानो न खीयति। एवं तं याचितागच्छिन्ति त्वम्पि सद्धाय पूरितत्ता एवरूपोयेवाति मञ्ञमानो अहं तं याचितुं आगच्छिं। पुत्ते मे देहि याचितोति मया याचितो तव पुत्ते मय्हं दासत्थाय देहीति।
Tattha vārivahoti pañcasu mahānadīsu udakavāho. Na khīyatīti pipāsitehi āgantvā hatthehipi bhājanehipi ussiñcitvā piviyamāno na khīyati. Evaṃ taṃ yācitāgacchinti tvampi saddhāya pūritattā evarūpoyevāti maññamāno ahaṃ taṃ yācituṃ āgacchiṃ. Putte me dehi yācitoti mayā yācito tava putte mayhaṃ dāsatthāya dehīti.
तं सुत्वा महासत्तो सोमनस्सजातो पसारितहत्थे सहस्सत्थविकं ठपेन्तो विय पब्बतपादं उन्नादेन्तो इमा गाथा आह –
Taṃ sutvā mahāsatto somanassajāto pasāritahatthe sahassatthavikaṃ ṭhapento viya pabbatapādaṃ unnādento imā gāthā āha –
२०९९.
2099.
‘‘ददामि न विकम्पामि, इस्सरो नय ब्राह्मण।
‘‘Dadāmi na vikampāmi, issaro naya brāhmaṇa;
पातो गता राजपुत्ती, सायं उञ्छातो एहिति॥
Pāto gatā rājaputtī, sāyaṃ uñchāto ehiti.
२१००.
2100.
‘‘एकरत्तिं वसित्वान, पातो गच्छसि ब्राह्मण।
‘‘Ekarattiṃ vasitvāna, pāto gacchasi brāhmaṇa;
तस्सा न्हाते उपघाते, अथ ने मालधारिने॥
Tassā nhāte upaghāte, atha ne māladhārine.
२१०१.
2101.
‘‘एकरत्तिं वसित्वान, पातो गच्छसि ब्राह्मण।
‘‘Ekarattiṃ vasitvāna, pāto gacchasi brāhmaṇa;
नानापुप्फेहि सञ्छन्ने, नानागन्धेहि भूसिते।
Nānāpupphehi sañchanne, nānāgandhehi bhūsite;
नानामूलफलाकिण्णे, गच्छ स्वादाय ब्राह्मणा’’ति॥
Nānāmūlaphalākiṇṇe, gaccha svādāya brāhmaṇā’’ti.
तत्थ इस्सरोति त्वं मम पुत्तानं इस्सरो सामिको हुत्वा एते नय, अपिच खो पनेकं कारणं अत्थि। एतेसं माता राजपुत्ती फलाफलत्थाय पातो गता सायं अरञ्ञतो आगमिस्सति, ताय आनीतानि मधुरफलाफलानि भुञ्जित्वा इधेव ठाने अज्जेकरत्तिं वसित्वा पातोव दारके गहेत्वा गमिस्ससि। तस्सा न्हातेति ताय न्हापिते। उपघातेति सीसम्हि उपसिङ्घिते। अथ ने मालधारिनेति अथ ने विचित्राय मालाय अलङ्कते तं मालं वहमाने। पाळिपोत्थकेसु पन ‘‘अथ ने मालधारिनो’’ति लिखितं, तस्सत्थो न विचारितो। नानामूलफलाकिण्णेति मग्गे पाथेय्यत्थाय दिन्नेहि नानामूलफलाफलेहि आकिण्णे।
Tattha issaroti tvaṃ mama puttānaṃ issaro sāmiko hutvā ete naya, apica kho panekaṃ kāraṇaṃ atthi. Etesaṃ mātā rājaputtī phalāphalatthāya pāto gatā sāyaṃ araññato āgamissati, tāya ānītāni madhuraphalāphalāni bhuñjitvā idheva ṭhāne ajjekarattiṃ vasitvā pātova dārake gahetvā gamissasi. Tassā nhāteti tāya nhāpite. Upaghāteti sīsamhi upasiṅghite. Atha ne māladhārineti atha ne vicitrāya mālāya alaṅkate taṃ mālaṃ vahamāne. Pāḷipotthakesu pana ‘‘atha ne māladhārino’’ti likhitaṃ, tassattho na vicārito. Nānāmūlaphalākiṇṇeti magge pātheyyatthāya dinnehi nānāmūlaphalāphalehi ākiṇṇe.
जूजको आह –
Jūjako āha –
२१०२.
2102.
‘‘न वासमभिरोचामि, गमनं मय्ह रुच्चति।
‘‘Na vāsamabhirocāmi, gamanaṃ mayha ruccati;
अन्तरायोपि मे अस्स, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Antarāyopi me assa, gacchaññeva rathesabha.
२१०३.
2103.
‘‘न हेता याचयोगी नं, अन्तरायस्स कारिया।
‘‘Na hetā yācayogī naṃ, antarāyassa kāriyā;
इत्थियो मन्तं जानन्ति, सब्बं गण्हन्ति वामतो॥
Itthiyo mantaṃ jānanti, sabbaṃ gaṇhanti vāmato.
२१०४.
2104.
‘‘सद्धाय दानं ददतो, मासं अदक्खि मातरं।
‘‘Saddhāya dānaṃ dadato, māsaṃ adakkhi mātaraṃ;
अन्तरायम्पि सा कयिरा, गच्छञ्ञेव रथेसभ॥
Antarāyampi sā kayirā, gacchaññeva rathesabha.
२१०५.
2105.
‘‘आमन्तयस्सु ते पुत्ते, मा ते मातरमद्दसुं।
‘‘Āmantayassu te putte, mā te mātaramaddasuṃ;
सद्धाय दानं ददतो, एवं पुञ्ञं पवड्ढति॥
Saddhāya dānaṃ dadato, evaṃ puññaṃ pavaḍḍhati.
२१०६.
2106.
‘‘आमन्तयस्सु ते पुत्ते, मा ते मातरमद्दसुं।
‘‘Āmantayassu te putte, mā te mātaramaddasuṃ;
मादिसस्स धनं दत्वा, राज सग्गं गमिस्ससी’’ति॥
Mādisassa dhanaṃ datvā, rāja saggaṃ gamissasī’’ti.
तत्थ न हेता याचयोगी नन्ति एत्थ नन्ति निपातमत्तं। इदं वुत्तं होति – महाराज, एता इत्थियो च नाम न हि याचयोगी, न याचनाय अनुच्छविका होन्ति, केवलं अन्तरायस्स कारिया दायकानं पुञ्ञन्तरायं, याचकानञ्च लाभन्तरायं करोन्तीति। इत्थियो मन्तन्ति इत्थी मायं नाम जानन्ति। वामतोति सब्बं वामतो गण्हन्ति, न दक्खिणतो। सद्धाय दानं ददतोति कम्मञ्च फलञ्च सद्दहित्वा दानं ददतो। मासन्ति मा एतेसं मातरं अदक्खि। कयिराति करेय्य। आमन्तयस्सूति जानापेहि, मया सद्धिं पेसेहीति वदति। ददतोति ददन्तस्स।
Tattha na hetā yācayogī nanti ettha nanti nipātamattaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, etā itthiyo ca nāma na hi yācayogī, na yācanāya anucchavikā honti, kevalaṃ antarāyassa kāriyā dāyakānaṃ puññantarāyaṃ, yācakānañca lābhantarāyaṃ karontīti. Itthiyo mantanti itthī māyaṃ nāma jānanti. Vāmatoti sabbaṃ vāmato gaṇhanti, na dakkhiṇato. Saddhāya dānaṃ dadatoti kammañca phalañca saddahitvā dānaṃ dadato. Māsanti mā etesaṃ mātaraṃ adakkhi. Kayirāti kareyya. Āmantayassūti jānāpehi, mayā saddhiṃ pesehīti vadati. Dadatoti dadantassa.
वेस्सन्तरो आह –
Vessantaro āha –
२१०७.
2107.
‘‘सचे त्वं निच्छसे दट्ठुं, मम भरियं पतिब्बतं।
‘‘Sace tvaṃ nicchase daṭṭhuṃ, mama bhariyaṃ patibbataṃ;
अय्यकस्सपि दस्सेहि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Ayyakassapi dassehi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२१०८.
2108.
‘‘इमे कुमारे दिस्वान, मञ्जुके पियभाणिने।
‘‘Ime kumāre disvāna, mañjuke piyabhāṇine;
पतीतो सुमनो वित्तो, बहुं दस्सति ते धन’’न्ति॥
Patīto sumano vitto, bahuṃ dassati te dhana’’nti.
तत्थ अय्यकस्साति मय्हं पितुनो सञ्जयमहाराजस्स द्विन्नं कुमारानं अय्यकस्स। दस्सति ते धनन्ति सो राजा तुय्हं बहुं धनं दस्सति।
Tattha ayyakassāti mayhaṃ pituno sañjayamahārājassa dvinnaṃ kumārānaṃ ayyakassa. Dassati te dhananti so rājā tuyhaṃ bahuṃ dhanaṃ dassati.
जूजको आह –
Jūjako āha –
२१०९.
2109.
‘‘अच्छेदनस्स भायामि, राजपुत्त सुणोहि मे।
‘‘Acchedanassa bhāyāmi, rājaputta suṇohi me;
राजदण्डाय मं दज्जा, विक्किणेय्य हनेय्य वा।
Rājadaṇḍāya maṃ dajjā, vikkiṇeyya haneyya vā;
जिनो धनञ्च दासे च, गारय्हस्स ब्रह्मबन्धुया’’ति॥
Jino dhanañca dāse ca, gārayhassa brahmabandhuyā’’ti.
तत्थ अच्छेदनस्साति अच्छिन्दित्वा गहणस्स भायामि। राजदण्डाय मं दज्जाति ‘‘अयं ब्राह्मणो दारकचोरो, दण्डमस्स देथा’’ति एवं दण्डत्थाय मं अमच्चानं ददेय्य। गारय्हस्स ब्रह्मबन्धुयाति केवलं ब्राह्मणियाव गरहितब्बो भविस्सामीति।
Tattha acchedanassāti acchinditvā gahaṇassa bhāyāmi. Rājadaṇḍāya maṃ dajjāti ‘‘ayaṃ brāhmaṇo dārakacoro, daṇḍamassa dethā’’ti evaṃ daṇḍatthāya maṃ amaccānaṃ dadeyya. Gārayhassa brahmabandhuyāti kevalaṃ brāhmaṇiyāva garahitabbo bhavissāmīti.
वेस्सन्तरो आह –
Vessantaro āha –
२११०.
2110.
‘‘इमे कुमारे दिस्वान, मञ्जुके पियभाणिने।
‘‘Ime kumāre disvāna, mañjuke piyabhāṇine;
धम्मे ठितो महाराजा, सिवीनं रट्ठवड्ढनो।
Dhamme ṭhito mahārājā, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano;
लद्धा पीतिसोमनस्सं, बहुं दस्सति ते धन’’न्ति॥
Laddhā pītisomanassaṃ, bahuṃ dassati te dhana’’nti.
जूजको आह –
Jūjako āha –
२१११.
2111.
‘‘नाहं तम्पि करिस्सामि, यं मं त्वं अनुसाससि।
‘‘Nāhaṃ tampi karissāmi, yaṃ maṃ tvaṃ anusāsasi;
दारकेव अहं नेस्सं, ब्राह्मण्या परिचारके’’ति॥
Dārakeva ahaṃ nessaṃ, brāhmaṇyā paricārake’’ti.
तत्थ दारकेवाति अलं मय्हं अञ्ञेन धनेन, अहं इमे दारकेव अत्तनो ब्राह्मणिया परिचारके नेस्सामीति।
Tattha dārakevāti alaṃ mayhaṃ aññena dhanena, ahaṃ ime dārakeva attano brāhmaṇiyā paricārake nessāmīti.
तं तस्स फरुसवचनं सुत्वा दारका भीता पलायित्वा पिट्ठिपण्णसालं गन्त्वा ततोपि पलायित्वा गुम्बगहने निलीयित्वा तत्रापि जूजकेनागन्त्वा गहिता विय अत्तानं सम्पस्समाना कम्पन्ता कत्थचि ठातुं असमत्था इतो चितो च धावित्वा चतुरस्सपोक्खरणितीरं गन्त्वा दळ्हं वाकचीरं निवासेत्वा उदकं ओरुय्ह पोक्खरपत्तं सीसे ठपेत्वा उदकेन पटिच्छन्ना हुत्वा अट्ठंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ tassa pharusavacanaṃ sutvā dārakā bhītā palāyitvā piṭṭhipaṇṇasālaṃ gantvā tatopi palāyitvā gumbagahane nilīyitvā tatrāpi jūjakenāgantvā gahitā viya attānaṃ sampassamānā kampantā katthaci ṭhātuṃ asamatthā ito cito ca dhāvitvā caturassapokkharaṇitīraṃ gantvā daḷhaṃ vākacīraṃ nivāsetvā udakaṃ oruyha pokkharapattaṃ sīse ṭhapetvā udakena paṭicchannā hutvā aṭṭhaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२११२.
2112.
‘‘ततो कुमारा ब्यथिता, सुत्वा लुद्दस्स भासितं।
‘‘Tato kumārā byathitā, sutvā luddassa bhāsitaṃ;
तेन तेन पधाविंसु, जाली कण्हाजिना चुभो’’ति॥
Tena tena padhāviṃsu, jālī kaṇhājinā cubho’’ti.
जूजकोपि कुमारे अदिस्वा बोधिसत्तं अपसादेसि ‘‘भो वेस्सन्तर, इदानेव त्वं मय्हं दारके दत्वा मया ‘नाहं जेतुत्तरनगरं गमिस्सामि, दारके मम ब्राह्मणिया परिचारके नेस्सामी’ति वुत्ते इङ्घितसञ्ञं दत्वा पुत्ते पलापेत्वा अजानन्तो विय निसिन्नो, नत्थि मञ्ञे लोकस्मिं तया सदिसो मुसावादी’’ति। तं सुत्वा महासत्तो पकम्पितचित्तो हुत्वा ‘‘दारका पलाता भविस्सन्ती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘भो ब्राह्मण, मा चिन्तयि, आनेस्सामि ते कुमारे’’ति उट्ठाय पिट्ठिपण्णसालं गन्त्वा तेसं वनगहनं पविट्ठभावं ञत्वा पदवलञ्जानुसारेन पोक्खरणितीरं गन्त्वा उदके ओतिण्णपदं दिस्वा ‘‘कुमारा उदकं ओरुय्ह ठिता भविस्सन्ती’’ति ञत्वा ‘‘तात, जाली’’ति पक्कोसन्तो इमं गाथाद्वयमाह –
Jūjakopi kumāre adisvā bodhisattaṃ apasādesi ‘‘bho vessantara, idāneva tvaṃ mayhaṃ dārake datvā mayā ‘nāhaṃ jetuttaranagaraṃ gamissāmi, dārake mama brāhmaṇiyā paricārake nessāmī’ti vutte iṅghitasaññaṃ datvā putte palāpetvā ajānanto viya nisinno, natthi maññe lokasmiṃ tayā sadiso musāvādī’’ti. Taṃ sutvā mahāsatto pakampitacitto hutvā ‘‘dārakā palātā bhavissantī’’ti cintetvā ‘‘bho brāhmaṇa, mā cintayi, ānessāmi te kumāre’’ti uṭṭhāya piṭṭhipaṇṇasālaṃ gantvā tesaṃ vanagahanaṃ paviṭṭhabhāvaṃ ñatvā padavalañjānusārena pokkharaṇitīraṃ gantvā udake otiṇṇapadaṃ disvā ‘‘kumārā udakaṃ oruyha ṭhitā bhavissantī’’ti ñatvā ‘‘tāta, jālī’’ti pakkosanto imaṃ gāthādvayamāha –
२११३.
2113.
‘‘एहि तात पियपुत्त, पूरेथ मम पारमिं।
‘‘Ehi tāta piyaputta, pūretha mama pāramiṃ;
हदयं मेभिसिञ्चेथ, करोथ वचनं मम॥
Hadayaṃ mebhisiñcetha, karotha vacanaṃ mama.
२११४.
2114.
‘‘याना नावा च मे होथ, अचला भवसागरे।
‘‘Yānā nāvā ca me hotha, acalā bhavasāgare;
जातिपारं तरिस्सामि, सन्तारेस्सं सदेवक’’न्ति॥
Jātipāraṃ tarissāmi, santāressaṃ sadevaka’’nti.
कुमारो पितु वचनं सुत्वा ‘‘ब्राह्मणो मं यथारुचि करोतु, पितरा सद्धिं द्वे कथा न कथेस्सामी’’ति सीसं नीहरित्वा पोक्खरपत्तानि वियूहित्वा उदका उत्तरित्वा महासत्तस्स दक्खिणपादे निपतित्वा गोप्फकसन्धिं दळ्हं गहेत्वा परोदि। अथ नं महासत्तो आह ‘‘तात, भगिनी ते कुहि’’न्ति। ‘‘तात, इमे सत्ता नाम भये उप्पन्ने अत्तानमेव रक्खन्ती’’ति। अथ महासत्तो ‘‘पुत्तेहि मे कतिका कता भविस्सती’’ति ञत्वा ‘‘एहि अम्म कण्हे’’ति पक्कोसन्तो गाथाद्वयमाह –
Kumāro pitu vacanaṃ sutvā ‘‘brāhmaṇo maṃ yathāruci karotu, pitarā saddhiṃ dve kathā na kathessāmī’’ti sīsaṃ nīharitvā pokkharapattāni viyūhitvā udakā uttaritvā mahāsattassa dakkhiṇapāde nipatitvā gopphakasandhiṃ daḷhaṃ gahetvā parodi. Atha naṃ mahāsatto āha ‘‘tāta, bhaginī te kuhi’’nti. ‘‘Tāta, ime sattā nāma bhaye uppanne attānameva rakkhantī’’ti. Atha mahāsatto ‘‘puttehi me katikā katā bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘ehi amma kaṇhe’’ti pakkosanto gāthādvayamāha –
२११५.
2115.
‘‘एहि अम्म पियधीति, पूरेथ मम पारमिं।
‘‘Ehi amma piyadhīti, pūretha mama pāramiṃ;
हदयं मेभिसिञ्चेथ, करोथ वचनं मम॥
Hadayaṃ mebhisiñcetha, karotha vacanaṃ mama.
२११६.
2116.
‘‘याना नावा च मे होथ, अचला भवसागरे।
‘‘Yānā nāvā ca me hotha, acalā bhavasāgare;
जातिपारं तरिस्सामि, उद्धरिस्सं सदेवक’’न्ति॥
Jātipāraṃ tarissāmi, uddharissaṃ sadevaka’’nti.
सापि ‘‘पितरा सद्धिं द्वे कथा न कथेस्सामी’’ति तथेव उदका उत्तरित्वा महासत्तस्स वामपादे निपतित्वा गोप्फकसन्धिं दळ्हं गहेत्वा परोदि। तेसं अस्सूनि महासत्तस्स फुल्लपदुमवण्णे पादपिट्ठे पतन्ति। तस्स अस्सूनि तेसं सुवण्णफलकसदिसाय पिट्ठिया पतन्ति। अथ महासत्तो कुमारे उट्ठापेत्वा अस्सासेत्वा ‘‘तात, जालि किं त्वं मम दानवित्तकभावं न जानासि, अज्झासयं मे, तात, मत्थकं पापेही’’ति वत्वा गोणे अग्घापेन्तो विय तत्थेव ठितो कुमारे अग्घापेसि। सो किर पुत्तं आमन्तेत्वा आह ‘‘तात, जालि त्वं भुजिस्सो होतुकामो ब्राह्मणस्स निक्खसहस्सं दत्वा भुजिस्सो भवेय्यासि, भगिनी खो पन ते उत्तमरूपधरा, कोचि नीचजातिको ब्राह्मणस्स किञ्चिदेव धनं दत्वा तव भगिनिं भुजिस्सं कत्वा जातिसम्भेदं करेय्य, अञ्ञत्ररञ्ञा सब्बसतदायको नाम नत्थि, तस्मा भगिनी ते भुजिस्सा होतुकामा ब्राह्मणस्स दाससतं दासीसतं हत्थिसतं अस्ससतं उसभसतं निक्खसतन्ति एवं सब्बसतानि दत्वा भुजिस्सा होतू’’ति एवं कुमारे अग्घापेत्वा समस्सासेत्वा अस्समपदं गन्त्वा कमण्डलुना उदकं गहेत्वा ‘‘एहि वत, भो ब्राह्मणा’’ति आमन्तेत्वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स पच्चयो होतूति पत्थनं कत्वा उदकं पातेत्वा ‘‘अम्भो ब्राह्मण, पुत्तेहि मे सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणमेव पियतर’’न्ति पथविं उन्नादेन्तो ब्राह्मणस्स पियपुत्तदानं अदासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sāpi ‘‘pitarā saddhiṃ dve kathā na kathessāmī’’ti tatheva udakā uttaritvā mahāsattassa vāmapāde nipatitvā gopphakasandhiṃ daḷhaṃ gahetvā parodi. Tesaṃ assūni mahāsattassa phullapadumavaṇṇe pādapiṭṭhe patanti. Tassa assūni tesaṃ suvaṇṇaphalakasadisāya piṭṭhiyā patanti. Atha mahāsatto kumāre uṭṭhāpetvā assāsetvā ‘‘tāta, jāli kiṃ tvaṃ mama dānavittakabhāvaṃ na jānāsi, ajjhāsayaṃ me, tāta, matthakaṃ pāpehī’’ti vatvā goṇe agghāpento viya tattheva ṭhito kumāre agghāpesi. So kira puttaṃ āmantetvā āha ‘‘tāta, jāli tvaṃ bhujisso hotukāmo brāhmaṇassa nikkhasahassaṃ datvā bhujisso bhaveyyāsi, bhaginī kho pana te uttamarūpadharā, koci nīcajātiko brāhmaṇassa kiñcideva dhanaṃ datvā tava bhaginiṃ bhujissaṃ katvā jātisambhedaṃ kareyya, aññatraraññā sabbasatadāyako nāma natthi, tasmā bhaginī te bhujissā hotukāmā brāhmaṇassa dāsasataṃ dāsīsataṃ hatthisataṃ assasataṃ usabhasataṃ nikkhasatanti evaṃ sabbasatāni datvā bhujissā hotū’’ti evaṃ kumāre agghāpetvā samassāsetvā assamapadaṃ gantvā kamaṇḍalunā udakaṃ gahetvā ‘‘ehi vata, bho brāhmaṇā’’ti āmantetvā sabbaññutaññāṇassa paccayo hotūti patthanaṃ katvā udakaṃ pātetvā ‘‘ambho brāhmaṇa, puttehi me sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena sabbaññutaññāṇameva piyatara’’nti pathaviṃ unnādento brāhmaṇassa piyaputtadānaṃ adāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२११७.
2117.
‘‘ततो कुमारे आदाय, जालिं कण्हाजिनं चुभो।
‘‘Tato kumāre ādāya, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho;
ब्राह्मणस्स अदा दानं, सिवीनं रट्ठवड्ढनो॥
Brāhmaṇassa adā dānaṃ, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano.
२११८.
2118.
‘‘ततो कुमारे आदाय, जालिं कण्हाजिनं चुभो।
‘‘Tato kumāre ādāya, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho;
ब्राह्मणस्स अदा वित्तो, पुत्तके दानमुत्तमं॥
Brāhmaṇassa adā vitto, puttake dānamuttamaṃ.
२११९.
2119.
‘‘तदासि यं भिंसनकं, तदासि लोमहंसनं।
‘‘Tadāsi yaṃ bhiṃsanakaṃ, tadāsi lomahaṃsanaṃ;
यं कुमारे पदिन्नम्हि, मेदनी सम्पकम्पथ॥
Yaṃ kumāre padinnamhi, medanī sampakampatha.
२१२०.
2120.
‘‘तदासि यं भिंसनकं, तदासि लोमहंसनं।
‘‘Tadāsi yaṃ bhiṃsanakaṃ, tadāsi lomahaṃsanaṃ;
यं पञ्जलिकतो राजा, कुमारे सुखवच्छिते।
Yaṃ pañjalikato rājā, kumāre sukhavacchite;
ब्राह्मणस्स अदा दानं, सिवीनं रट्ठवड्ढनो’’ति॥
Brāhmaṇassa adā dānaṃ, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano’’ti.
तत्थ वित्तोति पीतिसोमनस्सजातो हुत्वा। तदासि यं भिंसनकन्ति तदा दानतेजेन उन्नदन्ती महापथवी चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला मत्तवारणो विय गज्जमाना कम्पि, सागरो सङ्खुभि। सिनेरुपब्बतराजा सुसेदितवेत्तङ्कुरो विय ओनमित्वा वङ्कपब्बताभिमुखो अट्ठासि। सक्को देवराजा अप्फोटेसि, महाब्रह्मा साधुकारमदासि। याव ब्रह्मलोका एककोलाहलं अहोसि। पथविसद्देन देवो गज्जन्तो खणिकवस्सं वस्सि, अकालविज्जुलता निच्छरिंसु। हिमवन्तवासिनो सीहादयो सकलहिमवन्तं एकनिन्नादं करिंसूति एवरूपं भिंसनकं अहोसि। पाळियं पन ‘‘मेदनी सम्पकम्पथा’’ति एत्तकमेव वुत्तं । यन्ति यदा। सुखवच्छितेति सुखवसिते सुखसंवड्ढिते। अदा दानन्ति अम्भो ब्राह्मण, पुत्तेहि मे सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणमेव पियतरन्ति तस्सत्थाय अदासि।
Tattha vittoti pītisomanassajāto hutvā. Tadāsi yaṃ bhiṃsanakanti tadā dānatejena unnadantī mahāpathavī catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā mattavāraṇo viya gajjamānā kampi, sāgaro saṅkhubhi. Sinerupabbatarājā suseditavettaṅkuro viya onamitvā vaṅkapabbatābhimukho aṭṭhāsi. Sakko devarājā apphoṭesi, mahābrahmā sādhukāramadāsi. Yāva brahmalokā ekakolāhalaṃ ahosi. Pathavisaddena devo gajjanto khaṇikavassaṃ vassi, akālavijjulatā nicchariṃsu. Himavantavāsino sīhādayo sakalahimavantaṃ ekaninnādaṃ kariṃsūti evarūpaṃ bhiṃsanakaṃ ahosi. Pāḷiyaṃ pana ‘‘medanī sampakampathā’’ti ettakameva vuttaṃ . Yanti yadā. Sukhavacchiteti sukhavasite sukhasaṃvaḍḍhite. Adā dānanti ambho brāhmaṇa, puttehi me sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena sabbaññutaññāṇameva piyataranti tassatthāya adāsi.
महासत्तो दानं दत्वा ‘‘सुदिन्नं वत मे दान’’न्ति पीतिं उप्पादेत्वा कुमारे ओलोकेन्तोव अट्ठासि। जूजकोपि वनगुम्बं पविसित्वा वल्लिं दन्तेहि छिन्दित्वा आदाय कुमारस्स दक्खिणहत्थं कुमारिकाय वामहत्थेन सद्धिं एकतो बन्धित्वा तमेव वल्लिकोटिं गहेत्वा पोथयमानो पायासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Mahāsatto dānaṃ datvā ‘‘sudinnaṃ vata me dāna’’nti pītiṃ uppādetvā kumāre olokentova aṭṭhāsi. Jūjakopi vanagumbaṃ pavisitvā valliṃ dantehi chinditvā ādāya kumārassa dakkhiṇahatthaṃ kumārikāya vāmahatthena saddhiṃ ekato bandhitvā tameva vallikoṭiṃ gahetvā pothayamāno pāyāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१२१.
2121.
‘‘ततो सो ब्राह्मणो लुद्दो, लतं दन्तेहि छिन्दिय।
‘‘Tato so brāhmaṇo luddo, lataṃ dantehi chindiya;
लताय हत्थे बन्धित्वा, लताय अनुमज्जथ॥
Latāya hatthe bandhitvā, latāya anumajjatha.
२१२२.
2122.
‘‘ततो सो रज्जुमादाय, दण्डञ्चादाय ब्राह्मणो।
‘‘Tato so rajjumādāya, daṇḍañcādāya brāhmaṇo;
आकोटयन्तो ते नेति, सिविराजस्स पेक्खतो’’ति॥
Ākoṭayanto te neti, sivirājassa pekkhato’’ti.
तत्थ सिविराजस्साति वेस्सन्तरस्स।
Tattha sivirājassāti vessantarassa.
तेसं पहटपहटट्ठाने छवि छिज्जति, लोहितं पग्घरति। पहरणकाले अञ्ञमञ्ञस्स पिट्ठिं ददन्ति। अथेकस्मिं विसमट्ठाने ब्राह्मणो पक्खलित्वा पति। कुमारानं मुदुहत्थेहि बद्धवल्लि गळित्वा गता। ते रोदमाना पलायित्वा महासत्तस्स सन्तिकं आगमंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tesaṃ pahaṭapahaṭaṭṭhāne chavi chijjati, lohitaṃ paggharati. Paharaṇakāle aññamaññassa piṭṭhiṃ dadanti. Athekasmiṃ visamaṭṭhāne brāhmaṇo pakkhalitvā pati. Kumārānaṃ muduhatthehi baddhavalli gaḷitvā gatā. Te rodamānā palāyitvā mahāsattassa santikaṃ āgamaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१२३.
2123.
‘‘ततो कुमारा पक्कामुं, ब्राह्मणस्स पमुञ्चिय।
‘‘Tato kumārā pakkāmuṃ, brāhmaṇassa pamuñciya;
अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि, पितरं सो उदिक्खति॥
Assupuṇṇehi nettehi, pitaraṃ so udikkhati.
२१२४.
2124.
‘‘वेधमस्सत्थपत्तंव, पितु पादानि वन्दति।
‘‘Vedhamassatthapattaṃva, pitu pādāni vandati;
पितु पादानि वन्दित्वा, इदं वचनमब्रवि॥
Pitu pādāni vanditvā, idaṃ vacanamabravi.
२१२५.
2125.
‘‘अम्मा च तात निक्खन्ता, त्वञ्च नो तात दस्ससि।
‘‘Ammā ca tāta nikkhantā, tvañca no tāta dassasi;
याव अम्मम्पि पस्सेमु, अथ नो तात दस्ससि॥
Yāva ammampi passemu, atha no tāta dassasi.
२१२६.
2126.
‘‘अम्मा च तात निक्खन्ता, त्वञ्च नो तात दस्ससि।
‘‘Ammā ca tāta nikkhantā, tvañca no tāta dassasi;
मा नो त्वं तात अददा, याव अम्मापि एतु नो।
Mā no tvaṃ tāta adadā, yāva ammāpi etu no;
तदायं ब्राह्मणो कामं, विक्किणातु हनातु वा॥
Tadāyaṃ brāhmaṇo kāmaṃ, vikkiṇātu hanātu vā.
२१२७.
2127.
‘‘बलङ्कपादो अन्धनखो, अथो ओवद्धपिण्डिको।
‘‘Balaṅkapādo andhanakho, atho ovaddhapiṇḍiko;
दीघुत्तरोट्ठो चपलो, कळारो भग्गनासको॥
Dīghuttaroṭṭho capalo, kaḷāro bhagganāsako.
२१२८.
2128.
‘‘कुम्भोदरो भग्गपिट्ठि, अथो विसमचक्खुको।
‘‘Kumbhodaro bhaggapiṭṭhi, atho visamacakkhuko;
लोहमस्सु हरितकेसो, वलीनं तिलकाहतो॥
Lohamassu haritakeso, valīnaṃ tilakāhato.
२१२९.
2129.
‘‘पिङ्गलो च विनतो च, विकटो च ब्रहा खरो।
‘‘Piṅgalo ca vinato ca, vikaṭo ca brahā kharo;
अजिनानि च सन्नद्धो, अमनुस्सो भयानको॥
Ajināni ca sannaddho, amanusso bhayānako.
२१३०.
2130.
‘‘मनुस्सो उदाहु यक्खो, मंसलोहितभोजनो।
‘‘Manusso udāhu yakkho, maṃsalohitabhojano;
गामा अरञ्ञमागम्म, धनं तं तात याचति॥
Gāmā araññamāgamma, dhanaṃ taṃ tāta yācati.
२१३१.
2131.
‘‘नीयमाने पिसाचेन, किं नु तात उदिक्खसि।
‘‘Nīyamāne pisācena, kiṃ nu tāta udikkhasi;
अस्मा नून ते हदयं, आयसं दळ्हबन्धनं॥
Asmā nūna te hadayaṃ, āyasaṃ daḷhabandhanaṃ.
२१३२.
2132.
‘‘यो नो बद्धे न जानासि, ब्राह्मणेन धनेसिना।
‘‘Yo no baddhe na jānāsi, brāhmaṇena dhanesinā;
अच्चायिकेन लुद्देन, यो नो गावोव सुम्भति॥
Accāyikena luddena, yo no gāvova sumbhati.
२१३३.
2133.
‘‘इधेव अच्छतं कण्हा, न सा जानाति किस्मिञ्चि।
‘‘Idheva acchataṃ kaṇhā, na sā jānāti kismiñci;
मिगीव खिरसम्मत्ता, यूथा हीना पकन्दती’’ति॥
Migīva khirasammattā, yūthā hīnā pakandatī’’ti.
तत्थ उदिक्खतीति सो पितु सन्तिकं गन्त्वा कम्पमानो ओलोकेति। वेधन्ति वेधमानो। त्वञ्च नो तात, दस्ससीति त्वञ्च अम्हे ताय अनागताय एव ब्राह्मणस्स ददासि, एवं मा करि, अधिवासेहि त्वं ताव। याव अम्मं पस्सेमु, अथ नो ताय दिट्ठकाले त्वं पुन दस्ससि। विक्किणातु हनातु वाति तात, अम्माय आगतकाले एस अम्हे विक्किणातु वा हनतु वा। यं इच्छति, तं करोतु। अपिच खो पनेस कक्खळो फरुसो, अट्ठारसहि पुरिसदोसेहि समन्नागतोति अट्ठारस पुरिसदोसे कथेसि।
Tattha udikkhatīti so pitu santikaṃ gantvā kampamāno oloketi. Vedhanti vedhamāno. Tvañca no tāta, dassasīti tvañca amhe tāya anāgatāya eva brāhmaṇassa dadāsi, evaṃ mā kari, adhivāsehi tvaṃ tāva. Yāva ammaṃ passemu, atha no tāya diṭṭhakāle tvaṃ puna dassasi. Vikkiṇātu hanātu vāti tāta, ammāya āgatakāle esa amhe vikkiṇātu vā hanatu vā. Yaṃ icchati, taṃ karotu. Apica kho panesa kakkhaḷo pharuso, aṭṭhārasahi purisadosehi samannāgatoti aṭṭhārasa purisadose kathesi.
तत्थ बलङ्कपादोति पत्थटपादो। अन्धनखोति पूतिनखो। ओवद्धपिण्डिकोति हेट्ठागलितपिण्डिकमंसो। दीघुत्तरोट्ठोति मुखं पिदहित्वा ठितेन दीघेन उत्तरोट्ठेन समन्नागतो। चपलोति पग्घरितलालो। कळारोति सूकरदाठाहि विय निक्खन्तदन्तेहि समन्नागतो । भग्गनासकोति भग्गाय विसमाय नासाय समन्नागतो। लोहमस्सूति तम्बलोहवण्णमस्सु। हरितकेसोति सुवण्णवण्णविरूळ्हकेसो। वलीनन्ति सरीरचम्ममस्स वलिग्गहितं। तिलकाहतोति काळतिलकेहि परिकिण्णो। पिङ्गलोति निब्बिद्धपिङ्गलो बिळारक्खिसदिसेहि अक्खीहि समन्नागतो। विनतोति कटियं पिट्ठियं खन्धेति तीसु ठानेसु वङ्को। विकटोति विकटपादो। ‘‘अबद्धसन्धी’’तिपि वुत्तं, ‘‘कटकटा’’ति विरवन्तेहि अट्ठिसन्धीहि समन्नागतो। ब्रहाति दीघो। अमनुस्सोति न मनुस्सो, मनुस्सवेसेन विचरन्तोपि यक्खो एस। भयानकोति अतिविय भिंसनको।
Tattha balaṅkapādoti patthaṭapādo. Andhanakhoti pūtinakho. Ovaddhapiṇḍikoti heṭṭhāgalitapiṇḍikamaṃso. Dīghuttaroṭṭhoti mukhaṃ pidahitvā ṭhitena dīghena uttaroṭṭhena samannāgato. Capaloti paggharitalālo. Kaḷāroti sūkaradāṭhāhi viya nikkhantadantehi samannāgato . Bhagganāsakoti bhaggāya visamāya nāsāya samannāgato. Lohamassūti tambalohavaṇṇamassu. Haritakesoti suvaṇṇavaṇṇavirūḷhakeso. Valīnanti sarīracammamassa valiggahitaṃ. Tilakāhatoti kāḷatilakehi parikiṇṇo. Piṅgaloti nibbiddhapiṅgalo biḷārakkhisadisehi akkhīhi samannāgato. Vinatoti kaṭiyaṃ piṭṭhiyaṃ khandheti tīsu ṭhānesu vaṅko. Vikaṭoti vikaṭapādo. ‘‘Abaddhasandhī’’tipi vuttaṃ, ‘‘kaṭakaṭā’’ti viravantehi aṭṭhisandhīhi samannāgato. Brahāti dīgho. Amanussoti na manusso, manussavesena vicarantopi yakkho esa. Bhayānakoti ativiya bhiṃsanako.
मनुस्सो उदाहु यक्खोति तात, सचे कोचि इमं ब्राह्मणं दिस्वा एवं पुच्छेय्य ‘‘मनुस्सोयं ब्राह्मणो, उदाहु यक्खो’’ति। ‘‘न मनुस्सो, अथ खो मंसलोहितभोजनो यक्खो’’ति वत्तुं युत्तं। धनं तं तात याचतीति तात, एस अम्हाकं मंसं खादितुकामो तुम्हे पुत्तधनं याचति। उदिक्खसीति अज्झुपेक्खसि। अस्मा नून ते हदयन्ति तात, मातापितूनं हदयं नाम पुत्तेसु मुदुकं होति, पुत्तानं दुक्खं न सहति, त्वं अजानन्तो विय अच्छसि, तव पन हदयं पासाणो विय मञ्ञे, अथ वा आयसं दळ्हबन्धनं। तेन अम्हाकं एवरूपे दुक्खे उप्पन्ने न रुजति।
Manusso udāhu yakkhoti tāta, sace koci imaṃ brāhmaṇaṃ disvā evaṃ puccheyya ‘‘manussoyaṃ brāhmaṇo, udāhu yakkho’’ti. ‘‘Na manusso, atha kho maṃsalohitabhojano yakkho’’ti vattuṃ yuttaṃ. Dhanaṃ taṃ tāta yācatīti tāta, esa amhākaṃ maṃsaṃ khāditukāmo tumhe puttadhanaṃ yācati. Udikkhasīti ajjhupekkhasi. Asmā nūna te hadayanti tāta, mātāpitūnaṃ hadayaṃ nāma puttesu mudukaṃ hoti, puttānaṃ dukkhaṃ na sahati, tvaṃ ajānanto viya acchasi, tava pana hadayaṃ pāsāṇo viya maññe, atha vā āyasaṃ daḷhabandhanaṃ. Tena amhākaṃ evarūpe dukkhe uppanne na rujati.
