| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
२. विचयहारसम्पातवण्णना
2. Vicayahārasampātavaṇṇanā
५३. एवं देसनाहारसम्पातं दस्सेत्वा इदानि विचयहारसम्पातं दस्सेन्तो यस्मा देसनाहारपदत्थविचयो विचयहारो, तस्मा देसनाहारे विपल्लासहेतुभावेन निद्धारिताय तण्हाय कुसलादिविभागपविचयमुखेन विचयहारसम्पातं दस्सेतुं ‘‘तत्थ तण्हा दुविधा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ कुसलाति कुसलधम्मारम्मणा। कुसल-सद्दो चेत्थ बाहितिकसुत्ते (म॰ नि॰ २.३५८ आदयो) विय अनवज्जत्थे दट्ठब्बो। कस्मा पनेत्थ तण्हा कुसलपरियायेन उद्धटा? हेट्ठा देसनाहारे विपल्लासहेतुभावेन तण्हं उद्धरित्वा तस्सा वसेन संकिलेसपक्खो दस्सितो। विचित्तपटिभानताय पन इधापि तण्हामुखेनेव वोदानपक्खं दस्सेतुं कुसलपरियायेन तण्हा उद्धटा। तत्थ संसारं गमेतीति संसारगामिनी, संसारनायिकाति अत्थो। अपचयं निब्बानं गमेतीति अपचयगामिनी। कथं पन तण्हा अपचयगामिनीति? आह ‘‘पहानतण्हा’’ति। तदङ्गादिप्पहानस्स हेतुभूता तण्हा। कथं पन एकन्तसावज्जाय तण्हाय कुसलभावोति? सेवितब्बभावतो। यथा तण्हा, एवं मानोपि दुविधो कुसलोपि अकुसलोपि, न तण्हा एवाति तण्हाय निदस्सनभावेन मानो वुत्तो।
53. Evaṃ desanāhārasampātaṃ dassetvā idāni vicayahārasampātaṃ dassento yasmā desanāhārapadatthavicayo vicayahāro, tasmā desanāhāre vipallāsahetubhāvena niddhāritāya taṇhāya kusalādivibhāgapavicayamukhena vicayahārasampātaṃ dassetuṃ ‘‘tattha taṇhā duvidhā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha kusalāti kusaladhammārammaṇā. Kusala-saddo cettha bāhitikasutte (ma. ni. 2.358 ādayo) viya anavajjatthe daṭṭhabbo. Kasmā panettha taṇhā kusalapariyāyena uddhaṭā? Heṭṭhā desanāhāre vipallāsahetubhāvena taṇhaṃ uddharitvā tassā vasena saṃkilesapakkho dassito. Vicittapaṭibhānatāya pana idhāpi taṇhāmukheneva vodānapakkhaṃ dassetuṃ kusalapariyāyena taṇhā uddhaṭā. Tattha saṃsāraṃ gametīti saṃsāragāminī, saṃsāranāyikāti attho. Apacayaṃ nibbānaṃ gametīti apacayagāminī. Kathaṃ pana taṇhā apacayagāminīti? Āha ‘‘pahānataṇhā’’ti. Tadaṅgādippahānassa hetubhūtā taṇhā. Kathaṃ pana ekantasāvajjāya taṇhāya kusalabhāvoti? Sevitabbabhāvato. Yathā taṇhā, evaṃ mānopi duvidho kusalopi akusalopi, na taṇhā evāti taṇhāya nidassanabhāvena māno vutto.
तत्थ मानस्स यथाधिप्पेतं कुसलादिभावं दस्सेतुं ‘‘यं मानं निस्साया’’तिआदिमाह। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘मानमहं, देवानमिन्द, दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’’तिआदि। यं नेक्खम्मस्सितं दोमनस्सन्तिआदि ‘‘कुसला’’ति वुत्ततण्हाय सरूपदस्सनत्थं वुत्तं। तत्थ नेक्खम्मस्सितं दोमनस्सं नाम –
Tattha mānassa yathādhippetaṃ kusalādibhāvaṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ mānaṃ nissāyā’’tiādimāha. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘mānamahaṃ, devānaminda, duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampī’’tiādi. Yaṃ nekkhammassitaṃ domanassantiādi ‘‘kusalā’’ti vuttataṇhāya sarūpadassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha nekkhammassitaṃ domanassaṃ nāma –
‘‘तत्थ कतमानि छ नेक्खम्मस्सितानि दोमनस्सानि? रूपानंत्वेव अनिच्चतं विदित्वा विपरिणामविरागनिरोधं ‘पुब्बे चेव रूपा एतरहि च, सब्बेते रूपा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठापेति ‘कुदास्सु नामाहं तदायतनं उपसम्पज्ज विहरिस्सामि, यदरिया एतरहि आयतनं उपसम्पज्ज विहरन्ती’ति। इति अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठापयतो उप्पज्जति पिहा, पिहापच्चया दोमनस्सं। यं एवरूपं दोमनस्सं, इदं वुच्चति नेक्खम्मस्सितं दोमनस्स’’न्ति (म॰ नि॰ ३.३०७) –
‘‘Tattha katamāni cha nekkhammassitāni domanassāni? Rūpānaṃtveva aniccataṃ viditvā vipariṇāmavirāganirodhaṃ ‘pubbe ceva rūpā etarahi ca, sabbete rūpā aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā’ti evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpeti ‘kudāssu nāmāhaṃ tadāyatanaṃ upasampajja viharissāmi, yadariyā etarahi āyatanaṃ upasampajja viharantī’ti. Iti anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpayato uppajjati pihā, pihāpaccayā domanassaṃ. Yaṃ evarūpaṃ domanassaṃ, idaṃ vuccati nekkhammassitaṃ domanassa’’nti (ma. ni. 3.307) –
एवं छसु द्वारेसु इट्ठारम्मणे आपाथगते अनुत्तरविमोक्खसङ्खातअरियफलधम्मेसु पिहं उपट्ठापेत्वा तदधिगमाय अनिच्चादिवसेन विपस्सनं उपट्ठापेत्वा उस्सुक्कापेतुं असक्कोन्तस्स ‘‘इमम्पि पक्खं इमम्पि मासं, इमम्पि संवच्छरं, विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरियभूमिं सम्पापुणितुं नासक्खि’’न्ति अनुसोचतो उप्पन्नं दोमनस्सं नेक्खम्मवसेन विपस्सनावसेन अनुस्सतिवसेन पठमज्झानादिवसेन पटिपत्तिया हेतुभावेन उप्पज्जनतो नेक्खम्मस्सितं दोमनस्सं नाम। अयं तण्हा कुसलाति अयं ‘‘पिहा’’ति वुत्ता तण्हा कुसला। कथं? रागविरागा चेतोविमुत्ति, तदारम्मणा कुसलाति। इदं वुत्तं होति – रागविरागा चेतोविमुत्ति, न सभावेन कुसला, अनवज्जट्ठेन कुसला। तं उद्दिस्स पवत्तिया तदारम्मणा पन तण्हा कुसलारम्मणताय कुसलाति। अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ति अनवज्जट्ठेन कुसला। तस्साति पञ्ञाविमुत्तिया । याय वसेन ‘‘तस्मा रक्खितचित्तस्सा’’ति गाथायं ‘‘सब्बा दुग्गतियो जहे’’ति वुत्तं।
Evaṃ chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate anuttaravimokkhasaṅkhātaariyaphaladhammesu pihaṃ upaṭṭhāpetvā tadadhigamāya aniccādivasena vipassanaṃ upaṭṭhāpetvā ussukkāpetuṃ asakkontassa ‘‘imampi pakkhaṃ imampi māsaṃ, imampi saṃvaccharaṃ, vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyabhūmiṃ sampāpuṇituṃ nāsakkhi’’nti anusocato uppannaṃ domanassaṃ nekkhammavasena vipassanāvasena anussativasena paṭhamajjhānādivasena paṭipattiyā hetubhāvena uppajjanato nekkhammassitaṃ domanassaṃ nāma. Ayaṃ taṇhā kusalāti ayaṃ ‘‘pihā’’ti vuttā taṇhā kusalā. Kathaṃ? Rāgavirāgā cetovimutti, tadārammaṇā kusalāti. Idaṃ vuttaṃ hoti – rāgavirāgā cetovimutti, na sabhāvena kusalā, anavajjaṭṭhena kusalā. Taṃ uddissa pavattiyā tadārammaṇā pana taṇhā kusalārammaṇatāya kusalāti. Avijjāvirāgā paññāvimutti anavajjaṭṭhena kusalā. Tassāti paññāvimuttiyā . Yāya vasena ‘‘tasmā rakkhitacittassā’’ti gāthāyaṃ ‘‘sabbā duggatiyo jahe’’ti vuttaṃ.
इति चिरतरं विपस्सनापरिवासं परिवसित्वा दुक्खापटिपदादन्धाभिञ्ञाय अधिगताय पञ्ञाविमुत्तिया वसेन विचयहारसम्पातं दस्सेतुं ‘‘तस्सा को पविचयो’’तिआदि आरद्धं। तत्थ यस्मा पञ्ञाविमुत्ति अरियमग्गमूलिका, तस्मा चतुत्थज्झानपादके अरियमग्गधम्मे उद्दिसित्वा तेसं आगमनपटिपदं दस्सेतुं ‘‘कत्थ दट्ठब्बो, चतुत्थे झाने’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पारमितायाति उक्कंसगताय चतुत्थज्झानभावनाय। येहि अट्ठहि अङ्गेहि समन्नागतं चतुत्थज्झानचित्तं वुत्तं, तानि अङ्गानि दस्सेतुं ‘‘परिसुद्ध’’न्तिआदि वुत्तं।
Iti cirataraṃ vipassanāparivāsaṃ parivasitvā dukkhāpaṭipadādandhābhiññāya adhigatāya paññāvimuttiyā vasena vicayahārasampātaṃ dassetuṃ ‘‘tassā ko pavicayo’’tiādi āraddhaṃ. Tattha yasmā paññāvimutti ariyamaggamūlikā, tasmā catutthajjhānapādake ariyamaggadhamme uddisitvā tesaṃ āgamanapaṭipadaṃ dassetuṃ ‘‘kattha daṭṭhabbo, catutthe jhāne’’tiādi vuttaṃ. Tattha pāramitāyāti ukkaṃsagatāya catutthajjhānabhāvanāya. Yehi aṭṭhahi aṅgehi samannāgataṃ catutthajjhānacittaṃ vuttaṃ, tāni aṅgāni dassetuṃ ‘‘parisuddha’’ntiādi vuttaṃ.
तत्थ उपेक्खासतिपारिसुद्धिभावेन परिसुद्धं। परिसुद्धत्ता एव परियोदातं, पभस्सरन्ति वुत्तं होति। सुखादीनं पच्चयघातेन वीतरागादिअङ्गणत्ता अनङ्गणं। अनङ्गणत्ता एव विगतूपक्किलेसं, अङ्गणेन हि चित्तं उपक्किलिस्सति, सुभावितत्ता मुदुभूतं वसिभावप्पत्तन्ति अत्थो। वसे वत्तमानञ्हि चित्तं ‘‘मुदू’’ति वुच्चति। मुदुत्ता एव च कम्मनियं, कम्मक्खमं कम्मयोग्गन्ति अत्थो। मुदुञ्हि चित्तं कम्मनियं होति , एवं भावितं मुदुञ्च होति कम्मनियञ्च, यथयिदं, भिक्खवे, चित्त’’न्ति (अ॰ नि॰ १.२२)। एतेसु परिसुद्धभावादीसु ठितत्ता ठितं। ठितत्तायेव आनेञ्जप्पत्तं, अचलं निरिञ्जनन्ति अत्थो। मुदुकम्मञ्ञभावेन वा अत्तनो वसे ठितत्ता ठितं। सद्धादीहि परिग्गहितत्ता आनेञ्जप्पत्तं। सद्धापरिग्गहितञ्हि चित्तं अस्सद्धियेन न इञ्जति, वीरियपरिग्गहितं कोसज्जेन न इञ्जति, सतिपरिग्गहितं पमादेन न इञ्जति, समाधिपरिग्गहितं उद्धच्चेन न इञ्जति, पञ्ञापरिग्गहितं अविज्जाय न इञ्जति, ओभासगतं किलेसन्धकारेन न इञ्जति। इमेहि छहि धम्मेहि परिग्गहितं आनेञ्जप्पत्तं होति। एवं अट्ठङ्गसमन्नागतं चित्तं अभिनीहारक्खमं होति। अभिञ्ञासच्छिकरणीयानं धम्मानं अभिञ्ञासच्छिकिरियाय।
Tattha upekkhāsatipārisuddhibhāvena parisuddhaṃ. Parisuddhattā eva pariyodātaṃ, pabhassaranti vuttaṃ hoti. Sukhādīnaṃ paccayaghātena vītarāgādiaṅgaṇattā anaṅgaṇaṃ. Anaṅgaṇattā eva vigatūpakkilesaṃ, aṅgaṇena hi cittaṃ upakkilissati, subhāvitattā mudubhūtaṃ vasibhāvappattanti attho. Vase vattamānañhi cittaṃ ‘‘mudū’’ti vuccati. Muduttā eva ca kammaniyaṃ, kammakkhamaṃ kammayogganti attho. Muduñhi cittaṃ kammaniyaṃ hoti , evaṃ bhāvitaṃ muduñca hoti kammaniyañca, yathayidaṃ, bhikkhave, citta’’nti (a. ni. 1.22). Etesu parisuddhabhāvādīsu ṭhitattā ṭhitaṃ. Ṭhitattāyeva āneñjappattaṃ, acalaṃ niriñjananti attho. Mudukammaññabhāvena vā attano vase ṭhitattā ṭhitaṃ. Saddhādīhi pariggahitattā āneñjappattaṃ. Saddhāpariggahitañhi cittaṃ assaddhiyena na iñjati, vīriyapariggahitaṃ kosajjena na iñjati, satipariggahitaṃ pamādena na iñjati, samādhipariggahitaṃ uddhaccena na iñjati, paññāpariggahitaṃ avijjāya na iñjati, obhāsagataṃ kilesandhakārena na iñjati. Imehi chahi dhammehi pariggahitaṃ āneñjappattaṃ hoti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ abhinīhārakkhamaṃ hoti. Abhiññāsacchikaraṇīyānaṃ dhammānaṃ abhiññāsacchikiriyāya.
अपरो नयो – चतुत्थज्झानसमाधिना समाहितं चित्तं नीवरणदूरीभावेन परिसुद्धं। वितक्कादिसमतिक्कमेन परियोदातं। झानपटिलाभपच्चनीकानं पापकानं इच्छावचरानं अभावेन अनङ्गणं। इच्छावचरानन्ति इच्छाय अवचरानं इच्छावसेन ओतिण्णानं पवत्तानं नानप्पकारानं कोपअपच्चयानन्ति अत्थो। अभिज्झादीनं चित्तुपक्किलेसानं विगमेन विगतूपक्किलेसं। उभयम्पि चेतं अनङ्गणसुत्तवत्थसुत्तानं (म॰ नि॰ १.५७ आदयो; ७० आदयो) वसेन वेदितब्बं। वसिप्पत्तिया मुदुभूतं। इद्धिपादभावूपगमेन कम्मनियं। भावनापारिपूरिया पणीतभावूपगमेन ठितं आनेञ्जप्पत्तं। यथा आनेञ्जभावप्पत्तं आनेञ्जप्पत्तं होति, एवं ठितन्ति अत्थो। एवम्पि अट्ठङ्गसमन्नागतं चित्तं अभिनीहारक्खमं होति। अभिञ्ञासच्छिकरणीयानं धम्मानं अभिञ्ञासच्छिकिरियाय पादकं पदट्ठानभूतं। तेनेवाह – ‘‘सो तत्थ अट्ठविधं अधिगच्छति छ अभिञ्ञा द्वे च विसेसे’’ति।
Aparo nayo – catutthajjhānasamādhinā samāhitaṃ cittaṃ nīvaraṇadūrībhāvena parisuddhaṃ. Vitakkādisamatikkamena pariyodātaṃ. Jhānapaṭilābhapaccanīkānaṃ pāpakānaṃ icchāvacarānaṃ abhāvena anaṅgaṇaṃ. Icchāvacarānanti icchāya avacarānaṃ icchāvasena otiṇṇānaṃ pavattānaṃ nānappakārānaṃ kopaapaccayānanti attho. Abhijjhādīnaṃ cittupakkilesānaṃ vigamena vigatūpakkilesaṃ. Ubhayampi cetaṃ anaṅgaṇasuttavatthasuttānaṃ (ma. ni. 1.57 ādayo; 70 ādayo) vasena veditabbaṃ. Vasippattiyā mudubhūtaṃ. Iddhipādabhāvūpagamena kammaniyaṃ. Bhāvanāpāripūriyā paṇītabhāvūpagamena ṭhitaṃ āneñjappattaṃ. Yathā āneñjabhāvappattaṃ āneñjappattaṃ hoti, evaṃ ṭhitanti attho. Evampi aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ abhinīhārakkhamaṃ hoti. Abhiññāsacchikaraṇīyānaṃ dhammānaṃ abhiññāsacchikiriyāya pādakaṃ padaṭṭhānabhūtaṃ. Tenevāha – ‘‘so tattha aṭṭhavidhaṃ adhigacchati cha abhiññā dve ca visese’’ti.
तत्थ सोति अधिगतचतुत्थज्झानो योगी। तत्थाति तस्मिं चतुत्थज्झाने अधिट्ठानभूते। अट्ठविधं अधिगच्छतीति अट्ठविधं गुणं अधिगच्छति। को पन सो अट्ठविधो गुणोति? आह ‘‘छ अभिञ्ञा द्वे च विसेसे’’ति। मनोमयिद्धि विपस्सनाञाणञ्च। तं चित्तन्ति चतुत्थज्झानचित्तं। ‘‘यतो परिसुद्धं, ततो परियोदात’’न्तिआदिना पुरिमं पुरिमं पच्छिमस्स पच्छिमस्स कारणवचनन्ति दस्सेति। तदुभयन्ति येसं रागादिअङ्गणानं अभिज्झादिउपक्किलेसानञ्च अभावेन ‘‘अनङ्गणं विगतूपक्किलेस’’न्ति च वुत्तं। तानि अङ्गणानि उपक्किलेसा चाति तं उभयं। तदुभयं तण्हासभावत्ता तण्हाय अनुलोमनतो च तण्हापक्खो। या च इञ्जनाति या च चित्तस्स असमादानेन फन्दना। अट्ठितीति अनवट्ठानं। अयं दिट्ठिपक्खोति या इञ्जना अट्ठिति च, अयं मिच्छाभिनिवेसहेतुताय दिट्ठिपक्खो।
Tattha soti adhigatacatutthajjhāno yogī. Tatthāti tasmiṃ catutthajjhāne adhiṭṭhānabhūte. Aṭṭhavidhaṃ adhigacchatīti aṭṭhavidhaṃ guṇaṃ adhigacchati. Ko pana so aṭṭhavidho guṇoti? Āha ‘‘cha abhiññā dve ca visese’’ti. Manomayiddhi vipassanāñāṇañca. Taṃ cittanti catutthajjhānacittaṃ. ‘‘Yato parisuddhaṃ, tato pariyodāta’’ntiādinā purimaṃ purimaṃ pacchimassa pacchimassa kāraṇavacananti dasseti. Tadubhayanti yesaṃ rāgādiaṅgaṇānaṃ abhijjhādiupakkilesānañca abhāvena ‘‘anaṅgaṇaṃ vigatūpakkilesa’’nti ca vuttaṃ. Tāni aṅgaṇāni upakkilesā cāti taṃ ubhayaṃ. Tadubhayaṃ taṇhāsabhāvattā taṇhāya anulomanato ca taṇhāpakkho. Yā ca iñjanāti yā ca cittassa asamādānena phandanā. Aṭṭhitīti anavaṭṭhānaṃ. Ayaṃ diṭṭhipakkhoti yā iñjanā aṭṭhiti ca, ayaṃ micchābhinivesahetutāya diṭṭhipakkho.
