| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī |
१०. वेवचनहारविभङ्गविभावना
10. Vevacanahāravibhaṅgavibhāvanā
३७. येन येन संवण्णनाविसेसभूतेन पवत्तनहारविभङ्गेन परिवत्तेतब्बा सुत्तत्था विभत्ता, सो संवण्णनाविसेसभूतो परिवत्तनहारविभङ्गो परिपुण्णो, ‘‘कतमो वेवचनहारविभङ्गो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो वेवचनो हारो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु निद्दिट्ठेसु सोळससु देसनाहारादीसु कतमो संवण्णनाविसेसो वेवचनो हारो वेवचनहारविभङ्गो नामाति पुच्छति। ‘‘वेवचनानि बहूनी’’तिआदिनिद्देसस्स इदानि मया वुच्चमानो ‘‘एकं भगवा धम्म’’न्तिआदिको वित्थारसंवण्णनाविसेसो वेवचनो हारो वेवचनहारविभङ्गो नामाति अत्थो गहेतब्बो। ‘‘यानि वेवचनानि निद्धारितानि, कतमानि तानि वेवचनानी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यथा एक’’न्तिआदि वुत्तं। एकं विञ्ञातब्बं धम्मं सभावधम्मं पञ्ञापेतब्बं वा धम्मं अञ्ञमञ्ञेहि यथा येहि पकारेहि चेव वेवचनेहि च भगवा निद्दिसति, तथापकारानि वेवचनानि विञ्ञातब्बानीति अत्थो। ‘‘तानि वेवचनानि किन्ति भगवा आहा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यथाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। यथा यंयंपकारानि वेवचनानि –
37. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena pavattanahāravibhaṅgena parivattetabbā suttatthā vibhattā, so saṃvaṇṇanāvisesabhūto parivattanahāravibhaṅgo paripuṇṇo, ‘‘katamo vevacanahāravibhaṅgo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo vevacano hāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu niddiṭṭhesu soḷasasu desanāhārādīsu katamo saṃvaṇṇanāviseso vevacano hāro vevacanahāravibhaṅgo nāmāti pucchati. ‘‘Vevacanāni bahūnī’’tiādiniddesassa idāni mayā vuccamāno ‘‘ekaṃ bhagavā dhamma’’ntiādiko vitthārasaṃvaṇṇanāviseso vevacano hāro vevacanahāravibhaṅgo nāmāti attho gahetabbo. ‘‘Yāni vevacanāni niddhāritāni, katamāni tāni vevacanānī’’ti pucchitabbattā ‘‘yathā eka’’ntiādi vuttaṃ. Ekaṃ viññātabbaṃ dhammaṃ sabhāvadhammaṃ paññāpetabbaṃ vā dhammaṃ aññamaññehi yathā yehi pakārehi ceva vevacanehi ca bhagavā niddisati, tathāpakārāni vevacanāni viññātabbānīti attho. ‘‘Tāni vevacanāni kinti bhagavā āhā’’ti vattabbattā ‘‘yathāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Yathā yaṃyaṃpakārāni vevacanāni –
‘‘आसा च पिहा च अभिनन्दना च, अनेकधातूसु सरा पतिट्ठिता।
‘‘Āsā ca pihā ca abhinandanā ca, anekadhātūsu sarā patiṭṭhitā;
अञ्ञाणमूलप्पभवा पजप्पिता, सब्बा मया ब्यन्तिकता समूलिका’’ति॥ –
Aññāṇamūlappabhavā pajappitā, sabbā mayā byantikatā samūlikā’’ti. –
भगवा आह, तंतंपकारानि वेवचनानि विञ्ञातब्बानीति अत्थो।
Bhagavā āha, taṃtaṃpakārāni vevacanāni viññātabbānīti attho.