न जानासीति अजानन्तो विय अच्छसि। अच्चायिकेन लुद्देनाति अतिविय लुद्देन पमाणातिक्कन्तेन। यो नोति ब्राह्मणेन नो अम्हे कनिट्ठभातिके बद्धे बन्धिते यो त्वं न जानासि। सुम्भतीति पोथेति। इधेव अच्छतन्ति तात, अयं कण्हाजिना किञ्चि दुक्खं न जानाति। यथा नाम खीरसम्मत्ता मिगपोतिका यूथा परिहीना मातरं अपस्सन्ती खीरत्थाय कन्दति, एवं अम्मं अपस्सन्ती कन्दित्वा सुस्सित्वा मरिस्सति, तस्मा मंयेव ब्राह्मणस्स देहि, अहं गमिस्सामि, अयं कण्हाजिना इधेव होतूति।
Na jānāsīti ajānanto viya acchasi. Accāyikena luddenāti ativiya luddena pamāṇātikkantena. Yo noti brāhmaṇena no amhe kaniṭṭhabhātike baddhe bandhite yo tvaṃ na jānāsi. Sumbhatīti potheti. Idheva acchatanti tāta, ayaṃ kaṇhājinā kiñci dukkhaṃ na jānāti. Yathā nāma khīrasammattā migapotikā yūthā parihīnā mātaraṃ apassantī khīratthāya kandati, evaṃ ammaṃ apassantī kanditvā sussitvā marissati, tasmā maṃyeva brāhmaṇassa dehi, ahaṃ gamissāmi, ayaṃ kaṇhājinā idheva hotūti.
एवं वुत्तेपि महासत्तो न किञ्चि कथेति। ततो कुमारो मातापितरो आरब्भ परिदेवन्तो आह –
Evaṃ vuttepi mahāsatto na kiñci katheti. Tato kumāro mātāpitaro ārabbha paridevanto āha –
२१३४.
2134.
‘‘न मे इदं तथा दुक्खं, लब्भा हि पुमुना इदं।
‘‘Na me idaṃ tathā dukkhaṃ, labbhā hi pumunā idaṃ;
यञ्च अम्मं न पस्सामि, तं मे दुक्खतरं इतो॥
Yañca ammaṃ na passāmi, taṃ me dukkhataraṃ ito.
२१३५.
2135.
‘‘न मे इदं तथा दुक्खं, लब्भा हि पुमुना इदं।
‘‘Na me idaṃ tathā dukkhaṃ, labbhā hi pumunā idaṃ;
यञ्च तातं न पस्सामि, तं मे दुक्खतरं इतो॥
Yañca tātaṃ na passāmi, taṃ me dukkhataraṃ ito.
२१३६.
2136.
‘‘सा नून कपणा अम्मा, चिररत्ताय रुच्छति।
‘‘Sā nūna kapaṇā ammā, cirarattāya rucchati;
कण्हाजिनं अपस्सन्ती, कुमारिं चारुदस्सनिं॥
Kaṇhājinaṃ apassantī, kumāriṃ cārudassaniṃ.
२१३७.
2137.
‘‘सो नून कपणो तातो, चिररत्ताय रुच्छति।
‘‘So nūna kapaṇo tāto, cirarattāya rucchati;
कण्हाजिनं अपस्सन्तो, कुमारिं चारुदस्सनिं॥
Kaṇhājinaṃ apassanto, kumāriṃ cārudassaniṃ.
२१३८.
2138.
‘‘सा नून कपणा अम्मा, चिरं रुच्छति अस्समे।
‘‘Sā nūna kapaṇā ammā, ciraṃ rucchati assame;
कण्हाजिनं अपस्सन्ती, कुमारिं चारुदस्सनिं॥
Kaṇhājinaṃ apassantī, kumāriṃ cārudassaniṃ.
२१३९.
2139.
‘‘सो नून कपणो तातो, चिरं रुच्छति अस्समे।
‘‘So nūna kapaṇo tāto, ciraṃ rucchati assame;
कण्हाजिनं अपस्सन्तो, कुमारिं चारुदस्सनिं॥
Kaṇhājinaṃ apassanto, kumāriṃ cārudassaniṃ.
२१४०.
2140.
‘‘सा नून कपणा अम्मा, चिररत्ताय रुच्छति।
‘‘Sā nūna kapaṇā ammā, cirarattāya rucchati;
अड्ढरत्ते व रत्ते वा, नदीव अवसुच्छति॥
Aḍḍharatte va ratte vā, nadīva avasucchati.
२१४१.
2141.
‘‘सो नून कपणो तातो, चिररत्ताय रुच्छति।
‘‘So nūna kapaṇo tāto, cirarattāya rucchati;
अड्ढरत्ते व रत्ते वा, नदीव अवसुच्छति॥
Aḍḍharatte va ratte vā, nadīva avasucchati.
२१४२.
2142.
‘‘इमे ते जम्बुका रुक्खा, वेदिसा सिन्दुवारका।
‘‘Ime te jambukā rukkhā, vedisā sinduvārakā;
विविधानि रुक्खजातानि, तानि अज्ज जहामसे॥
Vividhāni rukkhajātāni, tāni ajja jahāmase.
२१४३.
2143.
‘‘अस्सत्था पनसा चेमे, निग्रोधा च कपित्थना।
‘‘Assatthā panasā ceme, nigrodhā ca kapitthanā;
विविधानि फलजातानि, तानि अज्ज जहामसे॥
Vividhāni phalajātāni, tāni ajja jahāmase.
२१४४.
2144.
‘‘इमे तिट्ठन्ति आरामा, अयं सीतूदका नदी।
‘‘Ime tiṭṭhanti ārāmā, ayaṃ sītūdakā nadī;
यत्थस्सु पुब्बे कीळाम, तानि अज्ज जहामसे॥
Yatthassu pubbe kīḷāma, tāni ajja jahāmase.
२१४५.
2145.
‘‘विविधानि पुप्फजातानि, अस्मिं उपरिपब्बते।
‘‘Vividhāni pupphajātāni, asmiṃ uparipabbate;
यानस्सु पुब्बे धारेम, तानि अज्ज जहामसे॥
Yānassu pubbe dhārema, tāni ajja jahāmase.
२१४६.
2146.
‘‘विविधानि फलजातानि, अस्मिं उपरिपब्बते।
‘‘Vividhāni phalajātāni, asmiṃ uparipabbate;
यानस्सु पुब्बे भुञ्जाम, तानि अज्ज जहामसे॥
Yānassu pubbe bhuñjāma, tāni ajja jahāmase.
२१४७.
2147.
‘‘इमे नो हत्थिका अस्सा, बलिबद्दा च नो इमे।
‘‘Ime no hatthikā assā, balibaddā ca no ime;
येहिस्सु पुब्बे कीळाम, तानि अज्ज जहामसे’’ति॥
Yehissu pubbe kīḷāma, tāni ajja jahāmase’’ti.
तत्थ पुमुनाति भवे विचरन्तेन पुरिसेन। लब्भाति लभितब्बं। तं मे दुक्खतरं इतोति यं मे अम्मं पस्सितुं अलभन्तस्स दुक्खं, तं इतो पोथनदुक्खतो सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन दुक्खतरं। रुच्छतीति रोदिस्सति। अड्ढरत्ते व रत्ते वाति अड्ढरत्ते वा सकलरत्ते वा अम्हे सरित्वा चिरं रोदिस्सति। अवसुच्छतीति अप्पोदका कुन्नदी अवसुस्सति। यथा सा खिप्पमेव सुस्सति, एवं अरुणे उग्गच्छन्तेयेव सुस्सित्वा मरिस्सतीति अधिप्पायेनेवमाह। वेदिसाति ओलम्बनसाखा। तानीति येसं नो मूलपुप्फफलानि गण्हन्तेहि चिरं कीळितं, तानि अज्ज उभोपि मयं जहाम। हत्थिकाति तातेन अम्हाकं कीळनत्थाय कता हत्थिका।
Tattha pumunāti bhave vicarantena purisena. Labbhāti labhitabbaṃ. Taṃ me dukkhataraṃ itoti yaṃ me ammaṃ passituṃ alabhantassa dukkhaṃ, taṃ ito pothanadukkhato sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena dukkhataraṃ. Rucchatīti rodissati. Aḍḍharatte va ratte vāti aḍḍharatte vā sakalaratte vā amhe saritvā ciraṃ rodissati. Avasucchatīti appodakā kunnadī avasussati. Yathā sā khippameva sussati, evaṃ aruṇe uggacchanteyeva sussitvā marissatīti adhippāyenevamāha. Vedisāti olambanasākhā. Tānīti yesaṃ no mūlapupphaphalāni gaṇhantehi ciraṃ kīḷitaṃ, tāni ajja ubhopi mayaṃ jahāma. Hatthikāti tātena amhākaṃ kīḷanatthāya katā hatthikā.
तं एवं परिदेवमानमेव सद्धिं भगिनिया जूजको आगन्त्वा पोथेन्तो गहेत्वा पक्कामि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ evaṃ paridevamānameva saddhiṃ bhaginiyā jūjako āgantvā pothento gahetvā pakkāmi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१४८.
2148.
‘‘नीयमाना कुमारा ते, पितरं एतदब्रवुं।
‘‘Nīyamānā kumārā te, pitaraṃ etadabravuṃ;
अम्मं आरोग्यं वज्जासि, त्वञ्च तात सुखी भव॥
Ammaṃ ārogyaṃ vajjāsi, tvañca tāta sukhī bhava.
२१४९.
2149.
‘‘इमे नो हत्थिका अस्सा, बलिबद्दा च नो इमे।
‘‘Ime no hatthikā assā, balibaddā ca no ime;
तानि अम्माय दज्जेसि, सोकं तेहि विनेस्सति॥
Tāni ammāya dajjesi, sokaṃ tehi vinessati.
२१५०.
2150.
‘‘इमे नो हत्थिका अस्सा, बलिबद्दा च नो इमे।
‘‘Ime no hatthikā assā, balibaddā ca no ime;
तानि अम्मा उदिक्खन्ती, सोकं पटिविनेस्सती’’ति॥
Tāni ammā udikkhantī, sokaṃ paṭivinessatī’’ti.
तदा बोधिसत्तस्स पुत्ते आरब्भ बलवसोको उप्पज्जि, हदयमंसं उण्हं अहोसि। सो केसरसीहेन गहितमत्तवारणो विय राहुमुखं पविट्ठचन्दो विय च कम्पमानो सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्तो अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि पण्णसालं पविसित्वा कलुनं परिदेवि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tadā bodhisattassa putte ārabbha balavasoko uppajji, hadayamaṃsaṃ uṇhaṃ ahosi. So kesarasīhena gahitamattavāraṇo viya rāhumukhaṃ paviṭṭhacando viya ca kampamāno sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto assupuṇṇehi nettehi paṇṇasālaṃ pavisitvā kalunaṃ paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१५१.
2151.
‘‘ततो वेस्सन्तरो राजा, दानं दत्वान खत्तियो।
‘‘Tato vessantaro rājā, dānaṃ datvāna khattiyo;
पण्णसालं पविसित्वा, कलुनं परिदेवयी’’ति॥
Paṇṇasālaṃ pavisitvā, kalunaṃ paridevayī’’ti.
ततो परा महासत्तस्स विलापगाथा होन्ति –
Tato parā mahāsattassa vilāpagāthā honti –
२१५२.
2152.
‘‘कं न्वज्ज छाता तसिता, उपरुच्छन्ति दारका।
‘‘Kaṃ nvajja chātā tasitā, uparucchanti dārakā;
सायं संवेसनाकाले, को ने दस्सति भोजनं॥
Sāyaṃ saṃvesanākāle, ko ne dassati bhojanaṃ.
२१५३.
2153.
‘‘कं न्वज्ज छाता तसिता, उपरुच्छन्ति दारका।
‘‘Kaṃ nvajja chātā tasitā, uparucchanti dārakā;
सायं संवेसनाकाले, ‘अम्मा छातम्ह देथ नो’॥
Sāyaṃ saṃvesanākāle, ‘ammā chātamha detha no’.
२१५४.
2154.
‘‘कथं नु पथं गच्छन्ति, पत्तिका अनुपाहना।
‘‘Kathaṃ nu pathaṃ gacchanti, pattikā anupāhanā;
सन्ता सूनेहि पादेहि, को ने हत्थे गहेस्सति॥
Santā sūnehi pādehi, ko ne hatthe gahessati.
२१५५.
2155.
‘‘कथं नु सो न लज्जेय्य, सम्मुखा पहरं मम।
‘‘Kathaṃ nu so na lajjeyya, sammukhā paharaṃ mama;
अदूसकानं पुत्तानं, अलज्जी वत ब्राह्मणो॥
Adūsakānaṃ puttānaṃ, alajjī vata brāhmaṇo.
२१५६.
2156.
‘‘योपि मे दासिदासस्स, अञ्ञो वा पन पेसियो।
‘‘Yopi me dāsidāsassa, añño vā pana pesiyo;
तस्सापि सुविहीनस्स, को लज्जी पहरिस्सति॥
Tassāpi suvihīnassa, ko lajjī paharissati.
२१५७.
2157.
‘‘वारिजस्सेव मे सतो, बद्धस्स कुमिनामुखे।
‘‘Vārijasseva me sato, baddhassa kumināmukhe;
अक्कोसति पहरति, पिये पुत्ते अपस्सतो’’ति॥
Akkosati paharati, piye putte apassato’’ti.
तत्थ कं न्वज्जाति कं नु अज्ज। उपरुच्छन्तीति सट्ठियोजनमग्गं गन्त्वा उपरोदिस्सन्ति। संवेसनाकालेति महाजनस्स परिवेसनाकाले। कोने दस्सतीति को नेसं भोजनं दस्सति। कथं नु पथं गच्छन्तीति कथं नु सट्ठियोजनमग्गं गमिस्सन्ति। पत्तिकाति हत्थियानादीहि विरहिता। अनुपाहनाति उपाहनमत्तेनपि वियुत्ता सुखुमालपादा। गहेस्सतीति किलमथविनोदनत्थाय को गण्हिस्सति। दासिदासस्साति दासिया दासो अस्स। अञ्ञो वा पन पेसियोति तस्सपि दासो, तस्सपि दासोति एवं दासपतिदासपरम्पराय ‘‘यो मय्हं चतुत्थो पेसियो पेसनकारको अस्स, तस्स एवं सुविहीनस्सपि अयं वेस्सन्तरस्स दासपतिदासो’’ति ञत्वा। को लज्जीति को लज्जासम्पन्नो पहरेय्य, युत्तं नु खो तस्स निल्लज्जस्स मम पुत्ते पहरितुन्ति। वारिजस्सेवाति कुमिनामुखे बद्धस्स मच्छस्सेव सतो मम। अपस्सतोति अ-कारो निपातमत्तो, पस्सन्तस्सेव पियपुत्ते अक्कोसति चेव पहरति च, अहो वत दारुणोति।
Tattha kaṃ nvajjāti kaṃ nu ajja. Uparucchantīti saṭṭhiyojanamaggaṃ gantvā uparodissanti. Saṃvesanākāleti mahājanassa parivesanākāle. Kone dassatīti ko nesaṃ bhojanaṃ dassati. Kathaṃ nu pathaṃ gacchantīti kathaṃ nu saṭṭhiyojanamaggaṃ gamissanti. Pattikāti hatthiyānādīhi virahitā. Anupāhanāti upāhanamattenapi viyuttā sukhumālapādā. Gahessatīti kilamathavinodanatthāya ko gaṇhissati. Dāsidāsassāti dāsiyā dāso assa. Añño vā pana pesiyoti tassapi dāso, tassapi dāsoti evaṃ dāsapatidāsaparamparāya ‘‘yo mayhaṃ catuttho pesiyo pesanakārako assa, tassa evaṃ suvihīnassapi ayaṃ vessantarassa dāsapatidāso’’ti ñatvā. Ko lajjīti ko lajjāsampanno pahareyya, yuttaṃ nu kho tassa nillajjassa mama putte paharitunti. Vārijassevāti kumināmukhe baddhassa macchasseva sato mama. Apassatoti a-kāro nipātamatto, passantasseva piyaputte akkosati ceva paharati ca, aho vata dāruṇoti.
अथस्स कुमारेसु सिनेहेन एवं परिवितक्को उदपादि ‘‘अयं ब्राह्मणो मम पुत्ते अतिविय विहेठेति, सोकं सन्धारेतुं न सक्कोमि, ब्राह्मणं अनुबन्धित्वा जीवितक्खयं पापेत्वा आनेस्सामि ते कुमारे’’ति । ततो ‘‘अट्ठानमेतं कुमारानं पीळनं अतिदुक्खन्ति दानं दत्वा पच्छानुतप्पं नाम सतं धम्मो न होती’’ति चिन्तेसि। तदत्थजोतना इमा द्वे परिवितक्कगाथा नाम होन्ति –
Athassa kumāresu sinehena evaṃ parivitakko udapādi ‘‘ayaṃ brāhmaṇo mama putte ativiya viheṭheti, sokaṃ sandhāretuṃ na sakkomi, brāhmaṇaṃ anubandhitvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā ānessāmi te kumāre’’ti . Tato ‘‘aṭṭhānametaṃ kumārānaṃ pīḷanaṃ atidukkhanti dānaṃ datvā pacchānutappaṃ nāma sataṃ dhammo na hotī’’ti cintesi. Tadatthajotanā imā dve parivitakkagāthā nāma honti –
२१५८.
2158.
‘‘अदु चापं गहेत्वान, खग्गं बन्धिय वामतो।
‘‘Adu cāpaṃ gahetvāna, khaggaṃ bandhiya vāmato;
आनेस्सामि सके पुत्ते, पुत्तानञ्हि वधो दुखो॥
Ānessāmi sake putte, puttānañhi vadho dukho.
२१५९.
2159.
‘‘अट्ठानमेतं दुक्खरूपं, यं कुमारा विहञ्ञरे।
‘‘Aṭṭhānametaṃ dukkharūpaṃ, yaṃ kumārā vihaññare;
सतञ्च धम्ममञ्ञाय, को दत्वा अनुतप्पती’’ति॥
Satañca dhammamaññāya, ko datvā anutappatī’’ti.
तत्थ सतन्ति पुब्बबोधिसत्तानं पवेणिधम्मं।
Tattha satanti pubbabodhisattānaṃ paveṇidhammaṃ.
सो किर तस्मिं खणे बोधिसत्तानं पवेणिं अनुस्सरि। ततो ‘‘सब्बबोधिसत्तानं धनपरिच्चागं , अङ्गपरिच्चागं , पुत्तपरिच्चागं, भरियपरिच्चागं, जीवितपरिच्चागन्ति इमे पञ्च महापरिच्चागे अपरिच्चजित्वा बुद्धभूतपुब्बो नाम नत्थि। अहम्पि तेसं अब्भन्तरो होमि, मयापि पियपुत्तधीतरो अदत्वा न सक्का बुद्धेन भवितु’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘किं त्वं वेस्सन्तर परेसं दासत्थाय दिन्नपुत्तानं दुक्खभावं न जानासि, येन ब्राह्मणं अनुबन्धित्वा जीवितक्खयं पापेस्सामीति सञ्ञं उप्पादेसि, दानं दत्वा पच्छानुतप्पो नाम तव नानुरूपो’’ति एवं अत्तानं परिभासित्वा ‘‘सचेपि एसो कुमारे मारेस्सति, दिन्नकालतो पट्ठाय मम न किञ्चि होती’’ति दळ्हसमादानं अधिट्ठाय पण्णसालतो निक्खमित्वा पण्णसालद्वारे पासाणफलके कञ्चनपटिमा विय निसीदि। जूजकोपि बोधिसत्तस्स सम्मुखे कुमारे पोथेत्वा नेति। ततो कुमारो विलपन्तो आह –
So kira tasmiṃ khaṇe bodhisattānaṃ paveṇiṃ anussari. Tato ‘‘sabbabodhisattānaṃ dhanapariccāgaṃ , aṅgapariccāgaṃ , puttapariccāgaṃ, bhariyapariccāgaṃ, jīvitapariccāganti ime pañca mahāpariccāge apariccajitvā buddhabhūtapubbo nāma natthi. Ahampi tesaṃ abbhantaro homi, mayāpi piyaputtadhītaro adatvā na sakkā buddhena bhavitu’’nti cintetvā ‘‘kiṃ tvaṃ vessantara paresaṃ dāsatthāya dinnaputtānaṃ dukkhabhāvaṃ na jānāsi, yena brāhmaṇaṃ anubandhitvā jīvitakkhayaṃ pāpessāmīti saññaṃ uppādesi, dānaṃ datvā pacchānutappo nāma tava nānurūpo’’ti evaṃ attānaṃ paribhāsitvā ‘‘sacepi eso kumāre māressati, dinnakālato paṭṭhāya mama na kiñci hotī’’ti daḷhasamādānaṃ adhiṭṭhāya paṇṇasālato nikkhamitvā paṇṇasāladvāre pāsāṇaphalake kañcanapaṭimā viya nisīdi. Jūjakopi bodhisattassa sammukhe kumāre pothetvā neti. Tato kumāro vilapanto āha –
२१६०.
2160.
‘‘सच्चं किरेवमाहंसु, नरा एकच्चिया इध।
‘‘Saccaṃ kirevamāhaṃsu, narā ekacciyā idha;
यस्स नत्थि सका माता, यथा नत्थि तथेव सो॥
Yassa natthi sakā mātā, yathā natthi tatheva so.
२१६१.
2161.
‘‘एहि कण्हे मरिस्साम, नत्थत्थो जीवितेन नो।
‘‘Ehi kaṇhe marissāma, natthattho jīvitena no;
दिन्नम्हाति जनिन्देन, ब्राह्मणस्स धनेसिनो।
Dinnamhāti janindena, brāhmaṇassa dhanesino;
अच्चायिकस्स लुद्दस्स, यो नो गावोव सुम्भति॥
Accāyikassa luddassa, yo no gāvova sumbhati.
२१६२.
2162.
‘‘इमे ते जम्बुका रुक्खा, वेदिसा सिन्दुवारका।
‘‘Ime te jambukā rukkhā, vedisā sinduvārakā;
विविधानि रुक्खजातानि, तानि कण्हे जहामसे॥
Vividhāni rukkhajātāni, tāni kaṇhe jahāmase.
२१६३.
2163.
‘‘अस्सत्था पनसा चेमे, निग्रोधा च कपित्थना।
‘‘Assatthā panasā ceme, nigrodhā ca kapitthanā;
विविधानि फलजातानि, तानि कण्हे जहामसे॥
Vividhāni phalajātāni, tāni kaṇhe jahāmase.
२१६४.
2164.
‘‘इमे तिट्ठन्ति आरामा, अयं सीतूदका नदी।
‘‘Ime tiṭṭhanti ārāmā, ayaṃ sītūdakā nadī;
यत्थस्सु पुब्बे कीळाम, तानि कण्हे जहामसे॥
Yatthassu pubbe kīḷāma, tāni kaṇhe jahāmase.
२१६५.
2165.
‘‘विविधानि पुप्फजातानि, अस्मिं उपरिपब्बते।
‘‘Vividhāni pupphajātāni, asmiṃ uparipabbate;
यानस्सु पुब्बे धारेम, तानि कण्हे जहामसे॥
Yānassu pubbe dhārema, tāni kaṇhe jahāmase.
२१६६.
2166.
‘‘विविधानि फलजातानि, अस्मिं उपरिपब्बते।
‘‘Vividhāni phalajātāni, asmiṃ uparipabbate;
यानस्सु पुब्बे भुञ्जाम, तानि कण्हे जहामसे॥
Yānassu pubbe bhuñjāma, tāni kaṇhe jahāmase.
२१६७.
2167.
‘‘इमे नो हत्थिका अस्सा, बलिबद्दा च नो इमे।
‘‘Ime no hatthikā assā, balibaddā ca no ime;
येहिस्सु पुब्बे कीळाम, तानि कण्हे जहामसे’’ति॥
Yehissu pubbe kīḷāma, tāni kaṇhe jahāmase’’ti.
तत्थ यस्साति यस्स सन्तिके सका माता नत्थि। पिता अत्थि, यथा नत्थियेव।
Tattha yassāti yassa santike sakā mātā natthi. Pitā atthi, yathā natthiyeva.
पुन ब्राह्मणो एकस्मिं विसमट्ठाने पक्खलित्वा पति। तेसं हत्थतो बन्धनवल्लि मुच्चित्वा गता। ते पहटकुक्कुटा विय कम्पन्ता पलायित्वा एकवेगेनेव पितु सन्तिकं आगमिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Puna brāhmaṇo ekasmiṃ visamaṭṭhāne pakkhalitvā pati. Tesaṃ hatthato bandhanavalli muccitvā gatā. Te pahaṭakukkuṭā viya kampantā palāyitvā ekavegeneva pitu santikaṃ āgamiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१६८.
2168.
‘‘नीयमाना कुमारा ते, ब्राह्मणस्स पमुञ्चिय।
‘‘Nīyamānā kumārā te, brāhmaṇassa pamuñciya;
तेन तेन पधाविंसु, जाली कण्हाजिना चुभो’’ति॥
Tena tena padhāviṃsu, jālī kaṇhājinā cubho’’ti.
तत्थ तेन तेनाति तेन मुत्तखणेन येन दिसाभागेन तेसं पिता अत्थि, तेन पधाविंसु, पधावित्वा पितु सन्तिकञ्ञेव आगमिंसूति अत्थो।
Tattha tena tenāti tena muttakhaṇena yena disābhāgena tesaṃ pitā atthi, tena padhāviṃsu, padhāvitvā pitu santikaññeva āgamiṃsūti attho.
जूजको वेगेनुट्ठाय वल्लिदण्डहत्थो कप्पुट्ठानग्गि विय अवत्थरन्तो आगन्त्वा ‘‘अतिविय पलायितुं छेका तुम्हे’’ति हत्थे बन्धित्वा पुन नेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Jūjako vegenuṭṭhāya vallidaṇḍahattho kappuṭṭhānaggi viya avattharanto āgantvā ‘‘ativiya palāyituṃ chekā tumhe’’ti hatthe bandhitvā puna nesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१६९.
2169.
‘‘ततो सो रज्जुमादाय, दण्डञ्चादाय ब्राह्मणो।
‘‘Tato so rajjumādāya, daṇḍañcādāya brāhmaṇo;
आकोटयन्तो ते नेति, सिविराजस्स पेक्खतो’’ति॥
Ākoṭayanto te neti, sivirājassa pekkhato’’ti.
एवं नीयमानेसु कण्हाजिना निवत्तित्वा ओलोकेन्ती पितरा सद्धिं सल्लपि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ nīyamānesu kaṇhājinā nivattitvā olokentī pitarā saddhiṃ sallapi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१७०.
2170.
‘‘तं तं कण्हाजिनावोच, अयं मं तात ब्राह्मणो।
‘‘Taṃ taṃ kaṇhājināvoca, ayaṃ maṃ tāta brāhmaṇo;
लट्ठिया पटिकोटेति, घरे जातंव दासियं॥
Laṭṭhiyā paṭikoṭeti, ghare jātaṃva dāsiyaṃ.
२१७१.
2171.
‘‘न चायं ब्राह्मणो तात, धम्मिका होन्ति ब्राह्मणा।
‘‘Na cāyaṃ brāhmaṇo tāta, dhammikā honti brāhmaṇā;
यक्खो ब्राह्मणवण्णेन, खादितुं तात नेति नो।
Yakkho brāhmaṇavaṇṇena, khādituṃ tāta neti no;
नीयमाने पिसाचेन, किं नु तात उदिक्खसी’’ति॥
Nīyamāne pisācena, kiṃ nu tāta udikkhasī’’ti.
तत्थ तन्ति तं पस्समानं निसिन्नं पितरं सिविराजानं। दासियन्ति दासिकं। खादितुन्ति खादनत्थाय अयं नो गिरिद्वारं असम्पत्तेयेव उभोहि चक्खूहि रत्तलोहितबिन्दुं पग्घरन्तेहि खादिस्सामीति नेति, त्वञ्च खादितुं वा पचितुं वा नीयमाने किं अम्हे उदिक्खसि, सब्बदा सुखितो होहीति परिदेवि।
Tattha tanti taṃ passamānaṃ nisinnaṃ pitaraṃ sivirājānaṃ. Dāsiyanti dāsikaṃ. Khāditunti khādanatthāya ayaṃ no giridvāraṃ asampatteyeva ubhohi cakkhūhi rattalohitabinduṃ paggharantehi khādissāmīti neti, tvañca khādituṃ vā pacituṃ vā nīyamāne kiṃ amhe udikkhasi, sabbadā sukhito hohīti paridevi.
दहरकुमारिकाय विलपन्तिया कम्पमानाय गच्छन्तिया महासत्तस्स बलवसोको उप्पज्जि, हदयवत्थु उण्हं अहोसि। नासिकाय अप्पहोन्तिया मुखेन उण्हे अस्सासपस्सासे विस्सज्जेसि। अस्सूनि लोहितबिन्दूनि हुत्वा नेत्तेहि निक्खमिंसु। सो ‘‘इदं एवरूपं दुक्खं सिनेहदोसेन जातं, न अञ्ञेन कारणेन। सिनेहं अकत्वा मज्झत्तेनेव भवितब्ब’’न्ति तथारूपं सोकं अत्तनो ञाणबलेन विनोदेत्वा पकतिनिसिन्नाकारेनेव निसीदि। गिरिद्वारं असम्पत्तायेव कुमारिका विलपन्ती अगमासि।
Daharakumārikāya vilapantiyā kampamānāya gacchantiyā mahāsattassa balavasoko uppajji, hadayavatthu uṇhaṃ ahosi. Nāsikāya appahontiyā mukhena uṇhe assāsapassāse vissajjesi. Assūni lohitabindūni hutvā nettehi nikkhamiṃsu. So ‘‘idaṃ evarūpaṃ dukkhaṃ sinehadosena jātaṃ, na aññena kāraṇena. Sinehaṃ akatvā majjhatteneva bhavitabba’’nti tathārūpaṃ sokaṃ attano ñāṇabalena vinodetvā pakatinisinnākāreneva nisīdi. Giridvāraṃ asampattāyeva kumārikā vilapantī agamāsi.
२१७२.
2172.
‘‘इमे नो पादका दुक्खा, दीघो चद्धा सुदुग्गमो।
‘‘Ime no pādakā dukkhā, dīgho caddhā suduggamo;
नीचे चोलम्बते सूरियो, ब्राह्मणो च धारेति नो॥
Nīce colambate sūriyo, brāhmaṇo ca dhāreti no.
२१७३.
2173.
‘‘ओकन्दामसे भूतानि, पब्बतानि वनानि च।
‘‘Okandāmase bhūtāni, pabbatāni vanāni ca;
सरस्स सिरसा वन्दाम, सुपतित्थे च आपके॥
Sarassa sirasā vandāma, supatitthe ca āpake.
२१७४.
2174.
‘‘तिणलतानि ओसध्यो, पब्बतानि वनानि च।
‘‘Tiṇalatāni osadhyo, pabbatāni vanāni ca;
अम्मं आरोग्यं वज्जाथ, अयं नो नेति ब्राह्मणो॥
Ammaṃ ārogyaṃ vajjātha, ayaṃ no neti brāhmaṇo.
२१७५.
2175.
‘‘वज्जन्तु भोन्तो अम्मञ्च, मद्दिं अस्माक मातरं।
‘‘Vajjantu bhonto ammañca, maddiṃ asmāka mātaraṃ;
सचे अनुपतितुकामासि, खिप्पं अनुपतियासि नो॥
Sace anupatitukāmāsi, khippaṃ anupatiyāsi no.
२१७६.
2176.
‘‘अयं एकपदी एति, उजुं गच्छति अस्समं।
‘‘Ayaṃ ekapadī eti, ujuṃ gacchati assamaṃ;
तमेवानुपतेय्यासि, अपि पस्सेसि ने लहुं॥
Tamevānupateyyāsi, api passesi ne lahuṃ.
२१७७.
2177.
‘‘अहो वत रे जटिनी, वनमूलफलहारिके।
‘‘Aho vata re jaṭinī, vanamūlaphalahārike;
सुञ्ञं दिस्वान अस्समं, तं ते दुक्खं भविस्सति॥
Suññaṃ disvāna assamaṃ, taṃ te dukkhaṃ bhavissati.
२१७८.
2178.
‘‘अतिवेलं नु अम्माय, उञ्छा लद्धो अनप्पको।
‘‘Ativelaṃ nu ammāya, uñchā laddho anappako;
या नो बद्धे न जानासि, ब्राह्मणेन धनेसिना॥
Yā no baddhe na jānāsi, brāhmaṇena dhanesinā.
२१७९.
2179.
‘‘अच्चायिकेन लुद्देन, यो नो गावोव सुम्भति।
‘‘Accāyikena luddena, yo no gāvova sumbhati;
अपज्ज अम्मं पस्सेमु, सायं उञ्छातो आगतं॥
Apajja ammaṃ passemu, sāyaṃ uñchāto āgataṃ.
२१८०.
2180.
‘‘दज्जा अम्मा ब्राह्मणस्स, फलं खुद्देन मिस्सितं।
‘‘Dajjā ammā brāhmaṇassa, phalaṃ khuddena missitaṃ;
तदायं असितो धातो, न बाळ्हं धारयेय्य नो॥
Tadāyaṃ asito dhāto, na bāḷhaṃ dhārayeyya no.
२१८१.
2181.
‘‘सूना च वत नो पादा, बाळ्हं धारेति ब्राह्मणो।
‘‘Sūnā ca vata no pādā, bāḷhaṃ dhāreti brāhmaṇo;
इति तत्थ विलपिंसु, कुमारा मातुगिद्धिनो’’ति॥
Iti tattha vilapiṃsu, kumārā mātugiddhino’’ti.
तत्थ पादकाति खुद्दकपादा। ओकन्दामसेति अवकन्दाम, अपचितिं नीचवुत्तिं दस्सेन्ता जानापेम। सरस्साति इमस्स पदुमसरस्स परिग्गाहकानेव नागकुलानि सिरसा वन्दाम। सुपतित्थे च आपकेति सुपतित्थाय नदिया अधिवत्था देवतापि वन्दाम। तिणलतानीति तिणानि च ओलम्बकलतायो च। ओसध्योति ओसधियो। सब्बत्थ अधिवत्था देवता सन्धायेवमाह। अनुपतितुकामासीति सचेपि सा अम्हाकं पदानुपदं आगन्तुकामासि। अपि पस्सेसि ने लहुन्ति अपि नाम एताय एकपदिया अनुपतमाना पुत्तके ते लहुं पस्सेय्यासीति एवं तं वदेय्याथाति। जटिनीति बद्धजटं आरब्भ मातरं परम्मुखालपनेन आलपन्ती आह। अतिवेलन्ति पमाणातिक्कन्तं कत्वा। उञ्छाति उञ्छाचरियाय । फलन्ति वनमूलफलाफलं। खुद्देन मिस्सितन्ति खुद्दकमधुना मिस्सितं। असितोति असितासनो परिभुत्तफलो। धातोति सुहितो। न बाळ्हं धारयेय्य नोति न नो बाळ्हं वेगेन नयेय्य। मातुगिद्धिनोति मातरि गिद्धेन समन्नागता बलवसिनेहा एवं विलविंसूति।
Tattha pādakāti khuddakapādā. Okandāmaseti avakandāma, apacitiṃ nīcavuttiṃ dassentā jānāpema. Sarassāti imassa padumasarassa pariggāhakāneva nāgakulāni sirasā vandāma. Supatitthe ca āpaketi supatitthāya nadiyā adhivatthā devatāpi vandāma. Tiṇalatānīti tiṇāni ca olambakalatāyo ca. Osadhyoti osadhiyo. Sabbattha adhivatthā devatā sandhāyevamāha. Anupatitukāmāsīti sacepi sā amhākaṃ padānupadaṃ āgantukāmāsi. Api passesi ne lahunti api nāma etāya ekapadiyā anupatamānā puttake te lahuṃ passeyyāsīti evaṃ taṃ vadeyyāthāti. Jaṭinīti baddhajaṭaṃ ārabbha mātaraṃ parammukhālapanena ālapantī āha. Ativelanti pamāṇātikkantaṃ katvā. Uñchāti uñchācariyāya . Phalanti vanamūlaphalāphalaṃ. Khuddena missitanti khuddakamadhunā missitaṃ. Asitoti asitāsano paribhuttaphalo. Dhātoti suhito. Na bāḷhaṃ dhārayeyya noti na no bāḷhaṃ vegena nayeyya. Mātugiddhinoti mātari giddhena samannāgatā balavasinehā evaṃ vilaviṃsūti.
दारकपब्बवण्णना निट्ठिता।
Dārakapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
मद्दीपब्बवण्णना
Maddīpabbavaṇṇanā
यं पन तं रञ्ञा पथविं उन्नादेत्वा ब्राह्मणस्स पियपुत्तेसु दिन्नेसु याव ब्रह्मलोका एककोलाहलं जातं, तेनपि भिज्जमानहदया विय हिमवन्तवासिनो देवा तेसं ब्राह्मणेन नियमानानं तं विलापं सुत्वा मन्तयिंसु ‘‘सचे मद्दी कालस्सेव अस्समं आगमिस्सति, तत्थ पुत्तके अदिस्वा वेस्सन्तरं पुच्छित्वा ब्राह्मणस्स दिन्नभावं सुत्वा बलवसिनेहेन पदानुपदं धावित्वा महन्तं दुक्खं अनुभवेय्या’’ति। अथ ते तयो देवपुत्ते ‘‘तुम्हे सीहब्यग्घदीपिवेसे निम्मिनित्वा देविया आगमनमग्गं सन्निरुम्भित्वा याचियमानापि याव सूरियत्थङ्गमना मग्गं अदत्वा यथा चन्दालोकेन अस्समं पविसिस्सति, एवमस्सा सीहादीनम्पि अविहेठनत्थाय आरक्खं सुसंविहितं करेय्याथा’’ति आणापेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Yaṃ pana taṃ raññā pathaviṃ unnādetvā brāhmaṇassa piyaputtesu dinnesu yāva brahmalokā ekakolāhalaṃ jātaṃ, tenapi bhijjamānahadayā viya himavantavāsino devā tesaṃ brāhmaṇena niyamānānaṃ taṃ vilāpaṃ sutvā mantayiṃsu ‘‘sace maddī kālasseva assamaṃ āgamissati, tattha puttake adisvā vessantaraṃ pucchitvā brāhmaṇassa dinnabhāvaṃ sutvā balavasinehena padānupadaṃ dhāvitvā mahantaṃ dukkhaṃ anubhaveyyā’’ti. Atha te tayo devaputte ‘‘tumhe sīhabyagghadīpivese nimminitvā deviyā āgamanamaggaṃ sannirumbhitvā yāciyamānāpi yāva sūriyatthaṅgamanā maggaṃ adatvā yathā candālokena assamaṃ pavisissati, evamassā sīhādīnampi aviheṭhanatthāya ārakkhaṃ susaṃvihitaṃ kareyyāthā’’ti āṇāpesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२१८२.