‘‘चत्तारि इन्द्रियानी’’तिआदिना वेदनातोपि चतुत्थज्झानं विभावेति। एवं अट्ठङ्गसमन्नागतं चतुत्थज्झानचित्तं उपरि अभिञ्ञाधिगमाय अभिनीहारक्खमं होति। सा च अभिनीहारक्खमता चुद्दसहि आकारेहि चिण्णवसिभावस्सेव होति। सो च वसिभावो अट्ठसमापत्तिलाभिनो, न रूपावचरज्झानमत्तलाभिनोति आरुप्पसमापत्तिया मनसिकारविधिं दस्सेन्तो ‘‘सो उपरिमं समापत्तिं सन्ततो मनसिकरोती’’तिआदिमाह। तत्थ उपरिमं समापत्तिन्ति आकासानञ्चायतनसमापत्तिं। सन्ततो मनसिकरोतीति अङ्गसन्ततायपि आरम्मणसन्ततायपि ‘‘सन्ता’’ति मनसिकरोति। यतो यतो हि आरुप्पसमापत्तिं सन्ततो मनसिकरोति, ततो ततो रूपावचरज्झानं अवूपसन्तं हुत्वा उपट्ठाति। तेनेवाह – ‘‘तस्स उपरिमं…पे॰… सण्ठहती’’ति। उक्कण्ठा च पटिघसञ्ञाति पटिघसञ्ञासङ्खातासु पञ्चविञ्ञाणसञ्ञासु अनभिरति सण्ठहति। ‘‘सो सब्बसो’’तिआदिना एकदेसेन आरुप्पसमापत्तिं दस्सेति। अभिञ्ञाभिनीहारो रूपसञ्ञाति रूपावचरसञ्ञा नामेता यावदेव अभिञ्ञत्थाभिनीहारमत्तं, न पन अरूपावचरसमापत्तियो विय सन्ताति अधिप्पायो। वोकारो नानत्तसञ्ञाति नानत्तसञ्ञा नामेता नानारम्मणेसु वोकारो, तत्थ चित्तस्स आकुलप्पवत्तीति अत्थो। समतिक्कमतीति एवं तत्थ आदीनवदस्सी हुत्वा ता समतिक्कमति। पटिघसञ्ञा चस्स अब्भत्थं गच्छतीति अस्स आकासानञ्चायतनसमापत्तिं अधिगच्छन्तस्स योगिनो दसपि पटिघसञ्ञा विगच्छन्ति। इमिना पठमारुप्पसमापत्तिमाह।
‘‘Cattāri indriyānī’’tiādinā vedanātopi catutthajjhānaṃ vibhāveti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ catutthajjhānacittaṃ upari abhiññādhigamāya abhinīhārakkhamaṃ hoti. Sā ca abhinīhārakkhamatā cuddasahi ākārehi ciṇṇavasibhāvasseva hoti. So ca vasibhāvo aṭṭhasamāpattilābhino, na rūpāvacarajjhānamattalābhinoti āruppasamāpattiyā manasikāravidhiṃ dassento ‘‘so uparimaṃ samāpattiṃ santato manasikarotī’’tiādimāha. Tattha uparimaṃ samāpattinti ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ. Santato manasikarotīti aṅgasantatāyapi ārammaṇasantatāyapi ‘‘santā’’ti manasikaroti. Yato yato hi āruppasamāpattiṃ santato manasikaroti, tato tato rūpāvacarajjhānaṃ avūpasantaṃ hutvā upaṭṭhāti. Tenevāha – ‘‘tassa uparimaṃ…pe… saṇṭhahatī’’ti. Ukkaṇṭhā ca paṭighasaññāti paṭighasaññāsaṅkhātāsu pañcaviññāṇasaññāsu anabhirati saṇṭhahati. ‘‘So sabbaso’’tiādinā ekadesena āruppasamāpattiṃ dasseti. Abhiññābhinīhāro rūpasaññāti rūpāvacarasaññā nāmetā yāvadeva abhiññatthābhinīhāramattaṃ, na pana arūpāvacarasamāpattiyo viya santāti adhippāyo. Vokāro nānattasaññāti nānattasaññā nāmetā nānārammaṇesu vokāro, tattha cittassa ākulappavattīti attho. Samatikkamatīti evaṃ tattha ādīnavadassī hutvā tā samatikkamati. Paṭighasaññā cassa abbhatthaṃ gacchatīti assa ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ adhigacchantassa yogino dasapi paṭighasaññā vigacchanti. Iminā paṭhamāruppasamāpattimāha.
एवं समाहितस्साति एवं इमिना वुत्तनयेन रूपावचरज्झाने चित्तेकग्गतायपि समतिक्कमेन समाहितस्स। समाहितस्साति आरुप्पसमाधिना सन्तवुत्तिना समाहितस्स। ओभासोति यो पुरे रूपावचरज्झानोभासो। अन्तरधायतीति सो रूपावचरज्झानोभासो अरूपावचरज्झानसमापज्जनकाले विगच्छति। दस्सनञ्चाति रूपावचरज्झानचक्खुना दस्सनञ्च अन्तरधायति। सो समाधीति सो यथावुत्तो रूपारूपसमाधि। छळङ्गसमन्नागतोति उपकारकपरिक्खारसभावभूतेहि छहि अङ्गेहि समन्नागतो। पच्चवेक्खितब्बोति पति अवेक्खितब्बो, पुनप्पुनं चिन्तेतब्बोति अत्थो। पच्चवेक्खणाकारं सह विसयेन दस्सेतुं ‘‘अनभिज्झासहगत’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ सब्बलोकेति सब्बस्मिं पियरूपे सातरूपे सत्तलोके सङ्खारलोके च। तेन कामच्छन्दस्स पहानमाह। तथा ‘‘अब्यापन्न’’न्तिआदिना ब्यापादकोसज्जसारम्भसाठेय्यविक्खेपसम्मोसानं पहानं। पुन तानि छ अङ्गानि समथविपस्सनावसेन विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘यञ्च अनभिज्झासहगत’’न्तिआदि वुत्तं। तं सब्बं सुविञ्ञेय्यं।
Evaṃ samāhitassāti evaṃ iminā vuttanayena rūpāvacarajjhāne cittekaggatāyapi samatikkamena samāhitassa. Samāhitassāti āruppasamādhinā santavuttinā samāhitassa. Obhāsoti yo pure rūpāvacarajjhānobhāso. Antaradhāyatīti so rūpāvacarajjhānobhāso arūpāvacarajjhānasamāpajjanakāle vigacchati. Dassanañcāti rūpāvacarajjhānacakkhunā dassanañca antaradhāyati. So samādhīti so yathāvutto rūpārūpasamādhi. Chaḷaṅgasamannāgatoti upakārakaparikkhārasabhāvabhūtehi chahi aṅgehi samannāgato. Paccavekkhitabboti pati avekkhitabbo, punappunaṃ cintetabboti attho. Paccavekkhaṇākāraṃ saha visayena dassetuṃ ‘‘anabhijjhāsahagata’’ntiādi vuttaṃ. Tattha sabbaloketi sabbasmiṃ piyarūpe sātarūpe sattaloke saṅkhāraloke ca. Tena kāmacchandassa pahānamāha. Tathā ‘‘abyāpanna’’ntiādinā byāpādakosajjasārambhasāṭheyyavikkhepasammosānaṃ pahānaṃ. Puna tāni cha aṅgāni samathavipassanāvasena vibhajitvā dassetuṃ ‘‘yañca anabhijjhāsahagata’’ntiādi vuttaṃ. Taṃ sabbaṃ suviññeyyaṃ.
५४. एत्तावता ‘‘पञ्ञाविमुत्ती’’ति वुत्तस्स अरहत्तफलस्स समाधिमुखेन पुब्बभागपटिपदं दस्सेत्वा इदानि अरहत्तफलसमाधिं दस्सेतुं ‘‘सो समाधी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सो समाधीति यो सो सम्मासमाधि। पुब्बे वुत्तस्स अरियमग्गसमाधिस्स फलभूतो समाधि पञ्चविधेन वेदितब्बो इदानि वुच्चमानेहि पञ्चहि पच्चवेक्खणञाणेहि अत्तनो पच्चवेक्खितब्बाकारसङ्खातेन पञ्चविधेन वेदितब्बो। ‘‘अयं समाधि पच्चुप्पन्नसुखो’’तिआदीसु अरहत्तफलसमाधि अप्पितप्पितक्खणे सुखत्ता पच्चुप्पन्नसुखो। पुरिमो पुरिमो पच्छिमस्स पच्छिमस्स समाधिसुखस्स पच्चयत्ता आयतिं सुखविपाको। किलेसेहि आरकत्ता अरियो। कामामिसवट्टामिसलोकामिसानं अभावा निरामिसो। बुद्धादीहि महापुरिसेहि सेवितत्ता अकापुरिससेवितो। अङ्गसन्तताय सब्बकिलेसदरथसन्तताय च सन्तो। अतित्तिकरट्ठेन पणीतो। किलेसपटिप्पस्सद्धिया लद्धत्ता, किलेसपटिप्पस्सद्धिभावेन वा लद्धत्ता पटिप्पस्सद्धिलद्धो। पस्सद्धं पस्सद्धीति हि इदं अत्थतो एकं। पटिप्पस्सद्धिकिलेसेन वा अरहता लद्धत्तापि पटिप्पस्सद्धिलद्धो । एकोदिभावेन अधिगतत्ता, एकोदिभावमेव वा अधिगतत्ता एकोदिभावाधिगतो। अप्पगुणसासवसमाधि विय ससङ्खारेन सप्पयोगेन पच्चनीकधम्मे निग्गय्ह किलेसे वारेत्वा अनधिगतत्ता नससङ्खारनिग्गय्हवारितगतोति।
54. Ettāvatā ‘‘paññāvimuttī’’ti vuttassa arahattaphalassa samādhimukhena pubbabhāgapaṭipadaṃ dassetvā idāni arahattaphalasamādhiṃ dassetuṃ ‘‘so samādhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha so samādhīti yo so sammāsamādhi. Pubbe vuttassa ariyamaggasamādhissa phalabhūto samādhi pañcavidhena veditabbo idāni vuccamānehi pañcahi paccavekkhaṇañāṇehi attano paccavekkhitabbākārasaṅkhātena pañcavidhena veditabbo. ‘‘Ayaṃ samādhi paccuppannasukho’’tiādīsu arahattaphalasamādhi appitappitakkhaṇe sukhattā paccuppannasukho. Purimo purimo pacchimassa pacchimassa samādhisukhassa paccayattā āyatiṃ sukhavipāko. Kilesehi ārakattā ariyo. Kāmāmisavaṭṭāmisalokāmisānaṃ abhāvā nirāmiso. Buddhādīhi mahāpurisehi sevitattā akāpurisasevito. Aṅgasantatāya sabbakilesadarathasantatāya ca santo. Atittikaraṭṭhena paṇīto. Kilesapaṭippassaddhiyā laddhattā, kilesapaṭippassaddhibhāvena vā laddhattā paṭippassaddhiladdho. Passaddhaṃ passaddhīti hi idaṃ atthato ekaṃ. Paṭippassaddhikilesena vā arahatā laddhattāpi paṭippassaddhiladdho. Ekodibhāvena adhigatattā, ekodibhāvameva vā adhigatattā ekodibhāvādhigato. Appaguṇasāsavasamādhi viya sasaṅkhārena sappayogena paccanīkadhamme niggayha kilese vāretvā anadhigatattā nasasaṅkhāraniggayhavāritagatoti.
यतो यतो भागतो तञ्च समाधिं समापज्जन्तो, ततो वा वुट्ठहन्तो सतिवेपुल्लप्पत्तो सतोव समापज्जति सतोव वुट्ठहति, यथापरिच्छिन्नकालवसेन वा सतो समापज्जति सतो वुट्ठहति। तस्मा यदेत्थ ‘‘अयं समाधि पच्चुप्पन्नसुखो चेव आयतिञ्च सुखविपाको’’ति एवं पच्चवेक्खन्तस्स पच्चत्तमेव अपरप्पच्चयञाणं उप्पज्जति, अयमेको आकारो। एस नयो सेसेसुपि। एवमेतेसं पञ्चन्नं पच्चवेक्खितब्बाकारानं वसेन समाधि पञ्चविधेन वेदितब्बो।
Yato yato bhāgato tañca samādhiṃ samāpajjanto, tato vā vuṭṭhahanto sativepullappatto satova samāpajjati satova vuṭṭhahati, yathāparicchinnakālavasena vā sato samāpajjati sato vuṭṭhahati. Tasmā yadettha ‘‘ayaṃ samādhi paccuppannasukho ceva āyatiñca sukhavipāko’’ti evaṃ paccavekkhantassa paccattameva aparappaccayañāṇaṃ uppajjati, ayameko ākāro. Esa nayo sesesupi. Evametesaṃ pañcannaṃ paccavekkhitabbākārānaṃ vasena samādhi pañcavidhena veditabbo.
पुन ‘‘यो च समाधी’’तिआदिना अरहत्तफले समथविपस्सनाविभागं दस्सेति। तत्थ समाधिसुखस्स ‘‘सुख’’न्ति अधिप्पेतत्ता ‘‘यो च समाधि पच्चुप्पन्नसुखो, यो च समाधि आयतिं सुखविपाको, अयं समथो’’ति वुत्तं। अरियनिरामिसादिभावो पन पञ्ञानुभावेन निप्फज्जतीति आह – ‘‘यो च समाधि अरियो…पे॰… अयं विपस्सना’’ति।
Puna ‘‘yo ca samādhī’’tiādinā arahattaphale samathavipassanāvibhāgaṃ dasseti. Tattha samādhisukhassa ‘‘sukha’’nti adhippetattā ‘‘yo ca samādhi paccuppannasukho, yo ca samādhi āyatiṃ sukhavipāko, ayaṃ samatho’’ti vuttaṃ. Ariyanirāmisādibhāvo pana paññānubhāvena nipphajjatīti āha – ‘‘yo ca samādhi ariyo…pe… ayaṃ vipassanā’’ti.
एवं अरहत्तफलसमाधिं विभागेन दस्सेत्वा इदानि तस्स पुब्बभागपटिपदं समाधिविभागेन दस्सेतुं ‘‘सो समाधी’’ति वुत्तं। तत्थ सो समाधीति यो सो अरहत्तफलसमाधिस्स पुब्बभागपटिपदायं वुत्तो रूपावचरचतुत्थज्झानसमाधि, सो समाधि। पञ्चविधेनाति वक्खमानेन पञ्चप्पकारेन वेदितब्बो। ‘‘पीतिफरणता’’तिआदीसु पीतिं फरमाना उप्पज्जतीति द्वीसु झानेसु पञ्ञा पीतिफरणता नाम। सुखं फरमाना उप्पज्जतीति तीसु झानेसु पञ्ञा सुखफरणता नाम। परेसं चेतो फरमाना उप्पज्जतीति चेतोपरियपञ्ञा चेतोफरणता नाम। आलोकफरणे उप्पज्जतीति दिब्बचक्खुपञ्ञा आलोकफरणता नाम। पच्चवेक्खणञाणं पच्चवेक्खणानिमित्तं नाम। वुत्तम्पि चेतं ‘‘द्वीसु झानेसु पञ्ञा पीतिफरणता, तीसु झानेसु पञ्ञा सुखफरणता, परचित्ते ञाणं चेतोफरणता, दिब्बचक्खु आलोकफरणता, तम्हा तम्हा समाधिम्हा वुट्ठितस्स पच्चवेक्खणञाणं पच्चवेक्खणनिमित्त’’न्ति (विभ॰ ८०४)।
Evaṃ arahattaphalasamādhiṃ vibhāgena dassetvā idāni tassa pubbabhāgapaṭipadaṃ samādhivibhāgena dassetuṃ ‘‘so samādhī’’ti vuttaṃ. Tattha so samādhīti yo so arahattaphalasamādhissa pubbabhāgapaṭipadāyaṃ vutto rūpāvacaracatutthajjhānasamādhi, so samādhi. Pañcavidhenāti vakkhamānena pañcappakārena veditabbo. ‘‘Pītipharaṇatā’’tiādīsu pītiṃ pharamānā uppajjatīti dvīsu jhānesu paññā pītipharaṇatā nāma. Sukhaṃ pharamānā uppajjatīti tīsu jhānesu paññā sukhapharaṇatā nāma. Paresaṃ ceto pharamānā uppajjatīti cetopariyapaññā cetopharaṇatā nāma. Ālokapharaṇe uppajjatīti dibbacakkhupaññā ālokapharaṇatā nāma. Paccavekkhaṇañāṇaṃ paccavekkhaṇānimittaṃ nāma. Vuttampi cetaṃ ‘‘dvīsu jhānesu paññā pītipharaṇatā, tīsu jhānesu paññā sukhapharaṇatā, paracitte ñāṇaṃ cetopharaṇatā, dibbacakkhu ālokapharaṇatā, tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhitassa paccavekkhaṇañāṇaṃ paccavekkhaṇanimitta’’nti (vibha. 804).
इध समथविपस्सनाविभागं दस्सेतुं ‘‘यो च पीतिफरणो’’तिआदि वुत्तं। एत्थ च पञ्ञासीसेन देसना कताति पञ्ञावसेन संवण्णना कता। पञ्ञा पीतिफरणतातिआदीसु समाधिसहगता एवाति तत्थ समाधिवसेन समथो उद्धटो। तस्मा पीतिसुखचेतोफरणता विसेसतो समाधिविप्फारवसेन इज्झन्तीति ता ‘‘समथो’’ति वुत्ता। इतरानि ञाणविप्फारवसेनाति तानि ‘‘विपस्सना’’ति वुत्तानि।
Idha samathavipassanāvibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘yo ca pītipharaṇo’’tiādi vuttaṃ. Ettha ca paññāsīsena desanā katāti paññāvasena saṃvaṇṇanā katā. Paññā pītipharaṇatātiādīsu samādhisahagatā evāti tattha samādhivasena samatho uddhaṭo. Tasmā pītisukhacetopharaṇatā visesato samādhivipphāravasena ijjhantīti tā ‘‘samatho’’ti vuttā. Itarāni ñāṇavipphāravasenāti tāni ‘‘vipassanā’’ti vuttāni.
५५. इदानि तं समाधिं आरम्मणवसेन विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘दस कसिणायतनानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ कसिणज्झानसङ्खातानि कसिणानि च तानि योगिनो सुखविसेसानं अधिट्ठानभावतो, मनायतनधम्मायतनभावतो च आयतनानि चाति कसिणायतनानि। पथवीकसिणन्ति कतपरिकम्मं पथवीमण्डलम्पि, तत्थ पवत्तं उग्गहपटिभागनिमित्तम्पि, तस्मिं निमित्ते उप्पन्नज्झानम्पि वुच्चति। तेसु झानं इधाधिप्पेतं। आकासकसिणन्ति कसिणुग्घाटिमाकासे पवत्तपठमारुप्पज्झानं। विञ्ञाणकसिणन्ति पठमारुप्पविञ्ञाणारम्मणं दुतियारुप्पज्झानं। पथवीकसिणादिके सुद्धसमथभावनावसेन पवत्तिते सन्धाय ‘‘इमानि अट्ठ कसिणानि समथो’’ति वुत्तं। सेसकसिणद्वयं विपस्सनाधिट्ठानभावेन पवत्तं ‘‘विपस्सना’’ति वुत्तं।
55. Idāni taṃ samādhiṃ ārammaṇavasena vibhajitvā dassetuṃ ‘‘dasa kasiṇāyatanānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha kasiṇajjhānasaṅkhātāni kasiṇāni ca tāni yogino sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato, manāyatanadhammāyatanabhāvato ca āyatanāni cāti kasiṇāyatanāni. Pathavīkasiṇanti kataparikammaṃ pathavīmaṇḍalampi, tattha pavattaṃ uggahapaṭibhāganimittampi, tasmiṃ nimitte uppannajjhānampi vuccati. Tesu jhānaṃ idhādhippetaṃ. Ākāsakasiṇanti kasiṇugghāṭimākāse pavattapaṭhamāruppajjhānaṃ. Viññāṇakasiṇanti paṭhamāruppaviññāṇārammaṇaṃ dutiyāruppajjhānaṃ. Pathavīkasiṇādike suddhasamathabhāvanāvasena pavattite sandhāya ‘‘imāni aṭṭha kasiṇāni samatho’’ti vuttaṃ. Sesakasiṇadvayaṃ vipassanādhiṭṭhānabhāvena pavattaṃ ‘‘vipassanā’’ti vuttaṃ.
एवन्ति इमिना नयेन। सब्बो अरियमग्गोति सम्मादिट्ठिआदिभावेन अभिन्नोपि अरियमग्गो सतिपट्ठानादिपुब्बभागपटिपदाभेदेन अनेकभेदभिन्नो निरवसेसो अरियमग्गो। येन येन आकारेनाति अनभिज्झादीसु, पच्चुप्पन्नसुखतादीसु च आकारेसु येन येन आकारेन वुत्तो। तेन तेनाति तेसु तेसु आकारेसु ये ये समथवसेन, ये च ये च विपस्सनावसेन योजेतुं सम्भवन्ति, तेन तेन आकारेन समथविपस्सनाहि अरियमग्गो विचिनित्वा योजेतब्बो। तेति समथाधिट्ठानविपस्सनाधम्मा। तीहि धम्मेहि सङ्गहिताति तीहि अनुपस्सनाधम्मेहि सङ्गहिता, गणनं गताति अत्थो। कतमेहि तीहीति? आह ‘‘अनिच्चताय दुक्खताय अनत्तताया’’ति। अनिच्चताय सहचरणतो विपस्सना ‘‘अनिच्चता’’ति वुत्ता। एस नयो सेसेसुपि।
Evanti iminā nayena. Sabbo ariyamaggoti sammādiṭṭhiādibhāvena abhinnopi ariyamaggo satipaṭṭhānādipubbabhāgapaṭipadābhedena anekabhedabhinno niravaseso ariyamaggo. Yena yena ākārenāti anabhijjhādīsu, paccuppannasukhatādīsu ca ākāresu yena yena ākārena vutto. Tena tenāti tesu tesu ākāresu ye ye samathavasena, ye ca ye ca vipassanāvasena yojetuṃ sambhavanti, tena tena ākārena samathavipassanāhi ariyamaggo vicinitvā yojetabbo. Teti samathādhiṭṭhānavipassanādhammā. Tīhi dhammehi saṅgahitāti tīhi anupassanādhammehi saṅgahitā, gaṇanaṃ gatāti attho. Katamehi tīhīti? Āha ‘‘aniccatāya dukkhatāya anattatāyā’’ti. Aniccatāya sahacaraṇato vipassanā ‘‘aniccatā’’ti vuttā. Esa nayo sesesupi.
सो समथविपस्सनं भावयमानो तीणि विमोक्खमुखानि भावयतीति सो अरियमग्गाधिगमाय युत्तप्पयुत्तो योगी कालेन समथं समापज्जनवसेन कालेन विपस्सनं सम्मसनवसेन वड्ढयमानो अनिमित्तविमोक्खमुखादिसङ्खाता तिस्सो अनुपस्सना ब्रूहेति। तयो खन्धे भावयतीति तिस्सो अनुपस्सना उपरूपरिविसेसं पापेन्तो सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो पञ्ञाक्खन्धोति एते तयो खन्धे वड्ढेति। यस्मा पन तीहि खन्धेहि अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सङ्गहितो, तस्मा ‘‘तयो खन्धे भावयन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयती’’ति वुत्तं।
So samathavipassanaṃ bhāvayamāno tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayatīti so ariyamaggādhigamāya yuttappayutto yogī kālena samathaṃ samāpajjanavasena kālena vipassanaṃ sammasanavasena vaḍḍhayamāno animittavimokkhamukhādisaṅkhātā tisso anupassanā brūheti. Tayo khandhe bhāvayatīti tisso anupassanā uparūparivisesaṃ pāpento sīlakkhandho samādhikkhandho paññākkhandhoti ete tayo khandhe vaḍḍheti. Yasmā pana tīhi khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito, tasmā ‘‘tayo khandhe bhāvayanto ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvayatī’’ti vuttaṃ.