एकस्सेव धम्मस्स अनेकेहि परियायभूतेहि वेवचनेहि निद्दिसने फलं अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ३७) बहुधा वुत्तं, तस्मा अम्हेहि न दस्सितं। ‘‘कतमा आसा, कतमा पिहादी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘आसा नाम वुच्चती’’तिआदि वुत्तं। या भविस्सस्स अत्थस्स आसीसना अवस्सं आगमिस्सतीति या आसा अस्स आसीसन्तस्स पुग्गलस्स उप्पज्जति, तस्स आसीसना ‘‘आसा नामा’’ति वुच्चति। वत्तमानस्स या पत्थना अस्स पत्थयन्तस्स उप्पज्जति, सेय्यतरं वा अञ्ञं दिस्वा ‘‘एदिसो अहं भवेय्य’’न्ति या पिहा अस्स पिहयन्तस्स उप्पज्जति, सा पत्थना ‘‘पिहा नामा’’ति वुच्चति। अनागतत्थं आरब्भ पवत्ता तण्हा ‘‘आसा’’ति वुच्चति, अनागतपच्चुप्पन्नत्थं आरब्भ पवत्ता तण्हा ‘‘पिहा’’ति वुच्चति, तथापि तण्हाभावेन एकत्ता एको धम्मोव अत्थस्स इच्छितस्स निप्फत्ति अत्थनिप्फत्ति, पटिपालेति एताय तण्हायाति पटिपालना, अत्थनिप्फत्तिया पटिपालनाति अत्थनिप्फत्तिपटिपालना। या तण्हा अस्स पालयन्तस्स पुग्गलस्स उप्पज्जति, सा तण्हा ‘‘अभिनन्दना’’ति वुच्चति।
Ekasseva dhammassa anekehi pariyāyabhūtehi vevacanehi niddisane phalaṃ aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 37) bahudhā vuttaṃ, tasmā amhehi na dassitaṃ. ‘‘Katamā āsā, katamā pihādī’’ti pucchitabbattā ‘‘āsā nāma vuccatī’’tiādi vuttaṃ. Yā bhavissassa atthassa āsīsanā avassaṃ āgamissatīti yā āsā assa āsīsantassa puggalassa uppajjati, tassa āsīsanā ‘‘āsā nāmā’’ti vuccati. Vattamānassa yā patthanā assa patthayantassa uppajjati, seyyataraṃ vā aññaṃ disvā ‘‘ediso ahaṃ bhaveyya’’nti yā pihā assa pihayantassa uppajjati, sā patthanā ‘‘pihā nāmā’’ti vuccati. Anāgatatthaṃ ārabbha pavattā taṇhā ‘‘āsā’’ti vuccati, anāgatapaccuppannatthaṃ ārabbha pavattā taṇhā ‘‘pihā’’ti vuccati, tathāpi taṇhābhāvena ekattā eko dhammova atthassa icchitassa nipphatti atthanipphatti, paṭipāleti etāya taṇhāyāti paṭipālanā, atthanipphattiyā paṭipālanāti atthanipphattipaṭipālanā. Yā taṇhā assa pālayantassa puggalassa uppajjati, sā taṇhā ‘‘abhinandanā’’ti vuccati.
‘‘या अत्थनिप्फत्ति तण्हाय पटिपालेतब्बा, कतमा सा अत्थनिप्फत्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता तं अत्थनिप्फत्तिं सत्ततो वा सङ्खारतो वा विभजित्वा दस्सेन्तो ‘‘पियं वा ञातिं, पियं वा धम्म’’न्तिआदिमाह। तत्थ ‘‘ञाति’’न्ति इमिना मित्तबन्धवादयोपि गहिता। धम्मं पन पियरूपारम्मणादिकं छब्बिधम्पि याय तण्हाय तण्हिको अभिनन्दति, सा तण्हा ‘‘अभिनन्दना नामा’’ति वुच्चति। पटिक्कूलं ञातिं वा धम्मं वा विपल्लासवसेन अप्पटिक्कूलं ञातिं वा धम्मं वा सभाववसेन अप्पटिक्कूलतो याय तण्हाय तण्हिको अभिनन्दति , सा तण्हा वा ‘‘अभिनन्दना नामा’’ति वुच्चतीति योजेत्वा अत्थो गहेतब्बो।
‘‘Yā atthanipphatti taṇhāya paṭipāletabbā, katamā sā atthanipphattī’’ti pucchitabbattā taṃ atthanipphattiṃ sattato vā saṅkhārato vā vibhajitvā dassento ‘‘piyaṃ vā ñātiṃ, piyaṃ vā dhamma’’ntiādimāha. Tattha ‘‘ñāti’’nti iminā mittabandhavādayopi gahitā. Dhammaṃ pana piyarūpārammaṇādikaṃ chabbidhampi yāya taṇhāya taṇhiko abhinandati, sā taṇhā ‘‘abhinandanā nāmā’’ti vuccati. Paṭikkūlaṃ ñātiṃ vā dhammaṃ vā vipallāsavasena appaṭikkūlaṃ ñātiṃ vā dhammaṃ vā sabhāvavasena appaṭikkūlato yāya taṇhāya taṇhiko abhinandati , sā taṇhā vā ‘‘abhinandanā nāmā’’ti vuccatīti yojetvā attho gahetabbo.
‘‘यासु अनेकासु धातूसु वुत्तप्पकारा तण्हा ‘सरा’ति भगवता वुत्ता, कतमा ता धातुयो’’ति पुच्छितब्बत्ता ता धातुयो सरूपतो दस्सेतुं ‘‘चक्खुधातू’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Yāsu anekāsu dhātūsu vuttappakārā taṇhā ‘sarā’ti bhagavatā vuttā, katamā tā dhātuyo’’ti pucchitabbattā tā dhātuyo sarūpato dassetuṃ ‘‘cakkhudhātū’’tiādi vuttaṃ.
