| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
१०. विभङ्गसुत्तवण्णना
10. Vibhaṅgasuttavaṇṇanā
८३२. दसमे कोसज्जसहगतोति इध भिक्खु छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तो निसीदति। अथस्स चित्ते लीनाकारो ओक्कमति, सो ‘‘लीनाकारो मे ओक्कन्तो’’ति ञत्वा अपायभयेन चित्तं तज्जेत्वा पुन छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोति। अथस्स पुन लीनाकारो ओक्कमति। सो पुन अपायभयेन चित्तं तज्जेत्वा छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोतीति एवमस्स कोसज्जेन वोकिण्णत्ता छन्दो कोसज्जसहगतो नाम होति। कोसज्जसम्पयुत्तोति तस्सेव वेवचनं।
832. Dasame kosajjasahagatoti idha bhikkhu chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasikaronto nisīdati. Athassa citte līnākāro okkamati, so ‘‘līnākāro me okkanto’’ti ñatvā apāyabhayena cittaṃ tajjetvā puna chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Athassa puna līnākāro okkamati. So puna apāyabhayena cittaṃ tajjetvā chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karotīti evamassa kosajjena vokiṇṇattā chando kosajjasahagato nāma hoti. Kosajjasampayuttoti tasseva vevacanaṃ.
उद्धच्चसहगतोति इध भिक्खु छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तो निसीदति। अथस्स चित्तं उद्धच्चे पतति। सो बुद्धधम्मसङ्घगुणे आवज्जेत्वा चित्तं हासेत्वा तोसेत्वा कम्मनियं कत्वा पुन छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोति। अथस्स पुन चित्तं उद्धच्चे पतति। सो पुन बुद्धधम्मसङ्घगुणे आवज्जेत्वा चित्तं हासेत्वा तोसेत्वा कम्मनियं कत्वा छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोतीति एवमस्स उद्धच्चेन वोकिण्णत्ता छन्दो उद्धच्चसहगतो नाम होति।
Uddhaccasahagatoti idha bhikkhu chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasikaronto nisīdati. Athassa cittaṃ uddhacce patati. So buddhadhammasaṅghaguṇe āvajjetvā cittaṃ hāsetvā tosetvā kammaniyaṃ katvā puna chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Athassa puna cittaṃ uddhacce patati. So puna buddhadhammasaṅghaguṇe āvajjetvā cittaṃ hāsetvā tosetvā kammaniyaṃ katvā chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karotīti evamassa uddhaccena vokiṇṇattā chando uddhaccasahagato nāma hoti.
थिनमिद्धसहगतोति इध भिक्खु छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तो निसीदति। अथस्स थिनमिद्धं उप्पज्जति। सो ‘‘उप्पन्नं मे थिनमिद्ध’’न्ति ञत्वा उदकेन मुखं पुञ्छित्वा, कण्णे आकड्ढित्वा पगुणं धम्मं सज्झायित्वा दिवा गहितं वा आलोकसञ्ञं मनसिकरित्वा थिनमिद्धं विनोदेत्वा पुन छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोति। अथस्स पुन थिनमिद्धं उप्पज्जति। सो वुत्तनयेनेव पुन थिनमिद्धं विनोदेत्वा छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोतीति एवमस्स थिनमिद्धेन वोकिण्णत्ता छन्दो थिनमिद्धसहगतो नाम होति।
Thinamiddhasahagatoti idha bhikkhu chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasikaronto nisīdati. Athassa thinamiddhaṃ uppajjati. So ‘‘uppannaṃ me thinamiddha’’nti ñatvā udakena mukhaṃ puñchitvā, kaṇṇe ākaḍḍhitvā paguṇaṃ dhammaṃ sajjhāyitvā divā gahitaṃ vā ālokasaññaṃ manasikaritvā thinamiddhaṃ vinodetvā puna chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Athassa puna thinamiddhaṃ uppajjati. So vuttanayeneva puna thinamiddhaṃ vinodetvā chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karotīti evamassa thinamiddhena vokiṇṇattā chando thinamiddhasahagato nāma hoti.