इदानि येसं पुग्गलानं यत्थ सिक्खन्तानं विसेसतो निय्यानमुखानि येसञ्च किलेसानं पटिपक्खभूतानि तीणि विमोक्खमुखानि, तेहि सद्धिं तानि दस्सेतुं ‘‘रागचरितो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अनिमित्तेन विमोक्खमुखेनाति अनिच्चानुपस्सनाय। सा हि निच्चनिमित्तादिसमुग्घाटनेन अनिमित्तो, रागादीनं समुच्छेदविमुत्तिया विमोक्खोति लद्धनामस्स अरियमग्गस्स मुखभावतो द्वारभावतो ‘‘अनिमित्तविमोक्खमुख’’न्ति वुच्चति। अधिचित्तसिक्खायाति समाधिस्मिं। सुखवेदनीयं फस्सं अनुपगच्छन्तोति सुखवेदनाय हितं सुखवेदनाकारणतो फस्सं तण्हाय अनुपगच्छन्तो। सुखं वेदनं परिजानन्तोति ‘‘अयं सुखा वेदना विपरिणामादिना दुक्खा’’ति परिजानन्तो, सविसयं रागं समतिक्कन्तो। ‘‘रागमलं पवाहेन्तो’’तिआदिना तेहि परियायेहि रागस्सेव पहानमाह। ‘‘दोसचरितो पुग्गलो’’तिआदीसुपि वुत्तनयानुसारेन अत्थो वेदितब्बो।
Idāni yesaṃ puggalānaṃ yattha sikkhantānaṃ visesato niyyānamukhāni yesañca kilesānaṃ paṭipakkhabhūtāni tīṇi vimokkhamukhāni, tehi saddhiṃ tāni dassetuṃ ‘‘rāgacarito’’tiādi vuttaṃ. Tattha animittena vimokkhamukhenāti aniccānupassanāya. Sā hi niccanimittādisamugghāṭanena animitto, rāgādīnaṃ samucchedavimuttiyā vimokkhoti laddhanāmassa ariyamaggassa mukhabhāvato dvārabhāvato ‘‘animittavimokkhamukha’’nti vuccati. Adhicittasikkhāyāti samādhismiṃ. Sukhavedanīyaṃ phassaṃ anupagacchantoti sukhavedanāya hitaṃ sukhavedanākāraṇato phassaṃ taṇhāya anupagacchanto. Sukhaṃ vedanaṃ parijānantoti ‘‘ayaṃ sukhā vedanā vipariṇāmādinā dukkhā’’ti parijānanto, savisayaṃ rāgaṃ samatikkanto. ‘‘Rāgamalaṃ pavāhento’’tiādinā tehi pariyāyehi rāgasseva pahānamāha. ‘‘Dosacarito puggalo’’tiādīsupi vuttanayānusārena attho veditabbo.
पञ्ञाधिकस्स सन्ततिसमूहकिच्चारम्मणादिघनविनिब्भोगेन सङ्खारेसु अत्तसुञ्ञता पाकटा होतीति विसेसतो अनत्तानुपस्सना पञ्ञापधानाति आह – ‘‘सुञ्ञतविमोक्खमुखं पञ्ञाक्खन्धो’’ति। तथा सङ्खारानं सरसपभङ्गुताय इत्तरखणत्ता उप्पन्नानं तत्थ तत्थेव भिज्जनं सम्मा समाहितस्सेव पाकटं होतीति विसेसतो अनिच्चानुपस्सना समाधिप्पधानाति आह – ‘‘अनिमित्तविमोक्खमुखं समाधिक्खन्धो’’ति। तथा सीलेसु परिपूरकारिनो खन्तिबहुलस्स उप्पन्नं दुक्खं अरतिञ्च अभिभुय्य विहरतो सङ्खारानं दुक्खता विभूता होतीति दुक्खानुपस्सना सीलप्पधानाति आह – ‘‘अप्पणिहितविमोक्खमुखं सीलक्खन्धो’’ति। इति तीहि विमोक्खमुखेहि तिण्णं खन्धानं सङ्गहितत्ता वुत्तं – ‘‘सो तीणि विमोक्खमुखानि भावयन्तो तयो खन्धे भावयती’’ति। यस्मा च तीहि च खन्धेहि अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स सङ्गहितत्ता तयो खन्धे भावयन्तो ‘‘अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयती’’ति वुत्तं। तस्मा तेहि तस्स सङ्गहं दस्सेन्तो ‘‘या च सम्मावाचा’’तिआदिमाह।
Paññādhikassa santatisamūhakiccārammaṇādighanavinibbhogena saṅkhāresu attasuññatā pākaṭā hotīti visesato anattānupassanā paññāpadhānāti āha – ‘‘suññatavimokkhamukhaṃ paññākkhandho’’ti. Tathā saṅkhārānaṃ sarasapabhaṅgutāya ittarakhaṇattā uppannānaṃ tattha tattheva bhijjanaṃ sammā samāhitasseva pākaṭaṃ hotīti visesato aniccānupassanā samādhippadhānāti āha – ‘‘animittavimokkhamukhaṃ samādhikkhandho’’ti. Tathā sīlesu paripūrakārino khantibahulassa uppannaṃ dukkhaṃ aratiñca abhibhuyya viharato saṅkhārānaṃ dukkhatā vibhūtā hotīti dukkhānupassanā sīlappadhānāti āha – ‘‘appaṇihitavimokkhamukhaṃ sīlakkhandho’’ti. Iti tīhi vimokkhamukhehi tiṇṇaṃ khandhānaṃ saṅgahitattā vuttaṃ – ‘‘so tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayanto tayo khandhe bhāvayatī’’ti. Yasmā ca tīhi ca khandhehi ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa saṅgahitattā tayo khandhe bhāvayanto ‘‘ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvayatī’’ti vuttaṃ. Tasmā tehi tassa saṅgahaṃ dassento ‘‘yā ca sammāvācā’’tiādimāha.
पुन तिण्णं खन्धानं समथविपस्सनाभावं दस्सेतुं ‘‘सीलक्खन्धो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सीलक्खन्धस्स खन्तिपधानत्ता, समाधिस्स बहूपकारत्ता च समथपक्खभजनं दट्ठब्बं। भवङ्गानीति उपपत्तिभवस्स अङ्गानि। द्वे पदानीति द्वे पादा। येभुय्येन हि पञ्चदस चरणधम्मा सीलसमाधिसङ्गहिताति। भावितकायोति आभिसमाचारिकसीलस्स पारिपूरिया भावितकायो। आदिब्रह्मचरियकसीलस्स पारिपूरिया भावितसीलो। अथ वा भावितकायोति इन्द्रियसंवरेन भावितपञ्चद्वारकायो। भावितसीलोति अवसिट्ठसीलवसेन भावितसीलो। सम्मा कायभावनाय सति अच्चन्तं कायदुच्चरितप्पहानं अनवज्जञ्च उट्ठानं सम्पज्जति। तथा अनुत्तरे सीले सिज्झमाने अनवसेसतो मिच्छावाचाय मिच्छाजीवस्स च पहानं सम्पज्जति। चित्तपञ्ञासु च भावितासु सम्मासतिसम्मासमाधिसम्मादिट्ठिसम्मासङ्कप्पा भावनापारिपूरिं गता एव होन्ति तंसभावत्ता तदुभयकारणत्ता चाति इममत्थं दस्सेति ‘‘काये भावियमाने’’तिआदिना।
Puna tiṇṇaṃ khandhānaṃ samathavipassanābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘sīlakkhandho’’tiādi vuttaṃ. Tattha sīlakkhandhassa khantipadhānattā, samādhissa bahūpakārattā ca samathapakkhabhajanaṃ daṭṭhabbaṃ. Bhavaṅgānīti upapattibhavassa aṅgāni. Dve padānīti dve pādā. Yebhuyyena hi pañcadasa caraṇadhammā sīlasamādhisaṅgahitāti. Bhāvitakāyoti ābhisamācārikasīlassa pāripūriyā bhāvitakāyo. Ādibrahmacariyakasīlassa pāripūriyā bhāvitasīlo. Atha vā bhāvitakāyoti indriyasaṃvarena bhāvitapañcadvārakāyo. Bhāvitasīloti avasiṭṭhasīlavasena bhāvitasīlo. Sammā kāyabhāvanāya sati accantaṃ kāyaduccaritappahānaṃ anavajjañca uṭṭhānaṃ sampajjati. Tathā anuttare sīle sijjhamāne anavasesato micchāvācāya micchājīvassa ca pahānaṃ sampajjati. Cittapaññāsu ca bhāvitāsu sammāsatisammāsamādhisammādiṭṭhisammāsaṅkappā bhāvanāpāripūriṃ gatā eva honti taṃsabhāvattā tadubhayakāraṇattā cāti imamatthaṃ dasseti ‘‘kāye bhāviyamāne’’tiādinā.
पञ्चविधं अधिगमं गच्छतीति अरियमग्गाधिगममेव अवत्थाविसेसवसेन पञ्चधा विभजित्वा दस्सेति। अरियमग्गो हि खिप्पं सकिं एकचित्तक्खणेनेव चतूसु सच्चेसु अत्तना अधिगन्तब्बं अधिगच्छतीति न तस्स लोकियसमापत्तिया विय वसिभावनाकिच्चं अत्थीति खिप्पाधिगमो च होति। पजहितब्बानं अच्चन्तविमुत्तिवसेन पजहनतो विमुत्ताधिगमो च। लोकियेहि महन्तानं सीलक्खन्धादीनं अधिगमनभावतो महाधिगमो च। तेसंयेव विपुलफलानं अधिगमनतो विपुलाधिगमो च। अत्तना कत्तब्बस्स कस्सचि अनवसेसतो अनवसेसाधिगमो च होतीति। के पनेते अधिगमा? केचि समथानुभावेन, केचि विपस्सनानुभावेनाति इमं विभागं दस्सेतुं ‘‘तत्थ समथेना’’तिआदि वुत्तं।
Pañcavidhaṃ adhigamaṃ gacchatīti ariyamaggādhigamameva avatthāvisesavasena pañcadhā vibhajitvā dasseti. Ariyamaggo hi khippaṃ sakiṃ ekacittakkhaṇeneva catūsu saccesu attanā adhigantabbaṃ adhigacchatīti na tassa lokiyasamāpattiyā viya vasibhāvanākiccaṃ atthīti khippādhigamo ca hoti. Pajahitabbānaṃ accantavimuttivasena pajahanato vimuttādhigamo ca. Lokiyehi mahantānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ adhigamanabhāvato mahādhigamo ca. Tesaṃyeva vipulaphalānaṃ adhigamanato vipulādhigamo ca. Attanā kattabbassa kassaci anavasesato anavasesādhigamo ca hotīti. Ke panete adhigamā? Keci samathānubhāvena, keci vipassanānubhāvenāti imaṃ vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha samathenā’’tiādi vuttaṃ.
५६. इति महाथेरो ‘‘तस्मा रक्खितचित्तस्सा’’ति गाथाय वसेन अरहत्तफलविमुत्तिमुखेन विचयहारसम्पातं निद्दिसन्तो देसनाकुसलताय अनेकेहि सुत्तप्पदेसेहि तस्सा पुब्बभागपटिपदाय भावनाविसेसानं भावनानिसंसानञ्च विभजनवसेन नानप्पकारतो विचयहारं दस्सेत्वा इदानि दसन्नं तथागतबलानम्पि वसेन तं दस्सेतुं ‘‘तत्थ यो देसयती’’तिआदिमाह। ओवादेन सावके न विसंवादयतीति अत्तनो अनुसिट्ठिया धम्मस्स सवनतो ‘‘सावका’’ति लद्धनामे वेनेय्ये न विप्पलम्भेति न वञ्चेति, विसंवादनहेतूनं पापधम्मानं अरियमग्गेन बोधिमूले एव सुप्पहीनत्ता। तिविधन्ति तिप्पकारं, तीहि आकारेहीति अत्थो। इदं करोथाति इमं सरणगमनं सीलादिञ्च उपसम्पज्ज विहरथ। इमिना उपायेन करोथाति अनेनपि विधिना सरणानि सोधेन्ता सीलादीनि परिपूरेन्ता सम्पादेथ। इदं वो कुरुमानानन्ति इदं सरणगमनं सीलादिञ्च तुम्हाकं अनुतिट्ठन्तानं दिट्ठधम्मसम्परायनिब्बानानं वसेन हिताय सुखाय च भविस्सति, तानि सम्पादेथाति अत्थो।
56. Iti mahāthero ‘‘tasmā rakkhitacittassā’’ti gāthāya vasena arahattaphalavimuttimukhena vicayahārasampātaṃ niddisanto desanākusalatāya anekehi suttappadesehi tassā pubbabhāgapaṭipadāya bhāvanāvisesānaṃ bhāvanānisaṃsānañca vibhajanavasena nānappakārato vicayahāraṃ dassetvā idāni dasannaṃ tathāgatabalānampi vasena taṃ dassetuṃ ‘‘tattha yo desayatī’’tiādimāha. Ovādena sāvake na visaṃvādayatīti attano anusiṭṭhiyā dhammassa savanato ‘‘sāvakā’’ti laddhanāme veneyye na vippalambheti na vañceti, visaṃvādanahetūnaṃ pāpadhammānaṃ ariyamaggena bodhimūle eva suppahīnattā. Tividhanti tippakāraṃ, tīhi ākārehīti attho. Idaṃ karothāti imaṃ saraṇagamanaṃ sīlādiñca upasampajja viharatha. Iminā upāyena karothāti anenapi vidhinā saraṇāni sodhentā sīlādīni paripūrentā sampādetha. Idaṃ vo kurumānānanti idaṃ saraṇagamanaṃ sīlādiñca tumhākaṃ anutiṭṭhantānaṃ diṭṭhadhammasamparāyanibbānānaṃ vasena hitāya sukhāya ca bhavissati, tāni sampādethāti attho.
एवं ओवदनाकारं दस्सेत्वा यं वुत्तं – ‘‘ओवादेन सावके न विसंवादयती’’ति, तं तथागतबलेहि विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘सो तथा ओवदितो’’तिआदिमाह। तत्थ तथाति तेन पकारेन ‘‘इदं करोथ, इमिना उपायेन करोथा’’तिआदिना वुत्तप्पकारेन। ओवदितोति धम्मदेसनाय सासितो। अनुसिट्ठोति तस्सेव वेवचनं। तथा करोन्तोति यथानुसिट्ठं तथा करोन्तो। तं भूमिन्ति यस्सा भूमिया अधिगमत्थाय ओवदितो, तं दस्सनभूमिञ्च भावनाभूमिञ्च। नेतं ठानं विज्जतीति एतं कारणं न विज्जति। कारणञ्हि तिट्ठति एत्थ फलं तदायत्तवुत्तितायाति ‘‘ठान’’न्ति वुच्चति। दुतियवारे भूमिन्ति सीलक्खन्धेन पत्तब्बं सम्पत्तिभवसङ्खातं भूमिं।
Evaṃ ovadanākāraṃ dassetvā yaṃ vuttaṃ – ‘‘ovādena sāvake na visaṃvādayatī’’ti, taṃ tathāgatabalehi vibhajitvā dassetuṃ ‘‘so tathā ovadito’’tiādimāha. Tattha tathāti tena pakārena ‘‘idaṃ karotha, iminā upāyena karothā’’tiādinā vuttappakārena. Ovaditoti dhammadesanāya sāsito. Anusiṭṭhoti tasseva vevacanaṃ. Tathā karontoti yathānusiṭṭhaṃ tathā karonto. Taṃ bhūminti yassā bhūmiyā adhigamatthāya ovadito, taṃ dassanabhūmiñca bhāvanābhūmiñca. Netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti etaṃ kāraṇaṃ na vijjati. Kāraṇañhi tiṭṭhati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti ‘‘ṭhāna’’nti vuccati. Dutiyavāre bhūminti sīlakkhandhena pattabbaṃ sampattibhavasaṅkhātaṃ bhūmiṃ.
इदानि यस्मा भगवतो चतुवेसारज्जानिपि अविपरीतसभावताय पठमफलञाणस्स विसयविसेसो होति, तस्मा तानिपि तस्स विसयभावेन दस्सेतुं ‘‘सम्मासम्बुद्धस्स ते सतो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सम्मासम्बुद्धस्स ते सतोति अहं सम्मासम्बुद्धो, मया सब्बे धम्मा अभिसम्बुद्धाति पटिजाननेन सम्मासम्बुद्धस्स ते सतो। इमे धम्मा अनभिसम्बुद्धाति नेतं ठानं विज्जतीति ‘‘इमे नाम तया धम्मा अनभिसम्बुद्धा’’ति कोचि सहधम्मेन सहेतुना सकारणेन वचनेन, सुनक्खत्तो (दी॰ नि॰ ३.१ आदयो; म॰ नि॰ १.१४६ आदयो) विय विप्पलपन्ता पन अप्पमाणं। तस्मा सहधम्मेन पटिचोदेस्सतीति एतं कारणं न विज्जति। एस नयो सेसपदेसुपि। यस्स ते अत्थाय धम्मो देसितोति रागादीसु यस्स यस्स पहानत्थाय असुभभावनादिधम्मो कथितो। तक्करस्साति तथा पटिपन्नस्स। विसेसाधिगमन्ति अभिञ्ञापटिसम्भिदादिविसेसाधिगमं।
Idāni yasmā bhagavato catuvesārajjānipi aviparītasabhāvatāya paṭhamaphalañāṇassa visayaviseso hoti, tasmā tānipi tassa visayabhāvena dassetuṃ ‘‘sammāsambuddhassa te sato’’tiādi vuttaṃ. Tattha sammāsambuddhassa te satoti ahaṃ sammāsambuddho, mayā sabbe dhammā abhisambuddhāti paṭijānanena sammāsambuddhassa te sato. Ime dhammā anabhisambuddhāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti ‘‘ime nāma tayā dhammā anabhisambuddhā’’ti koci sahadhammena sahetunā sakāraṇena vacanena, sunakkhatto (dī. ni. 3.1 ādayo; ma. ni. 1.146 ādayo) viya vippalapantā pana appamāṇaṃ. Tasmā sahadhammena paṭicodessatīti etaṃ kāraṇaṃ na vijjati. Esa nayo sesapadesupi. Yassa te atthāya dhammo desitoti rāgādīsu yassa yassa pahānatthāya asubhabhāvanādidhammo kathito. Takkarassāti tathā paṭipannassa. Visesādhigamanti abhiññāpaṭisambhidādivisesādhigamaṃ.
अन्तरायिकाति अन्तरायकरणं अन्तरायो, सो सीलं एतेसन्ति अन्तरायिका। अन्तराये नियुत्ता, अन्तरायं वा फलं अरहन्ति, अन्तरायप्पयोजनाति वा अन्तरायिका। ते पन कम्मकिलेसादिभेदेन पञ्चविधा। अनिय्यानिकाति अरियमग्गवज्जा सब्बे धम्मा।
Antarāyikāti antarāyakaraṇaṃ antarāyo, so sīlaṃ etesanti antarāyikā. Antarāye niyuttā, antarāyaṃ vā phalaṃ arahanti, antarāyappayojanāti vā antarāyikā. Te pana kammakilesādibhedena pañcavidhā. Aniyyānikāti ariyamaggavajjā sabbe dhammā.
दिट्ठिसम्पन्नोति मग्गदिट्ठिया सम्पन्नो सोतापन्नो अरियसावको। सुहतन्ति अतिवधितं। इदम्पि एकदेसकथनमेव। मतकपेतादिदानम्पि सो न करोति एव। पुथुज्जनोति पुथूनं किलेसाभिसङ्खारादीनं जननादीहि कारणेहि पुथुज्जनो। वुत्तञ्हेतं –
Diṭṭhisampannoti maggadiṭṭhiyā sampanno sotāpanno ariyasāvako. Suhatanti ativadhitaṃ. Idampi ekadesakathanameva. Matakapetādidānampi so na karoti eva. Puthujjanoti puthūnaṃ kilesābhisaṅkhārādīnaṃ jananādīhi kāraṇehi puthujjano. Vuttañhetaṃ –
‘‘पुथूनं जननादीहि, कारणेहि पुथुज्जनो।
‘‘Puthūnaṃ jananādīhi, kāraṇehi puthujjano;
पुथुज्जनन्तोगधत्ता, पुथुवायं जनो इती’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.५१; ध॰ स॰ अट्ठ॰ १००७; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०)।
Puthujjanantogadhattā, puthuvāyaṃ jano itī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.2; a. ni. aṭṭha. 1.1.51; dha. sa. aṭṭha. 1007; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130);
‘‘मातर’’न्तिआदीसु जनिका माता। जनको च पिता। मनुस्सभूतो खीणासवो अरहाति अधिप्पेतो। किं पन अरियसावको अञ्ञे जीविता वोरोपेय्याति? एतम्पि अट्ठानं। सचेपि भवन्तरगतं अरियसावकं अत्तनो अरियसावकभावं अजानन्तम्पि कोचि एवं वदेय्य ‘‘इदं कुन्थकिपिल्लिकं जीविता वोरोपेत्वा सकलचक्कवाळगब्भे चक्कवत्तिरज्जं पटिपज्जाही’’ति, नेव सो नं जीविता वोरोपेय्य। अथापि एवं वदेय्युं – ‘‘सचे इमं न घातेस्ससि, सीसं ते छिन्दिस्सामा’’ति, सीसमेवस्स छिन्देय्युं, नेव सो तं घातेय्य। पुथुज्जनभावस्स पन महासावज्जभावदस्सनत्थं अरियभावस्स च बलदीपनत्थं एवं वुत्तं। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – सावज्जो वत पुथुज्जनभावो। यत्र हि नाम मातुघाकादीनिपि आनन्तरियानि करिस्सति, महाबलोव च अरियभावो, यो एतानि कम्मानि न करोतीति।
‘‘Mātara’’ntiādīsu janikā mātā. Janako ca pitā. Manussabhūto khīṇāsavo arahāti adhippeto. Kiṃ pana ariyasāvako aññe jīvitā voropeyyāti? Etampi aṭṭhānaṃ. Sacepi bhavantaragataṃ ariyasāvakaṃ attano ariyasāvakabhāvaṃ ajānantampi koci evaṃ vadeyya ‘‘idaṃ kunthakipillikaṃ jīvitā voropetvā sakalacakkavāḷagabbhe cakkavattirajjaṃ paṭipajjāhī’’ti, neva so naṃ jīvitā voropeyya. Athāpi evaṃ vadeyyuṃ – ‘‘sace imaṃ na ghātessasi, sīsaṃ te chindissāmā’’ti, sīsamevassa chindeyyuṃ, neva so taṃ ghāteyya. Puthujjanabhāvassa pana mahāsāvajjabhāvadassanatthaṃ ariyabhāvassa ca baladīpanatthaṃ evaṃ vuttaṃ. Ayañhettha adhippāyo – sāvajjo vata puthujjanabhāvo. Yatra hi nāma mātughākādīnipi ānantariyāni karissati, mahābalova ca ariyabhāvo, yo etāni kammāni na karotīti.
