| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
२. विभङ्गसुत्तवण्णना
2. Vibhaṅgasuttavaṇṇanā
२. दुतियेपि वुत्तनयेनेव सुत्तनिक्खेपो वेदितब्बो। अयं पन विसेसो – पठमं उग्घटितञ्ञूपुग्गलानं वसेन सङ्खेपतो दस्सितं, इदं विपञ्चितञ्ञूनं वसेन वित्थारतोति। इमस्मिञ्च पन सुत्ते चतस्सो वल्लिहारकपुरिसूपमा वत्तब्बा, ता विसुद्धिमग्गे वुत्ता एव। यथा हि वल्लिहारको पुरिसो वल्लिया अग्गं दिस्वा तदनुसारेन मूलं परियेसन्तो तं दिस्वा वल्लिं मूले छेत्वा आदाय कम्मे उपनेय्य, एवं भगवा वित्थारदेसनं देसेन्तो पटिच्चसमुप्पादस्स अग्गभूता जरामरणा पट्ठाय याव मूलभूतं अविज्जापदं, ताव देसनं आहरित्वा पुन वट्टविवट्टं देसेन्तो निट्ठपेसि।
2. Dutiyepi vuttanayeneva suttanikkhepo veditabbo. Ayaṃ pana viseso – paṭhamaṃ ugghaṭitaññūpuggalānaṃ vasena saṅkhepato dassitaṃ, idaṃ vipañcitaññūnaṃ vasena vitthāratoti. Imasmiñca pana sutte catasso vallihārakapurisūpamā vattabbā, tā visuddhimagge vuttā eva. Yathā hi vallihārako puriso valliyā aggaṃ disvā tadanusārena mūlaṃ pariyesanto taṃ disvā valliṃ mūle chetvā ādāya kamme upaneyya, evaṃ bhagavā vitthāradesanaṃ desento paṭiccasamuppādassa aggabhūtā jarāmaraṇā paṭṭhāya yāva mūlabhūtaṃ avijjāpadaṃ, tāva desanaṃ āharitvā puna vaṭṭavivaṭṭaṃ desento niṭṭhapesi.
तत्रायं जरामरणादीनं वित्थारदेसनाय अत्थनिच्छयो – जरामरणनिद्देसे ताव तेसं तेसन्ति अयं सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसोति विञ्ञातब्बो। या देवदत्तस्स जरा, या सोमदत्तस्साति एवञ्हि दिवसम्पि कथेन्तस्स नेव सत्ता परियादानं गच्छन्ति। इमेहि पन द्वीहि पदेहि न कोचि सत्तो अपरियादिन्नो होति। तस्मा वुत्तं, ‘‘अयं सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो’’ति। तम्हि तम्हीति अयं गतिजातिवसेन अनेकेसं सत्तनिकायानं साधारणनिद्देसो। सत्तनिकायेति साधारणनिद्देसेन निद्दिट्ठस्स सरूपनिदस्सनं। जरा जीरणतातिआदीसु पन जराति सभावनिद्देसो। जीरणताति आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा, पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसा। अयञ्हि जराति इमिना पदेन सभावतो दीपिता, तेनस्सायं सभावनिद्देसो । जीरणताति इमिना आकारतो, तेनस्सायं आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्ति इमिना कालातिक्कमे दन्तनखानं खण्डितभावकरणकिच्चतो। पालिच्चन्ति इमिना केसलोमानं पलितभावकरणकिच्चतो। वलित्तचताति इमिना मंसं मिलापेत्वा तचवलिभावकरणकिच्चतो दीपिता। तेनस्सा इमे खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा। तेहि इमेसं विकारानं दस्सनवसेन पाकटीभूता पाकटजरा दस्सिता। यथेव हि उदकस्स वा वातस्स वा अग्गिनो वा तिणरुक्खादीनं संभग्गपलिभग्गताय वा झामताय वा गतमग्गो पाकटो होति, न च सो गतमग्गो तानेव उदकादीनि, एवमेव जराय दन्तादीसु खण्डिच्चादिवसेन गतमग्गो पाकटो, चक्खुं उम्मीलेत्वापि गय्हति न च खण्डिच्चादीनेव जरा। न हि जरा चक्खुविञ्ञेय्या होति।
Tatrāyaṃ jarāmaraṇādīnaṃ vitthāradesanāya atthanicchayo – jarāmaraṇaniddese tāva tesaṃ tesanti ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddesoti viññātabbo. Yā devadattassa jarā, yā somadattassāti evañhi divasampi kathentassa neva sattā pariyādānaṃ gacchanti. Imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti. Tasmā vuttaṃ, ‘‘ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso’’ti. Tamhi tamhīti ayaṃ gatijātivasena anekesaṃ sattanikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyeti sādhāraṇaniddesena niddiṭṭhassa sarūpanidassanaṃ. Jarā jīraṇatātiādīsu pana jarāti sabhāvaniddeso. Jīraṇatāti ākāraniddeso. Khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā, pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā, tenassāyaṃ sabhāvaniddeso . Jīraṇatāti iminā ākārato, tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tacavalibhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃbhaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati na ca khaṇḍiccādīneva jarā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.
आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाकोति इमेहि पन पदेहि कालातिक्कमेयेव अभिब्यत्ताय आयुक्खय-चक्खादिइन्द्रिय-परिपाकसञ्ञिताय पकतिया दीपिता। तेनस्सिमे पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसाति वेदितब्बा। तत्थ यस्मा जरं पत्तस्स आयु हायति, तस्मा जरा ‘‘आयुनो संहानी’’ति फलूपचारेन वुत्ता। यस्मा च दहरकाले सुप्पसन्नानि सुखुमम्पि अत्तनो विसयं सुखेनेव गण्हनसमत्थानि चक्खादीनि इन्द्रियानि जरं पत्तस्स परिपक्कानि आलुळितानि अविसदानि, ओळारिकम्पि अत्तनो विसयं गहेतुं असमत्थानि होन्ति, तस्मा ‘‘इन्द्रियानं परिपाको’’ति फलूपचारेनेव वुत्ता।
Āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhaya-cakkhādiindriya-paripākasaññitāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni, oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’ti phalūpacāreneva vuttā.
सा पनायं एवं निद्दिट्ठा सब्बापि जरा पाकटा पटिच्छन्नाति दुविधा होति। तत्थ दन्तादीसु खण्डादिभावदस्सनतो रूपधम्मेसु जरा पाकटजरा नाम, अरूपधम्मेसु पन जरा तादिसस्स विकारस्स अदस्सनतो पटिच्छन्नजरा नाम। तत्थ य्वायं खण्डादिभावो दिस्सति, सो तादिसानं दन्तादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता वण्णोयेव, तं चक्खुना दिस्वा मनोद्वारेन चिन्तेत्वा ‘‘इमे दन्ता जराय पहटा’’ति जरं जानाति उदकट्ठाने बद्धानि गोसीसादीनि ओलोकेत्वा हेट्ठा उदकस्स अत्थिभावं जाननं विय। पुन अवीचि सवीचीति एवम्पि दुविधा होति। तत्थ मणि-कनक-रजत-पवाळचन्दसूरियादीनं विय मन्ददसकादीसु पाणीनं विय च पुप्फफलपल्लवादीसु च अपाणीनं विय अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं दुविञ्ञेय्यत्ता जरा अवीचिजरा नाम, निरन्तरजराति अत्थो। ततो अञ्ञेसु पन यथावुत्तेसु अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता जरा सवीचिजरा नामाति वेदितब्बा।
Sā panāyaṃ evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍādibhāvadassanato rūpadhammesu jarā pākaṭajarā nāma, arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato paṭicchannajarā nāma. Tattha yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ suviññeyyattā vaṇṇoyeva, taṃ cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti udakaṭṭhāne baddhāni gosīsādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvaṃ jānanaṃ viya. Puna avīci savīcīti evampi duvidhā hoti. Tattha maṇi-kanaka-rajata-pavāḷacandasūriyādīnaṃ viya mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca pupphaphalapallavādīsu ca apāṇīnaṃ viya antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ duviññeyyattā jarā avīcijarā nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā savīcijarā nāmāti veditabbā.
इतो परं तेसं तेसन्तिआदि वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। चुति चवनतातिआदीसु पन चुतीति चवनकवसेन वुच्चति, एकचतुपञ्चक्खन्धसामञ्ञवचनमेतं। चवनताति भाववचनेन लक्खणनिदस्सनं । भेदोति चुतिक्खन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपनं। अन्तरधानन्ति घटस्सेव भिन्नस्स भिन्नानं चुतिक्खन्धानं येन केनचि परियायेन ठानाभावपरिदीपनं। मच्चु मरणन्ति मच्चुसङ्खातं मरणं, तेन समुच्छेदमरणादीनि निसेधेति। कालो नाम अन्तको, तस्स किरिया कालकिरिया। एवं तेन लोकसम्मुतिया मरणं दीपेति।
Ito paraṃ tesaṃ tesantiādi vuttanayeneva veditabbaṃ. Cuti cavanatātiādīsu pana cutīti cavanakavasena vuccati, ekacatupañcakkhandhasāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ . Bhedoti cutikkhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ. Antaradhānanti ghaṭasseva bhinnassa bhinnānaṃ cutikkhandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccu maraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ, tena samucchedamaraṇādīni nisedheti. Kālo nāma antako, tassa kiriyā kālakiriyā. Evaṃ tena lokasammutiyā maraṇaṃ dīpeti.