अनुविक्खित्तोति इध भिक्खु छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तो निसीदति। अथस्स कामगुणारम्मणे चित्तं विक्खिपति। सो ‘‘बहिद्धा विक्खित्तं मे चित्त’’न्ति ञत्वा अनमतग्ग (सं॰ नि॰ २.१२४-१२५) देवदूत- (म॰ नि॰ ३.२६१) चेलोपम (सं॰ नि॰ ५.११०४) अनागतभयसुत्तादीनि (अ॰ नि॰ ५.७७) आवज्जेन्तो सुत्तदण्डेन चित्तं तज्जेत्वा कम्मनियं कत्वा पुन छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोति। अथस्स पुन चित्तं विक्खिपति। सो पुन सुत्तदण्डेन चित्तं कम्मनियं कत्वा छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोतीति एवमस्स कामवितक्कवोकिण्णत्ता छन्दो बहिद्धा पञ्च कामगुणे आरब्भ अनुविक्खित्तो अनुविसटो होति।
Anuvikkhittoti idha bhikkhu chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasikaronto nisīdati. Athassa kāmaguṇārammaṇe cittaṃ vikkhipati. So ‘‘bahiddhā vikkhittaṃ me citta’’nti ñatvā anamatagga (saṃ. ni. 2.124-125) devadūta- (ma. ni. 3.261) celopama (saṃ. ni. 5.1104) anāgatabhayasuttādīni (a. ni. 5.77) āvajjento suttadaṇḍena cittaṃ tajjetvā kammaniyaṃ katvā puna chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Athassa puna cittaṃ vikkhipati. So puna suttadaṇḍena cittaṃ kammaniyaṃ katvā chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karotīti evamassa kāmavitakkavokiṇṇattā chando bahiddhā pañca kāmaguṇe ārabbha anuvikkhitto anuvisaṭo hoti.
यथा पुरे तथा पच्छाति कम्मट्ठानवसेनपि देसनावसेनपि पुरिमपच्छिमता वेदितब्बा। कथं? कम्मट्ठाने ताव कम्मट्ठानस्स अभिनिवेसो पुरे नाम, अरहत्तं पच्छा नाम। तत्थ यो भिक्खु मूलकम्मट्ठाने अभिनिविसित्वा अतिलीनादीसु चतूसु ठानेसु चित्तस्स ओक्कमनं पटिसेधेत्वा, दुट्ठगोणे योजेत्वा सारेन्तो विय चतुरस्सघटिकं ओतारेन्तो विय चतुन्नं ठानानं एकट्ठानेपि असज्जन्तो सङ्खारे सम्मसित्वा अरहत्तं पापुणाति। अयम्पि यथा पुरे तथा पच्छा विहरति नाम। अयं कम्मट्ठानवसेन पुरिमपच्छिमता। देसनावसेन पन केसा पुरे नाम, मत्थलुङ्गं पच्छा नाम। तत्थ यो भिक्खु केसेसु अभिनिविसित्वा वण्णसण्ठानादिवसेन केसादयो परिग्गण्हन्तो चतूसु ठानेसु असज्जन्तो याव मत्थलुङ्गा भावनं पापेति, अयम्पि यथा पुरे तथा पच्छा विहरति नाम। एवं देसनावसेन पुरिमपच्छिमता वेदितब्बा। यथा पच्छा तथा पुरेति इदं पुरिमस्सेव वेवचनं।
Yathā pure tathā pacchāti kammaṭṭhānavasenapi desanāvasenapi purimapacchimatā veditabbā. Kathaṃ? Kammaṭṭhāne tāva kammaṭṭhānassa abhiniveso pure nāma, arahattaṃ pacchā nāma. Tattha yo bhikkhu mūlakammaṭṭhāne abhinivisitvā atilīnādīsu catūsu ṭhānesu cittassa okkamanaṃ paṭisedhetvā, duṭṭhagoṇe yojetvā sārento viya caturassaghaṭikaṃ otārento viya catunnaṃ ṭhānānaṃ ekaṭṭhānepi asajjanto saṅkhāre sammasitvā arahattaṃ pāpuṇāti. Ayampi yathā pure tathā pacchā viharati nāma. Ayaṃ kammaṭṭhānavasena purimapacchimatā. Desanāvasena pana kesā pure nāma, matthaluṅgaṃ pacchā nāma. Tattha yo bhikkhu kesesu abhinivisitvā vaṇṇasaṇṭhānādivasena kesādayo pariggaṇhanto catūsu ṭhānesu asajjanto yāva matthaluṅgā bhāvanaṃ pāpeti, ayampi yathā pure tathā pacchā viharati nāma. Evaṃ desanāvasena purimapacchimatā veditabbā. Yathā pacchā tathā pureti idaṃ purimasseva vevacanaṃ.