सङ्घं भिन्देय्याति समानसंवासकं समानसीमायं ठितं पञ्चहि कारणेहि सङ्घं भिन्देय्य। वुत्तञ्हेतं – ‘‘पञ्चहुपालि, आकारेहि सङ्घो भिज्जति कम्मेन उद्देसेन वोहरन्तो अनुस्सावनेन सलाकग्गाहेना’’ति (परि॰ ४५८)।
Saṅghaṃ bhindeyyāti samānasaṃvāsakaṃ samānasīmāyaṃ ṭhitaṃ pañcahi kāraṇehi saṅghaṃ bhindeyya. Vuttañhetaṃ – ‘‘pañcahupāli, ākārehi saṅgho bhijjati kammena uddesena voharanto anussāvanena salākaggāhenā’’ti (pari. 458).
तत्थ कम्मेनाति अपलोकनादीसु चतूसु कम्मेसु अञ्ञतरकम्मेन। उद्देसेनाति पञ्चसु पातिमोक्खुद्देसेसु अञ्ञतरेन उद्देसेन। वोहरन्तोति कथयन्तो, ताहि ताहि उपपत्तीहि ‘‘अधम्मं धम्मो’’तिआदीनि अट्ठारसभेदकरवत्थूनि दीपयन्तो। अनुस्सावनेनाति ‘‘ननु तुम्हे जानाथ मय्हं उच्चकुला पब्बजितभावं बहुस्सुतभावञ्च, मादिसो नाम उद्धम्मं उब्बिनयं सत्थुसासनं गाहेय्याति किं तुम्हाकं चित्तम्पि उप्पादेतुं युत्तं, किमहं अपायतो न भायामी’’तिआदिना नयेन कण्णमूले वचीभेदं कत्वा अनुस्सावनेन। सलाकग्गाहेनाति एवं अनुस्सावेत्वा तेसं चित्तं उपत्थम्भेत्वा अनिवत्तिधम्मं कत्वा ‘‘गण्हथ इमं सलाक’’न्ति सलाकग्गाहेन।
Tattha kammenāti apalokanādīsu catūsu kammesu aññatarakammena. Uddesenāti pañcasu pātimokkhuddesesu aññatarena uddesena. Voharantoti kathayanto, tāhi tāhi upapattīhi ‘‘adhammaṃ dhammo’’tiādīni aṭṭhārasabhedakaravatthūni dīpayanto. Anussāvanenāti ‘‘nanu tumhe jānātha mayhaṃ uccakulā pabbajitabhāvaṃ bahussutabhāvañca, mādiso nāma uddhammaṃ ubbinayaṃ satthusāsanaṃ gāheyyāti kiṃ tumhākaṃ cittampi uppādetuṃ yuttaṃ, kimahaṃ apāyato na bhāyāmī’’tiādinā nayena kaṇṇamūle vacībhedaṃ katvā anussāvanena. Salākaggāhenāti evaṃ anussāvetvā tesaṃ cittaṃ upatthambhetvā anivattidhammaṃ katvā ‘‘gaṇhatha imaṃ salāka’’nti salākaggāhena.
एत्थ च कम्ममेव उद्देसो वा पमाणं, वोहारानुस्सावनसलाकग्गाहापनं पन पुब्बभागो । अट्ठारसवत्थुदीपनवसेन हि वोहरन्तेन तत्थ रुचिजननत्थं अनुस्सावेत्वा सलाकाय गाहितायपि अभिन्नो एव होति सङ्घो। यदा पन एवं चत्तारो वा अतिरेका वा सलाकं गाहेत्वा आवेणिकं कम्मं वा उद्देसं वा करोन्ति, तदा सङ्घो भिन्नो नाम होति। एवं दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो सङ्घं भिन्देय्य सङ्घराजिं वा जनेय्याति नेतं ठानं विज्जतीति।
Ettha ca kammameva uddeso vā pamāṇaṃ, vohārānussāvanasalākaggāhāpanaṃ pana pubbabhāgo . Aṭṭhārasavatthudīpanavasena hi voharantena tattha rucijananatthaṃ anussāvetvā salākāya gāhitāyapi abhinno eva hoti saṅgho. Yadā pana evaṃ cattāro vā atirekā vā salākaṃ gāhetvā āveṇikaṃ kammaṃ vā uddesaṃ vā karonti, tadā saṅgho bhinno nāma hoti. Evaṃ diṭṭhisampanno puggalo saṅghaṃ bhindeyya saṅgharājiṃ vā janeyyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti.
दुट्ठचित्तोति वधकचित्तेन पदुट्ठचित्तो। लोहितं उप्पादेय्याति जीवमानकसरीरे खुद्दकमक्खिकाय पिवनमत्तम्पि लोहितं उप्पादेय्य। एत्तावता हि मातुघातादीनि पञ्चानन्तरियकम्मानि दस्सितानि होन्ति। यानि पुथुज्जनो करोति, न अरियसावको। दुट्ठचित्तोति विनासचित्तेन पदुट्ठचित्तो। थूपन्ति चेतियं। भिन्देय्याति नासेय्य।
Duṭṭhacittoti vadhakacittena paduṭṭhacitto. Lohitaṃ uppādeyyāti jīvamānakasarīre khuddakamakkhikāya pivanamattampi lohitaṃ uppādeyya. Ettāvatā hi mātughātādīni pañcānantariyakammāni dassitāni honti. Yāni puthujjano karoti, na ariyasāvako. Duṭṭhacittoti vināsacittena paduṭṭhacitto. Thūpanti cetiyaṃ. Bhindeyyāti nāseyya.
अञ्ञं सत्थारन्ति ‘‘अयं मे सत्था सत्थु किच्चं कातुं समत्थो’’ति भवन्तरेपि अञ्ञं तित्थकरं। अपदिसेय्याति ‘‘अयं मे सत्था’’ति एवं गण्हेय्याति नेतं ठानं विज्जति। इतो बहिद्धा अञ्ञं दक्खिणेय्यं परियेसेय्याति सासनतो बहिद्धा अञ्ञं बाहिरकं समणं वा ब्राह्मणं वा ‘‘अयं दक्खिणारहो, इमस्मिं कता कारा महप्फला भविस्सन्ती’’ति अधिप्पायेन तस्मिं पटिपज्जेय्याति अत्थो। कुतूहलमङ्गलेन सुद्धिं पच्चेय्याति ‘‘इमिना इदं भविस्सती’’ति एवं पवत्तत्ता कुतूहलसङ्खातेन दिट्ठसुतमुतमङ्गलेन अत्तनो सुद्धिं वोदानं सद्दहेय्य।
Aññaṃ satthāranti ‘‘ayaṃ me satthā satthu kiccaṃ kātuṃ samattho’’ti bhavantarepi aññaṃ titthakaraṃ. Apadiseyyāti ‘‘ayaṃ me satthā’’ti evaṃ gaṇheyyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Ito bahiddhā aññaṃ dakkhiṇeyyaṃ pariyeseyyāti sāsanato bahiddhā aññaṃ bāhirakaṃ samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā ‘‘ayaṃ dakkhiṇāraho, imasmiṃ katā kārā mahapphalā bhavissantī’’ti adhippāyena tasmiṃ paṭipajjeyyāti attho. Kutūhalamaṅgalena suddhiṃ pacceyyāti ‘‘iminā idaṃ bhavissatī’’ti evaṃ pavattattā kutūhalasaṅkhātena diṭṭhasutamutamaṅgalena attano suddhiṃ vodānaṃ saddaheyya.
५७. इत्थी राजा चक्कवत्ती सियाति नेतं ठानं विज्जतीति यस्मा इत्थिया कोसोहितवत्थगुय्हादीनं अभावेन लक्खणानि न परिपूरन्ति, इत्थिरतनाभावेन च सत्तरतनसमङ्गिता न सम्पज्जति। सब्बमनुस्सानम्पि च न अधिको अत्तभावो होति, तस्मा ‘‘इत्थी…पे॰… विज्जती’’ति वुत्तं। यस्मा सक्कत्तादीनि तीणि ठानानि उत्तमानि, इत्थिलिङ्गञ्च हीनं, तस्मा तस्सा सक्कत्तादीनिपि पटिसिद्धानीति। ननु च यथा इत्थिलिङ्गं, एवं पुरिसलिङ्गम्पि ब्रह्मलोके नत्थि, तस्मा पुरिसो महाब्रह्मा सियाति न वत्तब्बन्ति? नो न वत्तब्बं। कस्मा? इध पुरिसस्स तत्थ निब्बत्तनतो। इत्थियो हि इध झानं भावेत्वा कालं कत्वा ब्रह्मपारिसज्जानं सहब्यतं उपपज्जन्ति, न महाब्रह्मानं। पुरिसो पन कत्थचि न उप्पज्जतीति न वत्तब्बो। समानेपि तत्थ उभयलिङ्गाभावे पुरिससण्ठानाव तत्थ ब्रह्मानो, न इत्थिसण्ठाना, तस्मा सुवुत्तमेतं। इत्थी तथागतोति एत्थ तिट्ठतु ताव सब्बञ्ञुगुणे निब्बत्तेत्वा लोकानं तारणसमत्थो बुद्धभावो, पणिधानमत्तम्पि इत्थिया न सम्पज्जति।
57.Itthī rājā cakkavattī siyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti yasmā itthiyā kosohitavatthaguyhādīnaṃ abhāvena lakkhaṇāni na paripūranti, itthiratanābhāvena ca sattaratanasamaṅgitā na sampajjati. Sabbamanussānampi ca na adhiko attabhāvo hoti, tasmā ‘‘itthī…pe… vijjatī’’ti vuttaṃ. Yasmā sakkattādīni tīṇi ṭhānāni uttamāni, itthiliṅgañca hīnaṃ, tasmā tassā sakkattādīnipi paṭisiddhānīti. Nanu ca yathā itthiliṅgaṃ, evaṃ purisaliṅgampi brahmaloke natthi, tasmā puriso mahābrahmā siyāti na vattabbanti? No na vattabbaṃ. Kasmā? Idha purisassa tattha nibbattanato. Itthiyo hi idha jhānaṃ bhāvetvā kālaṃ katvā brahmapārisajjānaṃ sahabyataṃ upapajjanti, na mahābrahmānaṃ. Puriso pana katthaci na uppajjatīti na vattabbo. Samānepi tattha ubhayaliṅgābhāve purisasaṇṭhānāva tattha brahmāno, na itthisaṇṭhānā, tasmā suvuttametaṃ. Itthī tathāgatoti ettha tiṭṭhatu tāva sabbaññuguṇe nibbattetvā lokānaṃ tāraṇasamattho buddhabhāvo, paṇidhānamattampi itthiyā na sampajjati.
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
पब्बज्जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९) –
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –
इमानि हि पणिधानसम्पत्तिकारणानि। इति पणिधानमत्तम्पि सम्पादेतुं असमत्थाय इत्थिया कुतो बुद्धभावोति ‘‘इत्थी तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो सियाति नेतं ठानं विज्जती’’ति वुत्तं। सब्बाकारपरिपूरो पुञ्ञुस्सयो सब्बाकारपरिपूरमेव अत्तभावं निब्बत्तेतीति पुरिसोव अरहं होति सम्मासम्बुद्धो।
Imāni hi paṇidhānasampattikāraṇāni. Iti paṇidhānamattampi sampādetuṃ asamatthāya itthiyā kuto buddhabhāvoti ‘‘itthī tathāgato arahaṃ sammāsambuddho siyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti vuttaṃ. Sabbākāraparipūro puññussayo sabbākāraparipūrameva attabhāvaṃ nibbattetīti purisova arahaṃ hoti sammāsambuddho.
एकिस्सा लोकधातुयाति दससहस्सिलोकधातुया, या जातिखेत्तन्ति वुच्चति। सा हि तथागतस्स गब्भोक्कन्तिकालादीसु कम्पति। आणाखेत्तं पन कोटिसतसहस्सचक्कवाळं। या एकतो संवट्टति च विवट्टति च, यत्थ च आटानाटियपरित्तादीनं (दी॰ नि॰ ३.२७७ आदयो) आणा पवत्तति। विसयखेत्तस्स परिमाणं नत्थि। बुद्धानञ्हि ‘‘यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं, यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्य’’न्ति (महानि॰ ६९; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि॰ म॰ ३.५) वचनतो अविसयो नाम नत्थि। इति इमेसु तीसु खेत्तेसु तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हे तेपिटके बुद्धवचने ‘‘ठपेत्वा इमं चक्कवाळं अञ्ञस्मिं चक्कवाळे बुद्धा उप्पज्जन्ती’’ति सुत्तं नत्थि, न उप्पज्जन्तीति पन अत्थि।
Ekissā lokadhātuyāti dasasahassilokadhātuyā, yā jātikhettanti vuccati. Sā hi tathāgatassa gabbhokkantikālādīsu kampati. Āṇākhettaṃ pana koṭisatasahassacakkavāḷaṃ. Yā ekato saṃvaṭṭati ca vivaṭṭati ca, yattha ca āṭānāṭiyaparittādīnaṃ (dī. ni. 3.277 ādayo) āṇā pavattati. Visayakhettassa parimāṇaṃ natthi. Buddhānañhi ‘‘yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ, yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyya’’nti (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5) vacanato avisayo nāma natthi. Iti imesu tīsu khettesu tisso saṅgītiyo āruḷhe tepiṭake buddhavacane ‘‘ṭhapetvā imaṃ cakkavāḷaṃ aññasmiṃ cakkavāḷe buddhā uppajjantī’’ti suttaṃ natthi, na uppajjantīti pana atthi.
अपुब्बं अचरिमन्ति अपुरे अपच्छा एकतो न उप्पज्जन्ति, पुरे वा पच्छा वा उप्पज्जन्तीति वुत्तं होति। तत्थ गब्भोक्कन्तितो पुब्बे पुरेति वेदितब्बं। ततो पट्ठाय हि दससहस्सिचक्कवाळकम्पनेन खेत्तपरिग्गहो कतो नाम होति, अञ्ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति नत्थि। धातुपरिनिब्बानतो परं पन पच्छा, ततो हेट्ठापि अञ्ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति नत्थि, उद्धं न वारिता।
Apubbaṃacarimanti apure apacchā ekato na uppajjanti, pure vā pacchā vā uppajjantīti vuttaṃ hoti. Tattha gabbhokkantito pubbe pureti veditabbaṃ. Tato paṭṭhāya hi dasasahassicakkavāḷakampanena khettapariggaho kato nāma hoti, aññassa buddhassa uppatti natthi. Dhātuparinibbānato paraṃ pana pacchā, tato heṭṭhāpi aññassa buddhassa uppatti natthi, uddhaṃ na vāritā.
कस्मा पन अपुब्बं अचरिमं न उप्पज्जन्तीति? अनच्छरियत्ता। अच्छरियमनुस्सा हि बुद्धा भगवन्तो। यथाह – ‘‘एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति अच्छरियमनुस्सो’’तिआदि (अ॰ नि॰ १.१७१)। यदि च अनेके बुद्धा एकतो उप्पज्जेय्युं, अनच्छरिया भवेय्युं। देसनाय च विसेसाभावतो। यञ्हि सतिपट्ठानादिभेदं धम्मं एको देसेति, अञ्ञेनपि सो एव देसेतब्बो सिया, विवादभावतो च। बहूसु हि बुद्धेसु एकतो उप्पन्नेसु बहूनं आचरियानं अन्तेवासिका विय ‘‘अम्हाकं बुद्धो पासादिको’’तिआदिना तेसं सावका विवदेय्युं। किं वा एतेन कारणगवेसनेन, धम्मतावेसा यं एकिस्सा लोकधातुया द्वे तथागता एकतो न उप्पज्जन्तीति (मि॰ प॰ ५.१.१)।
Kasmā pana apubbaṃ acarimaṃ na uppajjantīti? Anacchariyattā. Acchariyamanussā hi buddhā bhagavanto. Yathāha – ‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati acchariyamanusso’’tiādi (a. ni. 1.171). Yadi ca aneke buddhā ekato uppajjeyyuṃ, anacchariyā bhaveyyuṃ. Desanāya ca visesābhāvato. Yañhi satipaṭṭhānādibhedaṃ dhammaṃ eko deseti, aññenapi so eva desetabbo siyā, vivādabhāvato ca. Bahūsu hi buddhesu ekato uppannesu bahūnaṃ ācariyānaṃ antevāsikā viya ‘‘amhākaṃ buddho pāsādiko’’tiādinā tesaṃ sāvakā vivadeyyuṃ. Kiṃ vā etena kāraṇagavesanena, dhammatāvesā yaṃ ekissā lokadhātuyā dve tathāgatā ekato na uppajjantīti (mi. pa. 5.1.1).
यथा निम्बबीजकोसातकिबीजादीनि मधुरं फलं न निब्बत्तेन्ति, असातं अमधुरमेव फलं निब्बत्तेन्ति, एवं कायदुच्चरितादीनि मधुरविपाकं न निब्बत्तेन्ति अमधुरमेव निब्बत्तेन्ति। यथा च उच्छुबीजसालिबीजादीनि मधुरं सादुरसमेव फलं निब्बत्तेन्ति न असातं कटुकं। एवं कायसुचरितादीनि मधुरमेव विपाकं निब्बत्तेन्ति न अमधुरं। वुत्तम्पि चेतं –
Yathā nimbabījakosātakibījādīni madhuraṃ phalaṃ na nibbattenti, asātaṃ amadhurameva phalaṃ nibbattenti, evaṃ kāyaduccaritādīni madhuravipākaṃ na nibbattenti amadhurameva nibbattenti. Yathā ca ucchubījasālibījādīni madhuraṃ sādurasameva phalaṃ nibbattenti na asātaṃ kaṭukaṃ. Evaṃ kāyasucaritādīni madhurameva vipākaṃ nibbattenti na amadhuraṃ. Vuttampi cetaṃ –
‘‘यादिसं वपते बीजं, तादिसं हरते फलं।
‘‘Yādisaṃ vapate bījaṃ, tādisaṃ harate phalaṃ;
कल्याणकारी कल्याणं, पापकारी च पापक’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२५६; नेत्ति॰ १२२)।
Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpaka’’nti. (saṃ. ni. 1.256; netti. 122);
तस्मा ‘‘तिण्णं दुच्चरितान’’न्तिआदि वुत्तं।
Tasmā ‘‘tiṇṇaṃ duccaritāna’’ntiādi vuttaṃ.
अञ्ञतरो समणो वा ब्राह्मणो वाति यो कोचि पब्बज्जामत्तेन समणो वा जातिमत्तेन ब्राह्मणो वा। पापिच्छो सम्भावनाधिप्पायेन विम्हापनतो कुहको। पच्चयसन्निस्सिताय पयुत्तवाचाय वसेन लपको। पच्चयनिब्बत्तकनिमित्तावचरतो नेमित्तको। कुहनलपननेमित्तकत्तं पुब्बङ्गमं कत्वाति कुहनादिभावमेव पुरक्खत्वा सन्तिन्द्रियो सन्तमानसो विय चरन्तो। पञ्च नीवरणेति कामच्छन्दादिके पञ्च नीवरणे। अप्पहाय असमुच्छिन्दित्वा, चेतसो उपक्किलेसेति नीवरणे। नीवरणा हि चित्तं उपक्किलेसेन्ति किलिट्ठं करोन्ति विबाधेन्ति उपतापेन्ति च। तस्मा ‘‘चेतसो उपक्किलेसा’’ति वुच्चन्ति। पञ्ञाय दुब्बलीकरणेति नीवरणे। नीवरणा हि उप्पज्जमाना अनुप्पन्नाय पञ्ञाय उप्पज्जितुं न देन्ति। तस्मा ‘‘पञ्ञाय दुब्बलीकरणा’’ति वुच्चन्ति। अनुपट्ठितस्सतीति चतूसु सतिपट्ठानेसु न उपट्ठितस्सति। अभावयित्वाति अवड्ढयित्वा। अनुत्तरं सम्मासम्बोधिन्ति अरहत्तपदट्ठानं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं।
Aññataro samaṇo vā brāhmaṇo vāti yo koci pabbajjāmattena samaṇo vā jātimattena brāhmaṇo vā. Pāpiccho sambhāvanādhippāyena vimhāpanato kuhako. Paccayasannissitāya payuttavācāya vasena lapako. Paccayanibbattakanimittāvacarato nemittako. Kuhanalapananemittakattaṃ pubbaṅgamaṃ katvāti kuhanādibhāvameva purakkhatvā santindriyo santamānaso viya caranto. Pañca nīvaraṇeti kāmacchandādike pañca nīvaraṇe. Appahāya asamucchinditvā, cetaso upakkileseti nīvaraṇe. Nīvaraṇā hi cittaṃ upakkilesenti kiliṭṭhaṃ karonti vibādhenti upatāpenti ca. Tasmā ‘‘cetaso upakkilesā’’ti vuccanti. Paññāya dubbalīkaraṇeti nīvaraṇe. Nīvaraṇā hi uppajjamānā anuppannāya paññāya uppajjituṃ na denti. Tasmā ‘‘paññāya dubbalīkaraṇā’’ti vuccanti. Anupaṭṭhitassatīti catūsu satipaṭṭhānesu na upaṭṭhitassati. Abhāvayitvāti avaḍḍhayitvā. Anuttaraṃ sammāsambodhinti arahattapadaṭṭhānaṃ sabbaññutaññāṇaṃ.