इदानि परमत्थेन दीपेतुं खन्धानं भेदोतिआदिमाह। परमत्थेन हि खन्धायेव भिज्जन्ति, न सत्तो नाम कोचि मरति। खन्धेसु पन भिज्जमानेसु सत्तो मरति, भिन्नेसु मतोति वोहारो होति। एत्थ च चतुपञ्चवोकारवसेन खन्धानं भेदो, एकवोकारवसेन कळेवरस्स निक्खेपो। चतुवोकारवसेन च खन्धानं भेदो, सेसद्वयवसेन कळेवरस्स निक्खेपो वेदितब्बो। कस्मा? भवद्वयेपि रूपकायसङ्खातस्स कळेवरस्स सब्भावतो। अथ वा यस्मा चातुमहाराजिकादीसु खन्धा भिज्जन्तेव, न किञ्चि निक्खिपति, तस्मा तेसं वसेन खन्धानं भेदो, मनुस्सादीसु कळेवरस्स निक्खेपो। एत्थ च कळेवरस्स निक्खेपकारणतो मरणं ‘‘कळेवरस्स निक्खेपो’’ति वुत्तन्ति एवमत्थो दट्ठब्बो। इति अयञ्च जरा इदञ्च मरणं, इदं वुच्चति, भिक्खवेति इदं उभयम्पि एकतो कत्वा जरामरणन्ति कथीयति।
Idāni paramatthena dīpetuṃ khandhānaṃ bhedotiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati, bhinnesu matoti vohāro hoti. Ettha ca catupañcavokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo. Catuvokāravasena ca khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Bhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sabbhāvato. Atha vā yasmā cātumahārājikādīsu khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipati, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo, manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakāraṇato maraṇaṃ ‘‘kaḷevarassa nikkhepo’’ti vuttanti evamattho daṭṭhabbo. Iti ayañca jarā idañca maraṇaṃ, idaṃ vuccati, bhikkhaveti idaṃ ubhayampi ekato katvā jarāmaraṇanti kathīyati.
जातिनिद्देसे जाति सञ्जातीतिआदीसु जायनट्ठेन जाति, सा अपरिपुण्णायतनवसेन युत्ता। सञ्जायनट्ठेन सञ्जाति, सा परिपुण्णायतनवसेन युत्ता। ओक्कमनट्ठेन ओक्कन्ति, सा अण्डजजलाबुजवसेन युत्ता। ते हि अण्डकोसञ्च वत्थिकोसञ्च ओक्कमन्ता पविसन्ता विय पटिसन्धिं गण्हन्ति। अभिनिब्बत्तनट्ठेन अभिनिब्बत्ति, सा संसेदजओपपातिकवसेन युत्ता। ते हि पाकटायेव हुत्वा निब्बत्तन्ति। अयं ताव वोहारदेसना।
Jātiniddese jāti sañjātītiādīsu jāyanaṭṭhena jāti, sā aparipuṇṇāyatanavasena yuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti, sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti, sā aṇḍajajalābujavasena yuttā. Te hi aṇḍakosañca vatthikosañca okkamantā pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti, sā saṃsedajaopapātikavasena yuttā. Te hi pākaṭāyeva hutvā nibbattanti. Ayaṃ tāva vohāradesanā.
इदानि परमत्थदेसना होति। खन्धायेव हि परमत्थतो पातुभवन्ति, न सत्तो। तत्थ च खन्धानन्ति एकवोकारभवे एकस्स, चतुवोकारभवे चतुन्नं, पञ्चवोकारभवे पञ्चन्नम्पि गहणं वेदितब्बं। पातुभावोति उप्पत्ति। आयतनानन्ति एत्थ तत्र तत्र उप्पज्जमानायतनवसेन सङ्गहो वेदितब्बो। पटिलाभोति सन्ततियं पातुभावोयेव। पातुभवन्तानेव हि तानि पटिलद्धानि नाम होन्ति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, जातीति इमिना पदेन वोहारतो परमत्थतो च देसिताय जातिया निगमनं करोतीति।
Idāni paramatthadesanā hoti. Khandhāyeva hi paramatthato pātubhavanti, na satto. Tattha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa, catuvokārabhave catunnaṃ, pañcavokārabhave pañcannampi gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti ettha tatra tatra uppajjamānāyatanavasena saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyaṃ pātubhāvoyeva. Pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, jātīti iminā padena vohārato paramatthato ca desitāya jātiyā nigamanaṃ karotīti.
भवनिद्देसे कामभवोति कम्मभवो च उपपत्तिभवो च। तत्थ कम्मभवो नाम कामभवूपगकम्ममेव। तञ्हि तत्थ उपपत्तिभवस्स कारणत्ता ‘‘सुखो बुद्धानं उप्पादो (ध॰ प॰ १९४) दुक्खो पापस्स उच्चयो’’तिआदीनि (ध॰ प॰ ११७) विय फलवोहारेन भवोति वुत्तं। उपपत्तिभवो नाम तेन कम्मेन निब्बत्तं उपादिण्णक्खन्धपञ्चकं। तञ्हि तत्थ भवतीति कत्वा भवोति वुत्तं। सब्बथापि इदं कम्मञ्च उपपत्तिञ्च उभयम्पेतमिध ‘‘कामभवो’’ति वुत्तं। एस नयो रूपारूपभवेसूति।
Bhavaniddese kāmabhavoti kammabhavo ca upapattibhavo ca. Tattha kammabhavo nāma kāmabhavūpagakammameva. Tañhi tattha upapattibhavassa kāraṇattā ‘‘sukho buddhānaṃ uppādo (dha. pa. 194) dukkho pāpassa uccayo’’tiādīni (dha. pa. 117) viya phalavohārena bhavoti vuttaṃ. Upapattibhavo nāma tena kammena nibbattaṃ upādiṇṇakkhandhapañcakaṃ. Tañhi tattha bhavatīti katvā bhavoti vuttaṃ. Sabbathāpi idaṃ kammañca upapattiñca ubhayampetamidha ‘‘kāmabhavo’’ti vuttaṃ. Esa nayo rūpārūpabhavesūti.