‘‘तासु धातूसु कतमाय धातुया कतमा सरा पतिट्ठिता पवत्ता’’ति पुच्छितब्बत्ता इमाय धातुया अयं सरा पतिट्ठिता पवत्ताति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘सराति केचि रूपाधिमुत्ता’’तिआदि वुत्तं। तत्थ केचीति सरासङ्खाताय रूपतण्हाय तण्हिका पुग्गला। रूपाधिमुत्ताति रूपधातुसङ्खाते आरम्मणे अधिमुत्ता अज्झोसिता। इमिना पदेन रूपतण्हासङ्खाता सरा रूपधातुया पतिट्ठिता पवत्ताति गहिता, ‘‘केचि सद्दाधिमुत्ता’’तिआदीहिपि सद्दतण्हासङ्खातादयो सरा सद्दधातुयादीसु पतिट्ठिता पवत्ता सराव गहिता। केचि धम्माधिमुत्ताति एत्थ धम्मग्गहणेन चक्खुधातुसोतधातुघानधातुजिव्हाधातुकायधातुसत्तविञ्ञाणधातुधम्मधातुयो गहिता, तस्मा अट्ठारस धातुयो पतिट्ठानभावेन गहितापि छब्बिधाव गहिताति दट्ठब्बा। ‘‘रूपाधिमुत्तादीसु कित्तकानि पदानि तण्हापक्खे तण्हाय वेवचना’’ति पुच्छितब्बत्ता एतादिसानि एत्तकानि पदानि तण्हापक्खे तण्हावेवचनानीति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ यानि छ गेहसितानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु छसु रूपादीसु। छ गेहसितानि दोमनस्सानीति छसु रूपादीसु पवत्तं तण्हापेमं निस्साय पवत्तानि छ दोमनस्सानि। एस नयो सेसेसुपि। ‘‘छ उपेक्खा गेहसितापि भगवता वुत्ता, कस्मा न गहिता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘या छ उपेक्खा गेहसिता, अयं दिट्ठिपक्खो’’ति वुत्तं, दिट्ठिपक्खत्ता न गहिताति अत्थो।
‘‘Tāsu dhātūsu katamāya dhātuyā katamā sarā patiṭṭhitā pavattā’’ti pucchitabbattā imāya dhātuyā ayaṃ sarā patiṭṭhitā pavattāti niyametvā dassetuṃ ‘‘sarāti keci rūpādhimuttā’’tiādi vuttaṃ. Tattha kecīti sarāsaṅkhātāya rūpataṇhāya taṇhikā puggalā. Rūpādhimuttāti rūpadhātusaṅkhāte ārammaṇe adhimuttā ajjhositā. Iminā padena rūpataṇhāsaṅkhātā sarā rūpadhātuyā patiṭṭhitā pavattāti gahitā, ‘‘keci saddādhimuttā’’tiādīhipi saddataṇhāsaṅkhātādayo sarā saddadhātuyādīsu patiṭṭhitā pavattā sarāva gahitā. Keci dhammādhimuttāti ettha dhammaggahaṇena cakkhudhātusotadhātughānadhātujivhādhātukāyadhātusattaviññāṇadhātudhammadhātuyo gahitā, tasmā aṭṭhārasa dhātuyo patiṭṭhānabhāvena gahitāpi chabbidhāva gahitāti daṭṭhabbā. ‘‘Rūpādhimuttādīsu kittakāni padāni taṇhāpakkhe taṇhāya vevacanā’’ti pucchitabbattā etādisāni ettakāni padāni taṇhāpakkhe taṇhāvevacanānīti niyametvā dassetuṃ ‘‘tattha yāni cha gehasitānī’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu chasu rūpādīsu. Cha gehasitāni domanassānīti chasu rūpādīsu pavattaṃ taṇhāpemaṃ nissāya pavattāni cha domanassāni. Esa nayo sesesupi. ‘‘Cha upekkhā gehasitāpi bhagavatā vuttā, kasmā na gahitā’’ti vattabbattā ‘‘yā cha upekkhā gehasitā, ayaṃ diṭṭhipakkho’’ti vuttaṃ, diṭṭhipakkhattā na gahitāti attho.