पच्छिमवारे अञ्ञतरो समणो वा ब्राह्मणो वाति सब्बञ्ञुबोधिसत्तं सन्धाय वदति। तत्थ सब्बदोसापगतोति सब्बेहि पारमितापटिपक्खभूतेहि दोसेहि अपगतो। एतेन परिपूरितपारमिभावं दस्सेति। सतिपट्ठानानि विपस्सना, बोज्झङ्गो मग्गो, अनुत्तरा सम्मासम्बोधि अरहत्तं। सतिपट्ठानानि वा विपस्सना, बोज्झङ्गा मिस्सका, सम्मासम्बोधि अरहत्तमेव। सेसं अनन्तरवारे वुत्तपटिपक्खतो वेदितब्बं। यं एत्थ ञाणन्ति यं एतस्मिं यथावुत्ते ठाने च ठानं, अट्ठाने च अट्ठानन्ति पवत्तं ञाणं। हेतुसोति तस्स ठानस्स अट्ठानस्स च हेतुतो। ठानसोति तङ्खणे एव आवज्जनसमनन्तरं। अनोधिसोति ओधिअभावेन, किञ्चि अनवसेसेत्वाति अत्थो।
Pacchimavāre aññataro samaṇo vā brāhmaṇo vāti sabbaññubodhisattaṃ sandhāya vadati. Tattha sabbadosāpagatoti sabbehi pāramitāpaṭipakkhabhūtehi dosehi apagato. Etena paripūritapāramibhāvaṃ dasseti. Satipaṭṭhānāni vipassanā, bojjhaṅgo maggo, anuttarā sammāsambodhi arahattaṃ. Satipaṭṭhānāni vā vipassanā, bojjhaṅgā missakā, sammāsambodhi arahattameva. Sesaṃ anantaravāre vuttapaṭipakkhato veditabbaṃ. Yaṃ ettha ñāṇanti yaṃ etasmiṃ yathāvutte ṭhāne ca ṭhānaṃ, aṭṭhāne ca aṭṭhānanti pavattaṃ ñāṇaṃ. Hetusoti tassa ṭhānassa aṭṭhānassa ca hetuto. Ṭhānasoti taṅkhaṇe eva āvajjanasamanantaraṃ. Anodhisoti odhiabhāvena, kiñci anavasesetvāti attho.
इति ठानाट्ठानगतातिआदीसु एवं ठानाट्ठानभावं गता। सब्बेति खयवयविरज्जननिरुज्झनसभावा सङ्खतधम्मा, ते एव च सत्तपञ्ञत्तिया उपादानभूता केचि सग्गूपगा ये धम्मचारिनो, केचि अपायूपगा ये अधम्मचारिनो, केचि निब्बानूपगा ये कम्मक्खयकरं अरियमग्गं पटिपन्ना।
Iti ṭhānāṭṭhānagatātiādīsu evaṃ ṭhānāṭṭhānabhāvaṃ gatā. Sabbeti khayavayavirajjananirujjhanasabhāvā saṅkhatadhammā, te eva ca sattapaññattiyā upādānabhūtā keci saggūpagā ye dhammacārino, keci apāyūpagā ye adhammacārino, keci nibbānūpagā ye kammakkhayakaraṃ ariyamaggaṃ paṭipannā.
५८. इदानि यथावुत्तमत्थं विवरन्तो ‘‘सब्बे सत्ता मरिस्सन्ती’’ति गाथाद्वयमाह। तस्स अत्थं ‘‘सब्बे सत्ताति अरिया च अनरिया चा’’तिआदिना सयमेव निद्दिसति। तत्थ जीवितपरियन्तो मरणपरियन्तोति जीवितस्स परियन्तो नाम मरणसङ्खातो अन्तो। यथाकम्मं गमिस्सन्तीति एत्थ यदेतं सत्तानं यथाकम्मं गमनं, अयं कम्मस्सकताति अत्थो । कम्मानं फलदस्साविता च अविप्पवासो चाति ‘‘पुञ्ञपापफलूपगा’’ति इमिना वचनेन कम्मानं फलस्स पच्चक्खकारिता, कतूपचितानं कम्मानं अत्तनो फलस्स अप्पदानाभावो च दस्सितोति अत्थो।
58. Idāni yathāvuttamatthaṃ vivaranto ‘‘sabbe sattā marissantī’’ti gāthādvayamāha. Tassa atthaṃ ‘‘sabbe sattāti ariyā ca anariyā cā’’tiādinā sayameva niddisati. Tattha jīvitapariyanto maraṇapariyantoti jīvitassa pariyanto nāma maraṇasaṅkhāto anto. Yathākammaṃ gamissantīti ettha yadetaṃ sattānaṃ yathākammaṃ gamanaṃ, ayaṃ kammassakatāti attho . Kammānaṃ phaladassāvitā ca avippavāso cāti ‘‘puññapāpaphalūpagā’’ti iminā vacanena kammānaṃ phalassa paccakkhakāritā, katūpacitānaṃ kammānaṃ attano phalassa appadānābhāvo ca dassitoti attho.
कम्ममेव कम्मन्तं, पापं कम्मन्तं एतेसन्ति पापकम्मन्ता, तस्स अत्थं दस्सेतुं ‘‘अपुञ्ञसङ्खारा’’ति वुत्तं। अपुञ्ञो सङ्खारो एतेसन्ति अपुञ्ञसङ्खारा। पापकम्मन्ताति वा निस्सक्कवचनं, पापकम्मन्तहेतूति अत्थो। तथा पुञ्ञसङ्खारातिआदीसुपि। पुन ‘‘निरयं पापकम्मन्ता’’तिआदिना अन्तद्वयेन सद्धिं मज्झिमपटिपदं दस्सेति। तथा ‘‘अयं संकिलेसो’’तिआदिना वट्टविवट्टवसेन आदीनवस्सादनिस्सरणवसेन हेतुफलवसेन च गाथायं तयो अत्थविकप्पा दस्सिता। पुन ‘‘निरयं पापकम्मन्ताति अयं संकिलेसो’’तिआदिना वोदानवसेन गाथाय अत्थं दस्सेति।
Kammameva kammantaṃ, pāpaṃ kammantaṃ etesanti pāpakammantā, tassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘apuññasaṅkhārā’’ti vuttaṃ. Apuñño saṅkhāro etesanti apuññasaṅkhārā. Pāpakammantāti vā nissakkavacanaṃ, pāpakammantahetūti attho. Tathā puññasaṅkhārātiādīsupi. Puna ‘‘nirayaṃ pāpakammantā’’tiādinā antadvayena saddhiṃ majjhimapaṭipadaṃ dasseti. Tathā ‘‘ayaṃ saṃkileso’’tiādinā vaṭṭavivaṭṭavasena ādīnavassādanissaraṇavasena hetuphalavasena ca gāthāyaṃ tayo atthavikappā dassitā. Puna ‘‘nirayaṃ pāpakammantāti ayaṃ saṃkileso’’tiādinā vodānavasena gāthāya atthaṃ dasseti.
५९. तेन तेनाति तेन तेन अज्झोसितवत्थुना रूपभवअरूपभवादिना। छत्तिंसाति कामतण्हा ताव रूपादिविसयभेदेन छ, तथा भवतण्हा विभवतण्हा चाति अट्ठारस। ता एव अज्झत्तिकेसु रूपादीसु अट्ठारस, बाहिरेसु रूपादीसु अट्ठारसाति एवं छत्तिंस। येन येनाति ‘‘सुभं सुख’’न्तिआदिना।
59.Tenatenāti tena tena ajjhositavatthunā rūpabhavaarūpabhavādinā. Chattiṃsāti kāmataṇhā tāva rūpādivisayabhedena cha, tathā bhavataṇhā vibhavataṇhā cāti aṭṭhārasa. Tā eva ajjhattikesu rūpādīsu aṭṭhārasa, bāhiresu rūpādīsu aṭṭhārasāti evaṃ chattiṃsa. Yena yenāti ‘‘subhaṃ sukha’’ntiādinā.
वोदानं तिविधं खन्धत्तयवसेनाति तं दस्सेतुं ‘‘तण्हासंकिलेसो’’तिआदि वुत्तं। पुन ‘‘सब्बे सत्ता मरिस्सन्ती’’तिआदि पटिपदाविभागेन गाथानमत्थं दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ तत्थ गामिनीति तत्थ तत्थेव निब्बाने गामिनी, निब्बानस्स गमनसीलाति अत्थो।
Vodānaṃ tividhaṃ khandhattayavasenāti taṃ dassetuṃ ‘‘taṇhāsaṃkileso’’tiādi vuttaṃ. Puna ‘‘sabbe sattā marissantī’’tiādi paṭipadāvibhāgena gāthānamatthaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha tattha gāminīti tattha tattheva nibbāne gāminī, nibbānassa gamanasīlāti attho.
पुन तत्थतत्थगामिनीसब्बत्थगामिनीनं पटिपदानं विभागं दस्सेतुं ‘‘तयो रासी’’तिआदि वुत्तं। यन्ति यं निरयादि। तं तं ठानं यथारहं गमेतीति सब्बत्थगामिनी। पटिपदासङ्खाते अपुञ्ञकम्मे पुञ्ञकम्मे च कम्मक्खयकरणकम्मे च विभागसो भगवतो पवत्तनञाणं। इदं सब्बत्थगामिनी पटिपदाञाणं नाम तथागतबलं। इमिना हि ञाणेन भगवा सब्बम्पि पटिपदं यथाभूतं पजानाति।
Puna tatthatatthagāminīsabbatthagāminīnaṃ paṭipadānaṃ vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tayo rāsī’’tiādi vuttaṃ. Yanti yaṃ nirayādi. Taṃ taṃ ṭhānaṃ yathārahaṃ gametīti sabbatthagāminī. Paṭipadāsaṅkhāte apuññakamme puññakamme ca kammakkhayakaraṇakamme ca vibhāgaso bhagavato pavattanañāṇaṃ. Idaṃ sabbatthagāminī paṭipadāñāṇaṃ nāma tathāgatabalaṃ. Iminā hi ñāṇena bhagavā sabbampi paṭipadaṃ yathābhūtaṃ pajānāti.
कथं? सकलगामवासिकेसुपि एकं सूकरं वा मिगं वा मारेन्तेसु सब्बेसं चेतना परस्स जीवितिन्द्रियारम्मणाव होति, तं पन कम्मं तेसं आयूहनक्खणेयेव नाना होति। तेसु हि एको आदरेन करोति, एको ‘‘त्वम्पि करोही’’ति परेहि निप्पीळितो करोति , एको समानच्छन्दो विय हुत्वा अप्पटिबाहमानो विचरति। तेसु एको तेनेव कम्मेन निरये निब्बत्तति, एको तिरच्छानयोनियं, एको पेत्तिविसये, तं तथागतो आयूहनक्खणे एव ‘‘इमिना नीहारेन आयूहितत्ता एस निरये निब्बत्तिस्सति, एस तिरच्छानयोनियं, एस पेत्तिविसये’’ति जानाति। निरये निब्बत्तनकम्पि ‘‘एस अट्ठसु महानिरयेसु निब्बत्तिस्सति, एस सोळससु उस्सदेसू’’ति जानाति। तिरच्छानयोनियं निब्बत्तनकम्पि ‘‘एस अपादको भविस्सति, एस द्विपादको, एस चतुप्पादको, एस बहुप्पादको’’ति जानाति। पेत्तिविसये निब्बत्तनकम्पि ‘‘एस निज्झामतण्हिको भविस्सति, एस खुप्पिपासिको, एस परदत्तूपजीवी’’ति जानाति।
Kathaṃ? Sakalagāmavāsikesupi ekaṃ sūkaraṃ vā migaṃ vā mārentesu sabbesaṃ cetanā parassa jīvitindriyārammaṇāva hoti, taṃ pana kammaṃ tesaṃ āyūhanakkhaṇeyeva nānā hoti. Tesu hi eko ādarena karoti, eko ‘‘tvampi karohī’’ti parehi nippīḷito karoti , eko samānacchando viya hutvā appaṭibāhamāno vicarati. Tesu eko teneva kammena niraye nibbattati, eko tiracchānayoniyaṃ, eko pettivisaye, taṃ tathāgato āyūhanakkhaṇe eva ‘‘iminā nīhārena āyūhitattā esa niraye nibbattissati, esa tiracchānayoniyaṃ, esa pettivisaye’’ti jānāti. Niraye nibbattanakampi ‘‘esa aṭṭhasu mahānirayesu nibbattissati, esa soḷasasu ussadesū’’ti jānāti. Tiracchānayoniyaṃ nibbattanakampi ‘‘esa apādako bhavissati, esa dvipādako, esa catuppādako, esa bahuppādako’’ti jānāti. Pettivisaye nibbattanakampi ‘‘esa nijjhāmataṇhiko bhavissati, esa khuppipāsiko, esa paradattūpajīvī’’ti jānāti.
‘‘तेसु च कम्मेसु इदं कम्मं पटिसन्धिं आकड्ढिस्सति, इदं नाकड्ढिस्सति दुब्बलं दिन्नाय पटिसन्धिया उपधिवेपक्कमत्तं भविस्सती’’ति जानाति। तथा सकलगामवासिकेसु एकतो दानं ददमानेसु सब्बेसम्पि चेतना देय्यधम्मारम्मणाव होति, तं पन कम्मं तेसं आयूहनक्खणे एव नानं होति। तेसु हि केचि देवलोके निब्बत्तन्ति, केचि मनुस्सलोके, तं तथागतो आयूहनक्खणे एव ‘‘इमिना नीहारेन आयूहितत्ता एस मनुस्सलोके निब्बत्तिस्सति, एस देवलोके’’ति जानाति। तत्थपि ‘‘एस परनिम्मितवसवत्तीसु निब्बत्तिस्सति, एस भुम्मदेवेसु निब्बत्तिस्सति, एस जेट्ठकदेवराजा हुत्वा, एस तस्स दुतियं ततियं वा ठानन्तरं करोन्तो परिचारको हुत्वा निब्बत्तिस्सती’’ति जानाति।
‘‘Tesu ca kammesu idaṃ kammaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhissati, idaṃ nākaḍḍhissati dubbalaṃ dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattaṃ bhavissatī’’ti jānāti. Tathā sakalagāmavāsikesu ekato dānaṃ dadamānesu sabbesampi cetanā deyyadhammārammaṇāva hoti, taṃ pana kammaṃ tesaṃ āyūhanakkhaṇe eva nānaṃ hoti. Tesu hi keci devaloke nibbattanti, keci manussaloke, taṃ tathāgato āyūhanakkhaṇe eva ‘‘iminā nīhārena āyūhitattā esa manussaloke nibbattissati, esa devaloke’’ti jānāti. Tatthapi ‘‘esa paranimmitavasavattīsu nibbattissati, esa bhummadevesu nibbattissati, esa jeṭṭhakadevarājā hutvā, esa tassa dutiyaṃ tatiyaṃ vā ṭhānantaraṃ karonto paricārako hutvā nibbattissatī’’ti jānāti.
‘‘तेसु च कम्मेसु इदं पटिसन्धिं आकड्ढितुं सक्खिस्सति, इदं न सक्खिस्सति दुब्बलं दिन्नाय पटिसन्धिया उपधिवेपक्कमत्तं भविस्सती’’ति जानाति। तथा ‘‘विपस्सनं पट्ठपेन्तेसु च एस इमिना नीहारेन विपस्सनाय आरद्धत्ता अरहा भविस्सति, एस अनागामी, एस सकदागामी, एस सोतापन्नो, एकबीजी कोलंकोलो सत्तक्खत्तुपरमो, एस मग्गं पत्तुं न सक्खिस्सति लक्खणारम्मणिकविपस्सनायमेव ठस्सति, एस पच्चयपरिग्गहे, एस नामरूपपरिग्गहे, अरूपपरिग्गहे च ठस्सति, एस महाभूतमत्तमेव ववत्थपेस्सति, एस किञ्चि सल्लक्खेतुं न सक्खिस्सती’’ति जानाति। ‘‘कसिणपरिकम्मं करोन्तेसुपि एस परिकम्ममत्ते एव ठस्सति, एस निमित्तं उप्पादेतुं सक्खिस्सति, न अप्पनं। एस अप्पनम्पि उप्पादेस्सति, एस झानं अधिगमिस्सति, न उपरिविसेसं। एस उपरिविसेसम्पि अधिगमिस्सती’’ति जानाति।
‘‘Tesu ca kammesu idaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhituṃ sakkhissati, idaṃ na sakkhissati dubbalaṃ dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattaṃ bhavissatī’’ti jānāti. Tathā ‘‘vipassanaṃ paṭṭhapentesu ca esa iminā nīhārena vipassanāya āraddhattā arahā bhavissati, esa anāgāmī, esa sakadāgāmī, esa sotāpanno, ekabījī kolaṃkolo sattakkhattuparamo, esa maggaṃ pattuṃ na sakkhissati lakkhaṇārammaṇikavipassanāyameva ṭhassati, esa paccayapariggahe, esa nāmarūpapariggahe, arūpapariggahe ca ṭhassati, esa mahābhūtamattameva vavatthapessati, esa kiñci sallakkhetuṃ na sakkhissatī’’ti jānāti. ‘‘Kasiṇaparikammaṃ karontesupi esa parikammamatte eva ṭhassati, esa nimittaṃ uppādetuṃ sakkhissati, na appanaṃ. Esa appanampi uppādessati, esa jhānaṃ adhigamissati, na uparivisesaṃ. Esa uparivisesampi adhigamissatī’’ti jānāti.
अनेकधातूति अनेका चक्खादयो पथवादयो च धातुयो एतस्साति अनेकधातु, बहुधातूति अत्थो। लोकोति खन्धायतनादिलोको। चक्खुधातूतिआदि याहि धातूहि ‘‘अनेकधातू’’ति लोको वुत्तो, तासं सरूपतो दस्सनं। तत्थ सभावट्ठेन निस्सत्तट्ठेन च धातु। चक्खु एव धातु चक्खुधातु। सेसपदेसुपि एसेव नयो। कामधातूति एत्थ द्वे कामा किलेसकामो च वत्थुकामो च। किलेसकामपक्खे कामपटिसंयुत्तो धातु कामधातु, कामवितक्कस्सेतं नामं। वत्थुकामपक्खे पन कामावचरधम्मा कामो उत्तरपदलोपेन, कामो च सो धातु चाति कामधातु। ब्यापादपटिसंयुत्तो धातु ब्यापादधातु, ब्यापादवितक्कस्सेतं नामं। ब्यापादोव धातु ब्यापादधातु, दसआघातवत्थुविसयस्स पटिघस्सेतं नामं। विहिंसापटिसंयुत्तो धातु विहिंसाधातु, विहिंसावितक्को। विहिंसा एव वा धातु विहिंसाधातु, परसत्तविहेसनस्सेतं नामं। नेक्खम्मअब्यापादअविहिंसाधातुयो नेक्खम्मवितक्कादयो सब्बकुसलधम्मा मेत्ताकरुणा चाति वेदितब्बं। रूपधातूति रूपभवो, सब्बे वा रूपधम्मा। अरूपधातूति अरूपभवो, अरूपधम्मा वा। निरोधधातूति निरोधतण्हा। सङ्खारधातूति सब्बे सङ्खतधम्मा। सेसं सुविञ्ञेय्यं।
Anekadhātūti anekā cakkhādayo pathavādayo ca dhātuyo etassāti anekadhātu, bahudhātūti attho. Lokoti khandhāyatanādiloko. Cakkhudhātūtiādi yāhi dhātūhi ‘‘anekadhātū’’ti loko vutto, tāsaṃ sarūpato dassanaṃ. Tattha sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena ca dhātu. Cakkhu eva dhātu cakkhudhātu. Sesapadesupi eseva nayo. Kāmadhātūti ettha dve kāmā kilesakāmo ca vatthukāmo ca. Kilesakāmapakkhe kāmapaṭisaṃyutto dhātu kāmadhātu, kāmavitakkassetaṃ nāmaṃ. Vatthukāmapakkhe pana kāmāvacaradhammā kāmo uttarapadalopena, kāmo ca so dhātu cāti kāmadhātu. Byāpādapaṭisaṃyutto dhātu byāpādadhātu, byāpādavitakkassetaṃ nāmaṃ. Byāpādova dhātu byāpādadhātu, dasaāghātavatthuvisayassa paṭighassetaṃ nāmaṃ. Vihiṃsāpaṭisaṃyutto dhātu vihiṃsādhātu, vihiṃsāvitakko. Vihiṃsā eva vā dhātu vihiṃsādhātu, parasattavihesanassetaṃ nāmaṃ. Nekkhammaabyāpādaavihiṃsādhātuyo nekkhammavitakkādayo sabbakusaladhammā mettākaruṇā cāti veditabbaṃ. Rūpadhātūti rūpabhavo, sabbe vā rūpadhammā. Arūpadhātūti arūpabhavo, arūpadhammā vā. Nirodhadhātūti nirodhataṇhā. Saṅkhāradhātūti sabbe saṅkhatadhammā. Sesaṃ suviññeyyaṃ.