2182.
‘‘तेसं लालप्पितं सुत्वा, तयो वाळा वने मिगा।
‘‘Tesaṃ lālappitaṃ sutvā, tayo vāḷā vane migā;
सीहो ब्यग्घो च दीपि च, इदं वचनमब्रवुं॥
Sīho byaggho ca dīpi ca, idaṃ vacanamabravuṃ.
२१८३.
2183.
‘‘मा हेव नो राजपुत्ती, सायं उञ्छातो आगमा।
‘‘Mā heva no rājaputtī, sāyaṃ uñchāto āgamā;
मा हेवम्हाक निब्भोगे, हेठयित्थ वने मिगा॥
Mā hevamhāka nibbhoge, heṭhayittha vane migā.
२१८४.
2184.
‘‘सीहो चे नं विहेठेय्य, ब्यग्घो दीपि च लक्खणं।
‘‘Sīho ce naṃ viheṭheyya, byaggho dīpi ca lakkhaṇaṃ;
नेव जालीकुमारस्स, कुतो कण्हाजिना सिया।
Neva jālīkumārassa, kuto kaṇhājinā siyā;
उभयेनेव जीयेथ, पतिं पुत्ते च लक्खणा’’ति॥
Ubhayeneva jīyetha, patiṃ putte ca lakkhaṇā’’ti.
तत्थ इदं वचनमब्रवुन्ति ‘‘तुम्हे तयो जना सीहो च ब्यग्घो च दीपि चाति एवं तयो वाळा वने मिगा होथा’’ति इदं ता देवता तयो देवपुत्ते वचनमब्रवुं। मा हेव नोति मद्दी राजपुत्ती उञ्छातो सायं मा आगमि, चन्दालोकेन सायं आगच्छतूति वदन्ति। मा हेवम्हाक निब्भोगेति अम्हाकं निब्भोगे विजिते वनघटायं मा नं कोचिपि वने वाळमिगो विहेठेसि। न यथा विहेठेति, एवमस्सा आरक्खं गण्हथाति वदन्ति। सीहो चे नन्ति सचे हि तं अनारक्खं सीहादीसु कोचि विहेठेय्य, अथस्सा जीवितक्खयं पत्ताय नेव जालिकुमारो अस्स, कुतो कण्हाजिना सिया। एवं सा लक्खणसम्पन्ना उभयेनेव जीयेथ पतिं पुत्ते चाति द्वीहि कोट्ठासेहि जीयेथेव, तस्मा सुसंविहितमस्सा आरक्खं करोथाति।
Tattha idaṃ vacanamabravunti ‘‘tumhe tayo janā sīho ca byaggho ca dīpi cāti evaṃ tayo vāḷā vane migā hothā’’ti idaṃ tā devatā tayo devaputte vacanamabravuṃ. Mā heva noti maddī rājaputtī uñchāto sāyaṃ mā āgami, candālokena sāyaṃ āgacchatūti vadanti. Mā hevamhāka nibbhogeti amhākaṃ nibbhoge vijite vanaghaṭāyaṃ mā naṃ kocipi vane vāḷamigo viheṭhesi. Na yathā viheṭheti, evamassā ārakkhaṃ gaṇhathāti vadanti. Sīho ce nanti sace hi taṃ anārakkhaṃ sīhādīsu koci viheṭheyya, athassā jīvitakkhayaṃ pattāya neva jālikumāro assa, kuto kaṇhājinā siyā. Evaṃ sā lakkhaṇasampannā ubhayeneva jīyetha patiṃ putte cāti dvīhi koṭṭhāsehi jīyetheva, tasmā susaṃvihitamassā ārakkhaṃ karothāti.
अथ ते तयो देवपुत्ता ‘‘साधू’’ति तासं देवतानं तं वचनं पटिस्सुणित्वा सीहब्यग्घदीपिनो हुत्वा आगन्त्वा तस्सा आगमनमग्गे पटिपाटिया निपज्जिंसु। मद्दीपि खो ‘‘अज्ज मया दुस्सुपिनो दिट्ठो, कालस्सेव मूलफलाफलं गहेत्वा अस्समं गमिस्सामी’’ति कम्पमाना मूलफलाफलानि उपधारेसि। अथस्सा हत्थतो खणित्ति पति, तथा अंसतो उग्गीवञ्च पति, दक्खिणक्खिच फन्दति, फलिनो रुक्खा अफला विय अफला च फलिनो विय खायिंसु, दस दिसा न पञ्ञायिंसु। सा ‘‘किं नु खो इदं, पुब्बे अभूतपुब्बं अज्ज मे होति, किं भविस्सति, मय्हं वा अन्तरायो भविस्सति, मम पुत्तानं वा, उदाहु वेस्सन्तरस्सा’’ति चिन्तेत्वा आह –
Atha te tayo devaputtā ‘‘sādhū’’ti tāsaṃ devatānaṃ taṃ vacanaṃ paṭissuṇitvā sīhabyagghadīpino hutvā āgantvā tassā āgamanamagge paṭipāṭiyā nipajjiṃsu. Maddīpi kho ‘‘ajja mayā dussupino diṭṭho, kālasseva mūlaphalāphalaṃ gahetvā assamaṃ gamissāmī’’ti kampamānā mūlaphalāphalāni upadhāresi. Athassā hatthato khaṇitti pati, tathā aṃsato uggīvañca pati, dakkhiṇakkhica phandati, phalino rukkhā aphalā viya aphalā ca phalino viya khāyiṃsu, dasa disā na paññāyiṃsu. Sā ‘‘kiṃ nu kho idaṃ, pubbe abhūtapubbaṃ ajja me hoti, kiṃ bhavissati, mayhaṃ vā antarāyo bhavissati, mama puttānaṃ vā, udāhu vessantarassā’’ti cintetvā āha –
२१८५.
2185.
‘‘खणित्तिकं मे पतितं, दक्खिणक्खि च फन्दति।
‘‘Khaṇittikaṃ me patitaṃ, dakkhiṇakkhi ca phandati;
अफला फलिनो रुक्खा, सब्बा मुय्हन्ति मे दिसा’’ति॥
Aphalā phalino rukkhā, sabbā muyhanti me disā’’ti.
एवं सा परिदेवन्ती पक्कामि।
Evaṃ sā paridevantī pakkāmi.
२१८६.
2186.
‘‘तस्सा सायन्हकालस्मिं, अस्समागमनं पति।
‘‘Tassā sāyanhakālasmiṃ, assamāgamanaṃ pati;
अत्थङ्गतम्हि सूरिये, वाळा पन्थे उपट्ठहुं॥
Atthaṅgatamhi sūriye, vāḷā panthe upaṭṭhahuṃ.
२१८७.
2187.
‘‘नीचे चोलम्बते सूरियो, दूरे च वत अस्समो।
‘‘Nīce colambate sūriyo, dūre ca vata assamo;
यञ्च नेसं इतो हस्सं, तं ते भुञ्जेय्यु भोजनं॥
Yañca nesaṃ ito hassaṃ, taṃ te bhuñjeyyu bhojanaṃ.
२१८८.
2188.
‘‘सो नून खत्तियो एको, पण्णसालाय अच्छति।
‘‘So nūna khattiyo eko, paṇṇasālāya acchati;
तोसेन्तो दारके छाते, ममं दिस्वा अनायतिं॥
Tosento dārake chāte, mamaṃ disvā anāyatiṃ.
२१८९.
2189.
‘‘ते नून पुत्तका मय्हं, कपणाय वराकिया।
‘‘Te nūna puttakā mayhaṃ, kapaṇāya varākiyā;
सायं संवेसनाकाले, खीरपीताव अच्छरे॥
Sāyaṃ saṃvesanākāle, khīrapītāva acchare.
२१९०.
2190.
‘‘ते नून पुत्तका मय्हं, कपणाय वराकिया।
‘‘Te nūna puttakā mayhaṃ, kapaṇāya varākiyā;
सायं संवेसनाकाले, वारिपीताव अच्छरे॥
Sāyaṃ saṃvesanākāle, vāripītāva acchare.
२१९१.
2191.
‘‘ते नून पुत्तका मय्हं, कपणाय वराकिया।
‘‘Te nūna puttakā mayhaṃ, kapaṇāya varākiyā;
पच्चुग्गता मं तिट्ठन्ति, वच्छा बालाव मातरं॥
Paccuggatā maṃ tiṭṭhanti, vacchā bālāva mātaraṃ.
२१९२.
2192.
‘‘ते नून पुत्तका मय्हं, कपणाय वराकिया।
‘‘Te nūna puttakā mayhaṃ, kapaṇāya varākiyā;
पच्चुग्गता मं तिट्ठन्ति, हंसावुपरिपल्लले॥
Paccuggatā maṃ tiṭṭhanti, haṃsāvuparipallale.
२१९३.
2193.
‘‘ते नून पुत्तका मय्हं, कपणाय वराकिया।
‘‘Te nūna puttakā mayhaṃ, kapaṇāya varākiyā;
पच्चुग्गता मं तिट्ठन्ति, अस्समस्साविदूरतो॥
Paccuggatā maṃ tiṭṭhanti, assamassāvidūrato.
२१९४.
2194.
‘‘एकायनो एकपथो, सरा सोब्भा च पस्सतो।
‘‘Ekāyano ekapatho, sarā sobbhā ca passato;
अञ्ञं मग्गं न पस्सामि, येन गच्छेय्य अस्समं॥
Aññaṃ maggaṃ na passāmi, yena gaccheyya assamaṃ.
२१९५.
2195.
‘‘मिगा नमत्थु राजानो, काननस्मिं महब्बला।
‘‘Migā namatthu rājāno, kānanasmiṃ mahabbalā;
धम्मेन भातरो होथ, मग्गं मे देथ याचिता॥
Dhammena bhātaro hotha, maggaṃ me detha yācitā.
२१९६.
2196.
‘‘अवरुद्धस्साहं भरिया, राजपुत्तस्स सिरीमतो।
‘‘Avaruddhassāhaṃ bhariyā, rājaputtassa sirīmato;
तं चाहं नातिमञ्ञामि, रामं सीतावनुब्बता॥
Taṃ cāhaṃ nātimaññāmi, rāmaṃ sītāvanubbatā.
२१९७.
2197.
‘‘तुम्हे च पुत्ते पस्सथ, सायं संवेसनं पति।
‘‘Tumhe ca putte passatha, sāyaṃ saṃvesanaṃ pati;
अहञ्च पुत्ते पस्सेय्यं, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Ahañca putte passeyyaṃ, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२१९८.
2198.
‘‘बहुं चिदं मूलफलं, भक्खो चायं अनप्पको।
‘‘Bahuṃ cidaṃ mūlaphalaṃ, bhakkho cāyaṃ anappako;
ततो उपड्ढं दस्सामि, मग्गं मे देथ याचिता॥
Tato upaḍḍhaṃ dassāmi, maggaṃ me detha yācitā.
२१९९.
2199.
‘‘राजपुत्ती च नो माता, राजपुत्तो च नो पिता।
‘‘Rājaputtī ca no mātā, rājaputto ca no pitā;
धम्मेन भातरो होथ, मग्गं मे देथ याचिता’’ति॥
Dhammena bhātaro hotha, maggaṃ me detha yācitā’’ti.
तत्थ तस्साति तस्सा मम। अस्समागमनं पतीति अस्समं पटिच्च सन्धाय आगच्छन्तिया। उपट्ठहुन्ति उट्ठाय ठिता। ते किर पठमं पटिपाटिया निपज्जित्वा ताय आगमनकाले उट्ठाय विजम्भित्वा मग्गं रुम्भन्ता पटिपाटिया तिरियं अट्ठंसु। यञ्च तेसन्ति अहञ्च यं इतो मूलफलाफलं तेसं हरिस्सं, तमेव वेस्सन्तरो च उभो पुत्तका चाति ते तयोपि जना भुञ्जेय्युं, अञ्ञं तेसं भोजनं नत्थि। अनायतिन्ति अनागच्छन्तिं मं ञत्वा एककोव नून दारके तोसेन्तो निसिन्नो। संवेसनाकालेति अञ्ञेसु दिवसेसु अत्तनो खादापनपिवापनकाले खीरपीतावाति यथा खीरपीता मिगपोतका खीरत्थाय कन्दित्वा तं अलभित्वा कन्दन्ताव निद्दं ओक्कमन्ति, एवं मे पुत्तका फलाफलत्थाय कन्दित्वा तं अलभित्वा कन्दन्ताव निद्दं उपगता भविस्सन्तीति वदति।
Tattha tassāti tassā mama. Assamāgamanaṃ patīti assamaṃ paṭicca sandhāya āgacchantiyā. Upaṭṭhahunti uṭṭhāya ṭhitā. Te kira paṭhamaṃ paṭipāṭiyā nipajjitvā tāya āgamanakāle uṭṭhāya vijambhitvā maggaṃ rumbhantā paṭipāṭiyā tiriyaṃ aṭṭhaṃsu. Yañca tesanti ahañca yaṃ ito mūlaphalāphalaṃ tesaṃ harissaṃ, tameva vessantaro ca ubho puttakā cāti te tayopi janā bhuñjeyyuṃ, aññaṃ tesaṃ bhojanaṃ natthi. Anāyatinti anāgacchantiṃ maṃ ñatvā ekakova nūna dārake tosento nisinno. Saṃvesanākāleti aññesu divasesu attano khādāpanapivāpanakāle khīrapītāvāti yathā khīrapītā migapotakā khīratthāya kanditvā taṃ alabhitvā kandantāva niddaṃ okkamanti, evaṃ me puttakā phalāphalatthāya kanditvā taṃ alabhitvā kandantāva niddaṃ upagatā bhavissantīti vadati.
वारिपीतावाति यथा पिपासिता मिगपोतका पानीयत्थाय कन्दित्वा तं अलभित्वा कन्दन्ताव निद्दं ओक्कमन्तीति इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। अच्छरेति अच्छन्ति। पच्चुग्गता मं तिट्ठन्तीति मं पच्चुग्गता हुत्वा तिट्ठन्ति। ‘‘पच्चुग्गन्तुना’’तिपि पाठो, पच्चुग्गन्त्वाति अत्थो। एकायनोति एकस्सेव अयनो एकपदिकमग्गो। एकपथोति सो च एकोव, दुतियो नत्थि, ओक्कमित्वा गन्तुं न सक्का। कस्मा? यस्मा सरा सोब्भा च पस्सतो। मिगा नमत्थूति सा अञ्ञं मग्गं अदिस्वा ‘‘एते याचित्वा पटिक्कमापेस्सामी’’ति फलपच्छिं सीसतो ओतारेत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह नमस्समाना एवमाह। भातरोति अहम्पि मनुस्सराजपुत्ती, तुम्हीपि मिगराजपुत्ता, इति मे धम्मेन भातरो होथ।
Vāripītāvāti yathā pipāsitā migapotakā pānīyatthāya kanditvā taṃ alabhitvā kandantāva niddaṃ okkamantīti imināva nayena attho veditabbo. Acchareti acchanti. Paccuggatā maṃ tiṭṭhantīti maṃ paccuggatā hutvā tiṭṭhanti. ‘‘Paccuggantunā’’tipi pāṭho, paccuggantvāti attho. Ekāyanoti ekasseva ayano ekapadikamaggo. Ekapathoti so ca ekova, dutiyo natthi, okkamitvā gantuṃ na sakkā. Kasmā? Yasmā sarā sobbhā ca passato. Migā namatthūti sā aññaṃ maggaṃ adisvā ‘‘ete yācitvā paṭikkamāpessāmī’’ti phalapacchiṃ sīsato otāretvā añjaliṃ paggayha namassamānā evamāha. Bhātaroti ahampi manussarājaputtī, tumhīpi migarājaputtā, iti me dhammena bhātaro hotha.
अवरुद्धस्साति रट्ठतो पब्बाजितस्स। रामं सीतावनुब्बताति यथा दसरथराजपुत्तं रामं तस्स कनिट्ठभगिनी सीतादेवी तस्सेव अग्गमहेसी हुत्वा तं अनुब्बता पतिदेवता हुत्वा अप्पमत्ता उपट्ठासि, तथा अहम्पि वेस्सन्तरं उपट्ठहामि, नातिमञ्ञामीति वदति। तुम्हे चाति तुम्हे च मय्हं मग्गं दत्वा सायं गोचरग्गहणकाले पुत्ते पस्सथ, अहञ्च अत्तनो पुत्ते पस्सेय्यं, देथ मे मग्गन्थि याचति।
Avaruddhassāti raṭṭhato pabbājitassa. Rāmaṃ sītāvanubbatāti yathā dasaratharājaputtaṃ rāmaṃ tassa kaniṭṭhabhaginī sītādevī tasseva aggamahesī hutvā taṃ anubbatā patidevatā hutvā appamattā upaṭṭhāsi, tathā ahampi vessantaraṃ upaṭṭhahāmi, nātimaññāmīti vadati. Tumhe cāti tumhe ca mayhaṃ maggaṃ datvā sāyaṃ gocaraggahaṇakāle putte passatha, ahañca attano putte passeyyaṃ, detha me magganthi yācati.
अथ ते तयो देवपुत्ता वेलं ओलोकेत्वा ‘‘इदानिस्सा मग्गं दातुं वेला’’ति ञत्वा उट्ठाय अपगच्छिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha te tayo devaputtā velaṃ oloketvā ‘‘idānissā maggaṃ dātuṃ velā’’ti ñatvā uṭṭhāya apagacchiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२२००.
2200.
‘‘तस्सा लालप्पमानाय, बहुं कारुञ्ञसञ्हितं।
‘‘Tassā lālappamānāya, bahuṃ kāruññasañhitaṃ;
सुत्वा नेलपतिं वाचं, वाळा पन्था अपक्कमु’’न्ति॥
Sutvā nelapatiṃ vācaṃ, vāḷā panthā apakkamu’’nti.
तत्थ नेलपतिन्ति न एलपतिं एलपातविरहितं विसट्ठं मधुरवाचं।
Tattha nelapatinti na elapatiṃ elapātavirahitaṃ visaṭṭhaṃ madhuravācaṃ.
सापि वाळेसु अपगतेसु अस्समं अगमासि। तदा च पुण्णमुपोसथो होति। सा चङ्कमनकोटिं पत्वा येसु येसु ठानेसु पुब्बे पुत्ते पस्सति, तेसु तेसु ठानेसु अपस्सन्ती आह –
Sāpi vāḷesu apagatesu assamaṃ agamāsi. Tadā ca puṇṇamuposatho hoti. Sā caṅkamanakoṭiṃ patvā yesu yesu ṭhānesu pubbe putte passati, tesu tesu ṭhānesu apassantī āha –
२२०१.
2201.
‘‘इमम्हि नं पदेसम्हि, पुत्तका पंसुकुण्ठिता।
‘‘Imamhi naṃ padesamhi, puttakā paṃsukuṇṭhitā;
पच्चुग्गता मं तिट्ठन्ति, वच्छा बालाव मातरं॥
Paccuggatā maṃ tiṭṭhanti, vacchā bālāva mātaraṃ.
२२०२.
2202.
‘‘इमम्हि नं पदेसम्हि, पुत्तका पंसुकुण्ठिता।
‘‘Imamhi naṃ padesamhi, puttakā paṃsukuṇṭhitā;
पच्चुग्गता मं तिट्ठन्ति, हंसावुपरिपल्लले॥
Paccuggatā maṃ tiṭṭhanti, haṃsāvuparipallale.
२२०३.
2203.
‘‘इमम्हि नं पदेसम्हि, पुत्तका पंसुकुण्ठिता।
‘‘Imamhi naṃ padesamhi, puttakā paṃsukuṇṭhitā;
पच्चुग्गता मं तिट्ठन्ति, अस्समस्साविदूरतो॥
Paccuggatā maṃ tiṭṭhanti, assamassāvidūrato.
२२०४.
2204.
‘‘द्वे मिगा विय उक्कण्णा, समन्ता मभिधाविनो।
‘‘Dve migā viya ukkaṇṇā, samantā mabhidhāvino;
आनन्दिनो पमुदिता, वग्गमानाव कम्परे।
Ānandino pamuditā, vaggamānāva kampare;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२०५.
2205.
‘‘छकलीव मिगी छापं, पक्खी मुत्ताव पञ्जरा।
‘‘Chakalīva migī chāpaṃ, pakkhī muttāva pañjarā;
ओहाय पुत्ते निक्खमिं, सीहीवामिसगिद्धिनी।
Ohāya putte nikkhamiṃ, sīhīvāmisagiddhinī;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२०६.
2206.
‘‘इदं नेसं पदक्कन्तं, नागानमिव पब्बते।
‘‘Idaṃ nesaṃ padakkantaṃ, nāgānamiva pabbate;
चितका परिकिण्णायो, अस्समस्साविदूरतो।
Citakā parikiṇṇāyo, assamassāvidūrato;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२०७.
2207.
‘‘वालिकायपि ओकिण्णा, पुत्तका पंसुकुण्ठिता।
‘‘Vālikāyapi okiṇṇā, puttakā paṃsukuṇṭhitā;
समन्ता अभिधावन्ति, ते न पस्सामि दारके॥
Samantā abhidhāvanti, te na passāmi dārake.
२२०८.
2208.
‘‘ये मं पुरे पच्चुट्ठेन्ति, अरञ्ञा दूरमायतिं।
‘‘Ye maṃ pure paccuṭṭhenti, araññā dūramāyatiṃ;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२०९.
2209.
‘‘छकलिंव मिगिं छापा, पच्चुग्गन्तुन मातरं।
‘‘Chakaliṃva migiṃ chāpā, paccuggantuna mātaraṃ;
दूरे मं पविलोकेन्ति, ते न पस्सामि दारके॥
Dūre maṃ pavilokenti, te na passāmi dārake.
२२१०.
2210.
‘‘इदं नेसं कीळनकं, पतितं पण्डुबेलुवं।
‘‘Idaṃ nesaṃ kīḷanakaṃ, patitaṃ paṇḍubeluvaṃ;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२११.
2211.
‘‘थना च मय्हिमे पूरा, उरो च सम्पदालति।
‘‘Thanā ca mayhime pūrā, uro ca sampadālati;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२१२.
2212.
‘‘उच्छङ्गेको विचिनाति, थनमेकावलम्बति।
‘‘Ucchaṅgeko vicināti, thanamekāvalambati;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२१३.
2213.
‘‘यस्सु सायन्हसमयं, पुत्तका पंसुकुण्ठिता।
‘‘Yassu sāyanhasamayaṃ, puttakā paṃsukuṇṭhitā;
उच्छङ्गे मे विवत्तन्ति, ते न पस्सामि दारके॥
Ucchaṅge me vivattanti, te na passāmi dārake.
२२१४.
2214.
‘‘अयं सो अस्समो पुब्बे, समज्जो पटिभाति मं।
‘‘Ayaṃ so assamo pubbe, samajjo paṭibhāti maṃ;
त्यज्ज पुत्ते अपस्सन्त्या, भमते विय अस्समो॥
Tyajja putte apassantyā, bhamate viya assamo.
२२१५.
2215.
‘‘किमिदं अप्पसद्दोव, अस्समो पटिभाति मं।
‘‘Kimidaṃ appasaddova, assamo paṭibhāti maṃ;
काकोलापि न वस्सन्ति, मता मे नून दारका॥
Kākolāpi na vassanti, matā me nūna dārakā.
२२१६.
2216.
‘‘किमिदं अप्पसद्दोव, अस्समो पटिभाति मं।
‘‘Kimidaṃ appasaddova, assamo paṭibhāti maṃ;
सकुणापि न वस्सन्ति, मता मे नून दारका’’ति॥
Sakuṇāpi na vassanti, matā me nūna dārakā’’ti.
तत्थ नन्ति निपातमत्तं। पंसुकुण्ठिताति पंसुमक्खिता। पच्चुग्गता मन्ति मं पच्चुग्गता हुत्वा। ‘‘पच्चुग्गन्तुना’’तिपि पाठो, पच्चुग्गन्त्वाइच्चेव अत्थो। उक्कण्णाति यथा मिगपोतका मातरं दिस्वा कण्णे उक्खिपित्वा गीवं पसारेत्वा मातरं उपगन्त्वा हट्ठतुट्ठा समन्ता अभिधाविनो। वग्गमानाव कम्परेतिवज्जमानायेव मातु हदयमंसं कम्पेन्ति विय एवं पुब्बे मम पुत्ता। त्यज्जाति ते अज्ज न पस्सामि। छकलीव मिगी छापन्ति यथा छकली च मिगी च पञ्जरसङ्खाता कुलावका मुत्ता पक्खी च आमिसगिद्धिनी सीही च अत्तनो छापं ओहाय गोचराय पक्कमन्ति, तथाहम्पि ओहाय पुत्ते गोचराय निक्खमिन्ति वदति। इदं नेसं पदक्कन्तन्ति वस्सारत्ते सानुपब्बते नागानं पदवलञ्जं विय इदं नेसं कीळनट्ठाने आधावनपरिधावनपदक्कन्तं पञ्ञायति। चितकाति सञ्चितनिचिता कवालुकपुञ्जा। परिकिण्णायोति विप्पकिण्णायो। समन्ता मभिधावन्तीति अञ्ञेसु दिवसेसु समन्ता अभिधावन्ति।
Tattha nanti nipātamattaṃ. Paṃsukuṇṭhitāti paṃsumakkhitā. Paccuggatā manti maṃ paccuggatā hutvā. ‘‘Paccuggantunā’’tipi pāṭho, paccuggantvāicceva attho. Ukkaṇṇāti yathā migapotakā mātaraṃ disvā kaṇṇe ukkhipitvā gīvaṃ pasāretvā mātaraṃ upagantvā haṭṭhatuṭṭhā samantā abhidhāvino. Vaggamānāvakamparetivajjamānāyeva mātu hadayamaṃsaṃ kampenti viya evaṃ pubbe mama puttā. Tyajjāti te ajja na passāmi. Chakalīva migī chāpanti yathā chakalī ca migī ca pañjarasaṅkhātā kulāvakā muttā pakkhī ca āmisagiddhinī sīhī ca attano chāpaṃ ohāya gocarāya pakkamanti, tathāhampi ohāya putte gocarāya nikkhaminti vadati. Idaṃ nesaṃ padakkantanti vassāratte sānupabbate nāgānaṃ padavalañjaṃ viya idaṃ nesaṃ kīḷanaṭṭhāne ādhāvanaparidhāvanapadakkantaṃ paññāyati. Citakāti sañcitanicitā kavālukapuñjā. Parikiṇṇāyoti vippakiṇṇāyo. Samantā mabhidhāvantīti aññesu divasesu samantā abhidhāvanti.
पच्चुट्ठेन्तीति पच्चुग्गच्छन्ति। दूरमायतिन्ति दूरतो आगच्छन्तिं। छकलिंव मिगिं छापाति अत्तनो मातरं छकलिं विय मिगिं विय च छापा। इदं नेसं कीळनकन्ति हत्थिरूपकादीहि कीळन्तानं इदञ्च तेसं हत्थतो सुवण्णवण्णं कीळनबेलुवं परिगळित्वा पतितं। मय्हिमेति मय्हं इमे थना च खीरस्स पूरा। उरो च सम्पदालतीति हदयञ्च फलति। उच्छङ्गे मे विवत्तन्तीति मम उच्छङ्गे आवत्तन्ति विवत्तन्ति। समज्जो पटिभाति मन्ति समज्जट्ठानं विय मय्हं उपट्ठाति। त्यज्जाति ते अज्ज। अपस्सन्त्याति अपस्सन्तिया मम। भमते वियाति कुलालचक्कं विय भमति। काकोलाति वनकाका। मता नूनाति अद्धा मता वा केनचि नीता वा भविस्सन्ति। सकुणाति अवसेससकुणा।
Paccuṭṭhentīti paccuggacchanti. Dūramāyatinti dūrato āgacchantiṃ. Chakaliṃva migiṃ chāpāti attano mātaraṃ chakaliṃ viya migiṃ viya ca chāpā. Idaṃ nesaṃ kīḷanakanti hatthirūpakādīhi kīḷantānaṃ idañca tesaṃ hatthato suvaṇṇavaṇṇaṃ kīḷanabeluvaṃ parigaḷitvā patitaṃ. Mayhimeti mayhaṃ ime thanā ca khīrassa pūrā. Uro ca sampadālatīti hadayañca phalati. Ucchaṅge me vivattantīti mama ucchaṅge āvattanti vivattanti. Samajjo paṭibhāti manti samajjaṭṭhānaṃ viya mayhaṃ upaṭṭhāti. Tyajjāti te ajja. Apassantyāti apassantiyā mama. Bhamate viyāti kulālacakkaṃ viya bhamati. Kākolāti vanakākā. Matā nūnāti addhā matā vā kenaci nītā vā bhavissanti. Sakuṇāti avasesasakuṇā.
इति सा विलपन्ती महासत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा फलपच्छिं ओतारेत्वा महासत्तं तुण्हिमासीनं दिस्वा दारके चस्स सन्तिके अपस्सन्ती आह –
Iti sā vilapantī mahāsattassa santikaṃ gantvā phalapacchiṃ otāretvā mahāsattaṃ tuṇhimāsīnaṃ disvā dārake cassa santike apassantī āha –
२२१७.
2217.
‘‘किमिदं तुण्हिभूतोसि, अपि रत्तेव मे मनो।
‘‘Kimidaṃ tuṇhibhūtosi, api ratteva me mano;
काकोलापि न वस्सन्ति, मता मे नून दारका॥
Kākolāpi na vassanti, matā me nūna dārakā.
२२१८.
2218.
‘‘किमिदं तुण्हिभूतोसि, अपि रत्तेव मे मनो।
‘‘Kimidaṃ tuṇhibhūtosi, api ratteva me mano;
सकुणापि न वस्सन्ति, मता मे नून दारका॥
Sakuṇāpi na vassanti, matā me nūna dārakā.
२२१९.
2219.
‘‘कच्चि नु मे अय्यपुत्त, मिगा खादिंसु दारके।
‘‘Kacci nu me ayyaputta, migā khādiṃsu dārake;
अरञ्ञे इरिणे विवने, केन नीता मे दारका॥
Araññe iriṇe vivane, kena nītā me dārakā.
२२२०.
2220.
‘‘अदु ते पहिता दूता, अदु सुत्ता पियंवदा।
‘‘Adu te pahitā dūtā, adu suttā piyaṃvadā;
अदु बहि नो निक्खन्ता, खिड्डासु पसुता नु ते॥
Adu bahi no nikkhantā, khiḍḍāsu pasutā nu te.
२२२१.
2221.
‘‘नेवासं केसा दिस्सन्ति, हत्थपादा च जालिनो।
‘‘Nevāsaṃ kesā dissanti, hatthapādā ca jālino;
सकुणानञ्च ओपातो, केन नीता मे दारका’’ति॥
Sakuṇānañca opāto, kena nītā me dārakā’’ti.
तत्थ अपि रत्तेव मे मनोति अपि बलवपच्चूसे सुपिनं पस्सन्तिया विय मे मनो। मिगाति सीहादयो वाळमिगा। इरिणेति निरोजे। विवनेति विवित्ते। दूताति अदु जेतुत्तरनगरे सिविरञ्ञो सन्तिकं तया दूता कत्वा पेसिता। सुत्ताति अन्तोपण्णसालं पविसित्वा सयिता। अदु बहि नोति अदु ते दारका खिड्डापसुता हुत्वा बहि निक्खन्ताति पुच्छति। नेवासं केसा दिस्सन्तीति सामि वेस्सन्तर, नेव तेसं काळञ्जनवण्णा केसा दिस्सन्ति। जालिनोति कञ्चनजालविचित्ता हत्थपादा। सकुणानञ्च ओपातोति हिमवन्तपदेसे हत्थिलिङ्गसकुणा नाम अत्थि, ते ओपतित्वा आदाय आकासेनेव गच्छन्ति। तेन तं पुच्छामि ‘‘किं तेहि सकुणेहि नीता, इतो अञ्ञेसम्पि केसञ्चि तेसं सकुणानं विय ओपातो जातो, अक्खाहि, केन नीता मे दारका’’ति?
Tattha api ratteva me manoti api balavapaccūse supinaṃ passantiyā viya me mano. Migāti sīhādayo vāḷamigā. Iriṇeti niroje. Vivaneti vivitte. Dūtāti adu jetuttaranagare sivirañño santikaṃ tayā dūtā katvā pesitā. Suttāti antopaṇṇasālaṃ pavisitvā sayitā. Adu bahi noti adu te dārakā khiḍḍāpasutā hutvā bahi nikkhantāti pucchati. Nevāsaṃ kesā dissantīti sāmi vessantara, neva tesaṃ kāḷañjanavaṇṇā kesā dissanti. Jālinoti kañcanajālavicittā hatthapādā. Sakuṇānañca opātoti himavantapadese hatthiliṅgasakuṇā nāma atthi, te opatitvā ādāya ākāseneva gacchanti. Tena taṃ pucchāmi ‘‘kiṃ tehi sakuṇehi nītā, ito aññesampi kesañci tesaṃ sakuṇānaṃ viya opāto jāto, akkhāhi, kena nītā me dārakā’’ti?
एवं वुत्तेपि महासत्तो न किञ्चि आह। अथ नं सा ‘‘देव, कस्मा मया सद्धिं न कथेसि, को मम दोसो’’ति वत्वा आह –
Evaṃ vuttepi mahāsatto na kiñci āha. Atha naṃ sā ‘‘deva, kasmā mayā saddhiṃ na kathesi, ko mama doso’’ti vatvā āha –
२२२२.
2222.
‘‘इदं ततो दुक्खतरं, सल्लविद्धो यथा वणो।
‘‘Idaṃ tato dukkhataraṃ, sallaviddho yathā vaṇo;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२२३.
2223.
‘‘इदम्पि दुतियं सल्लं, कम्पेति हदयं मम।
‘‘Idampi dutiyaṃ sallaṃ, kampeti hadayaṃ mama;
यञ्च पुत्ते न पस्सामि, त्वञ्च मं नाभिभाससि॥
Yañca putte na passāmi, tvañca maṃ nābhibhāsasi.
२२२४.
2224.
‘‘अज्जेव मे इमं रत्तिं, राजपुत्त न संसति।
‘‘Ajjeva me imaṃ rattiṃ, rājaputta na saṃsati;
मञ्ञे ओक्कन्तसन्तं मं, पातो दक्खिसि नो मत’’न्ति॥
Maññe okkantasantaṃ maṃ, pāto dakkhisi no mata’’nti.
तत्थ इदं ततो दुक्खतरन्ति सामि वेस्सन्तर, यं मम रट्ठा पब्बाजिताय अरञ्ञे वसन्तिया पुत्ते च अपस्सन्तिया दुक्खं, इदं तव मया सद्धिं अकथनं मय्हं ततो दुक्खतरं। त्वञ्हि मं अग्गिदड्ढं पटिदहन्तो विय पपाता पतितं दण्डेन पोथेन्तो विय सल्लेन वणं विज्झन्तो विय तुण्हीभावेन किलमेसि। इदञ्हि मे हदयं सल्लविद्धो यथा वणो तथेव कम्पति चेव रुजति च। ‘‘सम्पविद्धो’’तिपि पाठो, सम्पतिविद्धोति अत्थो। ओक्कन्तसन्तं मन्ति अपगतजीवितं मं। दक्खिसि नो मतन्ति एत्थ नो-कारो निपातमत्तो, मतं मं कालस्सेव त्वं पस्सिस्ससीति अत्थो।
Tattha idaṃ tato dukkhataranti sāmi vessantara, yaṃ mama raṭṭhā pabbājitāya araññe vasantiyā putte ca apassantiyā dukkhaṃ, idaṃ tava mayā saddhiṃ akathanaṃ mayhaṃ tato dukkhataraṃ. Tvañhi maṃ aggidaḍḍhaṃ paṭidahanto viya papātā patitaṃ daṇḍena pothento viya sallena vaṇaṃ vijjhanto viya tuṇhībhāvena kilamesi. Idañhi me hadayaṃ sallaviddho yathā vaṇo tatheva kampati ceva rujati ca. ‘‘Sampaviddho’’tipi pāṭho, sampatividdhoti attho. Okkantasantaṃmanti apagatajīvitaṃ maṃ. Dakkhisi no matanti ettha no-kāro nipātamatto, mataṃ maṃ kālasseva tvaṃ passissasīti attho.
अथ महासत्तो ‘‘कक्खळकथाय नं पुत्तसोकं जहापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा इमं गाथमाह –
Atha mahāsatto ‘‘kakkhaḷakathāya naṃ puttasokaṃ jahāpessāmī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –
२२२५.
2225.
‘‘नून मद्दी वरारोहा, राजपुत्ती यसस्सिनी।
‘‘Nūna maddī varārohā, rājaputtī yasassinī;
पातो गतासि उञ्छाय, किमिदं सायमागता’’ति॥
Pāto gatāsi uñchāya, kimidaṃ sāyamāgatā’’ti.
तत्थ किमिदं सायमागताति ‘‘मद्दि, त्वं अभिरूपा पासादिका, हिमवन्ते च नाम बहू वनचरका तापसविज्जाधरादयो विचरन्ति। को जानाति, किं भविस्सति, किञ्चि तया कतं, त्वं पातोव गन्त्वा किमिदं सायमागच्छसि, दहरकुमारके ओहाय अरञ्ञगतित्थियो नाम ससामिकित्थियो एवरूपा न होन्ति, ‘का नु खो मे दारकानं पवत्ति, किं वा मे सामिको चिन्तेस्सती’ति एत्तकम्पि ते नाहोसि। त्वं पातोव गन्त्वा चन्दालोकेन आगच्छसि, मम दुग्गतभावस्सेवेस दोसो’’ति तज्जेत्वा वञ्चेत्वा कथेसि।
Tattha kimidaṃ sāyamāgatāti ‘‘maddi, tvaṃ abhirūpā pāsādikā, himavante ca nāma bahū vanacarakā tāpasavijjādharādayo vicaranti. Ko jānāti, kiṃ bhavissati, kiñci tayā kataṃ, tvaṃ pātova gantvā kimidaṃ sāyamāgacchasi, daharakumārake ohāya araññagatitthiyo nāma sasāmikitthiyo evarūpā na honti, ‘kā nu kho me dārakānaṃ pavatti, kiṃ vā me sāmiko cintessatī’ti ettakampi te nāhosi. Tvaṃ pātova gantvā candālokena āgacchasi, mama duggatabhāvassevesa doso’’ti tajjetvā vañcetvā kathesi.