३८. ‘‘कथं वुत्तप्पकारा तण्हा एव गहिता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सायेव पत्थनाकारेना’’तिआदि वुत्तं। सा वुत्तप्पकारा एव तण्हा पत्थनाकारेन पवत्तनतो आसादिपरियायेन वुत्ता, रूपादिआरम्मणधम्मेसु नन्दनतो ‘‘धम्मनन्दी’’ति परियायेन वुत्ता, रूपादिआरम्मणधम्मेसु गिलित्वा परिनिट्ठपेति विय अज्झोसाय तिट्ठनतो ‘‘धम्मज्झोसान’’न्ति परियायेन वुत्ता, तस्मा तण्हाय वेवचनानि होन्ति।
38. ‘‘Kathaṃ vuttappakārā taṇhā eva gahitā’’ti vattabbattā ‘‘sāyeva patthanākārenā’’tiādi vuttaṃ. Sā vuttappakārā eva taṇhā patthanākārena pavattanato āsādipariyāyena vuttā, rūpādiārammaṇadhammesu nandanato ‘‘dhammanandī’’ti pariyāyena vuttā, rūpādiārammaṇadhammesu gilitvā pariniṭṭhapeti viya ajjhosāya tiṭṭhanato ‘‘dhammajjhosāna’’nti pariyāyena vuttā, tasmā taṇhāya vevacanāni honti.
तण्हाय वेवचनानि आचरियेन निद्दिट्ठानि, अम्हेहि च ञातानि, ‘‘कतमानि चित्तस्स वेवचनानी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘चित्तं मनो’’तिआदि वुत्तं। ‘‘आरम्मणं चिन्तेतीति चित्तं। मनति जानातीति मनो। विजानातीति विञ्ञाण’’न्तिआदिना अत्थो पकरणेसु (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ५) वुत्तोव, तस्मा अम्हेहि न वित्थारितो। वेवचनानियेव इमानि इमस्स वेवचनानीति एत्तकानियेव कथयिस्साम। ‘‘पञ्ञिन्द्रियं पञ्ञाबल’’न्तिआदीनि पञ्ञावेवचनानि।
Taṇhāya vevacanāni ācariyena niddiṭṭhāni, amhehi ca ñātāni, ‘‘katamāni cittassa vevacanānī’’ti pucchitabbattā ‘‘cittaṃ mano’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ. Manati jānātīti mano. Vijānātīti viññāṇa’’ntiādinā attho pakaraṇesu (dha. sa. aṭṭha. 5) vuttova, tasmā amhehi na vitthārito. Vevacanāniyeva imāni imassa vevacanānīti ettakāniyeva kathayissāma. ‘‘Paññindriyaṃ paññābala’’ntiādīni paññāvevacanāni.
‘‘अरहं सम्मासम्बुद्धो’’तिआदीनि बुद्धस्स वेवचनानि। ‘‘तानि कत्थ देसितानी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यथा च बुद्धानुस्सतियं वुत्त’’न्तिआदि वुत्तं। बुद्धानुस्सतिदेसनायं यथा च यंयंपकारं वेवचनं भगवता ‘‘इतिपि सो भगवा अरहं…पे॰… भगवतो’’ति वुत्तं, एतंपकारं वेवचनं बुद्धानुस्सतिया वेवचनं बुद्धस्स वेवचनन्ति दट्ठब्बं। ‘‘यथा च धम्मानुस्सतियं वुत्त’’न्तिआदीसुपि एवमेव योजना कातब्बा।
‘‘Arahaṃ sammāsambuddho’’tiādīni buddhassa vevacanāni. ‘‘Tāni kattha desitānī’’ti pucchitabbattā ‘‘yathā ca buddhānussatiyaṃ vutta’’ntiādi vuttaṃ. Buddhānussatidesanāyaṃ yathā ca yaṃyaṃpakāraṃ vevacanaṃ bhagavatā ‘‘itipi so bhagavā arahaṃ…pe… bhagavato’’ti vuttaṃ, etaṃpakāraṃ vevacanaṃ buddhānussatiyā vevacanaṃ buddhassa vevacananti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Yathā ca dhammānussatiyaṃ vutta’’ntiādīsupi evameva yojanā kātabbā.
‘‘तेनाहा’’तिआद्यानुसन्ध्यादिअत्थो चेव ‘‘नियुत्तो वेवचनो हारो’’तिआनुसन्ध्यादिअत्थो च वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बो।
‘‘Tenāhā’’tiādyānusandhyādiattho ceva ‘‘niyutto vevacano hāro’’tiānusandhyādiattho ca vuttanayānusārena veditabbo.
इति वेवचनहारविभङ्गे सत्तिबलानुरूपा रचिता
Iti vevacanahāravibhaṅge sattibalānurūpā racitā
विभावना निट्ठिता।
Vibhāvanā niṭṭhitā.
पण्डितेहि पन अट्ठकथाटीकानुसारेन गम्भीरत्थो वित्थारतो विभजित्वा गहेतब्बोति।
Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / १०. वेवचनहारविभङ्गो • 10. Vevacanahāravibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / १०. वेवचनहारविभङ्गवण्णना • 10. Vevacanahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / १०. वेवचनहारविभङ्गवण्णना • 10. Vevacanahāravibhaṅgavaṇṇanā