उपादाननिद्देसे कामुपादानन्तिआदीसु वत्थुकामं उपादियन्ति एतेन, सयं वा तं उपादियतीति कामुपादानं, कामो च सो उपादानञ्चाति कामुपादानं। उपादानन्ति दळ्हग्गहणं वुच्चति। दळ्हत्थो हि एत्थ उपसद्दो उपायासउपकट्ठादीसु विय। पञ्चकामगुणिकरागस्सेतं अधिवचनं। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारतो पनेतं, ‘‘तत्थ कतमं कामुपादानं? यो कामेसु कामच्छन्दो’’ति (ध॰ स॰ १२२०; विभ॰ ९३८) वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Upādānaniddese kāmupādānantiādīsu vatthukāmaṃ upādiyanti etena, sayaṃ vā taṃ upādiyatīti kāmupādānaṃ, kāmo ca so upādānañcāti kāmupādānaṃ. Upādānanti daḷhaggahaṇaṃ vuccati. Daḷhattho hi ettha upasaddo upāyāsaupakaṭṭhādīsu viya. Pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthārato panetaṃ, ‘‘tattha katamaṃ kāmupādānaṃ? Yo kāmesu kāmacchando’’ti (dha. sa. 1220; vibha. 938) vuttanayeneva veditabbaṃ.
तथा दिट्ठि च सा उपादानञ्चाति दिट्ठुपादानं। अथ वा दिट्ठिं उपादियति, उपादियन्ति वा एतेन दिट्ठिन्ति दिट्ठुपादानं। उपादियति हि पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि, उपादियन्ति च ताय दिट्ठिं। यथाह – ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्तिआदि (म॰ नि॰ ३.२७)। सीलब्बतुपादानअत्तवादुपादानवज्जस्स सब्बदिट्ठिगतस्सेतं अधिवचनं। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेतं, ‘‘तत्थ कतमं दिट्ठुपादानं? नत्थि दिन्न’’न्ति (ध॰ स॰ १२२१) वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Tathā diṭṭhi ca sā upādānañcāti diṭṭhupādānaṃ. Atha vā diṭṭhiṃ upādiyati, upādiyanti vā etena diṭṭhinti diṭṭhupādānaṃ. Upādiyati hi purimadiṭṭhiṃ uttaradiṭṭhi, upādiyanti ca tāya diṭṭhiṃ. Yathāha – ‘‘sassato attā ca loko ca idameva saccaṃ moghamañña’’ntiādi (ma. ni. 3.27). Sīlabbatupādānaattavādupādānavajjassa sabbadiṭṭhigatassetaṃ adhivacanaṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panetaṃ, ‘‘tattha katamaṃ diṭṭhupādānaṃ? Natthi dinna’’nti (dha. sa. 1221) vuttanayeneva veditabbaṃ.
तथा सीलब्बतमुपादियन्ति एतेन, सयं वा तं उपादियति, सीलब्बतञ्च तं उपादानञ्चाति वा सीलब्बतुपादानं। गोसीलगोवतादीनि हि ‘‘एवं सुद्धी’’ति (ध॰ स॰ १२२२; विभ॰ ९३८) अभिनिवेसतो सयमेव उपादानानीति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेतं, ‘‘तत्थ कतमं सीलब्बतुपादानं? इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं सीलेन सुद्धी’’ति वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Tathā sīlabbatamupādiyanti etena, sayaṃ vā taṃ upādiyati, sīlabbatañca taṃ upādānañcāti vā sīlabbatupādānaṃ. Gosīlagovatādīni hi ‘‘evaṃ suddhī’’ti (dha. sa. 1222; vibha. 938) abhinivesato sayameva upādānānīti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panetaṃ, ‘‘tattha katamaṃ sīlabbatupādānaṃ? Ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇānaṃ sīlena suddhī’’ti vuttanayeneva veditabbaṃ.
इदानि वदन्ति एतेनाति वादो, उपादियन्ति एतेनाति उपादानं, किं वदन्ति उपादियन्ति वा? अत्तानं। अत्तनो वादुपादानं अत्तवादुपादानं। अत्तवादमत्तमेव वा अत्ताति उपादियन्ति एतेनाति अत्तवादुपादानं। वीसतिवत्थुकाय सक्कायदिट्ठिया एतं अधिवचनं। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेतं, ‘‘तत्थ कतमं अत्तवादुपादानं? इध अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी’’ति वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Idāni vadanti etenāti vādo, upādiyanti etenāti upādānaṃ, kiṃ vadanti upādiyanti vā? Attānaṃ. Attano vādupādānaṃ attavādupādānaṃ. Attavādamattameva vā attāti upādiyanti etenāti attavādupādānaṃ. Vīsativatthukāya sakkāyadiṭṭhiyā etaṃ adhivacanaṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panetaṃ, ‘‘tattha katamaṃ attavādupādānaṃ? Idha assutavā puthujjano ariyānaṃ adassāvī’’ti vuttanayeneva veditabbaṃ.