सा तस्स कथं सुत्वा आह –
Sā tassa kathaṃ sutvā āha –
२२२६.
2226.
‘‘ननु त्वं सद्दमस्सोसि, ये सरं पातुमागता।
‘‘Nanu tvaṃ saddamassosi, ye saraṃ pātumāgatā;
सीहस्सपि नदन्तस्स, ब्यग्घस्स च निकुज्जितं॥
Sīhassapi nadantassa, byagghassa ca nikujjitaṃ.
२२२७.
2227.
‘‘अहु पुब्बनिमित्तं मे, विचरन्त्या ब्रहावने।
‘‘Ahu pubbanimittaṃ me, vicarantyā brahāvane;
खणित्तो मे हत्था पतितो, उग्गीवञ्चापि अंसतो॥
Khaṇitto me hatthā patito, uggīvañcāpi aṃsato.
२२२८.
2228.
‘‘तदाहं ब्यथिता भीता, पुथु कत्वान अञ्जलिं।
‘‘Tadāhaṃ byathitā bhītā, puthu katvāna añjaliṃ;
सब्बदिसा नमस्सिस्सं, अपि सोत्थि इतो सिया॥
Sabbadisā namassissaṃ, api sotthi ito siyā.
२२२९.
2229.
‘‘मा हेव नो राजपुत्तो, हतो सीहेन दीपिना।
‘‘Mā heva no rājaputto, hato sīhena dīpinā;
दारका वा परामट्ठा, अच्छकोकतरच्छिहि॥
Dārakā vā parāmaṭṭhā, acchakokataracchihi.
२२३०.
2230.
‘‘सीहो ब्यग्घो च दीपि च, तयो वाळा वने मिगा।
‘‘Sīho byaggho ca dīpi ca, tayo vāḷā vane migā;
ते मं परियावरुं मग्गं, तेन सायम्हि आगता’’ति॥
Te maṃ pariyāvaruṃ maggaṃ, tena sāyamhi āgatā’’ti.
तत्थ ये सरं पातुमागताति ये पानीयं पातुं इमं सरं आगता। ब्यग्घस्स चाति ब्यग्घस्स च अञ्ञेसं हत्थिआदीनं चतुप्पदानञ्चेव सकुणसङ्घस्स च निकूजितं एकनिन्नादसद्दं किं त्वं न अस्सोसीति पुच्छति। सो पन महासत्तेन पुत्तानं दिन्नवेलाय सद्दो अहोसि। अहु पुब्बनिमित्तं मेति देव, इमस्स मे दुक्खस्स अनुभवनत्थाय पुब्बनिमित्तं अहोसि। उग्गीवन्ति अंसकूटे पच्छिलग्गनकं। पुथूति विसुं विसुं। सब्बदिसा नमस्सिस्सन्ति सब्बा दस दिसा नमस्सिं। मा हेव नोति अम्हाकं राजपुत्तो सीहादीहि हतो मा होतु, दारकापि अच्छादीहि परामट्ठा मा होन्तूति पत्थयन्ती नमस्सिस्सं। ते मं परियावरुं मग्गन्ति सामि वेस्सन्तर, अहं ‘‘इमानि च भीसनकानि महन्तानि, दुस्सुपिनो च मे दिट्ठो, अज्ज सकालस्सेव गमिस्सामी’’ति कम्पमाना मूलफलाफलानि उपधारेसिं, अथ मे फलितरुक्खापि अफला विय अफला च फलिनो विय दिस्सन्ति, किच्छेन फलाफलानि गहेत्वा गिरिद्वारं सम्पापुणिं। अथ ते सीहादयो मं दिस्वा मग्गं पटिपाटिया रुम्भित्वा अट्ठंसु। तेन सायं आगताम्हि, खमाहि मे, सामीति।
Tattha ye saraṃ pātumāgatāti ye pānīyaṃ pātuṃ imaṃ saraṃ āgatā. Byagghassa cāti byagghassa ca aññesaṃ hatthiādīnaṃ catuppadānañceva sakuṇasaṅghassa ca nikūjitaṃ ekaninnādasaddaṃ kiṃ tvaṃ na assosīti pucchati. So pana mahāsattena puttānaṃ dinnavelāya saddo ahosi. Ahu pubbanimittaṃ meti deva, imassa me dukkhassa anubhavanatthāya pubbanimittaṃ ahosi. Uggīvanti aṃsakūṭe pacchilagganakaṃ. Puthūti visuṃ visuṃ. Sabbadisā namassissanti sabbā dasa disā namassiṃ. Mā heva noti amhākaṃ rājaputto sīhādīhi hato mā hotu, dārakāpi acchādīhi parāmaṭṭhā mā hontūti patthayantī namassissaṃ. Te maṃ pariyāvaruṃ magganti sāmi vessantara, ahaṃ ‘‘imāni ca bhīsanakāni mahantāni, dussupino ca me diṭṭho, ajja sakālasseva gamissāmī’’ti kampamānā mūlaphalāphalāni upadhāresiṃ, atha me phalitarukkhāpi aphalā viya aphalā ca phalino viya dissanti, kicchena phalāphalāni gahetvā giridvāraṃ sampāpuṇiṃ. Atha te sīhādayo maṃ disvā maggaṃ paṭipāṭiyā rumbhitvā aṭṭhaṃsu. Tena sāyaṃ āgatāmhi, khamāhi me, sāmīti.
महासत्तो ताय सद्धिं एत्तकमेव कथं वत्वा याव अरुणुग्गमना न किञ्चि कथेसि। ततो पट्ठाय मद्दी नानप्पकारकं विलपन्ती आह –
Mahāsatto tāya saddhiṃ ettakameva kathaṃ vatvā yāva aruṇuggamanā na kiñci kathesi. Tato paṭṭhāya maddī nānappakārakaṃ vilapantī āha –
२२३१.
2231.
‘‘अहं पतिञ्च पुत्ते च, आचेरमिव माणवो।
‘‘Ahaṃ patiñca putte ca, āceramiva māṇavo;
अनुट्ठिता दिवारत्तिं, जटिनी ब्रह्मचारिनी॥
Anuṭṭhitā divārattiṃ, jaṭinī brahmacārinī.
२२३२.
2232.
‘‘अजिनानि परिदहित्वा, वनमूलफलहारिया।
‘‘Ajināni paridahitvā, vanamūlaphalahāriyā;
विचरामि दिवारत्तिं, तुम्हं कामा हि पुत्तका॥
Vicarāmi divārattiṃ, tumhaṃ kāmā hi puttakā.
२२३३.
2233.
‘‘अहं सुवण्णहलिद्दिं, आभतं पण्डुबेलुवं।
‘‘Ahaṃ suvaṇṇahaliddiṃ, ābhataṃ paṇḍubeluvaṃ;
रुक्खपक्कानि चाहासिं, इमे वो पुत्त कीळना॥
Rukkhapakkāni cāhāsiṃ, ime vo putta kīḷanā.
२२३४.
2234.
‘‘इमं मूळालिवत्तकं, सालुकं चिञ्चभेदकं।
‘‘Imaṃ mūḷālivattakaṃ, sālukaṃ ciñcabhedakaṃ;
भुञ्ज खुद्देहि संयुत्तं, सह पुत्तेहि खत्तिय॥
Bhuñja khuddehi saṃyuttaṃ, saha puttehi khattiya.
२२३५.
2235.
‘‘पदुमं जालिनो देहि, कुमुदञ्च कुमारिया।
‘‘Padumaṃ jālino dehi, kumudañca kumāriyā;
मालिने पस्स नच्चन्ते, सिवि पुत्तानि अव्हय॥
Māline passa naccante, sivi puttāni avhaya.
२२३६.
2236.
‘‘ततो कण्हाजिनायपि, निसामेहि रथेसभ।
‘‘Tato kaṇhājināyapi, nisāmehi rathesabha;
मञ्जुस्सराय वग्गुया, अस्समं उपयन्तिया॥
Mañjussarāya vagguyā, assamaṃ upayantiyā.
२२३७.
2237.
‘‘समानसुखदुक्खम्हा, रट्ठा पब्बाजिता उभो।
‘‘Samānasukhadukkhamhā, raṭṭhā pabbājitā ubho;
अपि सिवि पुत्ते पस्सेसि, जालिं कण्हाजिनं चुभो॥
Api sivi putte passesi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho.
२२३८.
2238.
‘‘समणे ब्राह्मणे नून, ब्रह्मचरियपरायणे।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe nūna, brahmacariyaparāyaṇe;
अहं लोके अभिस्सपिं, सीलवन्ते बहुस्सुते।
Ahaṃ loke abhissapiṃ, sīlavante bahussute;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो’’ति॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho’’ti.
तत्थ आचेरमिव माणवोति वत्तसम्पन्नो अन्तेवासिको आचरियं विय पटिजग्गति। अनुट्ठिताति पारिचरियानुट्ठानेन अनुट्ठिता अप्पमत्ता हुत्वा पटिजग्गामि। तुम्हं कामाति तुम्हाकं कामेन तुम्हे पत्थयन्ती। पुत्तकाति कुमारे आलपन्ती परिदेवति। सुवण्णहलिद्दिन्ति पुत्तका अहं तुम्हाकं न्हापनत्थाय सुवण्णवण्णं हलिद्दिं घंसित्वा आदाय आगता। पण्डुबेलुवन्ति कीळनत्थाय च वो इदं सुवण्णवण्णं बेलुवपक्कं मया आभतं। रुक्खपक्कानीति तुम्हाकं कीळनत्थाय अञ्ञानिपि मनापानि रुक्खफलानि आहासिं। इमे वोति पुत्तका इमे वो कीळनाति वदति। मूळालिवत्तकन्ति मूळालकुण्डलकं। सालुकन्ति इदं उप्पलादिसालुकम्पि मे बहु आभतं। चिञ्चभेदकन्ति सिङ्घाटकं। भुञ्जाति इदं सब्बं खुद्दमधुना संयुत्तं पुत्तेहि सद्धिं भुञ्जाहीति परिदेवति। सिवि पुत्तानि अव्हयाति सामि सिविराज, पण्णसालाय सयापितट्ठानतो सीघं पुत्तके पक्कोसाहि। अपि सिवि पुत्ते पस्सेसीति सामि सिविराज, अपि पुत्ते पस्ससि, सचे पस्ससि, मम दस्सेहि, किं मं अतिविय किलमेसि। अभिस्सपिन्ति तुम्हाकं पुत्तधीतरो मा पस्सित्थाति एवं नून अक्कोसिन्ति।
Tattha āceramiva māṇavoti vattasampanno antevāsiko ācariyaṃ viya paṭijaggati. Anuṭṭhitāti pāricariyānuṭṭhānena anuṭṭhitā appamattā hutvā paṭijaggāmi. Tumhaṃ kāmāti tumhākaṃ kāmena tumhe patthayantī. Puttakāti kumāre ālapantī paridevati. Suvaṇṇahaliddinti puttakā ahaṃ tumhākaṃ nhāpanatthāya suvaṇṇavaṇṇaṃ haliddiṃ ghaṃsitvā ādāya āgatā. Paṇḍubeluvanti kīḷanatthāya ca vo idaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ beluvapakkaṃ mayā ābhataṃ. Rukkhapakkānīti tumhākaṃ kīḷanatthāya aññānipi manāpāni rukkhaphalāni āhāsiṃ. Ime voti puttakā ime vo kīḷanāti vadati. Mūḷālivattakanti mūḷālakuṇḍalakaṃ. Sālukanti idaṃ uppalādisālukampi me bahu ābhataṃ. Ciñcabhedakanti siṅghāṭakaṃ. Bhuñjāti idaṃ sabbaṃ khuddamadhunā saṃyuttaṃ puttehi saddhiṃ bhuñjāhīti paridevati. Sivi puttāni avhayāti sāmi sivirāja, paṇṇasālāya sayāpitaṭṭhānato sīghaṃ puttake pakkosāhi. Api sivi putte passesīti sāmi sivirāja, api putte passasi, sace passasi, mama dassehi, kiṃ maṃ ativiya kilamesi. Abhissapinti tumhākaṃ puttadhītaro mā passitthāti evaṃ nūna akkosinti.
एवं विलपमानायपि ताय सद्धिं महासत्तो न किञ्चि कथेसि। सा तस्मिं अकथेन्ते कम्पमाना चन्दालोकेन पुत्ते विचिनन्ती येसु येसु जम्बुरुक्खादीसु पुब्बे कीळिंसु, तानि तानि पत्वा परिदेवन्ती आह –
Evaṃ vilapamānāyapi tāya saddhiṃ mahāsatto na kiñci kathesi. Sā tasmiṃ akathente kampamānā candālokena putte vicinantī yesu yesu jamburukkhādīsu pubbe kīḷiṃsu, tāni tāni patvā paridevantī āha –
२२३९.
2239.
‘‘इमे ते जम्बुका रुक्खा, वेदिसा सिन्दुवारका।
‘‘Ime te jambukā rukkhā, vedisā sinduvārakā;
विविधानि रुक्खजातानि, ते कुमारा न दिस्सरे॥
Vividhāni rukkhajātāni, te kumārā na dissare.
२२४०.
2240.
‘‘अस्सत्था पनसा चेमे, निग्रोधा च कपित्थना।
‘‘Assatthā panasā ceme, nigrodhā ca kapitthanā;
विविधानि फलजातानि, ते कुमारा न दिस्सरे॥
Vividhāni phalajātāni, te kumārā na dissare.
२२४१.
2241.
‘‘इमे तिट्ठन्ति आरामा, अयं सीतूदका नदी।
‘‘Ime tiṭṭhanti ārāmā, ayaṃ sītūdakā nadī;
यत्थस्सु पुब्बे कीळिंसु, ते कुमारा न दिस्सरे॥
Yatthassu pubbe kīḷiṃsu, te kumārā na dissare.
२२४२.
2242.
‘‘विविधानि पुप्फजातानि, अस्मिं उपरिपब्बते।
‘‘Vividhāni pupphajātāni, asmiṃ uparipabbate;
यानस्सु पुब्बे धारिंसु, ते कुमारा न दिस्सरे॥
Yānassu pubbe dhāriṃsu, te kumārā na dissare.
२२४३.
2243.
‘‘विविधानि फलजातानि, अस्मिं उपरिपब्बते।
‘‘Vividhāni phalajātāni, asmiṃ uparipabbate;
यानस्सु पुब्बे भुञ्जिंसु, ते कुमारा न दिस्सरे॥
Yānassu pubbe bhuñjiṃsu, te kumārā na dissare.
२२४४.
2244.
‘‘इमे ते हत्थिका अस्सा, बलिबद्दा च ते इमे।
‘‘Ime te hatthikā assā, balibaddā ca te ime;
येहिस्सु पुब्बे कीळिंसु, ते कुमारा न दिस्सरे’’ति॥
Yehissu pubbe kīḷiṃsu, te kumārā na dissare’’ti.
तत्थ इमे ते हत्थिकाति सा पब्बतूपरि दारके अदिस्वा परिदेवमाना ततो ओरुय्ह पुन अस्समपदं आगन्त्वा तत्थ ते उपधारेन्ती तेसं कीळनभण्डकानि दिस्वा एवमाह।
Tattha ime te hatthikāti sā pabbatūpari dārake adisvā paridevamānā tato oruyha puna assamapadaṃ āgantvā tattha te upadhārentī tesaṃ kīḷanabhaṇḍakāni disvā evamāha.
अथस्सा परिदेवनसद्देन चेव पदसद्देन च मिगपक्खिनो चलिंसु। सा ते दिस्वा आह –
Athassā paridevanasaddena ceva padasaddena ca migapakkhino caliṃsu. Sā te disvā āha –
२२४५.
2245.
‘‘इमे सामा ससोलूका, बहुका कदलीमिगा।
‘‘Ime sāmā sasolūkā, bahukā kadalīmigā;
येहिस्सु पुब्बे कीळिंसु, ते कुमारा न दिस्सरे॥
Yehissu pubbe kīḷiṃsu, te kumārā na dissare.
२२४६.
2246.
‘‘इमे हंसा च कोञ्चा च, मयूरा चित्रपेखुणा।
‘‘Ime haṃsā ca koñcā ca, mayūrā citrapekhuṇā;
येहिस्सु पुब्बे कीळिंसु, ते कुमारा न दिस्सरे’’ति॥
Yehissu pubbe kīḷiṃsu, te kumārā na dissare’’ti.
तत्थ सामाति खुद्दका सामा सुवण्णमिगा। ससोलूकाति ससा च उलूका च।
Tattha sāmāti khuddakā sāmā suvaṇṇamigā. Sasolūkāti sasā ca ulūkā ca.
सा अस्समपदे पियपुत्ते अदिस्वा निक्खमित्वा पुप्फितवनघटं पविसित्वा तं तं ठानं ओलोकेन्ती आह –
Sā assamapade piyaputte adisvā nikkhamitvā pupphitavanaghaṭaṃ pavisitvā taṃ taṃ ṭhānaṃ olokentī āha –
२२४७.
2247.
‘‘इमा ता वनगुम्बायो, पुप्फिता सब्बकालिका।
‘‘Imā tā vanagumbāyo, pupphitā sabbakālikā;
यत्थस्सु पुब्बे कीळिंसु, ते कुमारा न दिस्सरे॥
Yatthassu pubbe kīḷiṃsu, te kumārā na dissare.
२२४८.
2248.
‘‘इमा ता पोक्खरणी रम्मा, चक्कवाकूपकूजिता।
‘‘Imā tā pokkharaṇī rammā, cakkavākūpakūjitā;
मन्दालकेहि सञ्छन्ना, पदुमुप्पलकेहि च।
Mandālakehi sañchannā, padumuppalakehi ca;
यत्थस्सु पुब्बे कीळिंसु, ते कुमारा न दिस्सरे’’ति॥
Yatthassu pubbe kīḷiṃsu, te kumārā na dissare’’ti.
तत्थ वनगुम्बायोति वनघटायो।
Tattha vanagumbāyoti vanaghaṭāyo.
सा कत्थचि पियपुत्ते अदिस्वा पुन महासत्तस्स सन्तिकं आगन्त्वा तं दुम्मुखं निसिन्नं दिस्वा आह –
Sā katthaci piyaputte adisvā puna mahāsattassa santikaṃ āgantvā taṃ dummukhaṃ nisinnaṃ disvā āha –
२२४९.
2249.
‘‘न ते कट्ठानि भिन्नानि, न ते उदकमाहटं।
‘‘Na te kaṭṭhāni bhinnāni, na te udakamāhaṭaṃ;
अग्गिपि ते न हापितो, किं नु मन्दोव झायसि॥
Aggipi te na hāpito, kiṃ nu mandova jhāyasi.
२२५०.
2250.
‘‘पियो पियेन सङ्गम्म, समो मे ब्यपहञ्ञति।
‘‘Piyo piyena saṅgamma, samo me byapahaññati;
त्यज्ज पुत्ते न पस्सामि, जालिं कण्हाजिनं चुभो’’ति॥
Tyajja putte na passāmi, jāliṃ kaṇhājinaṃ cubho’’ti.
तत्थ न हापितोति न जलितो। इदं वुत्तं होति – सामि, त्वं पुब्बे कट्ठानि भिन्दसि, उदकं आहरित्वा ठपेसि, अङ्गारकपल्ले अग्गिं करोसि, अज्ज तेसु एकम्पि अकत्वा किं नु मन्दोव झायसि, तव किरिया मय्हं न रुच्चतीति। पियो पियेनाति वेस्सन्तरो मय्हं पियो, इतो मे पियतरो नत्थि, इमिना मे पियेन सङ्गम्म समागन्त्वा पुब्बे समो मे ब्यपहञ्ञति दुक्खं विगच्छति, अज्ज पन मे इमं पस्सन्तियापि सोको न विगच्छति, किं नु खो कारणन्ति। त्यज्जाति होतु, दिट्ठं मे कारणं, ते अज्ज पुत्ते न पस्सामि, तेन मे इमं पस्सन्तियापि सोको न विगच्छतीति।
Tattha na hāpitoti na jalito. Idaṃ vuttaṃ hoti – sāmi, tvaṃ pubbe kaṭṭhāni bhindasi, udakaṃ āharitvā ṭhapesi, aṅgārakapalle aggiṃ karosi, ajja tesu ekampi akatvā kiṃ nu mandova jhāyasi, tava kiriyā mayhaṃ na ruccatīti. Piyo piyenāti vessantaro mayhaṃ piyo, ito me piyataro natthi, iminā me piyena saṅgamma samāgantvā pubbe samo me byapahaññati dukkhaṃ vigacchati, ajja pana me imaṃ passantiyāpi soko na vigacchati, kiṃ nu kho kāraṇanti. Tyajjāti hotu, diṭṭhaṃ me kāraṇaṃ, te ajja putte na passāmi, tena me imaṃ passantiyāpi soko na vigacchatīti.
ताय एवं वुत्तेपि महासत्तो तुण्हीभूतोव निसीदि। सा तस्मिं अकथेन्ते सोकसमप्पिता पहटकुक्कुटी विय कम्पमाना पुन पठमं विचरितट्ठानानि विचरित्वा महासत्तस्स सन्तिकं पच्चागन्त्वा आह –
Tāya evaṃ vuttepi mahāsatto tuṇhībhūtova nisīdi. Sā tasmiṃ akathente sokasamappitā pahaṭakukkuṭī viya kampamānā puna paṭhamaṃ vicaritaṭṭhānāni vicaritvā mahāsattassa santikaṃ paccāgantvā āha –
२२५१.
2251.
‘‘न खो नो देव पस्सामि, येन ते नीहता मता।
‘‘Na kho no deva passāmi, yena te nīhatā matā;
काकोलापि न वस्सन्ति, मता मे नून दारका॥
Kākolāpi na vassanti, matā me nūna dārakā.
२२५२.
2252.
‘‘न खो नो देव पस्सामि, येन ते नीहता मता।
‘‘Na kho no deva passāmi, yena te nīhatā matā;
सकुणापि न वस्सन्ति, मता मे नून दारका’’ति॥
Sakuṇāpi na vassanti, matā me nūna dārakā’’ti.
तत्थ न खो नोति देव, न खो अम्हाकं पुत्ते पस्सामि। येन ते नीहताति केनचि तेसं नीहतभावम्पि न जानामीति अधिप्पायेनेवमाह।
Tattha na kho noti deva, na kho amhākaṃ putte passāmi. Yena te nīhatāti kenaci tesaṃ nīhatabhāvampi na jānāmīti adhippāyenevamāha.
एवं वुत्तेपि महासत्तो न किञ्चि कथेसियेव। सा पुत्तसोकेन फुट्ठा पुत्ते उपधारेन्ती ततियम्पि तानि तानि ठानानि वातवेगेन विचरि। ताय एकरत्तिं विचरितट्ठानं परिग्गय्हमानं पन्नरसयोजनमत्तं अहोसि। अथ रत्ति विभासि, अरुणोदयो जातो। सा पुन गन्त्वा महासत्तस्स सन्तिके ठिता परिदेवि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vuttepi mahāsatto na kiñci kathesiyeva. Sā puttasokena phuṭṭhā putte upadhārentī tatiyampi tāni tāni ṭhānāni vātavegena vicari. Tāya ekarattiṃ vicaritaṭṭhānaṃ pariggayhamānaṃ pannarasayojanamattaṃ ahosi. Atha ratti vibhāsi, aruṇodayo jāto. Sā puna gantvā mahāsattassa santike ṭhitā paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२२५३.
2253.
‘‘सा तत्थ परिदेवित्वा, पब्बतानि वनानि च।
‘‘Sā tattha paridevitvā, pabbatāni vanāni ca;
पुनदेवस्समं गन्त्वा, रोदि सामिकसन्तिके॥
Punadevassamaṃ gantvā, rodi sāmikasantike.
२२५४.
2254.
‘‘न खो नो देव पस्सामि, येन ते नीहता मता।
‘‘Na kho no deva passāmi, yena te nīhatā matā;
काकोलापि न वस्सन्ति, मता मे नून दारका॥
Kākolāpi na vassanti, matā me nūna dārakā.
२२५५.
2255.
‘‘न खो नो देव पस्सामि, येन ते नीहता मता।
‘‘Na kho no deva passāmi, yena te nīhatā matā;
सकुणापि न वस्सन्ति, मता मे नून दारका॥
Sakuṇāpi na vassanti, matā me nūna dārakā.
२२५६.
2256.
‘‘नु खो नो देव पस्सामि, येन ते नीहता मता।
‘‘Nu kho no deva passāmi, yena te nīhatā matā;
विचरन्ती रुक्खमूलेसु, पब्बतेसु गुहासु च॥
Vicarantī rukkhamūlesu, pabbatesu guhāsu ca.
२२५७.
2257.
‘‘इति मद्दी वरारोहा, राजपुत्ती यसस्सिनी।
‘‘Iti maddī varārohā, rājaputtī yasassinī;
बाहा पग्गय्ह कन्दित्वा, तत्थेव पतिता छमा’’ति॥
Bāhā paggayha kanditvā, tattheva patitā chamā’’ti.
तत्थ सामिकसन्तिकेति भिक्खवे, सा मद्दी तत्थ वङ्कपब्बतकुच्छियं सानुपब्बतानि वनानि च विचरन्ती परिदेवित्वा पुन गन्त्वा सामिकं निस्साय तस्स सन्तिके ठिता पुत्तानं अत्थाय रोदि, ‘‘न खो नो’’तिआदीनि वदन्ती परिदेवीति अत्थो। इति मद्दी वरारोहाति भिक्खवे, एवं सा उत्तमरूपधरा वरारोहा मद्दी रुक्खमूलादीसु विचरन्ती दारके अदिस्वा ‘‘निस्संसयं मता भविस्सन्ती’’ति बाहा पग्गय्ह कन्दित्वा तत्थेव वेस्सन्तरस्स पादमूले छिन्नसुवण्णकदली विय छमायं पति।
Tattha sāmikasantiketi bhikkhave, sā maddī tattha vaṅkapabbatakucchiyaṃ sānupabbatāni vanāni ca vicarantī paridevitvā puna gantvā sāmikaṃ nissāya tassa santike ṭhitā puttānaṃ atthāya rodi, ‘‘na kho no’’tiādīni vadantī paridevīti attho. Iti maddī varārohāti bhikkhave, evaṃ sā uttamarūpadharā varārohā maddī rukkhamūlādīsu vicarantī dārake adisvā ‘‘nissaṃsayaṃ matā bhavissantī’’ti bāhā paggayha kanditvā tattheva vessantarassa pādamūle chinnasuvaṇṇakadalī viya chamāyaṃ pati.
अथ महासत्तो ‘‘मता मद्दी’’ति सञ्ञाय कम्पमानो ‘‘अट्ठाने पदेसे मता मद्दी। सचे हिस्सा जेतुत्तरनगरे कालकिरिया अभविस्स, महन्तो परिवारो अभविस्स, द्वे रट्ठानि चलेय्युं। अहं पन अरञ्ञे एककोव, किं नु खो करिस्सामी’’ति उप्पन्नबलवसोकोपि सतिं पच्चुपट्ठापेत्वा ‘‘जानिस्सामि तावा’’ति उट्ठाय तस्सा हदये हत्थं ठपेत्वा सन्तापपवत्तिं ञत्वा कमण्डलुना उदकं आहरित्वा सत्त मासे कायसंसग्गं अनापन्नपुब्बोपि बलवसोकेन पब्बजितभावं सल्लक्खेतुं असक्कोन्तो अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि तस्सा सीसं उक्खिपित्वा ऊरूसु ठपेत्वा उदकेन परिप्फोसित्वा मुखञ्च हदयञ्च परिमज्जन्तो निसीदि। मद्दीपि खो थोकं वीतिनामेत्वा सतिं पटिलभित्वा हिरोत्तप्पं पच्चुपट्ठापेत्वा उट्ठाय महासत्तं वन्दित्वा ‘‘सामि वेस्सन्तर, दारका ते कुहिं गता’’ति आह। ‘‘देवि, एकस्स ब्राह्मणस्स दासत्थाय दिन्ना’’ति। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha mahāsatto ‘‘matā maddī’’ti saññāya kampamāno ‘‘aṭṭhāne padese matā maddī. Sace hissā jetuttaranagare kālakiriyā abhavissa, mahanto parivāro abhavissa, dve raṭṭhāni caleyyuṃ. Ahaṃ pana araññe ekakova, kiṃ nu kho karissāmī’’ti uppannabalavasokopi satiṃ paccupaṭṭhāpetvā ‘‘jānissāmi tāvā’’ti uṭṭhāya tassā hadaye hatthaṃ ṭhapetvā santāpapavattiṃ ñatvā kamaṇḍalunā udakaṃ āharitvā satta māse kāyasaṃsaggaṃ anāpannapubbopi balavasokena pabbajitabhāvaṃ sallakkhetuṃ asakkonto assupuṇṇehi nettehi tassā sīsaṃ ukkhipitvā ūrūsu ṭhapetvā udakena paripphositvā mukhañca hadayañca parimajjanto nisīdi. Maddīpi kho thokaṃ vītināmetvā satiṃ paṭilabhitvā hirottappaṃ paccupaṭṭhāpetvā uṭṭhāya mahāsattaṃ vanditvā ‘‘sāmi vessantara, dārakā te kuhiṃ gatā’’ti āha. ‘‘Devi, ekassa brāhmaṇassa dāsatthāya dinnā’’ti. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२२५८.
2258.
‘‘तमज्झपत्तं राजपुत्तिं, उदकेनाभिसिञ्चथ।
‘‘Tamajjhapattaṃ rājaputtiṃ, udakenābhisiñcatha;
अस्सत्थं नं विदित्वान, अथ नं एतदब्रवी’’ति॥
Assatthaṃ naṃ viditvāna, atha naṃ etadabravī’’ti.
तत्थ अज्झपत्तन्ति अत्तनो सन्तिकं पत्तं, पादमूले पतित्वा विसञ्ञिभूतन्ति अत्थो। एतदब्रवीति एतं ‘‘एकस्स मे ब्राह्मणस्स दासत्थाय दिन्ना’’ति वचनं अब्रवि।
Tattha ajjhapattanti attano santikaṃ pattaṃ, pādamūle patitvā visaññibhūtanti attho. Etadabravīti etaṃ ‘‘ekassa me brāhmaṇassa dāsatthāya dinnā’’ti vacanaṃ abravi.
ततो ताय ‘‘देव, पुत्ते ब्राह्मणस्स दत्वा मम सब्बरत्तिं परिदेवित्वा विचरन्तिया किं नाचिक्खसी’’ति वुत्ते महासत्तो आह –
Tato tāya ‘‘deva, putte brāhmaṇassa datvā mama sabbarattiṃ paridevitvā vicarantiyā kiṃ nācikkhasī’’ti vutte mahāsatto āha –
२२५९.
2259.
‘‘आदियेनेव ते मद्दि, दुक्खं नक्खातुमिच्छिसं।
‘‘Ādiyeneva te maddi, dukkhaṃ nakkhātumicchisaṃ;
दलिद्दो याचको वुड्ढो, ब्राह्मणो घरमागतो॥
Daliddo yācako vuḍḍho, brāhmaṇo gharamāgato.
२२६०.
2260.
‘‘तस्स दिन्ना मया पुत्ता, मद्दि मा भायि अस्सस।
‘‘Tassa dinnā mayā puttā, maddi mā bhāyi assasa;
मं पस्स मद्दि मा पुत्ते, मा बाळ्हं परिदेवसि।
Maṃ passa maddi mā putte, mā bāḷhaṃ paridevasi;
लच्छाम पुत्ते जीवन्ता, अरोगा च भवामसे॥
Lacchāma putte jīvantā, arogā ca bhavāmase.
२२६१.
2261.
‘‘पुत्ते पसुञ्च धञ्ञञ्च, यञ्च अञ्ञं घरे धनं।
‘‘Putte pasuñca dhaññañca, yañca aññaṃ ghare dhanaṃ;
दज्जा सप्पुरिसो दानं, दिस्वा याचकमागतं।
Dajjā sappuriso dānaṃ, disvā yācakamāgataṃ;
अनुमोदाहि मे मद्दि, पुत्तके दानमुत्तम’’न्ति॥
Anumodāhi me maddi, puttake dānamuttama’’nti.
तत्थ आदियेनेवाति आदिकेनेव। इदं वुत्तं होति – सचे ते अहं आदितोव तमत्थं आचिक्खिस्सं, ततो तव सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्तिया हदयं फलेय्य, तस्मा आदिकेनेव ते मद्दि दुक्खं न अक्खातुं इच्छिस्सन्ति। घरमागतोति इमं अम्हाकं वसनट्ठानं आगतो। अरोगा च भवामसेति यथा तथा मयं अरोगा होम, जीवमाना अवस्सं पुत्ते ब्राह्मणेन नीतेपि पस्सिस्साम। यञ्च अञ्ञन्ति यञ्च अञ्ञं घरे सविञ्ञाणकं धनं। दज्जा सप्पुरिसो दानन्ति सप्पुरिसो उत्तमत्थं पत्थेन्तो उरं भिन्दित्वा हदयमंसम्पि गहेत्वा दानं ददेय्याति।
Tattha ādiyenevāti ādikeneva. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace te ahaṃ āditova tamatthaṃ ācikkhissaṃ, tato tava sokaṃ sandhāretuṃ asakkontiyā hadayaṃ phaleyya, tasmā ādikeneva te maddi dukkhaṃ na akkhātuṃ icchissanti. Gharamāgatoti imaṃ amhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ āgato. Arogā ca bhavāmaseti yathā tathā mayaṃ arogā homa, jīvamānā avassaṃ putte brāhmaṇena nītepi passissāma. Yañca aññanti yañca aññaṃ ghare saviññāṇakaṃ dhanaṃ. Dajjā sappuriso dānanti sappuriso uttamatthaṃ patthento uraṃ bhinditvā hadayamaṃsampi gahetvā dānaṃ dadeyyāti.
मद्दी आह –
Maddī āha –
२२६२.
2262.
‘‘अनुमोदामि ते देव, पुत्तके दानमुत्तमं।
‘‘Anumodāmi te deva, puttake dānamuttamaṃ;
दत्वा चित्तं पसादेहि, भिय्यो दानं ददो भव॥
Datvā cittaṃ pasādehi, bhiyyo dānaṃ dado bhava.
२२६३.
2263.
‘‘यो त्वं मच्छेरभूतेसु, मनुस्सेसु जनाधिप।
‘‘Yo tvaṃ maccherabhūtesu, manussesu janādhipa;
ब्राह्मणस्स अदा दानं, सिवीनं रट्ठवड्ढनो’’ति॥
Brāhmaṇassa adā dānaṃ, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano’’ti.
तत्थ अनुमोदामि तेति दस मासे कुच्छिया धारेत्वा दिवसस्स द्वत्तिक्खत्तुं न्हापेत्वा पायेत्वा भोजेत्वा उरे निपज्जापेत्वा पटिजग्गितपुत्तकेसु बोधिसत्तेन दिन्नेसु सयं पुत्तदानं अनुमोदन्ती एवमाह। इमिना कारणेन जानितब्बं ‘‘पिताव पुत्तानं सामिको’’ति। भिय्यो दानं ददो भवाति महाराज, उत्तरिपि पुनप्पुनं दानं दायकोव होहि, ‘‘सुदिन्नं मे दान’’न्ति चित्तं पसादेहि, यो त्वं मच्छेरभूतेसु सत्तेसु पियपुत्ते अदासीति।
Tattha anumodāmi teti dasa māse kucchiyā dhāretvā divasassa dvattikkhattuṃ nhāpetvā pāyetvā bhojetvā ure nipajjāpetvā paṭijaggitaputtakesu bodhisattena dinnesu sayaṃ puttadānaṃ anumodantī evamāha. Iminā kāraṇena jānitabbaṃ ‘‘pitāva puttānaṃ sāmiko’’ti. Bhiyyo dānaṃdado bhavāti mahārāja, uttaripi punappunaṃ dānaṃ dāyakova hohi, ‘‘sudinnaṃ me dāna’’nti cittaṃ pasādehi, yo tvaṃ maccherabhūtesu sattesu piyaputte adāsīti.
एवं वुत्ते महासत्तो ‘‘मद्दि, किन्नामेतं कथेसि, सचे हि मया पुत्ते दत्वा चित्तं पसादेतुं नाभविस्स, इमानि पन मे अच्छरियानि न पवत्तेय्यु’’न्ति वत्वा सब्बानि पथविनिन्नादादीनि कथेसि। ततो मद्दी तानि अच्छरियानि कित्तेत्वा दानं अनुमोदन्ती आह –
Evaṃ vutte mahāsatto ‘‘maddi, kinnāmetaṃ kathesi, sace hi mayā putte datvā cittaṃ pasādetuṃ nābhavissa, imāni pana me acchariyāni na pavatteyyu’’nti vatvā sabbāni pathavininnādādīni kathesi. Tato maddī tāni acchariyāni kittetvā dānaṃ anumodantī āha –
२२६४.
2264.
‘‘निन्नादिता ते पथवी, सद्दो ते तिदिवङ्गतो।
‘‘Ninnāditā te pathavī, saddo te tidivaṅgato;
समन्ता विज्जुता आगुं, गिरीनंव पतिस्सुता’’ति॥
Samantā vijjutā āguṃ, girīnaṃva patissutā’’ti.
तत्थ विज्जुता आगुन्ति अकालविज्जुलता हिमवन्तपदेसे समन्ता निच्छरिंसु। गिरीनंव पतिस्सुताति गिरीनं पतिस्सुतसद्दा विय विरवा उट्ठहिंसु।
Tattha vijjutā āgunti akālavijjulatā himavantapadese samantā nicchariṃsu. Girīnaṃva patissutāti girīnaṃ patissutasaddā viya viravā uṭṭhahiṃsu.
२२६५.
2265.
‘‘तस्स ते अनुमोदन्ति, उभो नारदपब्बता।
‘‘Tassa te anumodanti, ubho nāradapabbatā;
इन्दो च ब्रह्मा पजापति, सोमो यमो वेस्सवणो।
Indo ca brahmā pajāpati, somo yamo vessavaṇo;
सब्बे देवानुमोदन्ति, तावतिंसा सइन्दका॥
Sabbe devānumodanti, tāvatiṃsā saindakā.
२२६६.
2266.
‘‘इति मद्दी वरारोहा, राजपुत्ती यसस्सिनी।
‘‘Iti maddī varārohā, rājaputtī yasassinī;
वेस्सन्तरस्स अनुमोदि, पुत्तके दानमुत्तम’’न्ति॥
Vessantarassa anumodi, puttake dānamuttama’’nti.