अञ्ञमञ्ञविलक्खणत्ता नानप्पकारा धातुयो एतस्मिन्ति नानाधातु, लोको। तेनेवाह – ‘‘अञ्ञा चक्खुधातु याव अञ्ञा निब्बानधातू’’ति, यथा च इदं ञाणं चक्खुधातुआदिभेदेन उपादिन्नकसङ्खारलोकस्स वसेन अनेकधातुनानाधातुलोकं पजानाति, एवं अनुपादिन्नकसङ्खारलोकस्सपि वसेन तं पजानाति। पच्चेकबुद्धा हि द्वे च अग्गसावका उपादिन्नकसङ्खारलोकस्सेव नानत्तं जानन्ति, तम्पि एकदेसेनेव, न निप्पदेसतो। अनुपादिन्नकसङ्खारलोकस्स पन नानत्तं न जानन्ति। भगवा पन ‘‘इमाय नाम धातुया उस्सन्नाय इमस्स रुक्खस्स खन्धो सेतो होति, इमस्स काळो, इमस्स मट्ठो, इमस्स फरुसो, इमस्स बहलो, इमस्स तनुत्तचो। इमाय नाम धातुया उस्सन्नाय इमस्स रुक्खस्स पत्तं वण्णसण्ठानादिवसेन एवरूपं नाम होति, इमाय नाम धातुया उस्सन्नत्ता इमस्स रुक्खस्स पुप्फं नीलं होति पीतकं लोहितकं ओदातं सुगन्धं दुग्गन्धं, इमाय नाम धातुया उस्सन्नाय फलं खुद्दकं महन्तं दीघं वट्टं सुसण्ठानं दुस्सण्ठानं मट्ठं फरुसं सुगन्धं दुग्गन्धं तित्तं मधुरं कटुकं अम्बिलं कसावं होति, इमाय नाम धातुया उस्सन्नाय इमस्स रुक्खस्स कण्टको तिखिणो होति, अतिखिणो उजुको कुटिलो कण्हो नीलो ओदातो होती’’ति एवं अनुपादिन्नसङ्खारलोकस्सापि वसेन अनेकधातुनानाधातुभावं जानाति। सब्बञ्ञुबुद्धानं एव हि एतं बलं, न अञ्ञेसं।
Aññamaññavilakkhaṇattā nānappakārā dhātuyo etasminti nānādhātu, loko. Tenevāha – ‘‘aññā cakkhudhātu yāva aññā nibbānadhātū’’ti, yathā ca idaṃ ñāṇaṃ cakkhudhātuādibhedena upādinnakasaṅkhāralokassa vasena anekadhātunānādhātulokaṃ pajānāti, evaṃ anupādinnakasaṅkhāralokassapi vasena taṃ pajānāti. Paccekabuddhā hi dve ca aggasāvakā upādinnakasaṅkhāralokasseva nānattaṃ jānanti, tampi ekadeseneva, na nippadesato. Anupādinnakasaṅkhāralokassa pana nānattaṃ na jānanti. Bhagavā pana ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa khandho seto hoti, imassa kāḷo, imassa maṭṭho, imassa pharuso, imassa bahalo, imassa tanuttaco. Imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa pattaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena evarūpaṃ nāma hoti, imāya nāma dhātuyā ussannattā imassa rukkhassa pupphaṃ nīlaṃ hoti pītakaṃ lohitakaṃ odātaṃ sugandhaṃ duggandhaṃ, imāya nāma dhātuyā ussannāya phalaṃ khuddakaṃ mahantaṃ dīghaṃ vaṭṭaṃ susaṇṭhānaṃ dussaṇṭhānaṃ maṭṭhaṃ pharusaṃ sugandhaṃ duggandhaṃ tittaṃ madhuraṃ kaṭukaṃ ambilaṃ kasāvaṃ hoti, imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa kaṇṭako tikhiṇo hoti, atikhiṇo ujuko kuṭilo kaṇho nīlo odāto hotī’’ti evaṃ anupādinnasaṅkhāralokassāpi vasena anekadhātunānādhātubhāvaṃ jānāti. Sabbaññubuddhānaṃ eva hi etaṃ balaṃ, na aññesaṃ.
६०. यं यदेव धातुन्ति यं किञ्चि हीनादिसभावं। यस्मा अधिमुत्ति नाम अज्झासयधातु, तस्मा अधिमुच्चनं अज्झासयस्स हीनादिसभावेन पवत्तनं। तं पन तस्स तं तं अधिट्ठहनं अभिनिविसनञ्च होतीति आह – ‘‘अधिमुच्चन्ति, तं तदेव अधिट्ठहन्ति अभिनिविसन्ती’’ति। अधिमुच्चनस्स विसयं विभागेन दस्सेतुं ‘‘केचि रूपाधिमुत्ता’’तिआदि वुत्तं। तं सुविञ्ञेय्यमेव। नानाधिमुत्तिकताञाणन्ति हीनादिवसेन नानाधिमुत्तिकताय ञाणं।
60.Yaṃ yadeva dhātunti yaṃ kiñci hīnādisabhāvaṃ. Yasmā adhimutti nāma ajjhāsayadhātu, tasmā adhimuccanaṃ ajjhāsayassa hīnādisabhāvena pavattanaṃ. Taṃ pana tassa taṃ taṃ adhiṭṭhahanaṃ abhinivisanañca hotīti āha – ‘‘adhimuccanti, taṃ tadeva adhiṭṭhahanti abhinivisantī’’ti. Adhimuccanassa visayaṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘keci rūpādhimuttā’’tiādi vuttaṃ. Taṃ suviññeyyameva. Nānādhimuttikatāñāṇanti hīnādivasena nānādhimuttikatāya ñāṇaṃ.
ते यथाधिमुत्ता च भवन्तीति ते हीनाधिमुत्तिका पणीताधिमुत्तिका सत्ता यथा यथा अधिमुत्ता होन्ति। तं तं कम्मसमादानं समादियन्तीति अधिमुत्तिअनुरूपं तं तं अत्तना समादियितब्बं कत्तब्बं कम्मं करोन्ति, तानि कम्मसमादानानि समुट्ठानवसेन विभजन्तो ‘‘ते छब्बिधं कम्म’’न्तिआदिमाह। तत्थ केचि लोभवसेन कम्मं समादियन्तीति सम्बन्धितब्बं। एस नयो सेसेसुपि। तं विभज्जमानन्ति तं समुट्ठानवसेन छब्बिधं पुन पवत्तिनिवत्तिवसेन विभज्जमानं दुविधं।
Te yathādhimuttā ca bhavantīti te hīnādhimuttikā paṇītādhimuttikā sattā yathā yathā adhimuttā honti. Taṃ taṃ kammasamādānaṃ samādiyantīti adhimuttianurūpaṃ taṃ taṃ attanā samādiyitabbaṃ kattabbaṃ kammaṃ karonti, tāni kammasamādānāni samuṭṭhānavasena vibhajanto ‘‘te chabbidhaṃ kamma’’ntiādimāha. Tattha keci lobhavasena kammaṃ samādiyantīti sambandhitabbaṃ. Esa nayo sesesupi. Taṃ vibhajjamānanti taṃ samuṭṭhānavasena chabbidhaṃ puna pavattinivattivasena vibhajjamānaṃ duvidhaṃ.
यं लोभवसेन दोसवसेन मोहवसेन च कम्मं करोतीति दसअकुसलकम्मपथकम्मं सन्धाय वदति। तञ्हि संकिलिट्ठताय काळकन्ति कण्हं। अपायेसु निब्बत्तापनतो काळकविपाकन्ति कण्हविपाकं। यं सद्धावसेन कम्मं करोतीति दसकुसलकम्मपथकम्मं। तञ्हि असंकिलिट्ठत्ता पण्डरन्ति सुक्कं। सग्गे निब्बत्तापनतो पण्डरविपाकत्ता सुक्कविपाकं। यं लोभवसेन दोसवसेन मोहवसेन सद्धावसेन च कम्मं करोति, इदं कण्हसुक्कन्ति वोमिस्सककम्मं। कण्हसुक्कविपाकन्ति सुखदुक्खविपाकं। मिस्सककम्मञ्हि कत्वा अकुसलवलेन तिरच्छानयोनियं मङ्गलहत्थिभावं उपपन्नो कुसलेन पवत्ते सुखं अनुभवति, कुसलेन राजकुले निब्बत्तोपि अकुसलेन दुक्खं वेदयति। यं वीरियवसेन पञ्ञावसेन च कम्मं करोति, इदं कम्मं अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकन्ति कम्मक्खयकरा चतुमग्गचेतना। तञ्हि यदि कण्हं भवेय्य, कण्हविपाकं ददेय्य। यदि सुक्कं भवेय्य, सुक्कउपपत्तिपरियापन्नं विपाकं ददेय्य। उभयविपाकस्स पन अप्पदानतो अकण्हअसुक्कविपाकन्ति अयमेत्थ अत्थो।
Yaṃ lobhavasena dosavasena mohavasena ca kammaṃ karotīti dasaakusalakammapathakammaṃ sandhāya vadati. Tañhi saṃkiliṭṭhatāya kāḷakanti kaṇhaṃ. Apāyesu nibbattāpanato kāḷakavipākanti kaṇhavipākaṃ. Yaṃ saddhāvasena kammaṃ karotīti dasakusalakammapathakammaṃ. Tañhi asaṃkiliṭṭhattā paṇḍaranti sukkaṃ. Sagge nibbattāpanato paṇḍaravipākattā sukkavipākaṃ. Yaṃ lobhavasena dosavasena mohavasena saddhāvasena ca kammaṃ karoti, idaṃ kaṇhasukkanti vomissakakammaṃ. Kaṇhasukkavipākanti sukhadukkhavipākaṃ. Missakakammañhi katvā akusalavalena tiracchānayoniyaṃ maṅgalahatthibhāvaṃ upapanno kusalena pavatte sukhaṃ anubhavati, kusalena rājakule nibbattopi akusalena dukkhaṃ vedayati. Yaṃ vīriyavasena paññāvasena ca kammaṃ karoti, idaṃ kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākanti kammakkhayakarā catumaggacetanā. Tañhi yadi kaṇhaṃ bhaveyya, kaṇhavipākaṃ dadeyya. Yadi sukkaṃ bhaveyya, sukkaupapattipariyāpannaṃ vipākaṃ dadeyya. Ubhayavipākassa pana appadānato akaṇhaasukkavipākanti ayamettha attho.
कम्मसमादाने पठमं अचेलकपटिपदा कामेसु पातब्यता, दुतियं तिब्बकिलेसस्स अस्सुमुखस्सापि रुदतो परिसुद्धब्रह्मचरियचरणं, ततियं कामेसु अपातब्यता अचेलकपटिपदा, चतुत्थं पच्चये अलभमानस्सापि झानविपस्सनासुखसमङ्गिनो सासनब्रह्मचरियचरणं। यं एवं जातियं कम्मसमादानन्ति यं अञ्ञम्पि एवंपकारं कम्मं। इमिना पुग्गलेनातिआदि तस्मिं कम्मविपाके भगवतो ञाणस्स पवत्तनाकारदस्सनं। तत्थ उपचितन्ति यथा कतं कम्मं फलदानसमत्थं होति, तथा कतं उपचितं। अविपक्कन्ति न विपक्कविपाकं। विपाकाय पच्चुपट्ठितन्ति विपाकदानाय कतोकासं। न च भब्बो अभिनिब्बिधा गन्तुन्ति किलेसाभिसङ्खारानं अभिनिब्बिज्झनतो अभिनिब्बिधासङ्खातं अरियमग्गं अधिगन्तुं न च भब्बो। तं भगवा न ओवदतीति तं विपाकावरणेन निवुतं पुग्गलं भगवा सच्चपटिवेधं पुरक्खत्वा न ओवदति, वासनत्थं पन तादिसानम्पि धम्मं देसेति एव, अजातसत्तुआदीनं विय।
Kammasamādāne paṭhamaṃ acelakapaṭipadā kāmesu pātabyatā, dutiyaṃ tibbakilesassa assumukhassāpi rudato parisuddhabrahmacariyacaraṇaṃ, tatiyaṃ kāmesu apātabyatā acelakapaṭipadā, catutthaṃ paccaye alabhamānassāpi jhānavipassanāsukhasamaṅgino sāsanabrahmacariyacaraṇaṃ. Yaṃ evaṃ jātiyaṃ kammasamādānanti yaṃ aññampi evaṃpakāraṃ kammaṃ. Iminā puggalenātiādi tasmiṃ kammavipāke bhagavato ñāṇassa pavattanākāradassanaṃ. Tattha upacitanti yathā kataṃ kammaṃ phaladānasamatthaṃ hoti, tathā kataṃ upacitaṃ. Avipakkanti na vipakkavipākaṃ. Vipākāya paccupaṭṭhitanti vipākadānāya katokāsaṃ. Na ca bhabbo abhinibbidhā gantunti kilesābhisaṅkhārānaṃ abhinibbijjhanato abhinibbidhāsaṅkhātaṃ ariyamaggaṃ adhigantuṃ na ca bhabbo. Taṃ bhagavā na ovadatīti taṃ vipākāvaraṇena nivutaṃ puggalaṃ bhagavā saccapaṭivedhaṃ purakkhatvā na ovadati, vāsanatthaṃ pana tādisānampi dhammaṃ deseti eva, ajātasattuādīnaṃ viya.
उपचितन्ति कातुं आरद्धं। तेनेवाह – ‘‘न च ताव पारिपूरिं गत’’न्ति। तेन मिच्छत्तनियामस्स असमत्थतं दस्सेति। पुरा पारिपूरिं गच्छतीति पारिपूरिं फलनिप्फादनसमत्थतं गच्छति पुरा अधिगच्छेय्य। मिच्छत्तनियतताय सज्जुकं फलधम्मस्स अभाजनभावं निब्बत्तयति पुरा। तेनेवाह – ‘‘पुरा वेनेय्यत्तं समतिक्कमती’’ति। ‘‘पुरा अनियतं समतिक्कमती’’तिपि पाठो, सो एवत्थो। असमत्तेति कम्मे असम्पुण्णे, ते असम्पुण्णे वा।
Upacitanti kātuṃ āraddhaṃ. Tenevāha – ‘‘na ca tāva pāripūriṃ gata’’nti. Tena micchattaniyāmassa asamatthataṃ dasseti. Purā pāripūriṃ gacchatīti pāripūriṃ phalanipphādanasamatthataṃ gacchati purā adhigaccheyya. Micchattaniyatatāya sajjukaṃ phaladhammassa abhājanabhāvaṃ nibbattayati purā. Tenevāha – ‘‘purā veneyyattaṃ samatikkamatī’’ti. ‘‘Purā aniyataṃ samatikkamatī’’tipi pāṭho, so evattho. Asamatteti kamme asampuṇṇe, te asampuṇṇe vā.
६१. एवं किलेसन्तरायमिस्सकं कम्मन्तरायं दस्सेत्वा इदानि अमिस्सकं कम्मन्तरायं दस्सेतुं ‘‘इमस्स च पुग्गलस्सा’’तिआदि वुत्तं। तं वुत्तनयमेव।
61. Evaṃ kilesantarāyamissakaṃ kammantarāyaṃ dassetvā idāni amissakaṃ kammantarāyaṃ dassetuṃ ‘‘imassa ca puggalassā’’tiādi vuttaṃ. Taṃ vuttanayameva.
सब्बेसन्ति इमस्मिं बलनिद्देसे वुत्तानं सब्बेसं कम्मानं। मुदुमज्झाधिमत्तताति मुदुमज्झतिब्बभावो। कम्मानञ्हि मुदुआदिभावेन तंविपाकानं मुदुमज्झतिक्खभावो विञ्ञायतीति अधिप्पायो। दिट्ठधम्मवेदनीयन्तिआदीसु दिट्ठधम्मे इमस्मिं अत्तभावे वेदितब्बं फलं दिट्ठधम्मवेदनीयं। उपपज्जे अनन्तरे अत्तभावे वेदितब्बं फलं उपपज्जवेदनीयं। अपरस्मिं अत्तभावे इतो अञ्ञस्मिं यस्मिं कस्मिञ्चि अत्तभावे वेदितब्बं फलं अपरापरियवेदनीयं। एकजवनवारस्मिञ्हि सत्तसु चेतनासु पठमचेतना दिट्ठधम्मवेदनीयं नाम। परियोसानचेतना उपपज्जवेदनीयं नाम। मज्झे पञ्च चेतना अपरापरियवेदनीयं नाम। विपाकवेमत्तताञाणन्ति विपाकवेमत्तताय विपाकविसेसे ञाणं। इमस्स पन कम्मविपाकस्स गतिसम्पत्ति गतिविपत्ति, उपधिसम्पत्ति उपधिविपत्ति, कालसम्पत्ति कालविपत्ति, पयोगसम्पत्ति पयोगविपत्तियो कारणं। सो च नेसं कारणभावो ‘‘अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्ती’’तिआदिपाळिवसेन (विभ॰ ८१०) वेदितब्बो।
Sabbesanti imasmiṃ balaniddese vuttānaṃ sabbesaṃ kammānaṃ. Mudumajjhādhimattatāti mudumajjhatibbabhāvo. Kammānañhi muduādibhāvena taṃvipākānaṃ mudumajjhatikkhabhāvo viññāyatīti adhippāyo. Diṭṭhadhammavedanīyantiādīsu diṭṭhadhamme imasmiṃ attabhāve veditabbaṃ phalaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ. Upapajje anantare attabhāve veditabbaṃ phalaṃ upapajjavedanīyaṃ. Aparasmiṃ attabhāve ito aññasmiṃ yasmiṃ kasmiñci attabhāve veditabbaṃ phalaṃ aparāpariyavedanīyaṃ. Ekajavanavārasmiñhi sattasu cetanāsu paṭhamacetanā diṭṭhadhammavedanīyaṃ nāma. Pariyosānacetanā upapajjavedanīyaṃ nāma. Majjhe pañca cetanā aparāpariyavedanīyaṃ nāma. Vipākavemattatāñāṇanti vipākavemattatāya vipākavisese ñāṇaṃ. Imassa pana kammavipākassa gatisampatti gativipatti, upadhisampatti upadhivipatti, kālasampatti kālavipatti, payogasampatti payogavipattiyo kāraṇaṃ. So ca nesaṃ kāraṇabhāvo ‘‘atthekaccāni pāpakāni kammasamādānāni gatisampattipaṭibāḷhāni na vipaccantī’’tiādipāḷivasena (vibha. 810) veditabbo.
६२. अनन्तरबलनिद्देसे वुत्तकम्मसमादानपदेनेव झानादीनि सङ्गहेत्वा दस्सेतुं ‘‘तथा समादिन्नानं कम्मान’’न्तिआदि वुत्तं। सेक्खपुथुज्जनसन्तानेसु पवत्तानि झानादीनि कम्मं होन्ति। तत्थ तथा समादिन्नानन्ति ‘‘सुक्कं सुक्कविपाकं पच्चुप्पन्नसुखं, आयतिं सुखविपाक’’न्ति एवमादिप्पकारेहि समादिन्नेसु कम्मेसु। संकिलेसोति पटिपक्खधम्मवसेन किलिट्ठभावो। वोदानं पटिपक्खधम्मेहि विसुज्झनं। वुट्ठानं पगुणवोदानं भवङ्गवुट्ठानञ्च। एवं संकिलिस्सतीतिआदीसु अयमेवत्थो – इमिना आकारेन झानादि संकिलिस्सति वोदायति वुट्ठहतीति जाननञाणं भगवतो अनावरणञाणं, न तस्स आवरणं अत्थीति।
62. Anantarabalaniddese vuttakammasamādānapadeneva jhānādīni saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘tathā samādinnānaṃ kammāna’’ntiādi vuttaṃ. Sekkhaputhujjanasantānesu pavattāni jhānādīni kammaṃ honti. Tattha tathā samādinnānanti ‘‘sukkaṃ sukkavipākaṃ paccuppannasukhaṃ, āyatiṃ sukhavipāka’’nti evamādippakārehi samādinnesu kammesu. Saṃkilesoti paṭipakkhadhammavasena kiliṭṭhabhāvo. Vodānaṃ paṭipakkhadhammehi visujjhanaṃ. Vuṭṭhānaṃ paguṇavodānaṃ bhavaṅgavuṭṭhānañca. Evaṃ saṃkilissatītiādīsu ayamevattho – iminā ākārena jhānādi saṃkilissati vodāyati vuṭṭhahatīti jānanañāṇaṃ bhagavato anāvaraṇañāṇaṃ, na tassa āvaraṇaṃ atthīti.