यथा अधो तथा उद्धन्ति इदं सरीरवसेन वेदितब्बं। तेनेवाह ‘‘उद्धं पादतला अधो केसमत्थका’’ति। तत्थ यो भिक्खु पादतलतो पट्ठाय याव केसमत्थका द्वत्तिंसाकारवसेन वा पादङ्गुलिअग्गपब्बट्ठितो याव सीसकटाहं, सीसकटाहतो याव पादङ्गुलीनं अग्गपब्बट्ठीनि , ताव अट्ठिवसेन वा भावनं पापेति चतूसु ठानेसु एकट्ठानेपि असज्जन्तो। अयं यथा उद्धं तथा अधो, यथा अधो तथा उद्धं विहरति नाम।
Yathā adho tathā uddhanti idaṃ sarīravasena veditabbaṃ. Tenevāha ‘‘uddhaṃ pādatalā adho kesamatthakā’’ti. Tattha yo bhikkhu pādatalato paṭṭhāya yāva kesamatthakā dvattiṃsākāravasena vā pādaṅguliaggapabbaṭṭhito yāva sīsakaṭāhaṃ, sīsakaṭāhato yāva pādaṅgulīnaṃ aggapabbaṭṭhīni , tāva aṭṭhivasena vā bhāvanaṃ pāpeti catūsu ṭhānesu ekaṭṭhānepi asajjanto. Ayaṃ yathā uddhaṃ tathā adho, yathā adho tathā uddhaṃ viharati nāma.
येहि आकारेहीति येहि कोट्ठासेहि। येहि लिङ्गेहीति येहि सण्ठानेहि। येहि निमित्तेहीति येहि उपट्ठानेहि। आलोकसञ्ञा सुग्गहिता होतीति यो भिक्खु अङ्गणे निसीदित्वा आलोकसञ्ञं मनसि करोति, कालेन निमीलेति, कालेन उम्मीलेति। अथस्स यदा निमीलेन्तस्सापि उम्मीलेत्वा ओलोकेन्तस्स विय एकसदिसमेव उपट्ठाति, तदा आलोकसञ्ञा जाता नाम होति। ‘‘दिवासञ्ञा’’तिपि तस्सेव नामं। सा च पन रत्तिं उप्पज्जमाना सुग्गहिता नाम होति। स्वाधिट्ठितातिपि तस्सेव वेवचनं। सुट्ठु अधिट्ठिता सुट्ठु ठपिता स्वाधिट्ठिता नाम वुच्चति। सा अत्थतो सुग्गहितायेव। यो वा आलोकेन थिनमिद्धं विनोदेत्वा छन्दं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोति, तस्स दिवापि आलोकसञ्ञा सुग्गहिता स्वाधिट्ठिता नाम। रत्ति वा होतु दिवा वा येन आलोकेन थिनमिद्धं विनोदेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोति, तस्मिं थिनमिद्धविनोदने आलोके उप्पन्ना सञ्ञा सुग्गहितायेव नाम। वीरियादीसुपि एसेव नयो। इमस्मिं सुत्ते छन्नं अभिञ्ञानं पादकिद्धि कथिता।
Yehi ākārehīti yehi koṭṭhāsehi. Yehi liṅgehīti yehi saṇṭhānehi. Yehi nimittehīti yehi upaṭṭhānehi. Ālokasaññā suggahitā hotīti yo bhikkhu aṅgaṇe nisīditvā ālokasaññaṃ manasi karoti, kālena nimīleti, kālena ummīleti. Athassa yadā nimīlentassāpi ummīletvā olokentassa viya ekasadisameva upaṭṭhāti, tadā ālokasaññā jātā nāma hoti. ‘‘Divāsaññā’’tipi tasseva nāmaṃ. Sā ca pana rattiṃ uppajjamānā suggahitā nāma hoti. Svādhiṭṭhitātipi tasseva vevacanaṃ. Suṭṭhu adhiṭṭhitā suṭṭhu ṭhapitā svādhiṭṭhitā nāma vuccati. Sā atthato suggahitāyeva. Yo vā ālokena thinamiddhaṃ vinodetvā chandaṃ uppādetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karoti, tassa divāpi ālokasaññā suggahitā svādhiṭṭhitā nāma. Ratti vā hotu divā vā yena ālokena thinamiddhaṃ vinodetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karoti, tasmiṃ thinamiddhavinodane āloke uppannā saññā suggahitāyeva nāma. Vīriyādīsupi eseva nayo. Imasmiṃ sutte channaṃ abhiññānaṃ pādakiddhi kathitā.
पासादकम्पनवग्गो दुतियो।
Pāsādakampanavaggo dutiyo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १०. विभङ्गसुत्तं • 10. Vibhaṅgasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / १०. विभङ्गसुत्तवण्णना • 10. Vibhaṅgasuttavaṇṇanā