तत्थ उभो नारदपब्बताति इमेपि द्वे देवनिकाया अत्तनो विमानद्वारे ठिताव ‘‘सुदिन्नं ते दान’’न्ति अनुमोदन्ति। तावतिंसा सइन्दकाति इन्दजेट्ठका तावतिंसापि देवा ते दानं अनुमोदन्तीति।
Tattha ubho nāradapabbatāti imepi dve devanikāyā attano vimānadvāre ṭhitāva ‘‘sudinnaṃ te dāna’’nti anumodanti. Tāvatiṃsā saindakāti indajeṭṭhakā tāvatiṃsāpi devā te dānaṃ anumodantīti.
एवं महासत्तेन अत्तनो दाने वण्णिते तमेवत्थं परिवत्तेत्वा ‘‘महाराज वेस्सन्तर, सुदिन्नं नाम ते दान’’न्ति मद्दीपि तथेव दानं वण्णयित्वा अनुमोदमाना निसीदि। तेन सत्था ‘‘इति मद्दी वरारोहा’’ति गाथमाह।
Evaṃ mahāsattena attano dāne vaṇṇite tamevatthaṃ parivattetvā ‘‘mahārāja vessantara, sudinnaṃ nāma te dāna’’nti maddīpi tatheva dānaṃ vaṇṇayitvā anumodamānā nisīdi. Tena satthā ‘‘iti maddī varārohā’’ti gāthamāha.
मद्दीपब्बवण्णना निट्ठिता।
Maddīpabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
सक्कपब्बवण्णना
Sakkapabbavaṇṇanā
एवं तेसु अञ्ञमञ्ञं सम्मोदनीयं कथं कथेन्तेसु सक्को चिन्तेसि ‘‘अयं वेस्सन्तरो राजा हिय्यो जूजकस्स पथविं उन्नादेत्वा दारके अदासि, इदानि तं कोचि हीनपुरिसो उपसङ्कमित्वा सब्बलक्खणसम्पन्नं मद्दिं याचित्वा राजानं एककं कत्वा मद्दिं गहेत्वा गच्छेय्य, ततो एस अनाथो निप्पच्चयो भवेय्य। अहं ब्राह्मणवण्णेन नं उपसङ्कमित्वा मद्दिं याचित्वा पारमिकूटं गाहापेत्वा कस्सचि अविस्सज्जियं कत्वा पुन नं तस्सेव दत्वा आगमिस्सामी’’ति। सो सूरियुग्गमनवेलाय तस्स सन्तिकं अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ tesu aññamaññaṃ sammodanīyaṃ kathaṃ kathentesu sakko cintesi ‘‘ayaṃ vessantaro rājā hiyyo jūjakassa pathaviṃ unnādetvā dārake adāsi, idāni taṃ koci hīnapuriso upasaṅkamitvā sabbalakkhaṇasampannaṃ maddiṃ yācitvā rājānaṃ ekakaṃ katvā maddiṃ gahetvā gaccheyya, tato esa anātho nippaccayo bhaveyya. Ahaṃ brāhmaṇavaṇṇena naṃ upasaṅkamitvā maddiṃ yācitvā pāramikūṭaṃ gāhāpetvā kassaci avissajjiyaṃ katvā puna naṃ tasseva datvā āgamissāmī’’ti. So sūriyuggamanavelāya tassa santikaṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२२६७.
2267.
‘‘ततो रत्या विवसाने, सूरियस्सुग्गमनं पति।
‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyassuggamanaṃ pati;
सक्को ब्राह्मणवण्णेन, पातो तेसं अदिस्सथा’’ति॥
Sakko brāhmaṇavaṇṇena, pāto tesaṃ adissathā’’ti.
तत्थ पातो तेसं अदिस्सथाति पातोव नेसं द्विन्नम्पि जनानं पञ्ञायमानरूपो पुरतो अट्ठासि, ठत्वा च पन पटिसन्थारं करोन्तो आह –
Tattha pāto tesaṃ adissathāti pātova nesaṃ dvinnampi janānaṃ paññāyamānarūpo purato aṭṭhāsi, ṭhatvā ca pana paṭisanthāraṃ karonto āha –
२२६८.
2268.
‘‘कच्चि नु भोतो कुसलं, कच्चि भोतो अनामयं।
‘‘Kacci nu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmayaṃ;
कच्चि उञ्छेन यापेथ, कच्चि मूलफला बहू॥
Kacci uñchena yāpetha, kacci mūlaphalā bahū.
२२६९.
2269.
‘‘कच्चि डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसपा।
‘‘Kacci ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsapā;
वने वाळमिगाकिण्णे, कच्चि हिंसा न विज्जती’’ति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, kacci hiṃsā na vijjatī’’ti.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
२२७०.
2270.
‘‘कुसलञ्चेव नो ब्रह्मे, अथो ब्रह्मे अनामयं।
‘‘Kusalañceva no brahme, atho brahme anāmayaṃ;
अथो उञ्छेन यापेम, अथो मूलफला बहू॥
Atho uñchena yāpema, atho mūlaphalā bahū.
२२७१.
2271.
‘‘अथो डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसपा।
‘‘Atho ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsapā;
वने वाळमिगाकिण्णे, हिंसा मय्हं न विज्जति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, hiṃsā mayhaṃ na vijjati.
२२७२.
2272.
‘‘सत्त नो मासे वसतं, अरञ्ञे जीवसोकिनं।
‘‘Satta no māse vasataṃ, araññe jīvasokinaṃ;
इदं दुतियं पस्साम, ब्राह्मणं देववण्णिनं।
Idaṃ dutiyaṃ passāma, brāhmaṇaṃ devavaṇṇinaṃ;
आदाय वेळुवं दण्डं, धारेन्तं अजिनक्खिपं॥
Ādāya veḷuvaṃ daṇḍaṃ, dhārentaṃ ajinakkhipaṃ.
२२७३.
2273.
‘‘स्वागतं ते महाब्रह्मे, अथो ते अदुरागतं।
‘‘Svāgataṃ te mahābrahme, atho te adurāgataṃ;
अन्तो पविस भद्दन्ते, पादे पक्खालयस्सु ते॥
Anto pavisa bhaddante, pāde pakkhālayassu te.
२२७४.
2274.
‘‘तिन्दुकानि पियालानि, मधुके कासुमारियो।
‘‘Tindukāni piyālāni, madhuke kāsumāriyo;
फलानि खुद्दकप्पानि, भुञ्ज ब्रह्मे वरं वरं॥
Phalāni khuddakappāni, bhuñja brahme varaṃ varaṃ.
२२७५.
2275.
‘‘इदम्पि पानीयं सीतं, आभतं गिरिगब्भरा।
‘‘Idampi pānīyaṃ sītaṃ, ābhataṃ girigabbharā;
ततो पिव महाब्रह्मे, सचे त्वं अभिकङ्खसी’’ति॥
Tato piva mahābrahme, sace tvaṃ abhikaṅkhasī’’ti.
एवं तेन सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा महासत्तो –
Evaṃ tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā mahāsatto –
२२७६.
2276.
‘‘अथ त्वं केन वण्णेन, केन वा पन हेतुना।
‘‘Atha tvaṃ kena vaṇṇena, kena vā pana hetunā;
अनुप्पत्तो ब्रहारञ्ञं, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥ –
Anuppatto brahāraññaṃ, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti. –
आगमनकारणं पुच्छि। अथ नं सक्को ‘‘महाराज, अहं महल्लको, इधागच्छन्तो तव भरियं मद्दिं याचितुं आगतो, तं मे देही’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Āgamanakāraṇaṃ pucchi. Atha naṃ sakko ‘‘mahārāja, ahaṃ mahallako, idhāgacchanto tava bhariyaṃ maddiṃ yācituṃ āgato, taṃ me dehī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
२२७७.
2277.
‘‘यथा वारिवहो पूरो, सब्बकालं न खीयति।
‘‘Yathā vārivaho pūro, sabbakālaṃ na khīyati;
एवं तं याचितागच्छिं, भरियं मे देहि याचितो’’ति॥
Evaṃ taṃ yācitāgacchiṃ, bhariyaṃ me dehi yācito’’ti.
एवं वुत्ते महासत्तो ‘‘हिय्यो मे ब्राह्मणस्स दारका दिन्ना, अरञ्ञे एकको हुत्वा कथं ते मद्दिं दस्सामी’’ति अवत्वा पसारितहत्थे सहस्सत्थविकं ठपेन्तो विय असज्जित्वा अबज्झित्वा अनोलीनमानसो हुत्वा गिरिं उन्नादेन्तो इमं गाथमाह –
Evaṃ vutte mahāsatto ‘‘hiyyo me brāhmaṇassa dārakā dinnā, araññe ekako hutvā kathaṃ te maddiṃ dassāmī’’ti avatvā pasāritahatthe sahassatthavikaṃ ṭhapento viya asajjitvā abajjhitvā anolīnamānaso hutvā giriṃ unnādento imaṃ gāthamāha –
२२७८.
2278.
‘‘ददामि न विकम्पामि, यं मं याचसि ब्राह्मण।
‘‘Dadāmi na vikampāmi, yaṃ maṃ yācasi brāhmaṇa;
सन्तं नप्पटिगुय्हामि, दाने मे रमती मनो’’ति॥
Santaṃ nappaṭiguyhāmi, dāne me ramatī mano’’ti.
तत्थ सन्तं नप्पटिगुय्हामीति संविज्जमानं न गुय्हामि।
Tattha santaṃ nappaṭiguyhāmīti saṃvijjamānaṃ na guyhāmi.
एवञ्च पन वत्वा सीघमेव कमण्डलुना उदकं आहरित्वा उदकं हत्थे पातेत्वा पियभरियं ब्राह्मणस्स अदासि। तङ्खणेयेव हेट्ठा वुत्तप्पकारानि सब्बानि अच्छरियानि पातुरहेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evañca pana vatvā sīghameva kamaṇḍalunā udakaṃ āharitvā udakaṃ hatthe pātetvā piyabhariyaṃ brāhmaṇassa adāsi. Taṅkhaṇeyeva heṭṭhā vuttappakārāni sabbāni acchariyāni pāturahesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२२७९.
2279.
‘‘मद्दिं हत्थे गहेत्वान, उदकस्स कमण्डलुं।
‘‘Maddiṃ hatthe gahetvāna, udakassa kamaṇḍaluṃ;
ब्राह्मणस्स अदा दानं, सिवीनं रट्ठवड्ढनो॥
Brāhmaṇassa adā dānaṃ, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano.
२२८०.
2280.
‘‘तदासि यं भिंसनकं, तदासि लोमहंसनं।
‘‘Tadāsi yaṃ bhiṃsanakaṃ, tadāsi lomahaṃsanaṃ;
मद्दिं परिच्चजन्तस्स, मेदनी सम्पकम्पथ॥
Maddiṃ pariccajantassa, medanī sampakampatha.
२२८१.
2281.
‘‘नेवस्स मद्दी भाकुटि, न सन्धीयति न रोदति।
‘‘Nevassa maddī bhākuṭi, na sandhīyati na rodati;
पेक्खतेवस्स तुण्ही सा, एसो जानाति यं वर’’न्ति॥
Pekkhatevassa tuṇhī sā, eso jānāti yaṃ vara’’nti.
तत्थ अदा दानन्ति ‘‘अम्भो ब्राह्मण, मद्दितो मे सतगुणेन सहस्सगुणेन सतसहस्सगुणेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणमेव पियतरं, इदं मे दानं सब्बञ्ञुतञ्ञाणप्पटिवेधस्स पच्चयो होतू’’ति वत्वा दानं अदासि वुत्तम्पि चेतं –
Tattha adā dānanti ‘‘ambho brāhmaṇa, maddito me sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena sabbaññutaññāṇameva piyataraṃ, idaṃ me dānaṃ sabbaññutaññāṇappaṭivedhassa paccayo hotū’’ti vatvā dānaṃ adāsi vuttampi cetaṃ –
‘‘जालिं कण्हाजिनं धीतं, मद्दिं देविं पतिब्बतं।
‘‘Jāliṃ kaṇhājinaṃ dhītaṃ, maddiṃ deviṃ patibbataṃ;
चजमानो न चिन्तेसिं, बोधियायेव कारणा॥
Cajamāno na cintesiṃ, bodhiyāyeva kāraṇā.
‘‘न मे देस्सा उभो पुत्ता, मद्दी देवी न देस्सिया।
‘‘Na me dessā ubho puttā, maddī devī na dessiyā;
सब्बञ्ञुतं पियं मय्हं, तस्मा पिये अदासह’’न्ति॥ (चरिया॰ १.११८-११९)।
Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā piye adāsaha’’nti. (cariyā. 1.118-119);
तत्थ सम्पकम्पथाति पथवी उदकपरियन्तं कत्वा कम्पित्थ। नेवस्स मद्दी भाकुटीति भिक्खवे, तस्मिं खणे मद्दी ‘‘मं महल्लकस्स ब्राह्मणस्स राजा देती’’ति कोधवसेन भाकुटिपि नाहोसि। न सन्धीयति न रोदतीति नेव मङ्कु अहोसि, न अक्खीनि पूरेत्वा रोदति, अथ खो तुण्ही सा हुत्वा ‘‘मादिसं इत्थिरतनं ददमानो न निक्कारणा दस्सति, एसो यं वरं, तं जानाती’’ति फुल्लपदुमवण्णं अस्स मुखं पेक्खतेव, ओलोकयमानाव ठिताति अत्थो।
Tattha sampakampathāti pathavī udakapariyantaṃ katvā kampittha. Nevassa maddī bhākuṭīti bhikkhave, tasmiṃ khaṇe maddī ‘‘maṃ mahallakassa brāhmaṇassa rājā detī’’ti kodhavasena bhākuṭipi nāhosi. Na sandhīyati na rodatīti neva maṅku ahosi, na akkhīni pūretvā rodati, atha kho tuṇhī sā hutvā ‘‘mādisaṃ itthiratanaṃ dadamāno na nikkāraṇā dassati, eso yaṃ varaṃ, taṃ jānātī’’ti phullapadumavaṇṇaṃ assa mukhaṃ pekkhateva, olokayamānāva ṭhitāti attho.
अथ महासत्तो ‘‘कीदिसा मद्दी’’ति तस्सा मुखं ओलोकेसि। सापि ‘‘सामि किं मं ओलोकेसी’’ति वत्वा सीहनादं नदन्ती इमं गाथमाह –
Atha mahāsatto ‘‘kīdisā maddī’’ti tassā mukhaṃ olokesi. Sāpi ‘‘sāmi kiṃ maṃ olokesī’’ti vatvā sīhanādaṃ nadantī imaṃ gāthamāha –
२२८२.
2282.
‘‘कोमारी यस्साहं भरिया, सामिको मम इस्सरो।
‘‘Komārī yassāhaṃ bhariyā, sāmiko mama issaro;
यस्सिच्छे तस्स मं दज्जा, विक्किणेय्य हनेय्य वा’’ति॥
Yassicche tassa maṃ dajjā, vikkiṇeyya haneyya vā’’ti.
तत्थ कोमारी यस्साहं भरियाति अहं यस्स तव दहरिका भरिया, सो त्वञ्ञेव मम इस्सरो सामिको। यस्सिच्छे तस्साति इस्सरो च नाम दासिं मं यस्स दातुं इच्छेय्य, तस्स ददेय्य। विक्किणेय्य वाति धनेन वा अत्थे सति विक्किणेय्य, मंसेन वा अत्थे सति हनेय्य, तस्मा यं वो रुच्चति, तं करोथ, नाहं कुज्झामीति।
Tattha komārī yassāhaṃ bhariyāti ahaṃ yassa tava daharikā bhariyā, so tvaññeva mama issaro sāmiko. Yassicche tassāti issaro ca nāma dāsiṃ maṃ yassa dātuṃ iccheyya, tassa dadeyya. Vikkiṇeyya vāti dhanena vā atthe sati vikkiṇeyya, maṃsena vā atthe sati haneyya, tasmā yaṃ vo ruccati, taṃ karotha, nāhaṃ kujjhāmīti.
सक्को तेसं पणीतज्झासयतं विदित्वा थुतिं अकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sakko tesaṃ paṇītajjhāsayataṃ viditvā thutiṃ akāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२२८३.
2283.
‘‘तेसं सङ्कप्पमञ्ञाय, देविन्दो एतदब्रवि।
‘‘Tesaṃ saṅkappamaññāya, devindo etadabravi;
सब्बे जिता ते पच्चूहा, ये दिब्बा ये च मानुसा॥
Sabbe jitā te paccūhā, ye dibbā ye ca mānusā.
२२८४.
2284.
‘‘निन्नादिता ते पथवी, सद्दो ते तिदिवङ्गतो।
‘‘Ninnāditā te pathavī, saddo te tidivaṅgato;
समन्ता विज्जुता आगुं, गिरीनंव पतिस्सुता॥
Samantā vijjutā āguṃ, girīnaṃva patissutā.
२२८५.
2285.
‘‘तस्स ते अनुमोदन्ति, उभो नारदपब्बता।
‘‘Tassa te anumodanti, ubho nāradapabbatā;
इन्दो च ब्रह्मा पजापति, सोमो यमो वेस्सवणो।
Indo ca brahmā pajāpati, somo yamo vessavaṇo;
सब्बे देवानुमोदन्ति, दुक्करञ्हि करोति सो॥
Sabbe devānumodanti, dukkarañhi karoti so.
२२८६.
2286.
‘‘दुद्ददं ददमानानं, दुक्करं कम्म कुब्बतं।
‘‘Duddadaṃ dadamānānaṃ, dukkaraṃ kamma kubbataṃ;
असन्तो नानुकुब्बन्ति, सतं धम्मो दुरन्नयो॥
Asanto nānukubbanti, sataṃ dhammo durannayo.
२२८७.
2287.
‘‘तस्मा सतञ्च असतं, नाना होति इतो गति।
‘‘Tasmā satañca asataṃ, nānā hoti ito gati;
असन्तो निरयं यन्ति, सन्तो सग्गपरायणा॥
Asanto nirayaṃ yanti, santo saggaparāyaṇā.
२२८८.
2288.
‘‘यमेतं कुमारे अदा, भरियं अदा वने वसं।
‘‘Yametaṃ kumāre adā, bhariyaṃ adā vane vasaṃ;
ब्रह्मयानमनोक्कम्म, सग्गे ते तं विपच्चतू’’ति॥
Brahmayānamanokkamma, sagge te taṃ vipaccatū’’ti.
तत्थ पच्चूहाति पच्चत्थिका। दिब्बाति दिब्बसम्पत्तिपटिबाहका। मानुसाति मनुस्ससम्पत्तिपटिबाहका। के पन तेति? मच्छरियधम्मा। ते सब्बे पुत्तदारं देन्तेन महासत्तेन जिता। तेनाह ‘‘सब्बे जिता ते पच्चूहा’’ति। दुक्करञ्हि करोति सोति सो वेस्सन्तरो राजा एककोव अरञ्ञे वसन्तो भरियं ब्राह्मणस्स देन्तो दुक्करं करोतीति एवं सब्बे देवा अनुमोदन्तीति वदति। ‘‘यमेत’’न्ति गाथं अनुमोदनं करोन्तो आह। वने वसन्ति वने वसन्तो। ब्रह्मयानन्ति सेट्ठयानं। तिविधो हि सुचरितधम्मो एवरूपो च दानधम्मो अरियमग्गस्स पच्चयो होतीति ‘‘ब्रह्मयान’’न्ति वुच्चति। तस्मा यं तं इदं अज्ज दानं ददतोपि निप्फन्नं ब्रह्मयानं अपायभूमिं अनोक्कमित्वा सग्गे ते तं विपच्चतु, विपाकपरियोसाने च सब्बञ्ञुतञ्ञाणदायकं होतूति।
Tattha paccūhāti paccatthikā. Dibbāti dibbasampattipaṭibāhakā. Mānusāti manussasampattipaṭibāhakā. Ke pana teti? Macchariyadhammā. Te sabbe puttadāraṃ dentena mahāsattena jitā. Tenāha ‘‘sabbe jitā te paccūhā’’ti. Dukkarañhi karoti soti so vessantaro rājā ekakova araññe vasanto bhariyaṃ brāhmaṇassa dento dukkaraṃ karotīti evaṃ sabbe devā anumodantīti vadati. ‘‘Yameta’’nti gāthaṃ anumodanaṃ karonto āha. Vane vasanti vane vasanto. Brahmayānanti seṭṭhayānaṃ. Tividho hi sucaritadhammo evarūpo ca dānadhammo ariyamaggassa paccayo hotīti ‘‘brahmayāna’’nti vuccati. Tasmā yaṃ taṃ idaṃ ajja dānaṃ dadatopi nipphannaṃ brahmayānaṃ apāyabhūmiṃ anokkamitvā sagge te taṃ vipaccatu, vipākapariyosāne ca sabbaññutaññāṇadāyakaṃ hotūti.
एवमस्स सक्को अनुमोदनं कत्वा ‘‘इदानि मया इध पपञ्चं अकत्वा इमं इमस्सेव दत्वा गन्तुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा आह –
Evamassa sakko anumodanaṃ katvā ‘‘idāni mayā idha papañcaṃ akatvā imaṃ imasseva datvā gantuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā āha –
२२८९.
2289.
‘‘ददामि भोतो भरियं, मद्दिं सब्बङ्गसोभनं।
‘‘Dadāmi bhoto bhariyaṃ, maddiṃ sabbaṅgasobhanaṃ;
त्वञ्चेव मद्दिया छन्नो, मद्दी च पतिना सह॥
Tvañceva maddiyā channo, maddī ca patinā saha.
२२९०.
2290.
‘‘यथा पयो च सङ्खो च, उभो समानवण्णिनो।
‘‘Yathā payo ca saṅkho ca, ubho samānavaṇṇino;
एवं तुवञ्च मद्दी च, समानमनचेतसा॥
Evaṃ tuvañca maddī ca, samānamanacetasā.
२२९१.
2291.
‘‘अवरुद्धेत्थ अरञ्ञस्मिं, उभो सम्मथ अस्समे।
‘‘Avaruddhettha araññasmiṃ, ubho sammatha assame;
खत्तिया गोत्तसम्पन्ना, सुजाता मातुपेत्तितो।
Khattiyā gottasampannā, sujātā mātupettito;
यथा पुञ्ञानि कयिराथ, ददन्ता अपरापर’’न्ति॥
Yathā puññāni kayirātha, dadantā aparāpara’’nti.
तत्थ छन्नोति अनुरूपो। उभो समानवण्णिनोति समानवण्णा उभोपि परिसुद्धायेव। समानमनचेतसाति आचारादीहि कम्मेहि समानेन मनसङ्खातेन चेतसा समन्नागता। अवरुद्धेत्थाति रट्ठतो पब्बाजिता हुत्वा एत्थ अरञ्ञे वसथ। यथा पुञ्ञानीति यथा जेतुत्तरनगरे वो बहूनि पुञ्ञानि कतानि, हिय्यो पुत्तानं अज्ज भरियाय दानवसेनपि कतानीति एत्तकेनेव परितोसं अकत्वा इतो उत्तरिपि अपरापरं ददन्ता यथानुरूपानि पुञ्ञानि करेय्याथाति।
Tattha channoti anurūpo. Ubho samānavaṇṇinoti samānavaṇṇā ubhopi parisuddhāyeva. Samānamanacetasāti ācārādīhi kammehi samānena manasaṅkhātena cetasā samannāgatā. Avaruddhetthāti raṭṭhato pabbājitā hutvā ettha araññe vasatha. Yathā puññānīti yathā jetuttaranagare vo bahūni puññāni katāni, hiyyo puttānaṃ ajja bhariyāya dānavasenapi katānīti ettakeneva paritosaṃ akatvā ito uttaripi aparāparaṃ dadantā yathānurūpāni puññāni kareyyāthāti.
एवञ्च पन वत्वा सक्को महासत्तस्स मद्दिं पटिच्छापेत्वा वरं दातुं अत्तानं आचिक्खन्तो आह –
Evañca pana vatvā sakko mahāsattassa maddiṃ paṭicchāpetvā varaṃ dātuṃ attānaṃ ācikkhanto āha –
२२९२.
2292.
‘‘सक्कोहमस्मि देविन्दो, आगतोस्मि तवन्तिके।
‘‘Sakkohamasmi devindo, āgatosmi tavantike;
वरं वरस्सु राजिसि, वरे अट्ठ ददामि ते’’ति॥
Varaṃ varassu rājisi, vare aṭṭha dadāmi te’’ti.
कथेन्तोयेव च दिब्बत्तभावेन जलन्तो तरुणसूरियो विय आकासे अट्ठासि। ततो बोधिसत्तो वरं गण्हन्तो आह –
Kathentoyeva ca dibbattabhāvena jalanto taruṇasūriyo viya ākāse aṭṭhāsi. Tato bodhisatto varaṃ gaṇhanto āha –
२२९३.
2293.
‘‘वरं चे मे अदो सक्क, सब्बभूतानमिस्सर।
‘‘Varaṃ ce me ado sakka, sabbabhūtānamissara;
पिता मं अनुमोदेय्य, इतो पत्तं सकं घरं।
Pitā maṃ anumodeyya, ito pattaṃ sakaṃ gharaṃ;
आसनेन निमन्तेय्य, पठमेतं वरं वरे॥
Āsanena nimanteyya, paṭhametaṃ varaṃ vare.
२२९४.
2294.
‘‘पुरिसस्स वधं न रोचेय्यं, अपि किब्बिसकारकं।
‘‘Purisassa vadhaṃ na roceyyaṃ, api kibbisakārakaṃ;
वज्झं वधम्हा मोचेय्यं, दुतियेतं वरं वरे॥
Vajjhaṃ vadhamhā moceyyaṃ, dutiyetaṃ varaṃ vare.
२२९५.
2295.
‘‘ये वुड्ढा ये च दहरा, ये च मज्झिमपोरिसा।
‘‘Ye vuḍḍhā ye ca daharā, ye ca majjhimaporisā;
ममेव उपजीवेय्युं, ततियेतं वरं वरे॥
Mameva upajīveyyuṃ, tatiyetaṃ varaṃ vare.
२२९६.
2296.
‘‘परदारं न गच्छेय्यं, सदारपसुतो सियं।
‘‘Paradāraṃ na gaccheyyaṃ, sadārapasuto siyaṃ;
थीनं वसं न गच्छेय्यं, चतुत्थेतं वरं वरे॥
Thīnaṃ vasaṃ na gaccheyyaṃ, catutthetaṃ varaṃ vare.
२२९७.
2297.
‘‘पुत्तो मे सक्क जायेथ, सो च दीघायुको सिया।
‘‘Putto me sakka jāyetha, so ca dīghāyuko siyā;
धम्मेन जिने पथविं, पञ्चमेतं वरं वरे॥
Dhammena jine pathaviṃ, pañcametaṃ varaṃ vare.
२२९८.
2298.
‘‘ततो रत्या विवसाने, सूरियस्सुग्गमनं पति।
‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyassuggamanaṃ pati;
दिब्बा भक्खा पातुभवेय्युं, छट्ठमेतं वरं वरे॥
Dibbā bhakkhā pātubhaveyyuṃ, chaṭṭhametaṃ varaṃ vare.
२२९९.
2299.
‘‘ददतो मे न खीयेथ, दत्वा नानुतपेय्यहं।
‘‘Dadato me na khīyetha, datvā nānutapeyyahaṃ;
ददं चित्तं पसादेय्यं, सत्तमेतं वरं वरे॥
Dadaṃ cittaṃ pasādeyyaṃ, sattametaṃ varaṃ vare.
२३००.
2300.
‘‘इतो विमुच्चमानाहं, सग्गगामी विसेसगू।
‘‘Ito vimuccamānāhaṃ, saggagāmī visesagū;
अनिवत्ति ततो अस्सं, अट्ठमेतं वरं वरे’’ति॥
Anivatti tato assaṃ, aṭṭhametaṃ varaṃ vare’’ti.
तत्थ अनुमोदेय्याति सम्पटिच्छेय्य न कुज्झेय्य। इतो पत्तन्ति इमम्हा अरञ्ञा सकं घरं अनुप्पत्तं। आसनेनाति राजासनेन। रज्जं मे देतूति वदति। अपि किब्बिसकारकन्ति राजा हुत्वा राजापराधिकम्पि वज्झं वधम्हा मोचेय्यं, एवरूपस्सपि मे वधो नाम न रुच्चतु। ममेव उपजीवेय्युन्ति सब्बेते मञ्ञेव निस्साय उपजीवेय्युं। धम्मेन जिनेति धम्मेन जिनातु, धम्मेन रज्जं कारेतूति अत्थो। विसेसगूति विसेसगमनो हुत्वा तुसितपुरे निब्बत्तो होमीति वदति। अनिवत्ति ततो अस्सन्ति तुसितभवनतो चवित्वा मनुस्सत्तं आगतो पुनभवे अनिवत्ति अस्सं, सब्बञ्ञुतं सम्पापुणेय्यन्ति वदति।
Tattha anumodeyyāti sampaṭiccheyya na kujjheyya. Ito pattanti imamhā araññā sakaṃ gharaṃ anuppattaṃ. Āsanenāti rājāsanena. Rajjaṃ me detūti vadati. Api kibbisakārakanti rājā hutvā rājāparādhikampi vajjhaṃ vadhamhā moceyyaṃ, evarūpassapi me vadho nāma na ruccatu. Mameva upajīveyyunti sabbete maññeva nissāya upajīveyyuṃ. Dhammena jineti dhammena jinātu, dhammena rajjaṃ kāretūti attho. Visesagūti visesagamano hutvā tusitapure nibbatto homīti vadati. Anivattitato assanti tusitabhavanato cavitvā manussattaṃ āgato punabhave anivatti assaṃ, sabbaññutaṃ sampāpuṇeyyanti vadati.
२३०१.
2301.
‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, देविन्दो एतदब्रवि।
‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, devindo etadabravi;
‘अचिरं वत ते ततो, पिता तं दट्ठुमेस्सती’’’ति॥
‘Aciraṃ vata te tato, pitā taṃ daṭṭhumessatī’’’ti.
तत्थ दट्ठुमेस्सतीति महाराज, तव माता च पिता च अचिरेनेव तं पस्सितुकामो हुत्वा इधागमिस्सति, आगन्त्वा च पन सेतच्छत्तं दत्वा रज्जं निय्यादेत्वा जेतुत्तरनगरमेव नेस्सति, सब्बे ते मनोरथा मत्थकं पापुणिस्सन्ति, मा चिन्तयि, अप्पमत्तो होहि, महाराजाति।
Tattha daṭṭhumessatīti mahārāja, tava mātā ca pitā ca acireneva taṃ passitukāmo hutvā idhāgamissati, āgantvā ca pana setacchattaṃ datvā rajjaṃ niyyādetvā jetuttaranagarameva nessati, sabbe te manorathā matthakaṃ pāpuṇissanti, mā cintayi, appamatto hohi, mahārājāti.
एवं महासत्तस्स ओवादं दत्वा सक्को सकट्ठानमेव गतो। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ mahāsattassa ovādaṃ datvā sakko sakaṭṭhānameva gato. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३०२.
2302.
‘‘इदं वत्वान मघवा, देवराजा सुजम्पति।
‘‘Idaṃ vatvāna maghavā, devarājā sujampati;
वेस्सन्तरे वरं दत्वा, सग्गकायं अपक्कमी’’ति॥
Vessantare varaṃ datvā, saggakāyaṃ apakkamī’’ti.
तत्थ वेस्सन्तरेति वेस्सन्तरस्स। अपक्कमीति गतो अनुप्पत्तोयेवाति।
Tattha vessantareti vessantarassa. Apakkamīti gato anuppattoyevāti.
सक्कपब्बवण्णना निट्ठिता।
Sakkapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
महाराजपब्बवण्णना
Mahārājapabbavaṇṇanā
बोधिसत्तो च मद्दी च सम्मोदमाना सक्कदत्तिये अस्समे वसिंसु। जूजकोपि कुमारे गहेत्वा सट्ठियोजनमग्गं पटिपज्जि। देवता कुमारानं आरक्खमकंसु। जूजकोपि सूरिये अत्थङ्गते कुमारे गच्छे बन्धित्वा भूमियं निपज्जापेत्वा सयं चण्डवाळमिगभयेन रुक्खं आरुय्ह विटपन्तरे सयति। तस्मिं खणे एको देवपुत्तो वेस्सन्तरवण्णेन, एका देवधीता मद्दिवण्णेन आगन्त्वा कुमारे मोचेत्वा हत्थपादे सम्बाहित्वा न्हापेत्वा मण्डेत्वा दिब्बभोजनं भोजेत्वा दिब्बसयने सयापेत्वा अरुणुग्गमनकाले बद्धाकारेनेव निपज्जापेत्वा अन्तरधायि। एवं ते देवतासङ्गहेन अरोगा हुत्वा गच्छन्ति। जूजकोपि देवताधिग्गहितो हुत्वा ‘‘कालिङ्गरट्ठं गच्छामी’’ति गच्छन्तो अड्ढमासेन जेतुत्तरनगरं पत्तो। तं दिवसं पच्चूसकाले सञ्जयो महाराजा सुपिनं पस्सि। एवरूपो सुपिनो अहोसि – रञ्ञो महाविनिच्छये निसिन्नस्स एको पुरिसो कण्हो द्वे पदुमानि आहरित्वा रञ्ञो हत्थे ठपेसि। राजा तानि द्वीसु कण्णेसु पिळन्धि। तेसं रेणु भस्सित्वा रञ्ञो उरे पतति। सो पबुज्झित्वा पातोव ब्राह्मणे पुच्छि। ते ‘‘चिरपवुत्था वो, देव, बन्धवा आगमिस्सन्ती’’ति ब्याकरिंसु। सो पातोव सीसं न्हायित्वा नानग्गरसभोजनं भुञ्जित्वा अलङ्करित्वा विनिच्छये निसीदि। देवता ब्राह्मणं द्वीहि कुमारेहि सद्धिं आनेत्वा राजङ्गणे ठपयिंसु। तस्मिं खणे राजा मग्गं ओलोकेन्तो कुमारे दिस्वा आह –
Bodhisatto ca maddī ca sammodamānā sakkadattiye assame vasiṃsu. Jūjakopi kumāre gahetvā saṭṭhiyojanamaggaṃ paṭipajji. Devatā kumārānaṃ ārakkhamakaṃsu. Jūjakopi sūriye atthaṅgate kumāre gacche bandhitvā bhūmiyaṃ nipajjāpetvā sayaṃ caṇḍavāḷamigabhayena rukkhaṃ āruyha viṭapantare sayati. Tasmiṃ khaṇe eko devaputto vessantaravaṇṇena, ekā devadhītā maddivaṇṇena āgantvā kumāre mocetvā hatthapāde sambāhitvā nhāpetvā maṇḍetvā dibbabhojanaṃ bhojetvā dibbasayane sayāpetvā aruṇuggamanakāle baddhākāreneva nipajjāpetvā antaradhāyi. Evaṃ te devatāsaṅgahena arogā hutvā gacchanti. Jūjakopi devatādhiggahito hutvā ‘‘kāliṅgaraṭṭhaṃ gacchāmī’’ti gacchanto aḍḍhamāsena jetuttaranagaraṃ patto. Taṃ divasaṃ paccūsakāle sañjayo mahārājā supinaṃ passi. Evarūpo supino ahosi – rañño mahāvinicchaye nisinnassa eko puriso kaṇho dve padumāni āharitvā rañño hatthe ṭhapesi. Rājā tāni dvīsu kaṇṇesu piḷandhi. Tesaṃ reṇu bhassitvā rañño ure patati. So pabujjhitvā pātova brāhmaṇe pucchi. Te ‘‘cirapavutthā vo, deva, bandhavā āgamissantī’’ti byākariṃsu. So pātova sīsaṃ nhāyitvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā alaṅkaritvā vinicchaye nisīdi. Devatā brāhmaṇaṃ dvīhi kumārehi saddhiṃ ānetvā rājaṅgaṇe ṭhapayiṃsu. Tasmiṃ khaṇe rājā maggaṃ olokento kumāre disvā āha –
२३०३.
2303.
‘‘कस्सेतं मुखमाभाति, हेमं-वुत्तत्तमग्गिना।
‘‘Kassetaṃ mukhamābhāti, hemaṃ-vuttattamagginā;
निक्खंव जातरूपस्स, उक्कामुखपहंसितं॥
Nikkhaṃva jātarūpassa, ukkāmukhapahaṃsitaṃ.
२३०४.
2304.
‘‘उभो सदिसपच्चङ्गा, उभो सदिसलक्खणा।
‘‘Ubho sadisapaccaṅgā, ubho sadisalakkhaṇā;
जालिस्स सदिसो एको, एका कण्हाजिना यथा॥
Jālissa sadiso eko, ekā kaṇhājinā yathā.
२३०५.
2305.
‘‘सीहा बिलाव निक्खन्ता, उभो सम्पतिरूपका।
‘‘Sīhā bilāva nikkhantā, ubho sampatirūpakā;
जातरूपमयायेव, इमे दिस्सन्ति दारका’’ति॥
Jātarūpamayāyeva, ime dissanti dārakā’’ti.
तत्थ हेमंवुत्तत्तमग्गिनाति हेमं इव उत्तत्तं अग्गिना। सीहा बिलाव निक्खन्ताति कञ्चनगुहतो निक्खन्ता सीहा विय।
Tattha hemaṃvuttattamaggināti hemaṃ iva uttattaṃ agginā. Sīhā bilāva nikkhantāti kañcanaguhato nikkhantā sīhā viya.
एवं राजा तीहि गाथाहि कुमारे वण्णेत्वा एकं अमच्चं आणापेसि ‘‘गच्छेतं ब्राह्मणं दारकेहि सद्धिं आनेही’’ति। सो वेगेन गन्त्वा ब्राह्मणं आनेसि। अथ राजा ब्राह्मणं आह –
Evaṃ rājā tīhi gāthāhi kumāre vaṇṇetvā ekaṃ amaccaṃ āṇāpesi ‘‘gacchetaṃ brāhmaṇaṃ dārakehi saddhiṃ ānehī’’ti. So vegena gantvā brāhmaṇaṃ ānesi. Atha rājā brāhmaṇaṃ āha –
२३०६.
2306.
‘‘कुतो नु भवं भारद्वाज, इमे आनेसि दारके।
‘‘Kuto nu bhavaṃ bhāradvāja, ime ānesi dārake;
अज्ज रट्ठं अनुप्पत्तो, कुहिं गच्छसि ब्राह्मणा’’ति॥
Ajja raṭṭhaṃ anuppatto, kuhiṃ gacchasi brāhmaṇā’’ti.
जूजको आह –
Jūjako āha –
२३०७.
2307.