कति झानानीतिआदि झानादयो विभागेन दस्सेतुं आरद्धं। चत्तारि झानानीति चतुक्कनयवसेन रूपावचरज्झानानि सन्धायाह। एकादसाति ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ २.१२९, १७४; ३.३३९, ३५८; म॰ नि॰ २.२४८; ३.३१२) अट्ठन्नं तिण्णञ्च सुञ्ञतविमोक्खादीनं वसेन वुत्तं। अट्ठाति तेसु ठपेत्वा लोकुत्तरे विमोक्खे अट्ठ। सत्ताति तेसु एव निरोधसमापत्तिं ठपेत्वा सत्त। तयोति सुत्तन्तपरियायेन सुञ्ञतविमोक्खादयो तयो। द्वेति अभिधम्मपरियायेन अनिमित्तविमोक्खस्सासम्भवतो अवसेसा द्वे। एत्थ च पटिपाटिया सत्त अप्पितप्पितक्खणे विक्खम्भनवसेन पच्चनीकधम्मेहि विमुच्चनतो , आरम्मणे अधिमुच्चनतो च विमोक्खा। निरोधसमापत्ति पन सब्बसो सञ्ञावेदयितेहि विमुत्तत्ता अपगमविमोक्खो नाम। लोकुत्तरा च तंतंमग्गवज्झकिलेसेहि समुच्छेदवसेन विमुत्तत्ता विमोक्खोति अयं विसेसो वेदितब्बो।
Kati jhānānītiādi jhānādayo vibhāgena dassetuṃ āraddhaṃ. Cattāri jhānānīti catukkanayavasena rūpāvacarajjhānāni sandhāyāha. Ekādasāti ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādinā (dī. ni. 2.129, 174; 3.339, 358; ma. ni. 2.248; 3.312) aṭṭhannaṃ tiṇṇañca suññatavimokkhādīnaṃ vasena vuttaṃ. Aṭṭhāti tesu ṭhapetvā lokuttare vimokkhe aṭṭha. Sattāti tesu eva nirodhasamāpattiṃ ṭhapetvā satta. Tayoti suttantapariyāyena suññatavimokkhādayo tayo. Dveti abhidhammapariyāyena animittavimokkhassāsambhavato avasesā dve. Ettha ca paṭipāṭiyā satta appitappitakkhaṇe vikkhambhanavasena paccanīkadhammehi vimuccanato , ārammaṇe adhimuccanato ca vimokkhā. Nirodhasamāpatti pana sabbaso saññāvedayitehi vimuttattā apagamavimokkho nāma. Lokuttarā ca taṃtaṃmaggavajjhakilesehi samucchedavasena vimuttattā vimokkhoti ayaṃ viseso veditabbo.
समाधीसु चतुक्कनयपञ्चकनयेसु पठमज्झानसमाधि सवितक्को सविचारो समाधि नाम। पञ्चकनये दुतियज्झानसमाधि अवितक्को विचारमत्तो समाधि नाम। चतुक्कनये पञ्चकनयेपि सेसझानेसु समाधि अवितक्को अविचारो समाधि नाम।
Samādhīsu catukkanayapañcakanayesu paṭhamajjhānasamādhi savitakko savicāro samādhi nāma. Pañcakanaye dutiyajjhānasamādhi avitakko vicāramatto samādhi nāma. Catukkanaye pañcakanayepi sesajhānesu samādhi avitakko avicāro samādhi nāma.
समापत्तीसु पटिपाटिया अट्ठन्नं समापत्तीनं ‘‘समाधी’’तिपि नामं ‘‘समापत्ती’’तिपि। कस्मा? चित्तेकग्गतासब्भावतो। निरोधसमापत्तिया तदभावतो न ‘‘समाधी’’ति नामं। सञ्ञासमापत्तिआदि हेट्ठा वुत्तमेव।
Samāpattīsu paṭipāṭiyā aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ ‘‘samādhī’’tipi nāmaṃ ‘‘samāpattī’’tipi. Kasmā? Cittekaggatāsabbhāvato. Nirodhasamāpattiyā tadabhāvato na ‘‘samādhī’’ti nāmaṃ. Saññāsamāpattiādi heṭṭhā vuttameva.
हानभागियो समाधीति अप्पगुणेहि पठमज्झानादीहि वुट्ठितस्स सञ्ञामनसिकारानं कामादिअनुपक्खन्दनं पठमज्झानादिसमाधिस्स हानभागियता। ‘‘पठमज्झानस्स कामरागब्यापादा संकिलेसो’’ति वुत्तत्ता दुतियज्झानादिवसेन योजेतब्बं। कुक्कुटं वुच्चति अजञ्ञाजिगुच्छनमुखेन तप्परमता। कुक्कुटझायीति पुग्गलाधिट्ठानेन झानानि वुत्तानि, द्वे पठमदुतियज्झानानीति वुत्तं होति। यो पठमं दुतियं वा झानं निब्बत्तेत्वा ‘‘अलमेत्तावता’’ति सङ्कोचं आपज्जति, उत्तरि न वायमति, तस्स तानि झानानि चत्तारिपि ‘‘कुक्कुटझानानी’’ति वुच्चन्ति, तंसमङ्गिनो च कुक्कुटझायी। तेसु पुरिमानि द्वे आसन्नबलवपच्चत्थिकत्ता विसेसभागियताभावतो च संकिलेसभावेन वुत्तानि। इतरानि पन विसेसभागियताभावेपि मन्दपच्चत्थिकत्ता वोदानभावेन वुत्तानीति दट्ठब्बं।
Hānabhāgiyo samādhīti appaguṇehi paṭhamajjhānādīhi vuṭṭhitassa saññāmanasikārānaṃ kāmādianupakkhandanaṃ paṭhamajjhānādisamādhissa hānabhāgiyatā. ‘‘Paṭhamajjhānassa kāmarāgabyāpādā saṃkileso’’ti vuttattā dutiyajjhānādivasena yojetabbaṃ. Kukkuṭaṃ vuccati ajaññājigucchanamukhena tapparamatā. Kukkuṭajhāyīti puggalādhiṭṭhānena jhānāni vuttāni, dve paṭhamadutiyajjhānānīti vuttaṃ hoti. Yo paṭhamaṃ dutiyaṃ vā jhānaṃ nibbattetvā ‘‘alamettāvatā’’ti saṅkocaṃ āpajjati, uttari na vāyamati, tassa tāni jhānāni cattāripi ‘‘kukkuṭajhānānī’’ti vuccanti, taṃsamaṅgino ca kukkuṭajhāyī. Tesu purimāni dve āsannabalavapaccatthikattā visesabhāgiyatābhāvato ca saṃkilesabhāvena vuttāni. Itarāni pana visesabhāgiyatābhāvepi mandapaccatthikattā vodānabhāvena vuttānīti daṭṭhabbaṃ.
विसेसभागियो समाधीति पगुणेहि पठमज्झानादीहि वुट्ठितस्स सञ्ञामनसिकारानं दुतियज्झानादिपक्खन्दनं, पगुणवोदानं भवङ्गवुट्ठानञ्च ‘‘वुट्ठान’’न्ति वुत्तं। हेट्ठिमं हेट्ठिमञ्हि पगुणज्झानं उपरिमस्स उपरिमस्स पदट्ठानं होति। तस्मा वोदानम्पि ‘‘वुट्ठान’’न्ति वुत्तं। भवङ्गवसेन सब्बझानेहि वुट्ठानं होतीति भवङ्गञ्च वोदानं वुट्ठानं। यस्मा पन वुट्ठानवसिभावेन यथापरिच्छिन्नकालं समापत्तितो वुट्ठानं होति, तस्मा समापत्तिवुट्ठानकोसल्लं इध ‘‘वुट्ठान’’न्ति वुत्तं।
Visesabhāgiyo samādhīti paguṇehi paṭhamajjhānādīhi vuṭṭhitassa saññāmanasikārānaṃ dutiyajjhānādipakkhandanaṃ, paguṇavodānaṃ bhavaṅgavuṭṭhānañca ‘‘vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimañhi paguṇajjhānaṃ uparimassa uparimassa padaṭṭhānaṃ hoti. Tasmā vodānampi ‘‘vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Bhavaṅgavasena sabbajhānehi vuṭṭhānaṃ hotīti bhavaṅgañca vodānaṃ vuṭṭhānaṃ. Yasmā pana vuṭṭhānavasibhāvena yathāparicchinnakālaṃ samāpattito vuṭṭhānaṃ hoti, tasmā samāpattivuṭṭhānakosallaṃ idha ‘‘vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ.
६३. तस्सेव समाधिस्साति तस्स अनन्तरबलनिद्देसे झानादिपरियायेहि वुत्तसमाधिस्स। परिवाराति परिक्खारा। इन्द्रियानीति सद्धासतिपञ्ञिन्द्रियानि। बलानीति हिरोत्तप्पेहि सद्धिं तानियेव। वीरियस्स विसुं गहणं बलानं बहूपकारदस्सनत्थं। वीरियुपत्थम्भेन हि सद्धादयो पटिपक्खेन अकम्पनीया होन्ति। तेनेवाह – ‘‘वीरियवसेन बलानि भवन्ती’’ति। तेसन्ति इन्द्रियानं। मुदुमज्झाधिमत्तताति अविसदं मुदु। नातिविसदं मज्झं। अतिविसदं अधिमत्तं बलवं ‘‘तिक्ख’’न्ति वुच्चति।
63.Tassevasamādhissāti tassa anantarabalaniddese jhānādipariyāyehi vuttasamādhissa. Parivārāti parikkhārā. Indriyānīti saddhāsatipaññindriyāni. Balānīti hirottappehi saddhiṃ tāniyeva. Vīriyassa visuṃ gahaṇaṃ balānaṃ bahūpakāradassanatthaṃ. Vīriyupatthambhena hi saddhādayo paṭipakkhena akampanīyā honti. Tenevāha – ‘‘vīriyavasena balāni bhavantī’’ti. Tesanti indriyānaṃ. Mudumajjhādhimattatāti avisadaṃ mudu. Nātivisadaṃ majjhaṃ. Ativisadaṃ adhimattaṃ balavaṃ ‘‘tikkha’’nti vuccati.
वेनेय्यानं इन्द्रियानुरूपं भगवतो देसनापवत्तीति दस्सेतुं ‘‘तत्थ भगवा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ संखित्तवित्थारेनाति संखित्तस्स वित्थारेन। अथ वा संखित्तेनाति उद्दिट्ठमत्तेन। संखित्तवित्थारेनाति उद्देसेन निद्देसेन च। वित्थारेनाति उद्देसनिद्देसपटिनिद्देसेहि। मुदुकन्ति लहुकं अपायभयवट्टभयादीहि सन्तज्जनवसेन भारियं अकत्वा। मुदुतिक्खन्ति नातितिक्खं। संवेगवत्थूहि संवेगजननादिवसेन भारियं कत्वा। समथं उपदिसतीति समथं अधिकं कत्वा उपदिसति, न तथा विपस्सनन्ति अधिप्पायो। न हि केवलेन समथेन सच्चप्पटिवेधो सम्भवति। समथविपस्सनन्ति समधुरं समथविपस्सनं। विपस्सनन्ति सातिसयं विपस्सनं उपदिसति। यस्मा चेत्थ तिक्खिन्द्रियादयो उग्घटितञ्ञुआदयोव, तस्मा ‘‘तिक्खिन्द्रियस्स निस्सरणं उपदिसती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अधिपञ्ञासिक्खायाति अधिपञ्ञासिक्खं।
Veneyyānaṃ indriyānurūpaṃ bhagavato desanāpavattīti dassetuṃ ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha saṃkhittavitthārenāti saṃkhittassa vitthārena. Atha vā saṃkhittenāti uddiṭṭhamattena. Saṃkhittavitthārenāti uddesena niddesena ca. Vitthārenāti uddesaniddesapaṭiniddesehi. Mudukanti lahukaṃ apāyabhayavaṭṭabhayādīhi santajjanavasena bhāriyaṃ akatvā. Mudutikkhanti nātitikkhaṃ. Saṃvegavatthūhi saṃvegajananādivasena bhāriyaṃ katvā. Samathaṃ upadisatīti samathaṃ adhikaṃ katvā upadisati, na tathā vipassananti adhippāyo. Na hi kevalena samathena saccappaṭivedho sambhavati. Samathavipassananti samadhuraṃ samathavipassanaṃ. Vipassananti sātisayaṃ vipassanaṃ upadisati. Yasmā cettha tikkhindriyādayo ugghaṭitaññuādayova, tasmā ‘‘tikkhindriyassa nissaraṇaṃ upadisatī’’tiādi vuttaṃ. Tattha adhipaññāsikkhāyāti adhipaññāsikkhaṃ.
यं एत्थ ञाणन्ति एत्थ इन्द्रियानं मुदुमज्झाधिमत्तताय यं ञाणं, इदं वुच्चति परसत्तानं परपुग्गलानं इन्द्रियपरोपरियत्तवेमत्तताञाणन्ति सम्बन्धितब्बं। तस्स ञाणस्स पवत्तनाकारं दस्सेतुं ‘‘अयं इमं भूमि’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ अयं इमं भूमिं भावनञ्च गतोति अयं पुग्गलो एवमिमं संकिलेसवासनं वोदानं भवङ्गञ्च गतो गच्छति गमिस्सति च, कालवचनिच्छाय अभावतो, यथा दुद्धन्ति। इमाय वेलाय इमस्मिं समये इमाय मुदुमज्झतिक्खभेदाय अनुसासनिया। एवंधातुकोति हीनादिवसेन एवंअज्झासयो एवंअधिमुत्तिको। अयञ्चस्स आसयोति इमस्स पुग्गलस्स अयं सस्सतुच्छेदप्पकारो, यथाभूतञाणानुलोमखन्तिप्पकारो वा आसयो। इदञ्हि चतुब्बिधं आसयन्ति एत्थ सत्ता वसन्तीति आसयोति वुच्चति। इमं पन भगवा सत्तानं आसयं जानन्तो तेसं दिट्ठिगतानं विपस्सनाञाणकम्मस्सकतञ्ञाणानञ्च अप्पवत्तिक्खणेपि जानाति एव। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘कामं सेवन्तञ्ञेव जानाति ‘अयं पुग्गलो कामगरुको कामासयो कामाधिमुत्तो’ति। कामं सेवन्तञ्ञेव जानाति ‘अयं पुग्गलो नेक्खम्मगरुको नेक्खम्मासयो नेक्खम्माधिमुत्तो’ति। नेक्खम्मं सेवन्तञ्ञेव जानाति… ब्यापादं… अब्यापादं… थिनमिद्धं… आलोकसञ्ञं सेवन्तञ्ञेव जानाति ‘अयं पुग्गलो थिनमिद्धगरुको थिनमिद्धासयो थिनमिद्धाधिमुत्तो’’’ति (पटि॰ म॰ १.११३)।
Yaṃ ettha ñāṇanti ettha indriyānaṃ mudumajjhādhimattatāya yaṃ ñāṇaṃ, idaṃ vuccati parasattānaṃ parapuggalānaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇanti sambandhitabbaṃ. Tassa ñāṇassa pavattanākāraṃ dassetuṃ ‘‘ayaṃ imaṃ bhūmi’’ntiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ imaṃ bhūmiṃ bhāvanañca gatoti ayaṃ puggalo evamimaṃ saṃkilesavāsanaṃ vodānaṃ bhavaṅgañca gato gacchati gamissati ca, kālavacanicchāya abhāvato, yathā duddhanti. Imāya velāya imasmiṃ samaye imāya mudumajjhatikkhabhedāya anusāsaniyā. Evaṃdhātukoti hīnādivasena evaṃajjhāsayo evaṃadhimuttiko. Ayañcassa āsayoti imassa puggalassa ayaṃ sassatucchedappakāro, yathābhūtañāṇānulomakhantippakāro vā āsayo. Idañhi catubbidhaṃ āsayanti ettha sattā vasantīti āsayoti vuccati. Imaṃ pana bhagavā sattānaṃ āsayaṃ jānanto tesaṃ diṭṭhigatānaṃ vipassanāñāṇakammassakataññāṇānañca appavattikkhaṇepi jānāti eva. Vuttampi cetaṃ – ‘‘kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo kāmagaruko kāmāsayo kāmādhimutto’ti. Kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo nekkhammagaruko nekkhammāsayo nekkhammādhimutto’ti. Nekkhammaṃ sevantaññeva jānāti… byāpādaṃ… abyāpādaṃ… thinamiddhaṃ… ālokasaññaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo thinamiddhagaruko thinamiddhāsayo thinamiddhādhimutto’’’ti (paṭi. ma. 1.113).
अयं अनुसयोति अयं इमस्स पुग्गलस्स कामरागादिको अप्पहीनोयेव अनुसयितकिलेसो। अप्पहीनोयेव हि थामगतो किलेसो अनुसयो। परसत्तानन्ति पधानसत्तानं। परपुग्गलानन्ति ततो परेसं सत्तानं, हीनसत्तानन्ति अत्थो। एकत्थमेव वा एतं पदद्वयं वेनेय्यवसेन द्विधा वुत्तं। इन्द्रियपरोपरियत्तवेमत्तताञाणन्ति परभावो च अपरभावो च परोपरियत्तं अ-कारस्स ओकारं कत्वा, तस्स वेमत्तता परोपरियत्तवेमत्तता। सद्धादीनं इन्द्रियानं परोपरियत्तवेमत्तताय ञाणं इन्द्रियपरोपरियत्तवेमत्तताञाणन्ति पदविभागो वेदितब्बो।
Ayaṃ anusayoti ayaṃ imassa puggalassa kāmarāgādiko appahīnoyeva anusayitakileso. Appahīnoyeva hi thāmagato kileso anusayo. Parasattānanti padhānasattānaṃ. Parapuggalānanti tato paresaṃ sattānaṃ, hīnasattānanti attho. Ekatthameva vā etaṃ padadvayaṃ veneyyavasena dvidhā vuttaṃ. Indriyaparopariyattavemattatāñāṇanti parabhāvo ca aparabhāvo ca paropariyattaṃ a-kārassa okāraṃ katvā, tassa vemattatā paropariyattavemattatā. Saddhādīnaṃ indriyānaṃ paropariyattavemattatāya ñāṇaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇanti padavibhāgo veditabbo.
तत्थ यन्ति यं अनेकविहितस्स पुब्बेनिवासस्स अनुस्सरणवसेन भगवतो ञाणं, इदं अट्ठमं तथागतबलन्ति सम्बन्धो। अनेकविहितन्ति अनेकविधं, अनेकेहि वा पकारेहि पवत्तितं। पुब्बेनिवासन्ति अनुस्सरितुं इच्छितं अत्तनो परेसञ्च समनन्तरातीतं भवं आदिं कत्वा तत्थ तत्थ निवुत्थसन्तानं। अनुस्सरतीति ‘‘एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो’’ति एवं जातिपटिपाटिया अनुगन्त्वा सरति, अनुदेव वा सरति, चित्ते अभिनिन्नामितमत्ते एव सरतीति अत्थो। भगवतो हि परिकम्मकिच्चं नत्थि, आवज्जनमत्तेनेव सरति। सेय्यथिदन्ति आरद्धप्पकारनिदस्सनत्थे निपातो। एकम्पि जातिन्ति एकम्पि पटिसन्धिमूलं चुतिपरियोसानं एकभवपरियापन्नं खन्धसन्तानं। एस नयो द्वेपि जातियोतिआदीसुपि।
Tattha yanti yaṃ anekavihitassa pubbenivāsassa anussaraṇavasena bhagavato ñāṇaṃ, idaṃ aṭṭhamaṃ tathāgatabalanti sambandho. Anekavihitanti anekavidhaṃ, anekehi vā pakārehi pavattitaṃ. Pubbenivāsanti anussarituṃ icchitaṃ attano paresañca samanantarātītaṃ bhavaṃ ādiṃ katvā tattha tattha nivutthasantānaṃ. Anussaratīti ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti evaṃ jātipaṭipāṭiyā anugantvā sarati, anudeva vā sarati, citte abhininnāmitamatte eva saratīti attho. Bhagavato hi parikammakiccaṃ natthi, āvajjanamatteneva sarati. Seyyathidanti āraddhappakāranidassanatthe nipāto. Ekampi jātinti ekampi paṭisandhimūlaṃ cutipariyosānaṃ ekabhavapariyāpannaṃ khandhasantānaṃ. Esa nayo dvepi jātiyotiādīsupi.
अनेकेपि संवट्टकप्पेतिआदीसु पन परिहायमानो कप्पो संवट्टकप्पो, वड्ढमानो विवट्टकप्पोति वेदितब्बो। तत्थ संवट्टेन संवट्टट्ठायी गहितो तंमूलत्ता, विवट्टेन च विवट्टट्ठायी। एवञ्हि सति यानि ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, कप्पस्स असङ्ख्येय्यानि। कतमानि चत्तारि? संवट्टो संवट्टट्ठायी विवट्टो विवट्टट्ठायी’’ति (अ॰ नि॰ ४.१५६) वुत्तानि , तानि सब्बानि परिग्गहितानि होन्ति। अमुत्रासिन्तिआदि सरणाकारदस्सनं। तत्थ अमुत्रासिन्ति अमुम्हि संवट्टकप्पे, अमुम्हि भवे वा योनियं वा गतियं वा विञ्ञाणट्ठितियं वा सत्तावासे वा सत्तनिकाये वा। एवंनामोति तिस्सो वा फुस्सो वा। एवंगोत्तोति भग्गवो वा गोतमो वा। एवंवण्णोति ओदातो वा सामो वा। एवमाहारोति सालिमंसोदनाहारो वा पवत्तफलभोजनो वा। एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति अनेकप्पकारेन कायिकचेतसिकानं सामिसनिरामिसप्पभेदानं वा सुखदुक्खानं पटिसंवेदी। एवमायुपरियन्तोति एवं वस्ससतपरमायुपरियन्तो वा चतुरासीतिकप्पसहस्सपरमायुपरियन्तो वा। सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिन्ति सो ततो भवतो, सत्तनिकायतो वा चुतो पुन अमुकस्मिं नाम सत्तनिकाये उदपादिं। अथ वा तत्रापि भवे वा सत्तनिकाये वा अहोसिं। एवंनामोतिआदि वुत्तत्थमेव।
Anekepi saṃvaṭṭakappetiādīsu pana parihāyamāno kappo saṃvaṭṭakappo, vaḍḍhamāno vivaṭṭakappoti veditabbo. Tattha saṃvaṭṭena saṃvaṭṭaṭṭhāyī gahito taṃmūlattā, vivaṭṭena ca vivaṭṭaṭṭhāyī. Evañhi sati yāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni. Katamāni cattāri? Saṃvaṭṭo saṃvaṭṭaṭṭhāyī vivaṭṭo vivaṭṭaṭṭhāyī’’ti (a. ni. 4.156) vuttāni , tāni sabbāni pariggahitāni honti. Amutrāsintiādi saraṇākāradassanaṃ. Tattha amutrāsinti amumhi saṃvaṭṭakappe, amumhi bhave vā yoniyaṃ vā gatiyaṃ vā viññāṇaṭṭhitiyaṃ vā sattāvāse vā sattanikāye vā. Evaṃnāmoti tisso vā phusso vā. Evaṃgottoti bhaggavo vā gotamo vā. Evaṃvaṇṇoti odāto vā sāmo vā. Evamāhāroti sālimaṃsodanāhāro vā pavattaphalabhojano vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti anekappakārena kāyikacetasikānaṃ sāmisanirāmisappabhedānaṃ vā sukhadukkhānaṃ paṭisaṃvedī. Evamāyupariyantoti evaṃ vassasataparamāyupariyanto vā caturāsītikappasahassaparamāyupariyanto vā. So tato cuto amutra udapādinti so tato bhavato, sattanikāyato vā cuto puna amukasmiṃ nāma sattanikāye udapādiṃ. Atha vā tatrāpi bhave vā sattanikāye vā ahosiṃ. Evaṃnāmotiādi vuttatthameva.