तण्हानिद्देसे रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हाति एतं चक्खुद्वारादीसु जवनवीथिया पवत्ताय तण्हाय ‘‘सेट्ठिपुत्तो ब्राह्मणपुत्तो’’ति एवमादीसु पितितो नामं विय पितिसदिसारम्मणतो नामं। एत्थ च रूपारम्मणा तण्हा, रूपे तण्हाति रूपतण्हा। सा कामरागभावेन रूपं अस्सादेन्ती पवत्तमाना कामतण्हा, सस्सतदिट्ठिसहगतरागभावेन ‘‘रूपं निच्चं धुवं सस्सत’’न्ति एवं अस्सादेन्ती पवत्तमाना भवतण्हा, उच्छेददिट्ठिसहगतरागभावेन ‘‘रूपं उच्छिज्जति विनस्सति पेच्च न भवती’’ति एवं अस्सादेन्ती पवत्तमाना विभवतण्हाति रूपतण्हा एवं तिविधा होति। यथा च रूपतण्हा, तथा सद्दतण्हादयोपीति एवं तानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि होन्ति। तानि अज्झत्तरूपादीसु अट्ठारस, बहिद्धारूपादीसु अट्ठारसाति छत्तिंस। इति अतीतानि छत्तिंस, अनागतानि छत्तिंस, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंसाति एवं अट्ठसतं तण्हाविचरितानि होन्ति। ‘‘अज्झत्तिकस्स उपादाय अस्मीति होति, इत्थस्मीति होती’’ति (विभ॰ ९७३) वा एवमादीनि अज्झत्तिकरूपादिनिस्सितानि अट्ठारस, ‘‘बाहिरस्स उपादाय इमिना अस्मीति होति, इमिना इत्थस्मीति होती’’ति (विभ॰ ९७५) वा एवमादीनि बाहिररूपादिनिस्सितानि अट्ठारसाति छत्तिंस, इति अतीतानि छत्तिंस, अनागतानि छत्तिंस, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंसाति एवम्पि अट्ठसतं तण्हाविचरितानि होन्ति। पुन सङ्गहे करियमाने रूपादीसु आरम्मणेसु छळेव तण्हाकाया तिस्सोयेव कामतण्हादयो होन्तीति। एवं –
Taṇhāniddese rūpataṇhā…pe… dhammataṇhāti etaṃ cakkhudvārādīsu javanavīthiyā pavattāya taṇhāya ‘‘seṭṭhiputto brāhmaṇaputto’’ti evamādīsu pitito nāmaṃ viya pitisadisārammaṇato nāmaṃ. Ettha ca rūpārammaṇā taṇhā, rūpe taṇhāti rūpataṇhā. Sā kāmarāgabhāvena rūpaṃ assādentī pavattamānā kāmataṇhā, sassatadiṭṭhisahagatarāgabhāvena ‘‘rūpaṃ niccaṃ dhuvaṃ sassata’’nti evaṃ assādentī pavattamānā bhavataṇhā, ucchedadiṭṭhisahagatarāgabhāvena ‘‘rūpaṃ ucchijjati vinassati pecca na bhavatī’’ti evaṃ assādentī pavattamānā vibhavataṇhāti rūpataṇhā evaṃ tividhā hoti. Yathā ca rūpataṇhā, tathā saddataṇhādayopīti evaṃ tāni aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni honti. Tāni ajjhattarūpādīsu aṭṭhārasa, bahiddhārūpādīsu aṭṭhārasāti chattiṃsa. Iti atītāni chattiṃsa, anāgatāni chattiṃsa, paccuppannāni chattiṃsāti evaṃ aṭṭhasataṃ taṇhāvicaritāni honti. ‘‘Ajjhattikassa upādāya asmīti hoti, itthasmīti hotī’’ti (vibha. 973) vā evamādīni ajjhattikarūpādinissitāni aṭṭhārasa, ‘‘bāhirassa upādāya iminā asmīti hoti, iminā itthasmīti hotī’’ti (vibha. 975) vā evamādīni bāhirarūpādinissitāni aṭṭhārasāti chattiṃsa, iti atītāni chattiṃsa, anāgatāni chattiṃsa, paccuppannāni chattiṃsāti evampi aṭṭhasataṃ taṇhāvicaritāni honti. Puna saṅgahe kariyamāne rūpādīsu ārammaṇesu chaḷeva taṇhākāyā tissoyeva kāmataṇhādayo hontīti. Evaṃ –
‘‘निद्देसत्थेन निद्देस, वित्थारा वित्थारस्स च।
‘‘Niddesatthena niddesa, vitthārā vitthārassa ca;
पुन सङ्गहतो तण्हा, विञ्ञातब्बा विभाविना’’ति॥
Puna saṅgahato taṇhā, viññātabbā vibhāvinā’’ti.