‘‘मय्हं ते दारका देव, दिन्ना वित्तेन सञ्जय।
‘‘Mayhaṃ te dārakā deva, dinnā vittena sañjaya;
अज्ज पन्नरसा रत्ति, यतो लद्धा मे दारका’’ति॥
Ajja pannarasā ratti, yato laddhā me dārakā’’ti.
तत्थ वित्तेनाति तुट्ठेन पसन्नेन। अज्ज पन्नरसा रत्तीति इमेसं लद्धदिवसतो पट्ठाय अज्ज पन्नरसा रत्तीति वदति।
Tattha vittenāti tuṭṭhena pasannena. Ajja pannarasā rattīti imesaṃ laddhadivasato paṭṭhāya ajja pannarasā rattīti vadati.
राजा आह –
Rājā āha –
२३०८.
2308.
‘‘केन वा वाचपेय्येन, सम्माञायेन सद्दहे।
‘‘Kena vā vācapeyyena, sammāñāyena saddahe;
को तेतं दानमददा, पुत्तके दानमुत्तम’’न्ति॥
Ko tetaṃ dānamadadā, puttake dānamuttama’’nti.
तत्थ केन वा वाचपेय्येनाति ब्राह्मण, केन पियवचनेन ते तया लद्धा। सम्माञायेन सद्दहेति मुसावादं अकत्वा सम्माञायेन कारणेन अम्हे सद्दहापेय्यासि। पुत्तकेति अत्तनो पियपुत्तके उत्तमं दानं कत्वा को ते एतं दानं अददाति।
Tattha kena vā vācapeyyenāti brāhmaṇa, kena piyavacanena te tayā laddhā. Sammāñāyena saddaheti musāvādaṃ akatvā sammāñāyena kāraṇena amhe saddahāpeyyāsi. Puttaketi attano piyaputtake uttamaṃ dānaṃ katvā ko te etaṃ dānaṃ adadāti.
जूजको आह –
Jūjako āha –
२३०९.
2309.
‘‘यो याचतं पतिट्ठासि, भूतानं धरणीरिव।
‘‘Yo yācataṃ patiṭṭhāsi, bhūtānaṃ dharaṇīriva;
सो मे वेस्सन्तरो राजा, पुत्तेदासि वने वसं॥
So me vessantaro rājā, puttedāsi vane vasaṃ.
२३१०.
2310.
‘‘यो याचतं गती आसि, सवन्तीनंव सागरो।
‘‘Yo yācataṃ gatī āsi, savantīnaṃva sāgaro;
सो मे वेस्सन्तरो राजा, पुत्तेदासि वने वस’’न्ति॥
So me vessantaro rājā, puttedāsi vane vasa’’nti.
तत्थ पतिट्ठासीति पतिट्ठा आसि।
Tattha patiṭṭhāsīti patiṭṭhā āsi.
तं सुत्वा अमच्चा वेस्सन्तरं गरहमाना आहंसु –
Taṃ sutvā amaccā vessantaraṃ garahamānā āhaṃsu –
२३११.
2311.
‘‘दुक्कटं वत भो रञ्ञा, सद्धेन घरमेसिना।
‘‘Dukkaṭaṃ vata bho raññā, saddhena gharamesinā;
कथं नु पुत्तके दज्जा, अरञ्ञे अवरुद्धको॥
Kathaṃ nu puttake dajjā, araññe avaruddhako.
२३१२.
2312.
‘‘इमं भोन्तो निसामेथ, यावन्तेत्थ समागता।
‘‘Imaṃ bhonto nisāmetha, yāvantettha samāgatā;
कथं वेस्सन्तरो राजा, पुत्तेदासि वने वसं॥
Kathaṃ vessantaro rājā, puttedāsi vane vasaṃ.
२३१३.
2313.
‘‘दासिं दासञ्च सो दज्जा, अस्सं चस्सतरीरथं।
‘‘Dāsiṃ dāsañca so dajjā, assaṃ cassatarīrathaṃ;
हत्थिञ्च कुञ्जरं दज्जा, कथं सो दज्ज दारके’’ति॥
Hatthiñca kuñjaraṃ dajjā, kathaṃ so dajja dārake’’ti.
तत्थ सद्धेनाति सद्धाय सम्पन्नेनपि सता घरं आवसन्तेन रञ्ञा इदं दुक्कटं वत, अयुत्तं वत कतं। अवरुद्धकोति रट्ठा पब्बाजितो अरञ्ञे वसन्तो। इमं भोन्तोति भोन्तो नगरवासिनो यावन्तो एत्थ समागता, सब्बे इमं निसामेथ उपधारेथ, कथं नामेसो पुत्तके दासे कत्वा अदासि, केन नाम एवरूपं कतपुब्बन्ति अधिप्पायेनेवमाहंसु। दज्जाति दासादीसु यं किञ्चि धनं देतु। कथं सो दज्ज दारकेति इमे पन दारके केन कारणेन अदासीति।
Tattha saddhenāti saddhāya sampannenapi satā gharaṃ āvasantena raññā idaṃ dukkaṭaṃ vata, ayuttaṃ vata kataṃ. Avaruddhakoti raṭṭhā pabbājito araññe vasanto. Imaṃ bhontoti bhonto nagaravāsino yāvanto ettha samāgatā, sabbe imaṃ nisāmetha upadhāretha, kathaṃ nāmeso puttake dāse katvā adāsi, kena nāma evarūpaṃ katapubbanti adhippāyenevamāhaṃsu. Dajjāti dāsādīsu yaṃ kiñci dhanaṃ detu. Kathaṃ so dajja dāraketi ime pana dārake kena kāraṇena adāsīti.
तं सुत्वा कुमारो पितु गरहं असहन्तो वाताभिहतस्स सिनेरुनो बाहं ओड्डेन्तो विय इमं गाथमाह –
Taṃ sutvā kumāro pitu garahaṃ asahanto vātābhihatassa sineruno bāhaṃ oḍḍento viya imaṃ gāthamāha –
२३१४.
2314.
‘‘यस्स नस्स घरे दासो, अस्सो चस्सतरीरथो।
‘‘Yassa nassa ghare dāso, asso cassatarīratho;
हत्थी च कुञ्जरो नागो, किं सो दज्जा पितामहा’’ति॥
Hatthī ca kuñjaro nāgo, kiṃ so dajjā pitāmahā’’ti.
राजा आह –
Rājā āha –
२३१५.
2315.
‘‘दानमस्स पसंसाम, न च निन्दाम पुत्तका।
‘‘Dānamassa pasaṃsāma, na ca nindāma puttakā;
कथं नु हदयं आसि, तुम्हे दत्वा वनिब्बके’’ति॥
Kathaṃ nu hadayaṃ āsi, tumhe datvā vanibbake’’ti.
तत्थ दानमस्स पसंसामाति पुत्तका मयं तव पितु दानं पसंसाम न निन्दाम।
Tattha dānamassa pasaṃsāmāti puttakā mayaṃ tava pitu dānaṃ pasaṃsāma na nindāma.
तं सुत्वा कुमारो आह –
Taṃ sutvā kumāro āha –
२३१६.
2316.
‘‘दुक्खस्स हदयं आसि, अथो उण्हम्पि पस्ससि।
‘‘Dukkhassa hadayaṃ āsi, atho uṇhampi passasi;
रोहिनीहेव तम्बक्खी, पिता अस्सूनि वत्तयी’’ति॥
Rohinīheva tambakkhī, pitā assūni vattayī’’ti.
तत्थ दुक्खस्स हदयं आसीति पितामह कण्हाजिनाय वुत्तं एतं वचनं सुत्वा तस्स हदयं दुक्खं आसि। रोहिनीहेव तम्बक्खीति तम्बवण्णेहि विय रत्तअक्खीहि मम पिता तस्मिं खणे अस्सूनि पवत्तयि।
Tattha dukkhassa hadayaṃ āsīti pitāmaha kaṇhājināya vuttaṃ etaṃ vacanaṃ sutvā tassa hadayaṃ dukkhaṃ āsi. Rohinīheva tambakkhīti tambavaṇṇehi viya rattaakkhīhi mama pitā tasmiṃ khaṇe assūni pavattayi.
इदानिस्सा तं वचनं दस्सेन्तो आह –
Idānissā taṃ vacanaṃ dassento āha –
२३१७.
2317.
‘‘यं तं कण्हाजिनावोच, अयं मं तात ब्राह्मणो।
‘‘Yaṃ taṃ kaṇhājināvoca, ayaṃ maṃ tāta brāhmaṇo;
लट्ठिया पटिकोटेति, घरे जातंव दासियं॥
Laṭṭhiyā paṭikoṭeti, ghare jātaṃva dāsiyaṃ.
२३१८.
2318.
‘‘न चायं ब्राह्मणो तात, धम्मिका होन्ति ब्राह्मणा।
‘‘Na cāyaṃ brāhmaṇo tāta, dhammikā honti brāhmaṇā;
यक्खो ब्राह्मणवण्णेन, खादितुं तात नेति नो।
Yakkho brāhmaṇavaṇṇena, khādituṃ tāta neti no;
नीयमाने पिसाचेन, किं नु तात उदिक्खसी’’ति॥
Nīyamāne pisācena, kiṃ nu tāta udikkhasī’’ti.
अथ ने कुमारे ब्राह्मणं अमुञ्चन्ते दिस्वा राजा गाथमाह –
Atha ne kumāre brāhmaṇaṃ amuñcante disvā rājā gāthamāha –
२३१९.
2319.
‘‘राजपुत्ती च वो माता, राजपुत्तो च वो पिता।
‘‘Rājaputtī ca vo mātā, rājaputto ca vo pitā;
पुब्बे मे अङ्कमारुय्ह, किं नु तिट्ठथ आरका’’ति॥
Pubbe me aṅkamāruyha, kiṃ nu tiṭṭhatha ārakā’’ti.
तत्थ पुब्बे मेति तुम्हे इतो पुब्बे मं दिस्वा वेगेनागन्त्वा मम अङ्कमारुय्ह, इदानि किं नु आरका तिट्ठथाति?
Tattha pubbe meti tumhe ito pubbe maṃ disvā vegenāgantvā mama aṅkamāruyha, idāni kiṃ nu ārakā tiṭṭhathāti?
कुमारो आह –
Kumāro āha –
२३२०.
2320.
‘‘राजपुत्ती च नो माता, राजपुत्तो च नो पिता।
‘‘Rājaputtī ca no mātā, rājaputto ca no pitā;
दासा मयं ब्राह्मणस्स, तस्मा तिट्ठाम आरका’’ति॥
Dāsā mayaṃ brāhmaṇassa, tasmā tiṭṭhāma ārakā’’ti.
तत्थ दासा मयन्ति इदानि पन मयं ब्राह्मणस्स दासा भवाम।
Tattha dāsā mayanti idāni pana mayaṃ brāhmaṇassa dāsā bhavāma.
राजा आह –
Rājā āha –
२३२१.
2321.
‘‘मा सम्मेवं अवचुत्थ, डय्हते हदयं मम।
‘‘Mā sammevaṃ avacuttha, ḍayhate hadayaṃ mama;
चितकायंव मे कायो, आसने न सुखं लभे॥
Citakāyaṃva me kāyo, āsane na sukhaṃ labhe.
२३२२.
2322.
‘‘मा सम्मेवं अवचुत्थ, भिय्यो सोकं जनेथ मं।
‘‘Mā sammevaṃ avacuttha, bhiyyo sokaṃ janetha maṃ;
निक्किणिस्सामि दब्बेन, न वो दासा भविस्सथ॥
Nikkiṇissāmi dabbena, na vo dāsā bhavissatha.
२३२३.
2323.
‘‘किमग्घियञ्हि वो तात, ब्राह्मणस्स पिता अदा।
‘‘Kimagghiyañhi vo tāta, brāhmaṇassa pitā adā;
यथाभूतं मे अक्खाथ, पटिपादेन्तु ब्राह्मण’’न्ति॥
Yathābhūtaṃ me akkhātha, paṭipādentu brāhmaṇa’’nti.
तत्थ सम्माति पियवचनं। चितकायंव मे कायोति इदानि मम कायो अङ्गारचितकायं आरोपितो विय जातो। जनेथ मन्ति जनेथ मे, अयमेव वा पाठो। निक्किणिस्सामि दब्बेनाति धनं दत्वा मोचेस्सामि। किमग्घियन्ति किं अग्घं कत्वा। पटिपादेन्तूति धनं पटिच्छापेन्तु।
Tattha sammāti piyavacanaṃ. Citakāyaṃva me kāyoti idāni mama kāyo aṅgāracitakāyaṃ āropito viya jāto. Janetha manti janetha me, ayameva vā pāṭho. Nikkiṇissāmi dabbenāti dhanaṃ datvā mocessāmi. Kimagghiyanti kiṃ agghaṃ katvā. Paṭipādentūti dhanaṃ paṭicchāpentu.
कुमारो आह –
Kumāro āha –
२३२४.
2324.
‘‘सहस्सग्घञ्हि मं तात, ब्राह्मणस्स पिता अदा।
‘‘Sahassagghañhi maṃ tāta, brāhmaṇassa pitā adā;
अथ कण्हाजिनं कञ्ञं, हत्थिना च सतेन चा’’ति॥
Atha kaṇhājinaṃ kaññaṃ, hatthinā ca satena cā’’ti.
तत्थ सहस्सग्घं हीति देव, मं पिता तदा निक्खसहस्सं अग्घापेत्वा अदासि। अथ कण्हाजिनन्ति कनिट्ठं पन मे कण्हाजिनं। हत्थिना च सतेन चाति हत्थीनञ्च अस्सानञ्च उसभानञ्च निक्खानञ्चाति सब्बेसं एतेसं सतेन अन्तमसो मञ्चपीठपादुके उपादाय सब्बसतेन अग्घापेसीति।
Tattha sahassagghaṃ hīti deva, maṃ pitā tadā nikkhasahassaṃ agghāpetvā adāsi. Atha kaṇhājinanti kaniṭṭhaṃ pana me kaṇhājinaṃ. Hatthinā ca satena cāti hatthīnañca assānañca usabhānañca nikkhānañcāti sabbesaṃ etesaṃ satena antamaso mañcapīṭhapāduke upādāya sabbasatena agghāpesīti.
राजा कुमारानं निक्कयं दापेन्तो आह –
Rājā kumārānaṃ nikkayaṃ dāpento āha –
२३२५.
2325.
‘‘उट्ठेहि कत्ते तरमानो, ब्राह्मणस्स अवाकर।
‘‘Uṭṭhehi katte taramāno, brāhmaṇassa avākara;
दासिसतं दाससतं, गवं हत्थुसभं सतं।
Dāsisataṃ dāsasataṃ, gavaṃ hatthusabhaṃ sataṃ;
जातरूपसहस्सञ्च, पुत्तानं देहि निक्कय’’न्ति॥
Jātarūpasahassañca, puttānaṃ dehi nikkaya’’nti.
तत्थ अवाकराति देहि।
Tattha avākarāti dehi.
२३२६.
2326.
‘‘ततो कत्ता तरमानो, ब्राह्मणस्स अवाकरि।
‘‘Tato kattā taramāno, brāhmaṇassa avākari;
दासिसतं दाससतं, गवं हत्थुसभं सतं।
Dāsisataṃ dāsasataṃ, gavaṃ hatthusabhaṃ sataṃ;
जातरूपसहस्सञ्च, पुत्तानंदासि निक्कय’’न्ति॥
Jātarūpasahassañca, puttānaṃdāsi nikkaya’’nti.
तत्थ अवाकरीति अदासि। निक्कयन्ति अग्घस्स मूलं।
Tattha avākarīti adāsi. Nikkayanti agghassa mūlaṃ.
एवं ब्राह्मणस्स सब्बसतञ्च निक्खसहस्सञ्च कुमारानं निक्कयं अदासि, सत्तभूमिकञ्च पासादं, ब्राह्मणस्स परिवारो महा अहोसि। सो धनं पटिसामेत्वा पासादं अभिरुय्ह सादुरसभोजनं भुञ्जित्वा महासयने निपज्जि। कुमारे सीसं नहापेत्वा भोजेत्वा अलङ्करित्वा एकं अय्यको, एकं अय्यिकाति द्वेपि उच्छङ्गे उपवेसेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ brāhmaṇassa sabbasatañca nikkhasahassañca kumārānaṃ nikkayaṃ adāsi, sattabhūmikañca pāsādaṃ, brāhmaṇassa parivāro mahā ahosi. So dhanaṃ paṭisāmetvā pāsādaṃ abhiruyha sādurasabhojanaṃ bhuñjitvā mahāsayane nipajji. Kumāre sīsaṃ nahāpetvā bhojetvā alaṅkaritvā ekaṃ ayyako, ekaṃ ayyikāti dvepi ucchaṅge upavesesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३२७.
2327.
‘‘निक्किणित्वा नहापेत्वा, भोजयित्वान दारके।
‘‘Nikkiṇitvā nahāpetvā, bhojayitvāna dārake;
समलङ्करित्वा भण्डेन, उच्छङ्गे उपवेसयुं॥
Samalaṅkaritvā bhaṇḍena, ucchaṅge upavesayuṃ.
२३२८.
2328.
‘‘सीसं न्हाते सुचिवत्थे, सब्बाभरणभूसिते।
‘‘Sīsaṃ nhāte sucivatthe, sabbābharaṇabhūsite;
राजा अङ्के करित्वान, अय्यको परिपुच्छथ॥
Rājā aṅke karitvāna, ayyako paripucchatha.
२३२९.
2329.
‘‘कुण्डले घुसिते माले, सब्बाभरणभूसिते।
‘‘Kuṇḍale ghusite māle, sabbābharaṇabhūsite;
राजा अङ्के करित्वान, इदं वचनमब्रवि॥
Rājā aṅke karitvāna, idaṃ vacanamabravi.
२३३०.
2330.
‘‘कच्चि उभो अरोगा ते, जालि मातापिता तव।
‘‘Kacci ubho arogā te, jāli mātāpitā tava;
कच्चि उञ्छेन यापेन्ति, कच्चि मूलफला बहू॥
Kacci uñchena yāpenti, kacci mūlaphalā bahū.
२३३१.
2331.
‘‘कच्चि डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसपा।
‘‘Kacci ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsapā;
वने वाळमिगाकिण्णे, कच्चि हिंसा न विज्जती’’ति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, kacci hiṃsā na vijjatī’’ti.
तत्थ कुण्डलेति कुण्डलानि पिलन्धापेत्वा। घुसितेति उग्घोसिते मनोरमं रवं रवन्ते। मालेति पुप्फानि पिलन्धापेत्वा। अङ्के करित्वानाति जालिकुमारं अङ्के निसीदापेत्वा।
Tattha kuṇḍaleti kuṇḍalāni pilandhāpetvā. Ghusiteti ugghosite manoramaṃ ravaṃ ravante. Māleti pupphāni pilandhāpetvā. Aṅke karitvānāti jālikumāraṃ aṅke nisīdāpetvā.
कुमारो आह –
Kumāro āha –
२३३२.
2332.
‘‘अथो उभो अरोगा मे, देव मातापिता मम।
‘‘Atho ubho arogā me, deva mātāpitā mama;
अथो उञ्छेन यापेन्ति, अथो मूलफला बहू॥
Atho uñchena yāpenti, atho mūlaphalā bahū.
२३३३.
2333.
‘‘अथो डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसपा।
‘‘Atho ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsapā;
वने वाळमिगाकिण्णे, हिंसा नेसं न विज्जति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, hiṃsā nesaṃ na vijjati.
२३३४.
2334.
‘‘खणन्तालुकलम्बानि, बिलानि तक्कलानि च।
‘‘Khaṇantālukalambāni, bilāni takkalāni ca;
कोलं भल्लातकं बेल्लं, सा नो आहत्व पोसति॥
Kolaṃ bhallātakaṃ bellaṃ, sā no āhatva posati.
२३३५.
2335.
‘‘यञ्चेव सा आहरति, वनमूलफलहारिया।
‘‘Yañceva sā āharati, vanamūlaphalahāriyā;
तं नो सब्बे समागन्त्वा, रत्तिं भुञ्जाम नो दिवा॥
Taṃ no sabbe samāgantvā, rattiṃ bhuñjāma no divā.
२३३६.
2336.
‘‘अम्माव नो किसा पण्डु, आहरन्ती दुमप्फलं।
‘‘Ammāva no kisā paṇḍu, āharantī dumapphalaṃ;
वातातपेन सुखुमाली, पदुमं हत्थगतामिव॥
Vātātapena sukhumālī, padumaṃ hatthagatāmiva.
२३३७.
2337.
‘‘अम्माय पतनू केसा, विचरन्त्या ब्रहावने।
‘‘Ammāya patanū kesā, vicarantyā brahāvane;
वने वाळमिगाकिण्णे, खग्गदीपिनिसेविते॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, khaggadīpinisevite.
२३३८.
2338.
‘‘केसेसु जटं बन्धित्वा, कच्छे जल्लमधारयि।
‘‘Kesesu jaṭaṃ bandhitvā, kacche jallamadhārayi;
चम्मवासी छमा सेति, जातवेदं नमस्सती’’ति॥
Cammavāsī chamā seti, jātavedaṃ namassatī’’ti.
तत्थ खणन्तालुकलम्बानीति खणन्ती आलूनि च कलम्बानि च। इमिना मातापितूनं किच्छजीविकं वण्णेति। तं नोति एत्थ नोति निपातमत्तं। पदुमं हत्थगतामिवाति हत्थेन परिमद्दितं पदुमं विय जाता। पतनू केसाति देव, अम्माय मे महावने विचरन्तिया ते भमरपत्तवण्णा काळकेसा रुक्खसाखादीहि विलुत्ता पतनू जाता। जल्लमधारयीति उभोहि कच्छेहि जल्लं धारेति, किलिट्ठवेसेन विचरतीति।
Tattha khaṇantālukalambānīti khaṇantī ālūni ca kalambāni ca. Iminā mātāpitūnaṃ kicchajīvikaṃ vaṇṇeti. Taṃ noti ettha noti nipātamattaṃ. Padumaṃ hatthagatāmivāti hatthena parimadditaṃ padumaṃ viya jātā. Patanū kesāti deva, ammāya me mahāvane vicarantiyā te bhamarapattavaṇṇā kāḷakesā rukkhasākhādīhi viluttā patanū jātā. Jallamadhārayīti ubhohi kacchehi jallaṃ dhāreti, kiliṭṭhavesena vicaratīti.
सो एवं मातु दुक्खितभावं कथेत्वा अय्यकं चोदेन्तो इमं गाथमाह –
So evaṃ mātu dukkhitabhāvaṃ kathetvā ayyakaṃ codento imaṃ gāthamāha –
२३३९.
2339.
‘‘पुत्ता पिया मनुस्सानं, लोकस्मिं उदपज्जिसुं।
‘‘Puttā piyā manussānaṃ, lokasmiṃ udapajjisuṃ;
न हि नूनम्हाकं अय्यस्स, पुत्ते स्नेहो अजायथा’’ति॥
Na hi nūnamhākaṃ ayyassa, putte sneho ajāyathā’’ti.
तत्थ उदपज्जिसुन्ति उप्पज्जिंसु।
Tattha udapajjisunti uppajjiṃsu.
ततो राजा अत्तनो दोसं आविकरोन्तो आह –
Tato rājā attano dosaṃ āvikaronto āha –
२३४०.
2340.
‘‘दुक्कटञ्च हि नो पुत्त, भूनहच्चं कतं मया।
‘‘Dukkaṭañca hi no putta, bhūnahaccaṃ kataṃ mayā;
योहं सिवीनं वचना, पब्बाजेसिमदूसकं॥
Yohaṃ sivīnaṃ vacanā, pabbājesimadūsakaṃ.
२३४१.
2341.
‘‘यं मे किञ्चि इध अत्थि, धनं धञ्ञञ्च विज्जति।
‘‘Yaṃ me kiñci idha atthi, dhanaṃ dhaññañca vijjati;
एतु वेस्सन्तरो राजा, सिविरट्ठे पसासतू’’ति॥
Etu vessantaro rājā, siviraṭṭhe pasāsatū’’ti.
तत्थ पुत्ताति पुत्त जालि एतं अम्हाकं दुक्कटं। भूनहच्चन्ति वुड्ढिघातकम्मं। यं मे किञ्चीति तात, यं मे किञ्चि इध अत्थि, सब्बं ते पितु देमि। सिविरट्ठे पसासतूति इमस्मिं नगरे सो राजा हुत्वा पसासतूति।
Tattha puttāti putta jāli etaṃ amhākaṃ dukkaṭaṃ. Bhūnahaccanti vuḍḍhighātakammaṃ. Yaṃ me kiñcīti tāta, yaṃ me kiñci idha atthi, sabbaṃ te pitu demi. Siviraṭṭhe pasāsatūti imasmiṃ nagare so rājā hutvā pasāsatūti.
कुमारो आह –
Kumāro āha –
२३४२.
2342.
‘‘न देव मय्हं वचना, एहिति सिविसुत्तमो।
‘‘Na deva mayhaṃ vacanā, ehiti sivisuttamo;
सयमेव देवो गन्त्वा, सिञ्च भोगेहि अत्रज’’न्ति॥
Sayameva devo gantvā, siñca bhogehi atraja’’nti.
तत्थ सिविसुत्तमोति सिविसेट्ठो वेस्सन्तरो। सिञ्चाति महामेघो विय वुट्ठिया भोगेहि अभिसिञ्च।
Tattha sivisuttamoti siviseṭṭho vessantaro. Siñcāti mahāmegho viya vuṭṭhiyā bhogehi abhisiñca.
२३४३.
2343.
‘‘ततो सेनापतिं राजा, सञ्जयो अज्झभासथ।
‘‘Tato senāpatiṃ rājā, sañjayo ajjhabhāsatha;
हत्थी अस्सा रथा पत्ती, सेना सन्नाहयन्तु नं।
Hatthī assā rathā pattī, senā sannāhayantu naṃ;
नेगमा च मं अन्वेन्तु, ब्राह्मणा च पुरोहिता॥
Negamā ca maṃ anventu, brāhmaṇā ca purohitā.
२३४४.
2344.
‘‘ततो सट्ठिसहस्सानि, योधिनो चारुदस्सना।
‘‘Tato saṭṭhisahassāni, yodhino cārudassanā;
खिप्पमायन्तु सन्नद्धा, नानावण्णेहिलङ्कता॥
Khippamāyantu sannaddhā, nānāvaṇṇehilaṅkatā.
२३४५.
2345.
‘‘नीलवत्थधरा नेके, पीतानेके निवासिता।
‘‘Nīlavatthadharā neke, pītāneke nivāsitā;
अञ्ञे लोहितउण्हीसा, सुद्धानेके निवासिता।
Aññe lohitauṇhīsā, suddhāneke nivāsitā;
खिप्पमायन्तु सन्नद्धा, नानावण्णेहिलङ्कता॥
Khippamāyantu sannaddhā, nānāvaṇṇehilaṅkatā.
२३४६.
2346.
‘‘हिमवा यथा गन्धधरो, पब्बतो गन्धमादनो।
‘‘Himavā yathā gandhadharo, pabbato gandhamādano;
नानारुक्खेहि सञ्छन्नो, महाभूतगणालयो॥
Nānārukkhehi sañchanno, mahābhūtagaṇālayo.
२३४७.
2347.
‘‘ओसधेहि च दिब्बेहि, दिसा भाति पवाति च।
‘‘Osadhehi ca dibbehi, disā bhāti pavāti ca;
खिप्पमायन्तु सन्नद्धा, दिसा भन्तु पवन्तु च॥
Khippamāyantu sannaddhā, disā bhantu pavantu ca.
२३४८.
2348.
‘‘ततो नागसहस्सानि, योजयन्तु चतुद्दस।
‘‘Tato nāgasahassāni, yojayantu catuddasa;
सुवण्णकच्छा मातङ्गा, हेमकप्पनवाससा॥
Suvaṇṇakacchā mātaṅgā, hemakappanavāsasā.
२३४९.
2349.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, तोमरङ्कुसपाणिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, tomaraṅkusapāṇibhi;
खिप्पमायन्तु सन्नद्धा, हत्थिक्खन्धेहि दस्सिता॥
Khippamāyantu sannaddhā, hatthikkhandhehi dassitā.
२३५०.
2350.
‘‘ततो अस्ससहस्सानि, योजयन्तु चतुद्दस।
‘‘Tato assasahassāni, yojayantu catuddasa;
आजानीयाव जातिया, सिन्धवा सीघवाहना॥
Ājānīyāva jātiyā, sindhavā sīghavāhanā.
२३५१.
2351.
‘‘आरूळ्हा गामणीयेहि, इल्लियाचापधारिभि।
‘‘Ārūḷhā gāmaṇīyehi, illiyācāpadhāribhi;
खिप्पमायन्तु सन्नद्धा, अस्सपिट्ठेहीलङ्कता॥
Khippamāyantu sannaddhā, assapiṭṭhehīlaṅkatā.
२३५२.
2352.
‘‘ततो रथसहस्सानि, योजयन्तु चतुद्दस।
‘‘Tato rathasahassāni, yojayantu catuddasa;
अयोसुकतनेमियो, सुवण्णचितपक्खरे॥
Ayosukatanemiyo, suvaṇṇacitapakkhare.
२३५३.
2353.
‘‘आरोपेन्तु धजे तत्थ, चम्मानि कवचानि च।
‘‘Āropentu dhaje tattha, cammāni kavacāni ca;
विप्पालेन्तु च चापानि, दळ्हधम्मा पहारिनो।
Vippālentu ca cāpāni, daḷhadhammā pahārino;
खिप्पमायन्तु सन्नद्धा, रथेसु रथजीविनो’’ति॥
Khippamāyantu sannaddhā, rathesu rathajīvino’’ti.
तत्थ सन्नाहयन्तुनन्ति सन्नय्हन्तु। सट्ठिसहस्सानीति मम पुत्तेन सहजाता सट्ठिसहस्सा अमच्चा। नीलवत्थधरा नेकेति एके नीलवत्थनिवासिता हुत्वा आयन्तु। महाभूतगणालयोति बहुयक्खगणानं आलयो। दिसा भन्तु पवन्तु चाति वुत्तप्पकारो हिमवा विय आभरणविलेपनादीहि ओभासेन्तु चेव पवायन्तु च। हत्थिक्खन्धेहीति ते हत्थिगामणिनो हत्थिक्खन्धेहि खिप्पमायन्तु। दस्सिताति दस्सितविभूसना। अयोसुकतनेमियोति अयेन सुट्ठु परिक्खित्तनेमियो। सुवण्णचितपक्खरेति सुवण्णेन खचितपक्खरे। एवरूपे चुद्दस सहस्से रथे योजयन्तूति वदति। विप्पालेन्तूति आरोपेन्तु।
Tattha sannāhayantunanti sannayhantu. Saṭṭhisahassānīti mama puttena sahajātā saṭṭhisahassā amaccā. Nīlavatthadharā neketi eke nīlavatthanivāsitā hutvā āyantu. Mahābhūtagaṇālayoti bahuyakkhagaṇānaṃ ālayo. Disā bhantu pavantu cāti vuttappakāro himavā viya ābharaṇavilepanādīhi obhāsentu ceva pavāyantu ca. Hatthikkhandhehīti te hatthigāmaṇino hatthikkhandhehi khippamāyantu. Dassitāti dassitavibhūsanā. Ayosukatanemiyoti ayena suṭṭhu parikkhittanemiyo. Suvaṇṇacitapakkhareti suvaṇṇena khacitapakkhare. Evarūpe cuddasa sahasse rathe yojayantūti vadati. Vippālentūti āropentu.
एवं राजा सेनङ्गं विचारेत्वा ‘‘पुत्तस्स मे जेतुत्तरनगरतो याव वङ्कपब्बता अट्ठुसभवित्थारं आगमनमग्गं समतलं कत्वा मग्गालङ्कारत्थाय इदञ्चिदञ्च करोथा’’ति आणापेन्तो आह –
Evaṃ rājā senaṅgaṃ vicāretvā ‘‘puttassa me jetuttaranagarato yāva vaṅkapabbatā aṭṭhusabhavitthāraṃ āgamanamaggaṃ samatalaṃ katvā maggālaṅkāratthāya idañcidañca karothā’’ti āṇāpento āha –
२३५४.
2354.
‘‘लाजा ओलोपिया पुप्फा, मालागन्धविलेपना।
‘‘Lājā olopiyā pupphā, mālāgandhavilepanā;
अग्घियानि च तिट्ठन्तु, येन मग्गेन एहिति॥
Agghiyāni ca tiṭṭhantu, yena maggena ehiti.
२३५५.
2355.
‘‘गामे गामे सतं कुम्भा, मेरयस्स सुराय च।
‘‘Gāme gāme sataṃ kumbhā, merayassa surāya ca;
मग्गम्हि पतितिट्ठन्तु, येन मग्गेन एहिति॥
Maggamhi patitiṭṭhantu, yena maggena ehiti.
२३५६.
2356.
‘‘मंसा पूवा सङ्कुलियो, कुम्मासा मच्छसंयुता।
‘‘Maṃsā pūvā saṅkuliyo, kummāsā macchasaṃyutā;
मग्गम्हि पतितिट्ठन्तु, येन मग्गेन एहिति॥
Maggamhi patitiṭṭhantu, yena maggena ehiti.
२३५७.
2357.
‘‘सप्पि तेलं दधि खीरं, कङ्गुबीजा बहू सुरा।
‘‘Sappi telaṃ dadhi khīraṃ, kaṅgubījā bahū surā;
मग्गम्हि पतितिट्ठन्तु, येन मग्गेन एहिति॥
Maggamhi patitiṭṭhantu, yena maggena ehiti.
२३५८.
2358.
‘‘आळारिका च सूदा च, नटनट्टकगायिनो।
‘‘Āḷārikā ca sūdā ca, naṭanaṭṭakagāyino;
पाणिस्सरा कुम्भथूणियो, मन्दका सोकज्झायिका॥
Pāṇissarā kumbhathūṇiyo, mandakā sokajjhāyikā.
२३५९.
2359.
‘‘आहञ्ञन्तु सब्बवीणा, भेरियो दिन्दिमानि च।
‘‘Āhaññantu sabbavīṇā, bheriyo dindimāni ca;
खरमुखानि धमेन्तु, नदन्तु एकपोक्खरा॥
Kharamukhāni dhamentu, nadantu ekapokkharā.
२३६०.
2360.
‘‘मुदिङ्गा पणवा सङ्खा, गोधा परिवदेन्तिका।
‘‘Mudiṅgā paṇavā saṅkhā, godhā parivadentikā;
दिन्दिमानि च हञ्ञन्तु, कुतुम्पदिन्दिमानि चा’’ति॥
Dindimāni ca haññantu, kutumpadindimāni cā’’ti.
तत्थ लाजा ओलोपिया पुप्फाति लाजेहि सद्धिं लाजपञ्चमकानि पुप्फानि ओकिरन्तानं ओकिरणपुप्फानि पटियादेथाति आणापेति। मालागन्धविलेपनाति मग्गविताने ओलम्बकमाला चेव गन्धविलेपनानि च। अग्घियानि चाति पुप्फअग्घियानि चेव रतनअग्घियानि च येन मग्गेन मम पुत्तो एहिति, तत्थ तिट्ठन्तु। गामे गामेति गामद्वारे गामद्वारे। पतितिट्ठन्तूति पिपासितानं पिवनत्थाय पटियादिता हुत्वा सुरामेरयमज्जकुम्भा तिट्ठन्तु। मच्छसंयुताति मच्छेहि संयुत्ता। कङ्गुबीजाति कङ्गुपिट्ठमया। मन्दकाति मन्दकगायिनो। सोकज्झायिकाति मायाकारा, अञ्ञेपि वा ये केचि उप्पन्नसोकहरणसमत्था सोकज्झायिकाति वुच्चन्ति, सोचन्ते जने अत्तनो वंसघोसपरम्परानं नच्चे कते निस्सोके कत्वा सयापकाति अत्थो। खरमुखानीति सामुद्दिकमहामुखसङ्खा। सङ्खाति दक्खिणावट्टा मुट्ठिसङ्खा , नाळिसङ्खाति द्वे सङ्खा। गोधा परिवदेन्तिका दिन्दिमानि कुतुम्पदिन्दिमानीति इमानिपि चत्तारि तूरियानेव।
Tattha lājā olopiyā pupphāti lājehi saddhiṃ lājapañcamakāni pupphāni okirantānaṃ okiraṇapupphāni paṭiyādethāti āṇāpeti. Mālāgandhavilepanāti maggavitāne olambakamālā ceva gandhavilepanāni ca. Agghiyāni cāti pupphaagghiyāni ceva ratanaagghiyāni ca yena maggena mama putto ehiti, tattha tiṭṭhantu. Gāme gāmeti gāmadvāre gāmadvāre. Patitiṭṭhantūti pipāsitānaṃ pivanatthāya paṭiyāditā hutvā surāmerayamajjakumbhā tiṭṭhantu. Macchasaṃyutāti macchehi saṃyuttā. Kaṅgubījāti kaṅgupiṭṭhamayā. Mandakāti mandakagāyino. Sokajjhāyikāti māyākārā, aññepi vā ye keci uppannasokaharaṇasamatthā sokajjhāyikāti vuccanti, socante jane attano vaṃsaghosaparamparānaṃ nacce kate nissoke katvā sayāpakāti attho. Kharamukhānīti sāmuddikamahāmukhasaṅkhā. Saṅkhāti dakkhiṇāvaṭṭā muṭṭhisaṅkhā , nāḷisaṅkhāti dve saṅkhā. Godhā parivadentikā dindimāni kutumpadindimānīti imānipi cattāri tūriyāneva.
एवं राजा मग्गालङ्कारानि विचारेसि। जूजकोपि पमाणातिक्कन्तं भुञ्जित्वा जीरापेतुं असक्कोन्तो तत्थेव कालमकासि। राजा तस्स सरीरकिच्चं कारापेत्वा ‘‘नगरे कोचि ब्राह्मणस्स ञातको अत्थि, इदं गण्हातू’’ति भेरिं चरापेसि। न कञ्चिस्स ञातकं पस्सि, धनं पुन रञ्ञोयेव अहोसि। अथ सत्तमे दिवसे सब्बा सेना सन्निपति। अथ राजा महन्तेन परिवारेन जालिं मग्गनायकं कत्वा निक्खमि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ rājā maggālaṅkārāni vicāresi. Jūjakopi pamāṇātikkantaṃ bhuñjitvā jīrāpetuṃ asakkonto tattheva kālamakāsi. Rājā tassa sarīrakiccaṃ kārāpetvā ‘‘nagare koci brāhmaṇassa ñātako atthi, idaṃ gaṇhātū’’ti bheriṃ carāpesi. Na kañcissa ñātakaṃ passi, dhanaṃ puna raññoyeva ahosi. Atha sattame divase sabbā senā sannipati. Atha rājā mahantena parivārena jāliṃ magganāyakaṃ katvā nikkhami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३६१.
2361.
‘‘सा सेना महती आसि, उय्युत्ता सिविवाहिनी।
‘‘Sā senā mahatī āsi, uyyuttā sivivāhinī;
जालिना मग्गनायेन, वङ्कं पायासि पब्बतं॥
Jālinā magganāyena, vaṅkaṃ pāyāsi pabbataṃ.
२३६२.
2362.
‘‘कोञ्चं नदति मातङ्गो, कुञ्जरो सट्ठिहायनो।
‘‘Koñcaṃ nadati mātaṅgo, kuñjaro saṭṭhihāyano;
कच्छाय बद्धमानाय, कोञ्चं नदति वारणो॥
Kacchāya baddhamānāya, koñcaṃ nadati vāraṇo.
२३६३.
2363.
‘‘आजानीया हसियन्ति, नेमिघोसो अजायथ।
‘‘Ājānīyā hasiyanti, nemighoso ajāyatha;
अब्भं रजो अच्छादेसि, उय्युत्ता सिविवाहिनी॥
Abbhaṃ rajo acchādesi, uyyuttā sivivāhinī.
२३६४.
2364.
‘‘सा सेना महती आसि, उय्युत्ता हारहारिनी।
‘‘Sā senā mahatī āsi, uyyuttā hārahārinī;
जालिना मग्गनायेन, वङ्कं पायासि पब्बतं॥
Jālinā magganāyena, vaṅkaṃ pāyāsi pabbataṃ.
२३६५.
2365.
‘‘ते पाविंसु ब्रहारञ्ञं, बहुसाखं महोदकं।
‘‘Te pāviṃsu brahāraññaṃ, bahusākhaṃ mahodakaṃ;
पुप्फरुक्खेहि सञ्छन्नं, फलरुक्खेहि चूभयं॥
Puppharukkhehi sañchannaṃ, phalarukkhehi cūbhayaṃ.
२३६६.
2366.
‘‘तत्थ बिन्दुस्सरा वग्गू, नानावण्णा बहू दिजा।
‘‘Tattha bindussarā vaggū, nānāvaṇṇā bahū dijā;
कूजन्तमुपकूजन्ति, उतुसम्पुप्फिते दुमे॥
Kūjantamupakūjanti, utusampupphite dume.
२३६७.
2367.
‘‘ते गन्त्वा दीघमद्धानं, अहोरत्तानमच्चये।
‘‘Te gantvā dīghamaddhānaṃ, ahorattānamaccaye;
पदेसं तं उपागच्छुं, यत्थ वेस्सन्तरो अहू’’ति॥
Padesaṃ taṃ upāgacchuṃ, yattha vessantaro ahū’’ti.
तत्थ महतीति द्वादसअक्खोभणिसङ्खाता सेना। उय्युत्ताति पयाता। कोञ्चं नदतीति तदा कालिङ्गरट्ठवासिनो ब्राह्मणा अत्तनो रट्ठे देवे वुट्ठे तं नागं आहरित्वा सञ्जयस्स अदंसु। सो हत्थी ‘‘सामिकं वत पस्सितुं लभिस्सामी’’ति तुट्ठो कोञ्चनादमकासि। तं सन्धायेतं वुत्तं। कच्छायाति सुवण्णकच्छाय बद्धमानायपि तुस्सित्वा कोञ्चं नदति। हसियन्तीति हससद्दमकंसु । हारहारिनीति हरितब्बहरणसमत्था। पाविंसूति पविसिंसु। बहुसाखन्ति बहुरुक्खसाखं। दीघमद्धानन्ति सट्ठियोजनमग्गं। उपागच्छुन्ति यत्थ वेस्सन्तरो अहोसि, तं पदेसं उपगताति।
Tattha mahatīti dvādasaakkhobhaṇisaṅkhātā senā. Uyyuttāti payātā. Koñcaṃ nadatīti tadā kāliṅgaraṭṭhavāsino brāhmaṇā attano raṭṭhe deve vuṭṭhe taṃ nāgaṃ āharitvā sañjayassa adaṃsu. So hatthī ‘‘sāmikaṃ vata passituṃ labhissāmī’’ti tuṭṭho koñcanādamakāsi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Kacchāyāti suvaṇṇakacchāya baddhamānāyapi tussitvā koñcaṃ nadati. Hasiyantīti hasasaddamakaṃsu . Hārahārinīti haritabbaharaṇasamatthā. Pāviṃsūti pavisiṃsu. Bahusākhanti bahurukkhasākhaṃ. Dīghamaddhānanti saṭṭhiyojanamaggaṃ. Upāgacchunti yattha vessantaro ahosi, taṃ padesaṃ upagatāti.
महाराजपब्बवण्णना निट्ठिता।
Mahārājapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
छखत्तियकम्मवण्णना
Chakhattiyakammavaṇṇanā
जालिकुमारो मुचलिन्दसरतीरे खन्धावारं निवासापेत्वा चुद्दस रथसहस्सानि आगतमग्गाभिमुखानेव ठपापेत्वा तस्मिं तस्मिं पदेसे सीहब्यग्घदीपिआदीसु आरक्खं संविदहि। हत्थिआदीनं सद्दो महा अहोसि। अथ महासत्तो तं सद्दं सुत्वा ‘‘किं नु खो मे पच्चामित्ता मम पितरं घातेत्वा ममत्थाय आगता’’ति मरणभयभीतो मद्दिं आदाय पब्बतं आरुय्ह सेनं ओलोकेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Jālikumāro mucalindasaratīre khandhāvāraṃ nivāsāpetvā cuddasa rathasahassāni āgatamaggābhimukhāneva ṭhapāpetvā tasmiṃ tasmiṃ padese sīhabyagghadīpiādīsu ārakkhaṃ saṃvidahi. Hatthiādīnaṃ saddo mahā ahosi. Atha mahāsatto taṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃ nu kho me paccāmittā mama pitaraṃ ghātetvā mamatthāya āgatā’’ti maraṇabhayabhīto maddiṃ ādāya pabbataṃ āruyha senaṃ olokesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३६८.
2368.
‘‘तेसं सुत्वान निग्घोसं, भीतो वेस्सन्तरो अहु।
‘‘Tesaṃ sutvāna nigghosaṃ, bhīto vessantaro ahu;
पब्बतं अभिरुहित्वा, भीतो सेनं उदिक्खति॥
Pabbataṃ abhiruhitvā, bhīto senaṃ udikkhati.
२३६९.
2369.
‘‘इङ्घ मद्दि निसामेहि, निग्घोसो यादिसो वने।
‘‘Iṅgha maddi nisāmehi, nigghoso yādiso vane;
आजानीया हसियन्ति, धजग्गानि च दिस्सरे॥
Ājānīyā hasiyanti, dhajaggāni ca dissare.
२३७०.
2370.
‘‘इमे नून अरञ्ञस्मिं, मिगसङ्घानि लुद्दका।
‘‘Ime nūna araññasmiṃ, migasaṅghāni luddakā;
वागुराहि परिक्खिप्प, सोब्भं पातेत्वा तावदे।
Vāgurāhi parikkhippa, sobbhaṃ pātetvā tāvade;
विक्कोसमाना तिब्बाहि, हन्ति नेसं वरं वरं॥
Vikkosamānā tibbāhi, hanti nesaṃ varaṃ varaṃ.
२३७१.
2371.
‘‘यथा मयं अदूसका, अरञ्ञे अवरुद्धका।
‘‘Yathā mayaṃ adūsakā, araññe avaruddhakā;
अमित्तहत्थत्तं गता, पस्स दुब्बलघातक’’न्ति॥
Amittahatthattaṃ gatā, passa dubbalaghātaka’’nti.
तत्थ इङ्घाति चोदनत्थे निपातो। निसामेहीति सकसेना वा परसेना वाति ओलोकेहि उपधारेहि। ‘‘इमे नून अरञ्ञस्मि’’न्तिआदीनं अड्ढतेय्यगाथानं एवमत्थसम्बन्धो वेदितब्बो ‘‘मद्दि यथा अरञ्ञम्हि मिगसङ्घानि लुद्दका वागुराहि परिक्खिप्प अथ वा पन सोब्भं पातेत्वा तावदेव ‘हनथ, अरे, दुट्ठमिगे’ति विक्कोसमाना तिब्बाहि मिगमारणसत्तीहि नेसं मिगानं वरं वरं थूलं थूलं हनन्ति, इमे च नून तथेव अम्हे असब्भाहि वाचाहि विक्कोसमाना तिब्बाति सत्तीहि हनिस्सन्ति, मयञ्च अदूसका अरञ्ञे अवरुद्धका रट्ठा पब्बाजिता वने वसाम, एवं सन्तेपि अमित्तानं हत्थत्तं गता, पस्स दुब्बलघातक’’न्ति। एवं सो मरणभयेन परिदेवि।
Tattha iṅghāti codanatthe nipāto. Nisāmehīti sakasenā vā parasenā vāti olokehi upadhārehi. ‘‘Ime nūna araññasmi’’ntiādīnaṃ aḍḍhateyyagāthānaṃ evamatthasambandho veditabbo ‘‘maddi yathā araññamhi migasaṅghāni luddakā vāgurāhi parikkhippa atha vā pana sobbhaṃ pātetvā tāvadeva ‘hanatha, are, duṭṭhamige’ti vikkosamānā tibbāhi migamāraṇasattīhi nesaṃ migānaṃ varaṃ varaṃ thūlaṃ thūlaṃ hananti, ime ca nūna tatheva amhe asabbhāhi vācāhi vikkosamānā tibbāti sattīhi hanissanti, mayañca adūsakā araññe avaruddhakā raṭṭhā pabbājitā vane vasāma, evaṃ santepi amittānaṃ hatthattaṃ gatā, passa dubbalaghātaka’’nti. Evaṃ so maraṇabhayena paridevi.
सा तस्स वचनं सुत्वा सेनं ओलोकेत्वा ‘‘सकसेनाय भवितब्ब’’न्ति महासत्तं अस्सासेन्ती इमं गाथमाह –
Sā tassa vacanaṃ sutvā senaṃ oloketvā ‘‘sakasenāya bhavitabba’’nti mahāsattaṃ assāsentī imaṃ gāthamāha –
२३७२.
2372.
‘‘अमित्ता नप्पसाहेय्युं, अग्गीव उदकण्णवे।
‘‘Amittā nappasāheyyuṃ, aggīva udakaṇṇave;
तदेव त्वं विचिन्तेहि, अपि सोत्थि इतो सिया’’ति॥
Tadeva tvaṃ vicintehi, api sotthi ito siyā’’ti.
तत्थ अग्गीव उदकण्णवेति यथा तिणुक्कादीनं वसेन उपनीतो अग्गि अण्णवसङ्खातानि पुथुलगम्भीरानि उदकानि नप्पसहति, तापेतुं न सक्कोति , तथा तं अमित्ता नप्पसहेय्युं नाभिभविस्सन्ति। तदेवाति यं सक्केन तुय्हं वरं दत्वा ‘‘महाराज, न चिरस्सेव ते पिता एहिती’’ति वुत्तं, तदेव त्वं विचिन्तेहि, अपि नाम इतो बलकायतो अम्हाकं सोत्थि सियाति महासत्तं अस्सासेसि।
Tattha aggīva udakaṇṇaveti yathā tiṇukkādīnaṃ vasena upanīto aggi aṇṇavasaṅkhātāni puthulagambhīrāni udakāni nappasahati, tāpetuṃ na sakkoti , tathā taṃ amittā nappasaheyyuṃ nābhibhavissanti. Tadevāti yaṃ sakkena tuyhaṃ varaṃ datvā ‘‘mahārāja, na cirasseva te pitā ehitī’’ti vuttaṃ, tadeva tvaṃ vicintehi, api nāma ito balakāyato amhākaṃ sotthi siyāti mahāsattaṃ assāsesi.
अथ महासत्तो सोकं तनुकं कत्वा ताय सद्धिं पब्बता ओरुय्ह पण्णसालाद्वारे निसीदि, इतरापि अत्तनो पण्णसालाद्वारे निसीदि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha mahāsatto sokaṃ tanukaṃ katvā tāya saddhiṃ pabbatā oruyha paṇṇasālādvāre nisīdi, itarāpi attano paṇṇasālādvāre nisīdi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३७३.
2373.
‘‘ततो वेस्सन्तरो राजा, ओरोहित्वान पब्बता।
‘‘Tato vessantaro rājā, orohitvāna pabbatā;
निसीदि पण्णसालायं, दळ्हं कत्वान मानस’’न्ति॥
Nisīdi paṇṇasālāyaṃ, daḷhaṃ katvāna mānasa’’nti.
तत्थ दळ्हं कत्वान मानसन्ति मयं पब्बजिता नाम, अम्हाकं को किं करिस्सतीति थिरं हदयं कत्वा निसीदि।
Tattha daḷhaṃ katvāna mānasanti mayaṃ pabbajitā nāma, amhākaṃ ko kiṃ karissatīti thiraṃ hadayaṃ katvā nisīdi.
तस्मिं खणे सञ्जयो राजा देविं आमन्तेत्वा – ‘‘भद्दे, फुस्सति अम्हेसु सब्बेसु एकतो गतेसु सोको महा भविस्सति, पठमं ताव अहं गच्छामि, ततो ‘इदानि सोकं विनोदेत्वा निसिन्ना भविस्सन्ती’ति सल्लक्खेत्वा त्वं महन्तेन परिवारेन आगच्छेय्यासि। अथ थोकं कालं वीतिनामेत्वा जालिकण्हाजिना पच्छतो आगच्छन्तू’’ति वत्वा रथं निवत्तापेत्वा आगतमग्गाभिमुखं कत्वा तत्थ तत्थ आरक्खं संविदहित्वा अलङ्कतहत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह पुत्तस्स सन्तिकं अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tasmiṃ khaṇe sañjayo rājā deviṃ āmantetvā – ‘‘bhadde, phussati amhesu sabbesu ekato gatesu soko mahā bhavissati, paṭhamaṃ tāva ahaṃ gacchāmi, tato ‘idāni sokaṃ vinodetvā nisinnā bhavissantī’ti sallakkhetvā tvaṃ mahantena parivārena āgaccheyyāsi. Atha thokaṃ kālaṃ vītināmetvā jālikaṇhājinā pacchato āgacchantū’’ti vatvā rathaṃ nivattāpetvā āgatamaggābhimukhaṃ katvā tattha tattha ārakkhaṃ saṃvidahitvā alaṅkatahatthikkhandhato oruyha puttassa santikaṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३७४.
2374.
‘‘निवत्तयित्वान रथं, वुट्ठपेत्वान सेनियो।
‘‘Nivattayitvāna rathaṃ, vuṭṭhapetvāna seniyo;
एकं अरञ्ञे विहरन्तं, पिता पुत्तं उपागमि॥
Ekaṃ araññe viharantaṃ, pitā puttaṃ upāgami.
२३७५.
2375.
‘‘हत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह, एकंसो पञ्जलीकतो।
‘‘Hatthikkhandhato oruyha, ekaṃso pañjalīkato;
परिकिण्णो अमच्चेहि, पुत्तं सिञ्चितुमागमि॥
Parikiṇṇo amaccehi, puttaṃ siñcitumāgami.
२३७६.
2376.
‘‘तत्थद्दस कुमारं सो, रम्मरूपं समाहितं।
‘‘Tatthaddasa kumāraṃ so, rammarūpaṃ samāhitaṃ;
निसिन्नं पण्णसालायं, झायन्तं अकुतोभय’’न्ति॥
Nisinnaṃ paṇṇasālāyaṃ, jhāyantaṃ akutobhaya’’nti.
तत्थ वुट्ठपेत्वान सेनियोति आरक्खत्थाय बलकाये ठपेत्वा। एकंसोति एकंसकतउत्तरासङ्गो। सिञ्चितुमागमीति रज्जे अभिसिञ्चितुं उपागमि। रम्मरूपन्ति अनञ्जितं अमण्डितं।
Tattha vuṭṭhapetvāna seniyoti ārakkhatthāya balakāye ṭhapetvā. Ekaṃsoti ekaṃsakatauttarāsaṅgo. Siñcitumāgamīti rajje abhisiñcituṃ upāgami. Rammarūpanti anañjitaṃ amaṇḍitaṃ.
२३७७.
2377.
‘‘तञ्च दिस्वान आयन्तं, पितरं पुत्तगिद्धिनं।
‘‘Tañca disvāna āyantaṃ, pitaraṃ puttagiddhinaṃ;
वेस्सन्तरो च मद्दी च, पच्चुग्गन्त्वा अवन्दिसुं॥
Vessantaro ca maddī ca, paccuggantvā avandisuṃ.
२३७८.
2378.
‘‘मद्दी च सिरसा पादे, ससुरस्साभिवादयि।
‘‘Maddī ca sirasā pāde, sasurassābhivādayi;
मद्दी अहञ्हि ते देव, पादे वन्दामि ते सुण्हा।
Maddī ahañhi te deva, pāde vandāmi te suṇhā;
ते सु तत्थ पलिस्सज्ज, पाणिना परिमज्जथा’’ति॥
Te su tattha palissajja, pāṇinā parimajjathā’’ti.
तत्थ पादे वन्दामि ते सुण्हाति अहं, देव, तव सुण्हा पादे वन्दामीति एवं वत्वा वन्दि। ते सु तत्थाति ते उभोपि जने तस्मिं सक्कदत्तिये अस्समे पलिस्सजित्वा हदये निपज्जापेत्वा सीसे परिचुम्बित्वा मुदुकेन पाणिना परिमज्जथ, पिट्ठियो नेसं परिमज्जि।
Tattha pāde vandāmi te suṇhāti ahaṃ, deva, tava suṇhā pāde vandāmīti evaṃ vatvā vandi. Te su tatthāti te ubhopi jane tasmiṃ sakkadattiye assame palissajitvā hadaye nipajjāpetvā sīse paricumbitvā mudukena pāṇinā parimajjatha, piṭṭhiyo nesaṃ parimajji.
ततो रोदित्वा परिदेवित्वा राजा सोके परिनिब्बुते तेहि सद्धिं पटिसन्थारं करोन्तो आह –
Tato roditvā paridevitvā rājā soke parinibbute tehi saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto āha –
२३७९.
2379.
‘‘कच्चि वो कुसलं पुत्त, कच्चि पुत्त अनामयं।
‘‘Kacci vo kusalaṃ putta, kacci putta anāmayaṃ;
कच्चि उञ्छेन यापेथ, कच्चि मूलफला बहू॥
Kacci uñchena yāpetha, kacci mūlaphalā bahū.
२३८०.
2380.
‘‘कच्चि डंसा मकसा च, अप्पमेव सरीसपा।
‘‘Kacci ḍaṃsā makasā ca, appameva sarīsapā;
वने वाळमिगाकिण्णे, कच्चि हिंसा न विज्जती’’ति॥
Vane vāḷamigākiṇṇe, kacci hiṃsā na vijjatī’’ti.
पितु वचनं सुत्वा महासत्तो आह –
Pitu vacanaṃ sutvā mahāsatto āha –
२३८१.
2381.
‘‘अत्थि नो जीविका देव, सा च यादिसकीदिसा।
‘‘Atthi no jīvikā deva, sā ca yādisakīdisā;
कसिरा जीविका होम, उञ्छाचरियाय जीवितं॥
Kasirā jīvikā homa, uñchācariyāya jīvitaṃ.
२३८२.
2382.
‘‘अनिद्धिनं महाराज, दमेतस्संव सारथि।
‘‘Aniddhinaṃ mahārāja, dametassaṃva sārathi;
त्यम्हा अनिद्धिका दन्ता, असमिद्धि दमेति नो॥
Tyamhā aniddhikā dantā, asamiddhi dameti no.
२३८३.
2383.
‘‘अपि नो किसानि मंसानि, पितु मातु अदस्सना।
‘‘Api no kisāni maṃsāni, pitu mātu adassanā;
अवरुद्धानं महाराज, अरञ्ञे जीवसोकिन’’न्ति॥
Avaruddhānaṃ mahārāja, araññe jīvasokina’’nti.
तत्थ यादिसकीदिसाति या वा सा वा, लामकाति अत्थो। कसिरा जीविका होमाति तात, अम्हाकं उञ्छाचरियाय जीवितं नाम किच्छं, दुक्खा नो जीविका अहोसि। अनिद्धिनन्ति महाराज, अनिद्धिं असमिद्धिं दलिद्दपुरिसं नाम साव अनिद्धि छेको सारथि अस्सं विय दमेति, निब्बिसेवनं करोति, ते मयं इध वसन्ता अनिद्धिका दन्ता निब्बिसेवना कता, असमिद्धियेव नो दमेतीति। ‘‘दमेथ नो’’तिपि पाठो, दमयित्थ नोति अत्थो। जीवसोकिनन्ति अविगतसोकानं अरञ्ञे वसन्तानं किं नाम अम्हाकं सुखन्ति वदति।
Tattha yādisakīdisāti yā vā sā vā, lāmakāti attho. Kasirā jīvikā homāti tāta, amhākaṃ uñchācariyāya jīvitaṃ nāma kicchaṃ, dukkhā no jīvikā ahosi. Aniddhinanti mahārāja, aniddhiṃ asamiddhiṃ daliddapurisaṃ nāma sāva aniddhi cheko sārathi assaṃ viya dameti, nibbisevanaṃ karoti, te mayaṃ idha vasantā aniddhikā dantā nibbisevanā katā, asamiddhiyeva no dametīti. ‘‘Dametha no’’tipi pāṭho, damayittha noti attho. Jīvasokinanti avigatasokānaṃ araññe vasantānaṃ kiṃ nāma amhākaṃ sukhanti vadati.
एवञ्च पन वत्वा पुन पुत्तानं पवत्तिं पुच्छन्तो आह –
Evañca pana vatvā puna puttānaṃ pavattiṃ pucchanto āha –
२३८४.
2384.
‘‘येपि ते सिविसेट्ठस्स, दायादापत्तमानसा।
‘‘Yepi te siviseṭṭhassa, dāyādāpattamānasā;
जाली कण्हाजिना चुभो, ब्राह्मणस्स वसानुगा।
Jālī kaṇhājinā cubho, brāhmaṇassa vasānugā;
अच्चायिकस्स लुद्दस्स, यो ने गावोव सुम्भति॥
Accāyikassa luddassa, yo ne gāvova sumbhati.
२३८५.
2385.
‘‘ते राजपुत्तिया पुत्ते, यदि जानाथ संसथ।
‘‘Te rājaputtiyā putte, yadi jānātha saṃsatha;
परियापुणाथ नो खिप्पं, सप्पदट्ठंव माणव’’न्ति॥
Pariyāpuṇātha no khippaṃ, sappadaṭṭhaṃva māṇava’’nti.
तत्थ दायादापत्तमानसाति महाराज, येपि ते तव सिविसेट्ठस्स दायादा अपत्तमानसा असम्पुण्णमनोरथा हुत्वा ब्राह्मणस्स वसानुगा जाता, ते द्वे कुमारे यो ब्राह्मणो गावोव सुम्भति पहरति, ते राजपुत्तिया पुत्ते यदि दिट्ठवसेन वा सुतवसेन वा जानाथ संसथ। सप्पदट्ठंव माणवन्ति विसनिम्मदनत्थाय सप्पदट्ठं माणवं तिकिच्छन्ता विय खिप्पं नो परियापुणाथ कथेथाति वदति।
Tattha dāyādāpattamānasāti mahārāja, yepi te tava siviseṭṭhassa dāyādā apattamānasā asampuṇṇamanorathā hutvā brāhmaṇassa vasānugā jātā, te dve kumāre yo brāhmaṇo gāvova sumbhati paharati, te rājaputtiyā putte yadi diṭṭhavasena vā sutavasena vā jānātha saṃsatha. Sappadaṭṭhaṃva māṇavanti visanimmadanatthāya sappadaṭṭhaṃ māṇavaṃ tikicchantā viya khippaṃ no pariyāpuṇātha kathethāti vadati.
राजा आह –
Rājā āha –
२३८६.
2386.
‘‘उभो कुमारा निक्कीता, जाली कण्हाजिना चुभो।
‘‘Ubho kumārā nikkītā, jālī kaṇhājinā cubho;
ब्राह्मणस्स धनं दत्वा, पुत्त मा भायि अस्ससा’’ति॥
Brāhmaṇassa dhanaṃ datvā, putta mā bhāyi assasā’’ti.
तत्थ निक्कीताति निक्कयं दत्वा गहिता।
Tattha nikkītāti nikkayaṃ datvā gahitā.
तं सुत्वा महासत्तो पटिलद्धस्सासो पितरा सद्धिं पटिसन्थारमकासि –
Taṃ sutvā mahāsatto paṭiladdhassāso pitarā saddhiṃ paṭisanthāramakāsi –
२३८७.
2387.
‘‘कच्चि नु तात कुसलं, कच्चि तात अनामयं।
‘‘Kacci nu tāta kusalaṃ, kacci tāta anāmayaṃ;
कच्चि नु तात मे मातु, चक्खु न परिहायती’’ति॥
Kacci nu tāta me mātu, cakkhu na parihāyatī’’ti.
तत्थ चक्खु न परिहायतीति पुत्तसोकेन रोदन्तिया चक्खु न परिहायतीति।
Tattha cakkhu na parihāyatīti puttasokena rodantiyā cakkhu na parihāyatīti.
राजा आह –
Rājā āha –
२३८८.
2388.
‘‘कुसलञ्चेव मे पुत्त, अथो पुत्त अनामयं।
‘‘Kusalañceva me putta, atho putta anāmayaṃ;
अथो च पुत्त ते मातु, चक्खु न परिहायती’’ति॥
Atho ca putta te mātu, cakkhu na parihāyatī’’ti.
बोधिसत्तो आह –
Bodhisatto āha –
२३८९.
2389.
‘‘कच्चि अरोगं योग्गं ते, कच्चि वहति वाहनं।
‘‘Kacci arogaṃ yoggaṃ te, kacci vahati vāhanaṃ;
कच्चि फीतो जनपदो, कच्चि वुट्ठि न छिज्जती’’ति॥
Kacci phīto janapado, kacci vuṭṭhi na chijjatī’’ti.
तत्थ वुट्ठीति वुट्ठिधारा।
Tattha vuṭṭhīti vuṭṭhidhārā.
राजा आह –
Rājā āha –
२३९०.
2390.
‘‘अथो अरोगं योग्गं मे, अथो वहति वाहनं।
‘‘Atho arogaṃ yoggaṃ me, atho vahati vāhanaṃ;
अथो फीतो जनपदो, अथो वुट्ठि न छिज्जती’’ति॥
Atho phīto janapado, atho vuṭṭhi na chijjatī’’ti.
एवं तेसं सल्लपन्तानञ्ञेव फुस्सती देवी ‘‘इदानि सोकं तनुकं कत्वा निसिन्ना भविस्सन्ती’’ति सल्लक्खेत्वा महापरिवारेन सद्धिं पुत्तस्स सन्तिकं अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ tesaṃ sallapantānaññeva phussatī devī ‘‘idāni sokaṃ tanukaṃ katvā nisinnā bhavissantī’’ti sallakkhetvā mahāparivārena saddhiṃ puttassa santikaṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३९१.
2391.
‘‘इच्चेवं मन्तयन्तानं, माता नेसं अदिस्सथ।
‘‘Iccevaṃ mantayantānaṃ, mātā nesaṃ adissatha;
राजपुत्ती गिरिद्वारे, पत्तिका अनुपाहना॥
Rājaputtī giridvāre, pattikā anupāhanā.
२३९२.
2392.
‘‘तञ्च दिस्वान आयन्तिं, मातरं पुत्तगिद्धिनिं।
‘‘Tañca disvāna āyantiṃ, mātaraṃ puttagiddhiniṃ;
वेस्सन्तरो च मद्दी च, पच्चुग्गन्त्वा अवन्दिसुं॥
Vessantaro ca maddī ca, paccuggantvā avandisuṃ.
२३९३.
2393.
‘‘मद्दी च सिरसा पादे, सस्सुया अभिवादयि।
‘‘Maddī ca sirasā pāde, sassuyā abhivādayi;
मद्दी अहञ्हि ते अय्ये, पादे वन्दामि ते सुण्हा’’ति॥
Maddī ahañhi te ayye, pāde vandāmi te suṇhā’’ti.
तेसं फुस्सतिदेविं वन्दित्वा ठितकाले पुत्तका कुमारकुमारिकाहि परिवुता आगमिंसु। मद्दी च तेसं आगमनमग्गं ओलोकेन्तीयेव अट्ठासि। सा ते सोत्थिना आगच्छन्ते दिस्वा सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ती तरुणवच्छा विय गावी परिदेवमाना ततो पायासि। तेपि तं दिस्वा परिदेवन्ता मातराभिमुखाव पधाविंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tesaṃ phussatideviṃ vanditvā ṭhitakāle puttakā kumārakumārikāhi parivutā āgamiṃsu. Maddī ca tesaṃ āgamanamaggaṃ olokentīyeva aṭṭhāsi. Sā te sotthinā āgacchante disvā sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontī taruṇavacchā viya gāvī paridevamānā tato pāyāsi. Tepi taṃ disvā paridevantā mātarābhimukhāva padhāviṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३९४.
2394.
‘‘मद्दिञ्च पुत्तका दिस्वा, दूरतो सोत्थिमागता।
‘‘Maddiñca puttakā disvā, dūrato sotthimāgatā;
कन्दन्ता मभिधाविंसु, वच्छबालाव मातरं॥
Kandantā mabhidhāviṃsu, vacchabālāva mātaraṃ.
२३९५.
2395.
‘‘मद्दी च पुत्तके दिस्वा, दूरतो सोत्थिमागते।
‘‘Maddī ca puttake disvā, dūrato sotthimāgate;
वारुणीव पवेधेन्ती, थनधाराभिसिञ्चथा’’ति॥
Vāruṇīva pavedhentī, thanadhārābhisiñcathā’’ti.
तत्थ कन्दन्ता मभिधाविंसूति कन्दन्ता अभिधाविंसु। वारुणीवाति यक्खाविट्ठा इक्खणिका विय पवेधमाना थनधारा अभिसिञ्चथाति।
Tattha kandantā mabhidhāviṃsūti kandantā abhidhāviṃsu. Vāruṇīvāti yakkhāviṭṭhā ikkhaṇikā viya pavedhamānā thanadhārā abhisiñcathāti.
सा किर महासद्देन परिदेवित्वा कम्पमाना विसञ्ञी हुत्वा दीघतो पथवियं पति। कुमारापि वेगेनागन्त्वा विसञ्ञिनो हुत्वा मातु उपरियेव पतिंसु। तस्मिं खणे तस्सा द्वीहि थनेहि द्वे खीरधारा निक्खमित्वा तेसं मुखेयेव पविसिंसु। सचे किर एत्तको अस्सासो नाभविस्स, द्वे कुमारा सुक्खहदया हुत्वा अद्धा नस्सिस्सन्ति। वेस्सन्तरोपि पियपुत्ते दिस्वा सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्तो विसञ्ञी हुत्वा तत्थेव पति। मातापितरोपिस्स विसञ्ञिनो हुत्वा तत्थेव पतिंसु, तथा सहजाता सट्ठिसहस्सा अमच्चा। तं कारुञ्ञं पस्सन्तेसु एकोपि सकभावेन सण्ठातुं नासक्खि। सकलं अस्समपदं युगन्तवातेन पमद्दितं विय सालवनं अहोसि। तस्मिं खणे पब्बता नदिंसु, महापथवी कम्पि, महासमुद्दो सङ्खुभि, सिनेरु गिरिराजा ओनमि। छ कामावचरदेवलोका एककोलाहला अहेसुं।
Sā kira mahāsaddena paridevitvā kampamānā visaññī hutvā dīghato pathaviyaṃ pati. Kumārāpi vegenāgantvā visaññino hutvā mātu upariyeva patiṃsu. Tasmiṃ khaṇe tassā dvīhi thanehi dve khīradhārā nikkhamitvā tesaṃ mukheyeva pavisiṃsu. Sace kira ettako assāso nābhavissa, dve kumārā sukkhahadayā hutvā addhā nassissanti. Vessantaropi piyaputte disvā sokaṃ sandhāretuṃ asakkonto visaññī hutvā tattheva pati. Mātāpitaropissa visaññino hutvā tattheva patiṃsu, tathā sahajātā saṭṭhisahassā amaccā. Taṃ kāruññaṃ passantesu ekopi sakabhāvena saṇṭhātuṃ nāsakkhi. Sakalaṃ assamapadaṃ yugantavātena pamadditaṃ viya sālavanaṃ ahosi. Tasmiṃ khaṇe pabbatā nadiṃsu, mahāpathavī kampi, mahāsamuddo saṅkhubhi, sineru girirājā onami. Cha kāmāvacaradevalokā ekakolāhalā ahesuṃ.
सक्को देवराजा ‘‘छ खत्तिया सपरिसा विसञ्ञिनो जाता, तेसु एकोपि उट्ठाय कस्सचि सरीरे उदकं सिञ्चितुं समत्थो नाम नत्थि, अहं दानि इमेसं पोक्खरवस्सं वस्सापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा छखत्तियसमागमे पोक्खरवस्सं वस्सापेसि। तत्थ ये तेमितुकामा, ते तेमेन्ति, अतेमितुकामानं उपरि एकबिन्दुमत्तम्पि न पतति, पदुमपत्ततो उदकं विय निवत्तित्वा गच्छति। इति पोक्खरवने पतितं वस्सं विय तं वस्सं अहोसि। छ खत्तिया अस्सासं पटिलभिंसु। महाजनो तम्पि दिस्वा ‘‘अहो अच्छरियं, अहो अब्भुतं एवरूपे ञातिसमागमे पोक्खरवस्सं वस्सि, महापथवी कम्पी’’ति अच्छरियं पवेदेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sakko devarājā ‘‘cha khattiyā saparisā visaññino jātā, tesu ekopi uṭṭhāya kassaci sarīre udakaṃ siñcituṃ samattho nāma natthi, ahaṃ dāni imesaṃ pokkharavassaṃ vassāpessāmī’’ti cintetvā chakhattiyasamāgame pokkharavassaṃ vassāpesi. Tattha ye temitukāmā, te tementi, atemitukāmānaṃ upari ekabindumattampi na patati, padumapattato udakaṃ viya nivattitvā gacchati. Iti pokkharavane patitaṃ vassaṃ viya taṃ vassaṃ ahosi. Cha khattiyā assāsaṃ paṭilabhiṃsu. Mahājano tampi disvā ‘‘aho acchariyaṃ, aho abbhutaṃ evarūpe ñātisamāgame pokkharavassaṃ vassi, mahāpathavī kampī’’ti acchariyaṃ pavedesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२३९६.
2396.
‘‘समागतानं ञातीनं, महाघोसो अजायथ।
‘‘Samāgatānaṃ ñātīnaṃ, mahāghoso ajāyatha;
पब्बता समनादिंसु, मही पकम्पिता अहु॥
Pabbatā samanādiṃsu, mahī pakampitā ahu.
२३९७.
2397.
‘‘वुट्ठिधारं पवत्तेन्तो, देवो पावस्सि तावदे।
‘‘Vuṭṭhidhāraṃ pavattento, devo pāvassi tāvade;
अथ वेस्सन्तरो राजा, ञातीहि समगच्छथ॥
Atha vessantaro rājā, ñātīhi samagacchatha.
२३९८.
2398.
‘‘नत्तारो सुणिसा पुत्तो, राजा देवी च एकतो।
‘‘Nattāro suṇisā putto, rājā devī ca ekato;
यदा समागता आसुं, तदासि लोमहंसनं॥
Yadā samāgatā āsuṃ, tadāsi lomahaṃsanaṃ.
२३९९.
2399.
‘‘पञ्जलिका तस्स याचन्ति, रोदन्ता भेरवे वने।
‘‘Pañjalikā tassa yācanti, rodantā bherave vane;
वेस्सन्तरञ्च मद्दिञ्च, सब्बे रट्ठा समागता।
Vessantarañca maddiñca, sabbe raṭṭhā samāgatā;
त्वं नोसि इस्सरो राजा, रज्जं कारेथ नो उभो’’ति॥
Tvaṃ nosi issaro rājā, rajjaṃ kāretha no ubho’’ti.
तत्थ घोसोति कारुञ्ञघोसो। पञ्जलिकाति सब्बे नागरा चेव नेगमा च जानपदा च पग्गहितञ्जलिका हुत्वा। तस्स याचन्तीति तस्स पादेसु पतित्वा रोदित्वा कन्दित्वा ‘‘देव, त्वं नो सामि इस्सरो, पिता ते इधेव अभिसिञ्चित्वा नगरं नेतुकामो, कुलसन्तकं सेतच्छत्तं पटिच्छथा’’ति याचिंसु।
Tattha ghosoti kāruññaghoso. Pañjalikāti sabbe nāgarā ceva negamā ca jānapadā ca paggahitañjalikā hutvā. Tassa yācantīti tassa pādesu patitvā roditvā kanditvā ‘‘deva, tvaṃ no sāmi issaro, pitā te idheva abhisiñcitvā nagaraṃ netukāmo, kulasantakaṃ setacchattaṃ paṭicchathā’’ti yāciṃsu.
छखत्तियकम्मवण्णना निट्ठिता।
Chakhattiyakammavaṇṇanā niṭṭhitā.
नगरकण्डवण्णना
Nagarakaṇḍavaṇṇanā
तं सुत्वा महासत्तो पितरा सद्धिं सल्लपन्तो इमं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto pitarā saddhiṃ sallapanto imaṃ gāthamāha –
२४००.
2400.
‘‘धम्मेन रज्जं कारेन्तं, रट्ठा पब्बाजयित्थ मं।
‘‘Dhammena rajjaṃ kārentaṃ, raṭṭhā pabbājayittha maṃ;
त्वञ्च जानपदा चेव, नेगमा च समागता’’ति॥
Tvañca jānapadā ceva, negamā ca samāgatā’’ti.
ततो राजा पुत्तं अत्तनो दोसं खमापेन्तो आह –
Tato rājā puttaṃ attano dosaṃ khamāpento āha –
२४०१.
2401.
‘‘दुक्कटञ्च हि नो पुत्त, भूनहच्चं कतं मया।
‘‘Dukkaṭañca hi no putta, bhūnahaccaṃ kataṃ mayā;
योहं सिवीनं वचना, पब्बाजेसिमदूसक’’न्ति॥
Yohaṃ sivīnaṃ vacanā, pabbājesimadūsaka’’nti.
इमं गाथं वत्वा अत्तनो दुक्खहरणत्थं पुत्तं याचन्तो इतरं गाथमाह –
Imaṃ gāthaṃ vatvā attano dukkhaharaṇatthaṃ puttaṃ yācanto itaraṃ gāthamāha –
२४०२.
2402.
‘‘येन केनचि वण्णेन, पितु दुक्खं उदब्बहे।
‘‘Yena kenaci vaṇṇena, pitu dukkhaṃ udabbahe;
मातु भगिनिया चापि, अपि पाणेहि अत्तनो’’ति॥
Mātu bhaginiyā cāpi, api pāṇehi attano’’ti.