वेदनानिद्देसे वेदनाकायाति वेदनासमूहा। चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे॰… मनोसम्फस्सजावेदनाति एतं ‘‘चक्खुसम्फस्सजावेदना अत्थि कुसला, अत्थि अकुसला, अत्थि अब्याकता’’ति एवं विभङ्गे (विभ॰ ३४) आगतत्ता चक्खुद्वारादीसु पवत्तानं कुसलाकुसलाब्याकतवेदनानं ‘‘सारिपुत्तो मन्ताणिपुत्तो’’ति एवमादीसु मातितो नामं विय मातिसदिसतो वत्थुतो नामं। वचनत्थो पनेत्थ – चक्खुसम्फस्सहेतु जाता वेदना चक्खुसम्फस्सजा वेदनाति। एसेव नयो सब्बत्थ। अयं तावेत्थ सब्बसङ्गाहिका कथा। विपाकवसेन पन चक्खुद्वारे द्वे चक्खुविञ्ञाणानि, द्वे मनोधातुयो, तिस्सो मनोविञ्ञाणधातुयोति एताहि सम्पयुत्तवसेन वेदना वेदितब्बा। एसेव नयो सोतद्वारादीसु। मनोद्वारे मनोविञ्ञाणधातुसम्पयुत्ताव।
Vedanāniddese vedanākāyāti vedanāsamūhā. Cakkhusamphassajā vedanā…pe… manosamphassajāvedanāti etaṃ ‘‘cakkhusamphassajāvedanā atthi kusalā, atthi akusalā, atthi abyākatā’’ti evaṃ vibhaṅge (vibha. 34) āgatattā cakkhudvārādīsu pavattānaṃ kusalākusalābyākatavedanānaṃ ‘‘sāriputto mantāṇiputto’’ti evamādīsu mātito nāmaṃ viya mātisadisato vatthuto nāmaṃ. Vacanattho panettha – cakkhusamphassahetu jātā vedanā cakkhusamphassajā vedanāti. Eseva nayo sabbattha. Ayaṃ tāvettha sabbasaṅgāhikā kathā. Vipākavasena pana cakkhudvāre dve cakkhuviññāṇāni, dve manodhātuyo, tisso manoviññāṇadhātuyoti etāhi sampayuttavasena vedanā veditabbā. Eseva nayo sotadvārādīsu. Manodvāre manoviññāṇadhātusampayuttāva.
फस्सनिद्देसे चक्खुसम्फस्सोति चक्खुम्हि सम्फस्सो। एस नयो सब्बत्थ। चक्खुसम्फस्सो…पे॰… कायसम्फस्सोति एत्तावता च कुसलाकुसलविपाका पञ्चवत्थुका दस फस्सा वुत्ता होन्ति। मनोसम्फस्सोति इमिना सेसबावीसतिलोकियविपाकमनसम्पयुत्ता फस्सा।
Phassaniddese cakkhusamphassoti cakkhumhi samphasso. Esa nayo sabbattha. Cakkhusamphasso…pe… kāyasamphassoti ettāvatā ca kusalākusalavipākā pañcavatthukā dasa phassā vuttā honti. Manosamphassoti iminā sesabāvīsatilokiyavipākamanasampayuttā phassā.
सळायतननिद्देसे चक्खायतनन्तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं विसुद्धिमग्गे खन्धनिद्देसे चेव आयतननिद्देसे च वुत्तमेव।
Saḷāyatananiddese cakkhāyatanantiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ visuddhimagge khandhaniddese ceva āyatananiddese ca vuttameva.
नामरूपनिद्देसे नमनलक्खणं नामं। रुप्पनलक्खणं रूपं। विभजने पनस्स वेदनाति वेदनाक्खन्धो, सञ्ञाति सञ्ञाक्खन्धो, चेतना फस्सो मनसिकारोति सङ्खारक्खन्धो वेदितब्बो। कामञ्च अञ्ञेपि सङ्खारक्खन्धसङ्गहिता धम्मा सन्ति, इमे पन तयो सब्बदुब्बलेसुपि चित्तेसु सन्ति, तस्मा एतेसंयेव वसेनेत्थ सङ्खारक्खन्धो दस्सितो। चत्तारो च महाभूताति एत्थ चत्तारोति गणनपरिच्छेदो। महाभूताति पथवीआपतेजवायानमेतं अधिवचनं। येन पन कारणेन तानि महाभूतानीति वुच्चन्ति, यो चेत्थ अञ्ञो विनिच्छयनयो, सो सब्बो विसुद्धिमग्गे रूपक्खन्धनिद्देसे वुत्तो। चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायाति एत्थ पन चतुन्नन्ति उपयोगत्थे सामिवचनं, चत्तारि महाभूतानीति वुत्तं होति। उपादायाति उपादियित्वा, गहेत्वाति अत्थो। निस्सायातिपि एके। ‘‘वत्तमान’’न्ति अयञ्चेत्थ पाठसेसो। समूहत्थे वा एतं सामिवचनं, चतुन्नं महाभूतानं समूहं उपादाय वत्तमानं रूपन्ति एत्थ अत्थो वेदितब्बो। एवं सब्बथापि यानि च चत्तारि पथवीआदीनि महाभूतानि, यञ्च चतुन्नं महाभूतानं उपादाय वत्तमानं चक्खायतनादिभेदेन अभिधम्मपाळियमेव वुत्तं तेवीसतिविधं रूपं, तं सब्बम्पि रूपन्ति वेदितब्बं।
Nāmarūpaniddese namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ. Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ. Vibhajane panassa vedanāti vedanākkhandho, saññāti saññākkhandho, cetanā phasso manasikāroti saṅkhārakkhandho veditabbo. Kāmañca aññepi saṅkhārakkhandhasaṅgahitā dhammā santi, ime pana tayo sabbadubbalesupi cittesu santi, tasmā etesaṃyeva vasenettha saṅkhārakkhandho dassito. Cattāro ca mahābhūtāti ettha cattāroti gaṇanaparicchedo. Mahābhūtāti pathavīāpatejavāyānametaṃ adhivacanaṃ. Yena pana kāraṇena tāni mahābhūtānīti vuccanti, yo cettha añño vinicchayanayo, so sabbo visuddhimagge rūpakkhandhaniddese vutto. Catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyāti ettha pana catunnanti upayogatthe sāmivacanaṃ, cattāri mahābhūtānīti vuttaṃ hoti. Upādāyāti upādiyitvā, gahetvāti attho. Nissāyātipi eke. ‘‘Vattamāna’’nti ayañcettha pāṭhaseso. Samūhatthe vā etaṃ sāmivacanaṃ, catunnaṃ mahābhūtānaṃ samūhaṃ upādāya vattamānaṃ rūpanti ettha attho veditabbo. Evaṃ sabbathāpi yāni ca cattāri pathavīādīni mahābhūtāni, yañca catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vattamānaṃ cakkhāyatanādibhedena abhidhammapāḷiyameva vuttaṃ tevīsatividhaṃ rūpaṃ, taṃ sabbampi rūpanti veditabbaṃ.