तत्थ उदब्बहेति हरेय्य। अपि पाणेहीति तात पुत्तेन नाम जीवितं परिच्चजित्वापि मातापितूनं सोकदुक्खं हरितब्बं, तस्मा मम दोसं हदये अकत्वा मम वचनं करोहि, इमं इसिलिङ्गं हारेत्वा राजवेसं गण्ह ताताति इमिना किर नं अधिप्पायेनेवमाह।
Tattha udabbaheti hareyya. Api pāṇehīti tāta puttena nāma jīvitaṃ pariccajitvāpi mātāpitūnaṃ sokadukkhaṃ haritabbaṃ, tasmā mama dosaṃ hadaye akatvā mama vacanaṃ karohi, imaṃ isiliṅgaṃ hāretvā rājavesaṃ gaṇha tātāti iminā kira naṃ adhippāyenevamāha.
बोधिसत्तो रज्जं कारेतुकामोपि ‘‘एत्तके पन अकथिते गरुकं नाम न होती’’ति कथेसि। महासत्तो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। अथस्स अधिवासनं विदित्वा सहजाता सट्ठिसहस्सा अमच्चा ‘‘नहानकालो महाराज, रजोजल्लं पवाहया’’ति वदिंसु। अथ ने महासत्तो ‘‘थोकं अधिवासेथा’’ति वत्वा पण्णसालं पविसित्वा इसिभण्डं ओमुञ्चित्वा पटिसामेत्वा सङ्खवण्णसाटकं निवासेत्वा पण्णसालतो निक्खमित्वा ‘‘इदं मया नव मासे अड्ढमासञ्च वसन्तेन समणधम्मस्स कतट्ठानं, पारमीकूटं गण्हन्तेन मया दानं दत्वा महापथविया कम्पापितट्ठान’’न्ति पण्णसालं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा अट्ठासि। अथस्स कप्पकादयो केसमस्सुकम्मादीनि करिंसु। तमेनं सब्बाभरणभूसितं देवराजानमिव विरोचमानं रज्जे अभिसिञ्चिंसु। तेन वुत्तं –
Bodhisatto rajjaṃ kāretukāmopi ‘‘ettake pana akathite garukaṃ nāma na hotī’’ti kathesi. Mahāsatto ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Athassa adhivāsanaṃ viditvā sahajātā saṭṭhisahassā amaccā ‘‘nahānakālo mahārāja, rajojallaṃ pavāhayā’’ti vadiṃsu. Atha ne mahāsatto ‘‘thokaṃ adhivāsethā’’ti vatvā paṇṇasālaṃ pavisitvā isibhaṇḍaṃ omuñcitvā paṭisāmetvā saṅkhavaṇṇasāṭakaṃ nivāsetvā paṇṇasālato nikkhamitvā ‘‘idaṃ mayā nava māse aḍḍhamāsañca vasantena samaṇadhammassa kataṭṭhānaṃ, pāramīkūṭaṃ gaṇhantena mayā dānaṃ datvā mahāpathaviyā kampāpitaṭṭhāna’’nti paṇṇasālaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā aṭṭhāsi. Athassa kappakādayo kesamassukammādīni kariṃsu. Tamenaṃ sabbābharaṇabhūsitaṃ devarājānamiva virocamānaṃ rajje abhisiñciṃsu. Tena vuttaṃ –
२४०३.
2403.
‘‘ततो वेस्सन्तरो राजा, रजोजल्लं पवाहयि।
‘‘Tato vessantaro rājā, rajojallaṃ pavāhayi;
रजोजल्लं पवाहेत्वा, सङ्खवण्णं अधारयी’’ति॥
Rajojallaṃ pavāhetvā, saṅkhavaṇṇaṃ adhārayī’’ti.
तत्थ पवाहयीति हारेसि, हारेत्वा च पन राजवेसं गण्हीति अत्थो।
Tattha pavāhayīti hāresi, hāretvā ca pana rājavesaṃ gaṇhīti attho.
अथस्स यसो महा अहोसि। ओलोकितओलोकितट्ठानं कम्पति, मुखमङ्गलिका मुखमङ्गलानि घोसयिंसु, सब्बतूरियानि पग्गण्हिंसु, महासमुद्दकुच्छियं मेघगज्जितघोसो विय तूरियघोसो अहोसि। हत्थिरतनं अलङ्करित्वा उपानयिंसु। सो खग्गरतनं बन्धित्वा हत्थिरतनं अभिरुहि। तावदेव नं सहजाता सट्ठिसहस्सा अमच्चा सब्बालङ्कारप्पटिमण्डिता परिवारयिंसु, सब्बकञ्ञायो मद्दिदेविम्पि नहापेत्वा अलङ्करित्वा अभिसिञ्चिंसु। सीसे च पनस्सा अभिसेकउदकं अभिसिञ्चमाना ‘‘वेस्सन्तरो तं पालेतू’’तिआदीनि मङ्गलानि वदिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Athassa yaso mahā ahosi. Olokitaolokitaṭṭhānaṃ kampati, mukhamaṅgalikā mukhamaṅgalāni ghosayiṃsu, sabbatūriyāni paggaṇhiṃsu, mahāsamuddakucchiyaṃ meghagajjitaghoso viya tūriyaghoso ahosi. Hatthiratanaṃ alaṅkaritvā upānayiṃsu. So khaggaratanaṃ bandhitvā hatthiratanaṃ abhiruhi. Tāvadeva naṃ sahajātā saṭṭhisahassā amaccā sabbālaṅkārappaṭimaṇḍitā parivārayiṃsu, sabbakaññāyo maddidevimpi nahāpetvā alaṅkaritvā abhisiñciṃsu. Sīse ca panassā abhisekaudakaṃ abhisiñcamānā ‘‘vessantaro taṃ pāletū’’tiādīni maṅgalāni vadiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२४०४.
2404.
‘‘सीसं न्हातो सुचिवत्थो, सब्बाभरणभूसितो।
‘‘Sīsaṃ nhāto sucivattho, sabbābharaṇabhūsito;
पच्चयं नागमारुय्ह, खग्गं बन्धि परन्तपं॥
Paccayaṃ nāgamāruyha, khaggaṃ bandhi parantapaṃ.
२४०५.
2405.
‘‘ततो सट्ठिसहस्सानि, योधिनो चारुदस्सना।
‘‘Tato saṭṭhisahassāni, yodhino cārudassanā;
सहजाता पकिरिंसु, नन्दयन्ता रथेसभं॥
Sahajātā pakiriṃsu, nandayantā rathesabhaṃ.
२४०६.
2406.
‘‘ततो मद्दिम्पि न्हापेसुं, सिविकञ्ञा समागता।
‘‘Tato maddimpi nhāpesuṃ, sivikaññā samāgatā;
वेस्सन्तरो तं पालेतु, जाली कण्हाजिना चुभो।
Vessantaro taṃ pāletu, jālī kaṇhājinā cubho;
अथोपि तं महाराजा, सञ्जयो अभिरक्खतू’’ति॥
Athopi taṃ mahārājā, sañjayo abhirakkhatū’’ti.
तत्थ पच्चयं नागमारुय्हाति तं अत्तनो जातदिवसे उप्पन्नं हत्थिनागं। परन्तपन्ति अमित्ततापनं। पकिरिंसूति परिवारयिंसु। नन्दयन्ताति तोसेन्ता। सिविकञ्ञाति सिविरञ्ञो पजापतियो सन्निपतित्वा गन्धोदकेन न्हापेसुं। जाली कण्हाजिना चुभोति इमे ते पुत्तापि मातरं रक्खन्तूति।
Tattha paccayaṃ nāgamāruyhāti taṃ attano jātadivase uppannaṃ hatthināgaṃ. Parantapanti amittatāpanaṃ. Pakiriṃsūti parivārayiṃsu. Nandayantāti tosentā. Sivikaññāti sivirañño pajāpatiyo sannipatitvā gandhodakena nhāpesuṃ. Jālī kaṇhājinā cubhoti ime te puttāpi mātaraṃ rakkhantūti.
२४०७.
2407.
‘‘इदञ्च पच्चयं लद्धा, पुब्बे संक्लेसमत्तनो।
‘‘Idañca paccayaṃ laddhā, pubbe saṃklesamattano;
आनन्दियं आचरिंसु, रमणीये गिरिब्बजे॥
Ānandiyaṃ ācariṃsu, ramaṇīye giribbaje.
२४०८.
2408.
‘‘इदञ्च पच्चयं लद्धा, पुब्बे संक्लेसमत्तनो।
‘‘Idañca paccayaṃ laddhā, pubbe saṃklesamattano;
आनन्दि वित्ता सुमना, पुत्ते सङ्गम्म लक्खणा॥
Ānandi vittā sumanā, putte saṅgamma lakkhaṇā.
२४०९.
2409.
‘‘इदञ्च पच्चयं लद्धा, पुब्बे संक्लेसमत्तनो।
‘‘Idañca paccayaṃ laddhā, pubbe saṃklesamattano;
आनन्दि वित्ता पतीता, सह पुत्तेहि लक्खणा’’ति॥
Ānandi vittā patītā, saha puttehi lakkhaṇā’’ti.
तत्थ इदञ्च पच्चयं लद्धाति भिक्खवे, वेस्सन्तरो मद्दी च इदञ्च पच्चयं लद्धा इमं पतिट्ठं लभित्वा, रज्जे पतिट्ठहित्वाति अत्थो। पुब्बेति इतो पुब्बे अत्तनो वनवाससंक्लेसञ्च अनुस्सरित्वा। आनन्दियं आचरिंसु, रमणीये गिरिब्बजेति रमणीये वङ्कगिरिकुच्छिम्हि ‘‘वेस्सन्तरस्स रञ्ञो आणा’’ति कञ्चनलताविनद्धं आनन्दभेरिं चरापेत्वा आनन्दछणं आचरिंसु। आनन्दि वित्ता सुमनाति लक्खणसम्पन्ना मद्दी पुत्ते सङ्गम्म सम्पापुणित्वा वित्ता सुमना हुत्वा अतिविय नन्दीति अत्थो। पतीताति सोमनस्सा हुत्वा।
Tattha idañca paccayaṃ laddhāti bhikkhave, vessantaro maddī ca idañca paccayaṃ laddhā imaṃ patiṭṭhaṃ labhitvā, rajje patiṭṭhahitvāti attho. Pubbeti ito pubbe attano vanavāsasaṃklesañca anussaritvā. Ānandiyaṃ ācariṃsu, ramaṇīye giribbajeti ramaṇīye vaṅkagirikucchimhi ‘‘vessantarassa rañño āṇā’’ti kañcanalatāvinaddhaṃ ānandabheriṃ carāpetvā ānandachaṇaṃ ācariṃsu. Ānandi vittā sumanāti lakkhaṇasampannā maddī putte saṅgamma sampāpuṇitvā vittā sumanā hutvā ativiya nandīti attho. Patītāti somanassā hutvā.
एवं पतीता हुत्वा च पन पुत्ते आह –
Evaṃ patītā hutvā ca pana putte āha –
२४१०.
2410.
‘‘एकभत्ता पुरे आसिं, निच्चं थण्डिलसायिनी।
‘‘Ekabhattā pure āsiṃ, niccaṃ thaṇḍilasāyinī;
इति मेतं वतं आसि, तुम्हं कामा हि पुत्तका॥
Iti metaṃ vataṃ āsi, tumhaṃ kāmā hi puttakā.
२४११.
2411.
‘‘तं मे वतं समिद्धज्ज, तुम्हे सङ्गम्म पुत्तका।
‘‘Taṃ me vataṃ samiddhajja, tumhe saṅgamma puttakā;
मातुजम्पि तं पालेतु, पितुजम्पि च पुत्तक।
Mātujampi taṃ pāletu, pitujampi ca puttaka;
अथोपि तं महाराजा, सञ्जयो अभिरक्खतु॥
Athopi taṃ mahārājā, sañjayo abhirakkhatu.
२४१२.
2412.
‘‘यं किञ्चित्थि कतं पुञ्ञं, मय्हञ्चेव पितुच्च ते।
‘‘Yaṃ kiñcitthi kataṃ puññaṃ, mayhañceva pitucca te;
सब्बेन तेन कुसलेन, अजरो अमरो भवा’’ति॥
Sabbena tena kusalena, ajaro amaro bhavā’’ti.
तत्थ तुम्हं कामा हि पुत्तकाति पुत्तका अहं तुम्हाकं कामा तुम्हे पत्थयमाना पुरे तुम्हेसु ब्राह्मणेन नीतेसु एकभत्तं भुञ्जित्वा भूमियं सयिं, इति मे तुम्हाकं कामा एतं वतं आसीति वदति। समिद्धज्जाति तं मे वतं अज्ज समिद्धं। मातुजम्पि तं पालेतु, पितुजम्पि च पुत्तकाति पुत्तजालि तं मातुजातं सोमनस्सम्पि पितुजातं सोमनस्सम्पि पालेतु, मातापितूनं सन्तकं पुञ्ञं तं पालेतूति अत्थो। तेनेवाह ‘‘यं किञ्चित्थि कतं पुञ्ञ’’न्ति।
Tattha tumhaṃ kāmā hi puttakāti puttakā ahaṃ tumhākaṃ kāmā tumhe patthayamānā pure tumhesu brāhmaṇena nītesu ekabhattaṃ bhuñjitvā bhūmiyaṃ sayiṃ, iti me tumhākaṃ kāmā etaṃ vataṃ āsīti vadati. Samiddhajjāti taṃ me vataṃ ajja samiddhaṃ. Mātujampi taṃ pāletu, pitujampi ca puttakāti puttajāli taṃ mātujātaṃ somanassampi pitujātaṃ somanassampi pāletu, mātāpitūnaṃ santakaṃ puññaṃ taṃ pāletūti attho. Tenevāha ‘‘yaṃ kiñcitthi kataṃ puñña’’nti.
फुस्सतीपि देवी ‘‘इतो पट्ठाय मम सुण्हा इमानेव वत्थानि निवासेतु, इमानि आभरणानि धारेतू’’ति सुवण्णसमुग्गे पूरेत्वा पहिणि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Phussatīpi devī ‘‘ito paṭṭhāya mama suṇhā imāneva vatthāni nivāsetu, imāni ābharaṇāni dhāretū’’ti suvaṇṇasamugge pūretvā pahiṇi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२४१३.
2413.
‘‘कप्पासिकञ्च कोसेय्यं, खोमकोटुम्बरानि च।
‘‘Kappāsikañca koseyyaṃ, khomakoṭumbarāni ca;
सस्सु सुण्हाय पाहेसि, येहि मद्दी असोभथ॥
Sassu suṇhāya pāhesi, yehi maddī asobhatha.
२४१४.
2414.
‘‘ततो हेमञ्च कायूरं, गीवेय्यं रतनामयं।
‘‘Tato hemañca kāyūraṃ, gīveyyaṃ ratanāmayaṃ;
सस्सु सुण्हाय पाहेसि, येहि मद्दी असोभथ॥
Sassu suṇhāya pāhesi, yehi maddī asobhatha.
२४१५.
2415.
‘‘ततो हेमञ्च कायूरं, अङ्गदं मणिमेखलं।
‘‘Tato hemañca kāyūraṃ, aṅgadaṃ maṇimekhalaṃ;
सस्सु सुण्हाय पाहेसि, येहि मद्दी असोभथ॥
Sassu suṇhāya pāhesi, yehi maddī asobhatha.
२४१६.
2416.
‘‘उण्णतं मुखफुल्लञ्च, नानारत्ते च माणिके।
‘‘Uṇṇataṃ mukhaphullañca, nānāratte ca māṇike;
सस्सु सुण्हाय पाहेसि, येहि मद्दी असोभथ॥
Sassu suṇhāya pāhesi, yehi maddī asobhatha.
२४१७.
2417.
‘‘उग्गत्थनं गिङ्गमकं, मेखलं पाटिपादकं।
‘‘Uggatthanaṃ giṅgamakaṃ, mekhalaṃ pāṭipādakaṃ;
सस्सु सुण्हाय पाहेसि, येहि मद्दी असोभथ॥
Sassu suṇhāya pāhesi, yehi maddī asobhatha.
२४१८.
2418.
‘‘सुत्तञ्च सुत्तवज्जञ्च, उपनिज्झाय सेय्यसि।
‘‘Suttañca suttavajjañca, upanijjhāya seyyasi;
असोभथ राजपुत्ती, देवकञ्ञाव नन्दने॥
Asobhatha rājaputtī, devakaññāva nandane.
२४१९.
2419.
‘‘सीसं न्हाता सुचिवत्था, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Sīsaṃ nhātā sucivatthā, sabbālaṅkārabhūsitā;
असोभथ राजपुत्ती, तावतिंसेव अच्छरा॥
Asobhatha rājaputtī, tāvatiṃseva accharā.
२४२०.
2420.
‘‘कदलीव वातच्छुपिता, जाता चित्तलतावने।
‘‘Kadalīva vātacchupitā, jātā cittalatāvane;
अन्तावरणसम्पन्ना, राजपुत्ती असोभथ॥
Antāvaraṇasampannā, rājaputtī asobhatha.
२४२१.
2421.
‘‘सकुणी मानुसिनीव, जाता चित्तपत्ता पती।
‘‘Sakuṇī mānusinīva, jātā cittapattā patī;
निग्रोधपक्कबिम्बोट्ठी, राजपुत्ती असोभथा’’ति॥
Nigrodhapakkabimboṭṭhī, rājaputtī asobhathā’’ti.
तत्थ हेमञ्च कायूरन्ति सुवण्णमयं वनखज्जूरिफलसण्ठानं गीवापसाधनमेव। रतनमयन्ति अपरम्पि रतनमयं गीवेय्यं। अङ्गदं मणिमेखलन्ति अङ्गदाभरणञ्च मणिमयमेखलञ्च। उण्णतन्ति एकं नलाटपसाधनं। मुखफुल्लन्ति नलाटन्ते तिलकमालाभरणं। नानारत्तेति नानावण्णे। माणिकेति मणिमये। उग्गत्थनं गिङ्गमकन्ति एतानिपि द्वे आभरणानि। मेखलन्ति सुवण्णरजतमयं मेखलं। पाटिपादकन्ति पादपसाधनं। सुत्तञ्च सुत्तवज्जं चाति सुत्तारूळ्हञ्च असुत्तारूळ्हञ्च पसाधनं। पाळियं पन ‘‘सुप्पञ्च सुप्पवज्जञ्चा’’ति लिखितं। उपनिज्झाय सेय्यसीति एतं सुत्तारूळ्हञ्च असुत्तारूळ्हञ्च आभरणं तं तं ऊनट्ठानं ओलोकेत्वा अलङ्करित्वा ठिता सेय्यसी उत्तमरूपधरा मद्दी देवकञ्ञाव नन्दने असोभथ। वातच्छुपिताति चित्तलतावने जाता वातसम्फुट्ठा सुवण्णकदली विय तं दिवसं सा विजम्भमाना असोभथ । दन्तावरणसम्पन्नाति बिम्बफलसदिसेहि रत्तदन्तावरणेहि समन्नागता। सकुणी मानुसिनीव, जाता चित्तपत्ता पतीति यथा मानुसिया सरीरेन जाता मानुसिनी नाम सकुणी चित्तपत्ता आकासे उप्पतमाना पक्खे पसारेत्वा गच्छन्ती सोभति, एवं सा रत्तोट्ठताय निग्रोधपक्कबिम्बफलसदिसओट्ठेहि असोभथ।
Tattha hemañca kāyūranti suvaṇṇamayaṃ vanakhajjūriphalasaṇṭhānaṃ gīvāpasādhanameva. Ratanamayanti aparampi ratanamayaṃ gīveyyaṃ. Aṅgadaṃ maṇimekhalanti aṅgadābharaṇañca maṇimayamekhalañca. Uṇṇatanti ekaṃ nalāṭapasādhanaṃ. Mukhaphullanti nalāṭante tilakamālābharaṇaṃ. Nānāratteti nānāvaṇṇe. Māṇiketi maṇimaye. Uggatthanaṃ giṅgamakanti etānipi dve ābharaṇāni. Mekhalanti suvaṇṇarajatamayaṃ mekhalaṃ. Pāṭipādakanti pādapasādhanaṃ. Suttañca suttavajjaṃ cāti suttārūḷhañca asuttārūḷhañca pasādhanaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘suppañca suppavajjañcā’’ti likhitaṃ. Upanijjhāya seyyasīti etaṃ suttārūḷhañca asuttārūḷhañca ābharaṇaṃ taṃ taṃ ūnaṭṭhānaṃ oloketvā alaṅkaritvā ṭhitā seyyasī uttamarūpadharā maddī devakaññāva nandane asobhatha. Vātacchupitāti cittalatāvane jātā vātasamphuṭṭhā suvaṇṇakadalī viya taṃ divasaṃ sā vijambhamānā asobhatha . Dantāvaraṇasampannāti bimbaphalasadisehi rattadantāvaraṇehi samannāgatā. Sakuṇī mānusinīva, jātā cittapattā patīti yathā mānusiyā sarīrena jātā mānusinī nāma sakuṇī cittapattā ākāse uppatamānā pakkhe pasāretvā gacchantī sobhati, evaṃ sā rattoṭṭhatāya nigrodhapakkabimbaphalasadisaoṭṭhehi asobhatha.
सट्ठिसहस्सा अमच्चा मद्दिं अभिरुहनत्थाय सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितं नातिवद्धं सत्तिसरपहारक्खमं एकं तरुणहत्थिं उपनामेसुं। तेन वुत्तं –
Saṭṭhisahassā amaccā maddiṃ abhiruhanatthāya sabbālaṅkārappaṭimaṇḍitaṃ nātivaddhaṃ sattisarapahārakkhamaṃ ekaṃ taruṇahatthiṃ upanāmesuṃ. Tena vuttaṃ –
२४२२.
2422.
‘‘तस्सा च नागमानेसुं, नातिवद्धंव कुञ्जरं।
‘‘Tassā ca nāgamānesuṃ, nātivaddhaṃva kuñjaraṃ;
सत्तिक्खमं सरक्खमं, ईसादन्तं उरूळ्हवं॥
Sattikkhamaṃ sarakkhamaṃ, īsādantaṃ urūḷhavaṃ.
२४२३.
2423.
‘‘सा मद्दी नागमारुहि, नातिवद्धंव कुञ्जरं।
‘‘Sā maddī nāgamāruhi, nātivaddhaṃva kuñjaraṃ;
सत्तिक्खमं सरक्खमं, ईसादन्तं उरूळ्हव’’न्ति॥
Sattikkhamaṃ sarakkhamaṃ, īsādantaṃ urūḷhava’’nti.
तत्थ तस्सा चाति भिक्खवे, तस्सापि मद्दिया सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितं कत्वा नातिवद्धं सत्तिसरपहारक्खमं एकं तरुणहत्थिं उपनेसुं। नागमारुहीति वरहत्थिपिट्ठिं अभिरुहि।
Tattha tassā cāti bhikkhave, tassāpi maddiyā sabbālaṅkārappaṭimaṇḍitaṃ katvā nātivaddhaṃ sattisarapahārakkhamaṃ ekaṃ taruṇahatthiṃ upanesuṃ. Nāgamāruhīti varahatthipiṭṭhiṃ abhiruhi.
इति ते उभोपि महन्तेन यसेन खन्धावारं अगमंसु। सञ्जयराजा द्वादसहि अक्खोभिणीहि सद्धिं मासमत्तं पब्बतकीळं वनकीळं कीळि। महासत्तस्स तेजेन तावमहन्ते अरञ्ञे कोचि वाळमिगो वा पक्खी वा कञ्चि न विहेठेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti te ubhopi mahantena yasena khandhāvāraṃ agamaṃsu. Sañjayarājā dvādasahi akkhobhiṇīhi saddhiṃ māsamattaṃ pabbatakīḷaṃ vanakīḷaṃ kīḷi. Mahāsattassa tejena tāvamahante araññe koci vāḷamigo vā pakkhī vā kañci na viheṭhesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२४२४.
2424.
‘‘सब्बम्हि तं अरञ्ञम्हि, यावन्तेत्थ मिगा अहुं।
‘‘Sabbamhi taṃ araññamhi, yāvantettha migā ahuṃ;
वेस्सन्तरस्स तेजेन, नञ्ञमञ्ञं विहेठयुं॥
Vessantarassa tejena, naññamaññaṃ viheṭhayuṃ.
२४२५.
2425.
‘‘सब्बम्हि तं अरञ्ञम्हि, यावन्तेत्थ दिजा अहुं।
‘‘Sabbamhi taṃ araññamhi, yāvantettha dijā ahuṃ;
वेस्सन्तरस्स तेजेन, नञ्ञमञ्ञं विहेठेयुं॥
Vessantarassa tejena, naññamaññaṃ viheṭheyuṃ.
२४२६.
2426.
‘‘सब्बम्हि तं अरञ्ञम्हि, यावन्तेत्थ मिगा अहुं।
‘‘Sabbamhi taṃ araññamhi, yāvantettha migā ahuṃ;
एकज्झं सन्निपातिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Ekajjhaṃ sannipātiṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४२७.
2427.
‘‘सब्बम्हि तं अरञ्ञम्हि, यावन्तेत्थ दिजा अहुं।
‘‘Sabbamhi taṃ araññamhi, yāvantettha dijā ahuṃ;
एकज्झं सन्निपातिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Ekajjhaṃ sannipātiṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४२८.
2428.
‘‘सब्बम्हि तं अरञ्ञम्हि, यावन्तेत्थ मिगा अहुं।
‘‘Sabbamhi taṃ araññamhi, yāvantettha migā ahuṃ;
नास्सु मञ्जू निकूजिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Nāssu mañjū nikūjiṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४२९.
2429.
‘‘सब्बम्हि तं अरञ्ञम्हि, यावन्तेत्थ दिजा अहुं।
‘‘Sabbamhi taṃ araññamhi, yāvantettha dijā ahuṃ;
नास्सु मञ्जू निकूजिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Nāssu mañjū nikūjiṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने’’ति॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane’’ti.
तत्थ यावन्तेत्थाति यावन्तो एत्थ। एकज्झं सन्निपातिंसूति एकस्मिं ठाने सन्निपतिंसु, सन्निपतित्वा च पन ‘‘इतो पट्ठाय इदानि अम्हाकं अञ्ञमञ्ञं लज्जा वा हिरोत्तप्पं वा संवरो वा न भविस्सती’’ति दोमनस्सपत्ता अहेसुं। नास्सु मञ्जू निकूजिंसूति महासत्तस्स वियोगदुक्खिता मधुरं रवं पुब्बे विय न रविंसु।
Tattha yāvantetthāti yāvanto ettha. Ekajjhaṃ sannipātiṃsūti ekasmiṃ ṭhāne sannipatiṃsu, sannipatitvā ca pana ‘‘ito paṭṭhāya idāni amhākaṃ aññamaññaṃ lajjā vā hirottappaṃ vā saṃvaro vā na bhavissatī’’ti domanassapattā ahesuṃ. Nāssu mañjū nikūjiṃsūti mahāsattassa viyogadukkhitā madhuraṃ ravaṃ pubbe viya na raviṃsu.
सञ्जयनरिन्दो मासमत्तं पब्बतकीळं, वनकीळं कीळित्वा सेनापतिं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात, चिरं नो अरञ्ञे वुत्तं, किं ते मम पुत्तस्स गमनमग्गो अलङ्कतो’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, देव, कालो वो गमनाया’’ति वुत्ते वेस्सन्तरस्स आरोचापेत्वा सेनं आदाय निक्खमि। वङ्कगिरिकुच्छितो याव जेतुत्तरनगरा सट्ठियोजनं अलङ्कतमग्गं महासत्तो महन्तेन परिवारेन सद्धिं पटिपज्जि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sañjayanarindo māsamattaṃ pabbatakīḷaṃ, vanakīḷaṃ kīḷitvā senāpatiṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, ciraṃ no araññe vuttaṃ, kiṃ te mama puttassa gamanamaggo alaṅkato’’ti pucchitvā ‘‘āma, deva, kālo vo gamanāyā’’ti vutte vessantarassa ārocāpetvā senaṃ ādāya nikkhami. Vaṅkagirikucchito yāva jetuttaranagarā saṭṭhiyojanaṃ alaṅkatamaggaṃ mahāsatto mahantena parivārena saddhiṃ paṭipajji. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२४३०.
2430.
‘‘पटियत्तो राजमग्गो, विचित्तो पुप्फसन्थतो।
‘‘Paṭiyatto rājamaggo, vicitto pupphasanthato;
वसि वेस्सन्तरो यत्थ, यावताव जेतुत्तरा॥
Vasi vessantaro yattha, yāvatāva jetuttarā.
२४३१.
2431.
‘‘ततो सट्ठिसहस्सानि, योधिनो चारुदस्सना।
‘‘Tato saṭṭhisahassāni, yodhino cārudassanā;
समन्ता परिकिरिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Samantā parikiriṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४३२.
2432.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
समन्ता परिकिरिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Samantā parikiriṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४३३.
2433.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
समन्ता परिकिरिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Samantā parikiriṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४३४.
2434.
‘‘समागता जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;
समन्ता परिकिरिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Samantā parikiriṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४३५.
2435.
‘‘करोटिया चम्मधरा, इल्लीहत्था सुवम्मिनो।
‘‘Karoṭiyā cammadharā, illīhatthā suvammino;
पुरतो पटिपज्जिंसु, वेस्सन्तरे पयातम्हि।
Purato paṭipajjiṃsu, vessantare payātamhi;
सिवीनं रट्ठवड्ढने’’ति॥
Sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane’’ti.
तत्थ पटियत्तोति विसाखापुण्णमपूजाकाले विय अलङ्कतो। विचित्तोति कदलिपुण्णघटधजपटाकादीहि विचित्तो। पुप्फसन्थतोति लाजापञ्चमकेहि पुप्फेहि सन्थतो। यत्थाति यस्मिं वङ्कपब्बते वेस्सन्तरो वसति, ततो पट्ठाय याव जेतुत्तरनगरा निरन्तरं अलङ्कतप्पटियत्तोव। करोटियाति सीसकरोटीति लद्धनामाय सीसे पटिमुक्ककरोटिका योधा। चम्मधराति कण्डवारणचम्मधरा। सुवम्मिनोति विचित्राहि जालिकाहि सुट्ठु वम्मिका। पुरतो पटिपज्जिंसूति मत्तहत्थीसुपि आगच्छन्तेसु अनिवत्तिनो सूरयोधा रञ्ञो वेस्सन्तरस्स पुरतो पटिपज्जिंसु।
Tattha paṭiyattoti visākhāpuṇṇamapūjākāle viya alaṅkato. Vicittoti kadalipuṇṇaghaṭadhajapaṭākādīhi vicitto. Pupphasanthatoti lājāpañcamakehi pupphehi santhato. Yatthāti yasmiṃ vaṅkapabbate vessantaro vasati, tato paṭṭhāya yāva jetuttaranagarā nirantaraṃ alaṅkatappaṭiyattova. Karoṭiyāti sīsakaroṭīti laddhanāmāya sīse paṭimukkakaroṭikā yodhā. Cammadharāti kaṇḍavāraṇacammadharā. Suvamminoti vicitrāhi jālikāhi suṭṭhu vammikā. Purato paṭipajjiṃsūti mattahatthīsupi āgacchantesu anivattino sūrayodhā rañño vessantarassa purato paṭipajjiṃsu.
राजा सट्ठियोजनमग्गं द्वीहि मासेहि अतिक्कम्म जेतुत्तरनगरं पत्तो अलङ्कतप्पटियत्तनगरं पविसित्वा पासादं अभिरुहि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Rājā saṭṭhiyojanamaggaṃ dvīhi māsehi atikkamma jetuttaranagaraṃ patto alaṅkatappaṭiyattanagaraṃ pavisitvā pāsādaṃ abhiruhi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२४३६.
2436.
‘‘ते पाविसुं पुरं रम्मं, महापाकारतोरणं।
‘‘Te pāvisuṃ puraṃ rammaṃ, mahāpākāratoraṇaṃ;
उपेतं अन्नपानेहि, नच्चगीतेहि चूभयं॥
Upetaṃ annapānehi, naccagītehi cūbhayaṃ.
२४३७.
2437.
‘‘वित्ता जानपदा आसुं, नेगमा च समागता।
‘‘Vittā jānapadā āsuṃ, negamā ca samāgatā;
अनुप्पत्ते कुमारम्हि, सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Anuppatte kumāramhi, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४३८.
2438.
‘‘चेलुक्खेपो अवत्तित्थ, आगते धनदायके।
‘‘Celukkhepo avattittha, āgate dhanadāyake;
नन्दिं पवेसि नगरे, बन्धना मोक्खो अघोसथा’’ति॥
Nandiṃ pavesi nagare, bandhanā mokkho aghosathā’’ti.
तत्थ महापाकारतोरणन्ति महन्तेहि पाकारेहि च तोरणेहि च समन्नागतं। नच्चगीतेहि चूभयन्ति नच्चेहि च गीतेहि च उभयेहि समन्नागतं। वित्ताति तुट्ठा सोमनस्सप्पत्ता। आगते धनदायकेति महाजनस्स धनदायके महासत्ते आगते। नन्दिं पवेसीति ‘‘वेस्सन्तरस्स महाराजस्स आणा’’ति नगरे नन्दिभेरी चरि। बन्धना मोक्खो अघोसथाति सब्बसत्तानं बन्धना मोक्खो घोसितो। अन्तमसो बिळारं उपादाय वेस्सन्तरमहाराजा सब्बसत्ते बन्धना विस्सज्जापेसि।
Tattha mahāpākāratoraṇanti mahantehi pākārehi ca toraṇehi ca samannāgataṃ. Naccagītehi cūbhayanti naccehi ca gītehi ca ubhayehi samannāgataṃ. Vittāti tuṭṭhā somanassappattā. Āgate dhanadāyaketi mahājanassa dhanadāyake mahāsatte āgate. Nandiṃ pavesīti ‘‘vessantarassa mahārājassa āṇā’’ti nagare nandibherī cari. Bandhanā mokkho aghosathāti sabbasattānaṃ bandhanā mokkho ghosito. Antamaso biḷāraṃ upādāya vessantaramahārājā sabbasatte bandhanā vissajjāpesi.
सो नगरं पविट्ठदिवसेयेव पच्चूसकाले चिन्तेसि ‘‘ये विभाताय रत्तिया मम आगतभावं सुत्वा याचका आगमिस्सन्ति, तेसाहं किं दस्सामी’’ति? तस्मिं खणे सक्कस्स भवनं उण्हाकारं दस्सेसि। सो आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा तावदेव राजनिवेसनस्स पुरिमवत्थुञ्च पच्छिमवत्थुञ्च कटिप्पमाणं पूरेन्तो घनमेघो विय सत्तरतनवस्सं वस्सापेसि, सकलनगरे जाणुप्पमाणं वस्सापेसि। पुनदिवसे महासत्तो ‘‘तेसं तेसं कुलानं पुरिमपच्छिमवत्थूसु वुट्ठधनं तेसं तेसञ्ञेव होतू’’ति दापेत्वा अवसेसं आहरापेत्वा अत्तनो गेहवत्थुस्मिं सद्धिं धनेन कोट्ठागारेसु ओकिरापेत्वा दानमुखे ठपेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
So nagaraṃ paviṭṭhadivaseyeva paccūsakāle cintesi ‘‘ye vibhātāya rattiyā mama āgatabhāvaṃ sutvā yācakā āgamissanti, tesāhaṃ kiṃ dassāmī’’ti? Tasmiṃ khaṇe sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. So āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā tāvadeva rājanivesanassa purimavatthuñca pacchimavatthuñca kaṭippamāṇaṃ pūrento ghanamegho viya sattaratanavassaṃ vassāpesi, sakalanagare jāṇuppamāṇaṃ vassāpesi. Punadivase mahāsatto ‘‘tesaṃ tesaṃ kulānaṃ purimapacchimavatthūsu vuṭṭhadhanaṃ tesaṃ tesaññeva hotū’’ti dāpetvā avasesaṃ āharāpetvā attano gehavatthusmiṃ saddhiṃ dhanena koṭṭhāgāresu okirāpetvā dānamukhe ṭhapesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२४३९.
2439.
‘‘जातरूपमयं वस्सं, देवो पावस्सि तावदे।
‘‘Jātarūpamayaṃ vassaṃ, devo pāvassi tāvade;
वेस्सन्तरे पविट्ठम्हि, सिवीनं रट्ठवड्ढने॥
Vessantare paviṭṭhamhi, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhane.
२४४०.
2440.
‘‘ततो वेस्सन्तरो राजा, दानं दत्वान खत्तियो।
‘‘Tato vessantaro rājā, dānaṃ datvāna khattiyo;
कायस्स भेदा सप्पञ्ञो, सग्गं सो उपपज्जथा’’ति॥
Kāyassa bhedā sappañño, saggaṃ so upapajjathā’’ti.
तत्थ सग्गं सो उपपज्जथाति ततो चुतो दुतियचित्तेन तुसितपुरे उप्पज्जीति।
Tattha saggaṃ so upapajjathāti tato cuto dutiyacittena tusitapure uppajjīti.
नगरकण्डवण्णना निट्ठिता।
Nagarakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
सत्था इमं गाथासहस्सप्पटिमण्डितं महावेस्सन्तरधम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा जूजको देवदत्तो अहोसि, अमित्ततापना चिञ्चमाणविका, चेतपुत्तो छन्नो, अच्चुततापसो सारिपुत्तो, सक्को अनुरुद्धो, सञ्चयनरिन्दो सुद्धोदनमहाराजा, फुस्सती देवी सिरिमहामाया, मद्दी देवी राहुलमाता, जालिकुमारो राहुलो, कण्हाजिना उप्पलवण्णा, सेसपरिसा बुद्धपरिसा, महावेस्सन्तरो राजा पन अहमेव सम्मासम्बुद्धो अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ gāthāsahassappaṭimaṇḍitaṃ mahāvessantaradhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā jūjako devadatto ahosi, amittatāpanā ciñcamāṇavikā, cetaputto channo, accutatāpaso sāriputto, sakko anuruddho, sañcayanarindo suddhodanamahārājā, phussatī devī sirimahāmāyā, maddī devī rāhulamātā, jālikumāro rāhulo, kaṇhājinā uppalavaṇṇā, sesaparisā buddhaparisā, mahāvessantaro rājā pana ahameva sammāsambuddho ahosi’’nti.
वेस्सन्तरजातकवण्णना दसमा।
Vessantarajātakavaṇṇanā dasamā.
महानिपातवण्णना निट्ठिता।
Mahānipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
जातक-अट्ठकथा समत्ता।
Jātaka-aṭṭhakathā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५४७. वेस्सन्तरजातकं • 547. Vessantarajātakaṃ