विञ्ञाणनिद्देसे चक्खुविञ्ञाणन्ति चक्खुम्हि विञ्ञाणं, चक्खुतो वा जातं विञ्ञाणन्ति चक्खुविञ्ञाणं। एवं सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणानि। इतरं पन मनोयेव विञ्ञाणन्ति मनोविञ्ञाणं। द्विपञ्चविञ्ञाणवज्जिततेभूमकविपाकचित्तस्सेतं अधिवचनं।
Viññāṇaniddese cakkhuviññāṇanti cakkhumhi viññāṇaṃ, cakkhuto vā jātaṃ viññāṇanti cakkhuviññāṇaṃ. Evaṃ sotaghānajivhākāyaviññāṇāni. Itaraṃ pana manoyeva viññāṇanti manoviññāṇaṃ. Dvipañcaviññāṇavajjitatebhūmakavipākacittassetaṃ adhivacanaṃ.
सङ्खारनिद्देसे अभिसङ्खरणलक्खणो सङ्खारो। विभजने पनस्स कायसङ्खारोति कायतो पवत्तसङ्खारो। कायद्वारे चोपनवसेन पवत्तानं कामावचरकुसलतो अट्ठन्नं, अकुसलतो द्वादसन्नन्ति वीसतिया कायसञ्चेतनानमेतं अधिवचनं। वचीसङ्खारोति वचनतो पवत्तसङ्खारो, वचीद्वारे वचनभेदवसेन पवत्तानं वीसतिया एव वचीसञ्चेतनानमेतं अधिवचनं। चित्तसङ्खारोति चित्ततो पवत्तसङ्खारो, कायवचीद्वारे चोपनं अकत्वा रहो निसीदित्वा चिन्तेन्तस्स पवत्तानं लोकियकुसलाकुसलवसेन एकूनतिंसमनोसञ्चेतनानमेतं अधिवचनं।
Saṅkhāraniddese abhisaṅkharaṇalakkhaṇo saṅkhāro. Vibhajane panassa kāyasaṅkhāroti kāyato pavattasaṅkhāro. Kāyadvāre copanavasena pavattānaṃ kāmāvacarakusalato aṭṭhannaṃ, akusalato dvādasannanti vīsatiyā kāyasañcetanānametaṃ adhivacanaṃ. Vacīsaṅkhāroti vacanato pavattasaṅkhāro, vacīdvāre vacanabhedavasena pavattānaṃ vīsatiyā eva vacīsañcetanānametaṃ adhivacanaṃ. Cittasaṅkhāroti cittato pavattasaṅkhāro, kāyavacīdvāre copanaṃ akatvā raho nisīditvā cintentassa pavattānaṃ lokiyakusalākusalavasena ekūnatiṃsamanosañcetanānametaṃ adhivacanaṃ.
अविज्जानिद्देसे दुक्खे अञ्ञाणन्ति दुक्खसच्चे अञ्ञाणं, मोहस्सेतं अधिवचनं। एस नयो दुक्खसमुदये अञ्ञाणन्तिआदीसु। तत्थ चतूहि कारणेहि दुक्खे अञ्ञाणं वेदितब्बं अन्तोगधतो वत्थुतो आरम्मणतो पटिच्छादनतो च। तथा हि तं दुक्खसच्चपरियापन्नत्ता दुक्खे अन्तोगधं, दुक्खसच्चञ्चस्स निस्सयपच्चयभावेन वत्थु, आरम्मणपच्चयभावेन आरम्मणं, दुक्खसच्चं एतं पटिच्छादेति तस्स याथावलक्खणपटिवेधनिवारणेन ञाणप्पवत्तिया चेत्थ अप्पदानेन।
Avijjāniddese dukkhe aññāṇanti dukkhasacce aññāṇaṃ, mohassetaṃ adhivacanaṃ. Esa nayo dukkhasamudaye aññāṇantiādīsu. Tattha catūhi kāraṇehi dukkhe aññāṇaṃ veditabbaṃ antogadhato vatthuto ārammaṇato paṭicchādanato ca. Tathā hi taṃ dukkhasaccapariyāpannattā dukkhe antogadhaṃ, dukkhasaccañcassa nissayapaccayabhāvena vatthu, ārammaṇapaccayabhāvena ārammaṇaṃ, dukkhasaccaṃ etaṃ paṭicchādeti tassa yāthāvalakkhaṇapaṭivedhanivāraṇena ñāṇappavattiyā cettha appadānena.
दुक्खसमुदये अञ्ञाणं तीहि कारणेहि वेदितब्बं वत्थुतो आरम्मणतो पटिच्छादनतो च। निरोधे पटिपदाय च अञ्ञाणं एकेनेव कारणेन वेदितब्बं पटिच्छादनतो। निरोधपटिपदानञ्हि पटिच्छादकमेव अञ्ञाणं तेसं याथावलक्खणपटिवेधनिवारणेन तेसु च ञाणप्पवत्तिया अप्पदानेन। न पन तं तत्थ अन्तोगधं तस्मिं सच्चद्वये अपरियापन्नत्ता, न तस्स तं सच्चद्वयं वत्थु असहजातत्ता, नारम्मणं, तदारब्भ अप्पवत्तनतो। पच्छिमञ्हि सच्चद्वयं गम्भीरत्ता दुद्दसं, न तत्थ अन्धभूतं अञ्ञाणं पवत्तति। पुरिमं पन वचनीयत्तेन सभावलक्खणस्स दुद्दसत्ता गम्भीरं, तत्थ विपल्लासगाहवसेन पवत्तति।
Dukkhasamudaye aññāṇaṃ tīhi kāraṇehi veditabbaṃ vatthuto ārammaṇato paṭicchādanato ca. Nirodhe paṭipadāya ca aññāṇaṃ ekeneva kāraṇena veditabbaṃ paṭicchādanato. Nirodhapaṭipadānañhi paṭicchādakameva aññāṇaṃ tesaṃ yāthāvalakkhaṇapaṭivedhanivāraṇena tesu ca ñāṇappavattiyā appadānena. Na pana taṃ tattha antogadhaṃ tasmiṃ saccadvaye apariyāpannattā, na tassa taṃ saccadvayaṃ vatthu asahajātattā, nārammaṇaṃ, tadārabbha appavattanato. Pacchimañhi saccadvayaṃ gambhīrattā duddasaṃ, na tattha andhabhūtaṃ aññāṇaṃ pavattati. Purimaṃ pana vacanīyattena sabhāvalakkhaṇassa duddasattā gambhīraṃ, tattha vipallāsagāhavasena pavattati.
अपिच ‘‘दुक्खे’’ति एत्तावता सङ्गहतो वत्थुतो आरम्मणतो किच्चतो च अविज्जा दीपिता। ‘‘दुक्खसमुदये’’ति एत्तावता वत्थुतो आरम्मणतो किच्चतो च। ‘‘दुक्खनिरोधे दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाया’’ति एत्तावता किच्चतो। अविसेसतो पन ‘‘अञ्ञाण’’न्ति एतेन सभावतो निद्दिट्ठाति ञातब्बा।
Apica ‘‘dukkhe’’ti ettāvatā saṅgahato vatthuto ārammaṇato kiccato ca avijjā dīpitā. ‘‘Dukkhasamudaye’’ti ettāvatā vatthuto ārammaṇato kiccato ca. ‘‘Dukkhanirodhe dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāyā’’ti ettāvatā kiccato. Avisesato pana ‘‘aññāṇa’’nti etena sabhāvato niddiṭṭhāti ñātabbā.
इति खो, भिक्खवेति एवं खो, भिक्खवे। निरोधो होतीति अनुप्पादो होति। अपिचेत्थ सब्बेहेव तेहि निरोधपदेहि निब्बानं देसितं। निब्बानञ्हि आगम्म ते ते धम्मा निरुज्झन्ति, तस्मा तं तेसं तेसं निरोधोति वुच्चति। इति भगवा इमस्मिं सुत्ते द्वादसहि पदेहि वट्टविवट्टं देसेन्तो अरहत्तनिकूटेनेव देसनं निट्ठपेसि। देसनापरियोसाने वुत्तनयेनेव पञ्चसता भिक्खू अरहत्ते पतिट्ठहिंसूति।
Iti kho, bhikkhaveti evaṃ kho, bhikkhave. Nirodho hotīti anuppādo hoti. Apicettha sabbeheva tehi nirodhapadehi nibbānaṃ desitaṃ. Nibbānañhi āgamma te te dhammā nirujjhanti, tasmā taṃ tesaṃ tesaṃ nirodhoti vuccati. Iti bhagavā imasmiṃ sutte dvādasahi padehi vaṭṭavivaṭṭaṃ desento arahattanikūṭeneva desanaṃ niṭṭhapesi. Desanāpariyosāne vuttanayeneva pañcasatā bhikkhū arahatte patiṭṭhahiṃsūti.
विभङ्गसुत्तं दुतियं।
Vibhaṅgasuttaṃ dutiyaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / २. विभङ्गसुत्तं • 2. Vibhaṅgasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / २. विभङ्गसुत्तवण्णना • 2. Vibhaṅgasuttavaṇṇanā