६४. दिब्बेनातिआदीसु दिब्बसदिसत्ता दिब्बं। देवतानञ्हि सुचरितकम्मनिब्बत्तम्पि पित्तसेम्हरुहिरादीहि अपलिबुद्धं उपक्किलेसविमुत्तत्ता दूरेपि आरम्मणग्गहणसमत्थं दिब्बं पसादचक्खु होति। इदम्पि वीरियभावनाबलनिब्बत्तं ञाणचक्खु तादिसमेवाति दिब्बसदिसत्ता दिब्बं, दिब्बविहारवसेन वा पटिलद्धत्ता, अत्तना च दिब्बविहारसन्निस्सितत्तापि दिब्बं, आलोकपरिग्गहेन महाजुतिकत्तापि दिब्बं, तिरोकुट्टादिगतरूपदस्सनेन महागतिकत्तापि दिब्बं। तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन वेदितब्बं। दस्सनट्ठेन चक्खु। चक्खुकिच्चकरणेन चक्खुमिवातिपि चक्खु। चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता विसुद्धं। यो हि चुतिमत्तमेव पस्सति, न उपपातं, सो उच्छेददिट्ठिं गण्हाति। यो उपपातमत्तमेव पस्सति न चुतिं, सो नवसत्तपातुभावदिट्ठिं गण्हाति। यो पन तदुभयं पस्सति, सो यस्मा दुविधम्पि तं दिट्ठिगतं अतिवत्तति। तस्मास्स तं दस्सनं दिट्ठिविसुद्धिहेतु होति। तदुभयञ्च भगवा पस्सति। तेन वुत्तं – ‘‘चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता विसुद्ध’’न्ति।
64.Dibbenātiādīsu dibbasadisattā dibbaṃ. Devatānañhi sucaritakammanibbattampi pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttattā dūrepi ārammaṇaggahaṇasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idampi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena vā paṭiladdhattā, attanā ca dibbavihārasannissitattāpi dibbaṃ, ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṃ, tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhu. Cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu. Cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddhaṃ. Yo hi cutimattameva passati, na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo upapātamattameva passati na cutiṃ, so navasattapātubhāvadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṃ passati, so yasmā duvidhampi taṃ diṭṭhigataṃ ativattati. Tasmāssa taṃ dassanaṃ diṭṭhivisuddhihetu hoti. Tadubhayañca bhagavā passati. Tena vuttaṃ – ‘‘cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddha’’nti.
एकादसउपक्किलेसविरहतो वा विसुद्धं। यथाह –
Ekādasaupakkilesavirahato vā visuddhaṃ. Yathāha –
‘‘सो खो अहं अनुरुद्धा ‘विचिकिच्छा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति इति विदित्वा विचिकिच्छं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं। ‘अमनसिकारो चित्तस्स उपक्किलेसो… थिनमिद्धं… छम्भितत्तं… उप्पिलं… दुट्ठुल्लं… अच्चारद्धवीरियं… अतिलीनवीरियं… अभिजप्पा… नानत्तसञ्ञा… अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति इति विदित्वा अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहि’’न्ति (म॰ नि॰ ३.२४२) एवमादि।
‘‘So kho ahaṃ anuruddhā ‘vicikicchā cittassa upakkileso’ti iti viditvā vicikicchaṃ cittassa upakkilesaṃ pajahiṃ. ‘Amanasikāro cittassa upakkileso… thinamiddhaṃ… chambhitattaṃ… uppilaṃ… duṭṭhullaṃ… accāraddhavīriyaṃ… atilīnavīriyaṃ… abhijappā… nānattasaññā… atinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ cittassa upakkileso’ti iti viditvā atinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ cittassa upakkilesaṃ pajahi’’nti (ma. ni. 3.242) evamādi.
तदेवं एकादसउपक्किलेसविरहतो वा विसुद्धं। मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा रूपदस्सनेन अतिक्कन्तमानुसकं, मंसचक्खुं अतिक्कन्तत्ता वा अतिक्कन्तमानुसकं। तेन दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन।
Tadevaṃ ekādasaupakkilesavirahato vā visuddhaṃ. Manussūpacāraṃ atikkamitvā rūpadassanena atikkantamānusakaṃ, maṃsacakkhuṃ atikkantattā vā atikkantamānusakaṃ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena.
सत्ते पस्सतीति मनुस्सो मनुस्सं मंसचक्खुना विय सत्ते पस्सति ओलोकेति। चवमाने उपपज्जमानेति एत्थ चुतिक्खणे उपपत्तिक्खणे वा दिब्बचक्खुनापि दट्ठुं न सक्का। ये पन आसन्नचुतिका इदानि चविस्सन्ति, ये च गहितपटिसन्धिका सम्पति निब्बत्ता, ते ‘‘चवमाना उपपज्जमाना’’ति अधिप्पेता। ते एवरूपे चवमाने उपपज्जमाने। हीनेति मोहनिस्सन्दयुत्तत्ता हीनजातिकुलभोगादिवसेन हीळिते परिभूते। पणीतेति अमोहनिस्सन्दयुत्तत्ता तब्बिपरीते। सुवण्णेति अदोसनिस्सन्दयुत्तत्ता इट्ठकन्तमनापवण्णयुत्ते। दुब्बण्णेति दोसनिस्सन्दयुत्तत्ता अनिट्ठाकन्तामनापवण्णयुत्ते अभिरूपे विरूपे वाति अत्थो। सुगतेति सुगतिगते, अलोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा अड्ढे महद्धने। दुग्गतेति दुग्गतिगते, लोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा दलिद्दे अप्पन्नपानभोजने। यथाकम्मूपगेति यं यं कम्मं उपचितं, तेन तेन उपगते। तत्थ पुरिमेहि ‘‘चवमाने’’तिआदीहि दिब्बचक्खुकिच्चं वुत्तं। इमिना पन पदेन यथाकम्मूपगञाणकिच्चं। यथाकम्मूपगञाणअनागतंसञाणानि च दिब्बचक्खुपादकानेव दिब्बचक्खुना सहेव इज्झन्ति।
Satte passatīti manusso manussaṃ maṃsacakkhunā viya satte passati oloketi. Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunāpi daṭṭhuṃ na sakkā. Ye pana āsannacutikā idāni cavissanti, ye ca gahitapaṭisandhikā sampati nibbattā, te ‘‘cavamānā upapajjamānā’’ti adhippetā. Te evarūpe cavamāne upapajjamāne. Hīneti mohanissandayuttattā hīnajātikulabhogādivasena hīḷite paribhūte. Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti dosanissandayuttattā aniṭṭhākantāmanāpavaṇṇayutte abhirūpe virūpe vāti attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattā vā dalidde appannapānabhojane. Yathākammūpageti yaṃ yaṃ kammaṃ upacitaṃ, tena tena upagate. Tattha purimehi ‘‘cavamāne’’tiādīhi dibbacakkhukiccaṃ vuttaṃ. Iminā pana padena yathākammūpagañāṇakiccaṃ. Yathākammūpagañāṇaanāgataṃsañāṇāni ca dibbacakkhupādakāneva dibbacakkhunā saheva ijjhanti.
कायदुच्चरितेनातिआदीसु दुट्ठु चरितं, दुट्ठं वा चरितं किलेसपूतिकत्ता दुच्चरितं। कायेन दुच्चरितं, कायतो वा पवत्तं दुच्चरितं कायदुच्चरितं। एवं वचीमनोदुच्चरितानिपि दट्ठब्बानि। समन्नागताति समङ्गीभूता। अरियानं उपवादकाति बुद्धादीनं अरियानं, अन्तमसो गिहिसोतापन्नानम्पि अन्तिमवत्थुना वा गुणपरिधंसनेन वा उपवादका अक्कोसका गरहका। मिच्छादिट्ठिकाति विपरीतदस्सना। मिच्छादिट्ठिकम्मसमादानाति मिच्छादिट्ठिहेतुभूतसमादिन्ननानाविधकम्मा। ये च मिच्छादिट्ठिमूलकेसु कायकम्मादीसु अञ्ञेपि समादपेन्ति। तत्थ वचीमनोदुच्चरितग्गहणेन अरियूपवादमिच्छादिट्ठीसु गहितासुपि तेसं पुन वचनं महासावज्जभावदस्सनत्थं। महासावज्जो हि अरियूपवादो आनन्तरियसदिसो। यथाह –
Kāyaduccaritenātiādīsu duṭṭhu caritaṃ, duṭṭhaṃ vā caritaṃ kilesapūtikattā duccaritaṃ. Kāyena duccaritaṃ, kāyato vā pavattaṃ duccaritaṃ kāyaduccaritaṃ. Evaṃ vacīmanoduccaritānipi daṭṭhabbāni. Samannāgatāti samaṅgībhūtā. Ariyānaṃupavādakāti buddhādīnaṃ ariyānaṃ, antamaso gihisotāpannānampi antimavatthunā vā guṇaparidhaṃsanena vā upavādakā akkosakā garahakā. Micchādiṭṭhikāti viparītadassanā. Micchādiṭṭhikammasamādānāti micchādiṭṭhihetubhūtasamādinnanānāvidhakammā. Ye ca micchādiṭṭhimūlakesu kāyakammādīsu aññepi samādapenti. Tattha vacīmanoduccaritaggahaṇena ariyūpavādamicchādiṭṭhīsu gahitāsupi tesaṃ puna vacanaṃ mahāsāvajjabhāvadassanatthaṃ. Mahāsāvajjo hi ariyūpavādo ānantariyasadiso. Yathāha –
‘‘सेय्यथापि , सारिपुत्त, भिक्खु सीलसम्पन्नो समाधिसम्पन्नो पञ्ञासम्पन्नो दिट्ठेव धम्मे अञ्ञं आराधेय्य, एवंसम्पदमिदं, सारिपुत्त, वदामि तं वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वा यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये’’ति (म॰ नि॰ १.१४९)।
‘‘Seyyathāpi , sāriputta, bhikkhu sīlasampanno samādhisampanno paññāsampanno diṭṭheva dhamme aññaṃ ārādheyya, evaṃsampadamidaṃ, sāriputta, vadāmi taṃ vācaṃ appahāya taṃ cittaṃ appahāya taṃ diṭṭhiṃ appaṭinissajjitvā yathābhataṃ nikkhitto evaṃ niraye’’ti (ma. ni. 1.149).
मिच्छादिट्ठितो च महासावज्जतरं नाम अञ्ञं नत्थि। यथाह –
Micchādiṭṭhito ca mahāsāvajjataraṃ nāma aññaṃ natthi. Yathāha –
‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि एवं महासावज्जतरं, यथयिदं, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि। मिच्छादिट्ठिपरमानि, भिक्खवे, वज्जानी’’ति (अ॰ नि॰ १.३१०)।
‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi evaṃ mahāsāvajjataraṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, micchādiṭṭhi. Micchādiṭṭhiparamāni, bhikkhave, vajjānī’’ti (a. ni. 1.310).
कायस्स भेदाति उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा। परं मरणाति तदनन्तरं अभिनिब्बत्तक्खन्धग्गहणे। अथ वा कायस्स भेदाति जीवितिन्द्रियस्स उपच्छेदा। परं मरणाति चुतितो उद्धं। अपायन्तिआदि सब्बं निरयवेवचनं। निरयो हि सग्गमोक्खहेतुभूता पुञ्ञसम्मता अया अपेतत्ता, सुखानं वा आयस्स अभावा अपायो। दुक्खस्स गति पटिसरणन्ति दुग्गति, दोसबहुलताय वा दुट्ठेन कम्मुना निब्बत्ता गति दुग्गति। विवसा निपतन्ति तत्थ दुक्कटकारिनोति विनिपातो। नत्थि एत्थ अस्सादसञ्ञितो अयोति निरयो।
Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhaggahaṇe. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyassa upacchedā. Paraṃ maraṇāti cutito uddhaṃ. Apāyantiādi sabbaṃ nirayavevacanaṃ. Nirayo hi saggamokkhahetubhūtā puññasammatā ayā apetattā, sukhānaṃ vā āyassa abhāvā apāyo. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati, dosabahulatāya vā duṭṭhena kammunā nibbattā gati duggati. Vivasā nipatanti tattha dukkaṭakārinoti vinipāto. Natthi ettha assādasaññito ayoti nirayo.
अथ वा अपायग्गहणेन तिरच्छानयोनिं दीपेति, तिरच्छानयोनि हि अपायो, सुगतितो अपेतत्ता। न दुग्गति, महेसक्खानं नागराजादीनं सम्भवतो। दुग्गतिग्गहणेन पेत्तिविसयं दीपेति, सो हि अपायो चेव दुग्गति च सुगतितो अपेतत्ता, दुक्खस्स च गतिभूतत्ता। न तु विनिपातो असुरसदिसं अविनिपतितत्ता। पेतमहिद्धिकानञ्हि विमानानिपि निब्बत्तन्ति। विनिपातग्गहणेन असुरकायं दीपेति, सो हि यथावुत्तेनत्थेन अपायो चेव दुग्गति च सुखसमुस्सयेहि विनिपातत्ता विनिपातोति वुच्चति। निरयग्गहणेन अवीचिआदिअनेकप्पकारं निरयमेव दीपेति। उपपन्नाति उपगता, तत्थ अभिनिब्बत्ताति अधिप्पायो। वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो।
Atha vā apāyaggahaṇena tiracchānayoniṃ dīpeti, tiracchānayoni hi apāyo, sugatito apetattā. Na duggati, mahesakkhānaṃ nāgarājādīnaṃ sambhavato. Duggatiggahaṇena pettivisayaṃ dīpeti, so hi apāyo ceva duggati ca sugatito apetattā, dukkhassa ca gatibhūtattā. Na tu vinipāto asurasadisaṃ avinipatitattā. Petamahiddhikānañhi vimānānipi nibbattanti. Vinipātaggahaṇena asurakāyaṃ dīpeti, so hi yathāvuttenatthena apāyo ceva duggati ca sukhasamussayehi vinipātattā vinipātoti vuccati. Nirayaggahaṇena avīciādianekappakāraṃ nirayameva dīpeti. Upapannāti upagatā, tattha abhinibbattāti adhippāyo. Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo.
अयं पन विसेसो – एत्थ सुगतिग्गहणेन मनुस्सगतिम्पि सङ्गण्हाति। सग्गग्गहणेन देवगतिं एव। तत्थ सुन्दरा गतीति सुगति। रूपादीहि विसयेहि सुट्ठु अग्गोति सग्गो। सो सब्बोपि लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोकोति अयं वचनत्थो। अमुकाय कप्पकोटियं उपचितं तेनायं एतरहि, अनागते वा सग्गूपगो अपायूपगो चाति अट्ठमनवमबलञाणकिच्चं एकज्झं कत्वा दस्सितं। तथा कप्पसतसहस्सेवातिआदीसुपि। तेनेवाह – ‘‘इमानि भगवतो द्वे ञाणानी’’ति।
Ayaṃ pana viseso – ettha sugatiggahaṇena manussagatimpi saṅgaṇhāti. Saggaggahaṇena devagatiṃ eva. Tattha sundarā gatīti sugati. Rūpādīhi visayehi suṭṭhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti ayaṃ vacanattho. Amukāya kappakoṭiyaṃ upacitaṃ tenāyaṃ etarahi, anāgate vā saggūpago apāyūpago cāti aṭṭhamanavamabalañāṇakiccaṃ ekajjhaṃ katvā dassitaṃ. Tathā kappasatasahassevātiādīsupi. Tenevāha – ‘‘imāni bhagavato dve ñāṇānī’’ti.
निहतो मारो बोधिमूलेति निहतो समुच्छिन्नो किलेसमारो बोधिरुक्खमूले। इदं भगवतो दसमं बलन्ति इदं किलेसमारस्स हननं समुच्छिन्दनं भगवतो दसमं बलं। तेनेवाह – ‘‘सब्बासवपरिक्खयं ञाण’’न्ति। यस्मा पन यदा अरहत्तमग्गेन सवासना सब्बे आसवा खेपिता, तदा भगवता सब्बञ्ञुतञ्ञाणं अधिगतं नाम, तस्मा ‘‘यं सब्बञ्ञुता पत्ता’’तिआदि वुत्तं।
Nihato māro bodhimūleti nihato samucchinno kilesamāro bodhirukkhamūle. Idaṃ bhagavato dasamaṃ balanti idaṃ kilesamārassa hananaṃ samucchindanaṃ bhagavato dasamaṃ balaṃ. Tenevāha – ‘‘sabbāsavaparikkhayaṃ ñāṇa’’nti. Yasmā pana yadā arahattamaggena savāsanā sabbe āsavā khepitā, tadā bhagavatā sabbaññutaññāṇaṃ adhigataṃ nāma, tasmā ‘‘yaṃ sabbaññutā pattā’’tiādi vuttaṃ.
अयं तावेत्थ आचरियानं समानत्थकथा। परवादी पनाह – ‘‘दसबलञाणं नाम पाटिएक्कं नत्थि, यस्मा ‘सब्बञ्ञुता पत्ता विदिता सब्बधम्मा’ति वुत्तं, तस्मा सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्सेवायं पभेदो’’ति, तं न तथा दट्ठब्बं। अञ्ञमेव हि दसबलञाणं, अञ्ञं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं। दसबलञाणञ्हि सकसककिच्चमेव जानाति, सब्बञ्ञुतञ्ञाणं तम्पि ततो अवसेसम्पि जानाति। दसबलञाणेसु हि पठमं कारणाकारणमेव जानाति। दुतियं कम्मपरिच्छेदमेव, ततियं धातुनानत्तकारणमेव, चतुत्थं अज्झासयाधिमुत्तिमेव, पञ्चमं कम्मविपाकन्तरमेव, छट्ठं झानादीहि सद्धिं तेसं संकिलेसादिमेव, सत्तमं इन्द्रियानं तिक्खमुदुभावमेव, अट्ठमं पुब्बेनिवुत्थक्खन्धसन्ततिमेव, नवमं सत्तानं चुतूपपातमेव, दसमं सच्चपरिच्छेदमेव। सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पन एतेहि जानितब्बञ्च ततो उत्तरिञ्च पजानाति। एतेसं पन किच्चं सब्बं न करोति । तञ्हि झानं हुत्वा अप्पेतुं न सक्कोति, इद्धि हुत्वा विकुब्बितुं न सक्कोति, मग्गो हुत्वा किलेसे खेपेतुं न सक्कोति।
Ayaṃ tāvettha ācariyānaṃ samānatthakathā. Paravādī panāha – ‘‘dasabalañāṇaṃ nāma pāṭiekkaṃ natthi, yasmā ‘sabbaññutā pattā viditā sabbadhammā’ti vuttaṃ, tasmā sabbaññutaññāṇassevāyaṃ pabhedo’’ti, taṃ na tathā daṭṭhabbaṃ. Aññameva hi dasabalañāṇaṃ, aññaṃ sabbaññutaññāṇaṃ. Dasabalañāṇañhi sakasakakiccameva jānāti, sabbaññutaññāṇaṃ tampi tato avasesampi jānāti. Dasabalañāṇesu hi paṭhamaṃ kāraṇākāraṇameva jānāti. Dutiyaṃ kammaparicchedameva, tatiyaṃ dhātunānattakāraṇameva, catutthaṃ ajjhāsayādhimuttimeva, pañcamaṃ kammavipākantarameva, chaṭṭhaṃ jhānādīhi saddhiṃ tesaṃ saṃkilesādimeva, sattamaṃ indriyānaṃ tikkhamudubhāvameva, aṭṭhamaṃ pubbenivutthakkhandhasantatimeva, navamaṃ sattānaṃ cutūpapātameva, dasamaṃ saccaparicchedameva. Sabbaññutaññāṇaṃ pana etehi jānitabbañca tato uttariñca pajānāti. Etesaṃ pana kiccaṃ sabbaṃ na karoti . Tañhi jhānaṃ hutvā appetuṃ na sakkoti, iddhi hutvā vikubbituṃ na sakkoti, maggo hutvā kilese khepetuṃ na sakkoti.
अपिच परवादी एवं पुच्छितब्बो ‘‘दसबलञाणं नामेतं सवितक्कसविचारं अवितक्कविचारमत्तं अवितक्कअविचारं कामावचरं रूपावचरं अरूपावचरं लोकियं लोकुत्तर’’न्ति। जानन्तो ‘‘पटिपाटिया सत्त सवितक्कसविचारानी’’ति वक्खति, ततो परानि द्वे अवितक्कअविचारानीति, आसवक्खयञाणं सिया सवितक्कसविचारं, सिया अवितक्कविचारमत्तं, सिया अवितक्कअविचारन्ति। तथा पटिपाटिया सत्त कामावचरानि, ततो द्वे रूपावचरानि, अवसाने एकं लोकुत्तरन्ति वक्खति। सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पन सवितक्कसविचारमेव कामावचरमेव लोकियमेवाति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।
Apica paravādī evaṃ pucchitabbo ‘‘dasabalañāṇaṃ nāmetaṃ savitakkasavicāraṃ avitakkavicāramattaṃ avitakkaavicāraṃ kāmāvacaraṃ rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ lokiyaṃ lokuttara’’nti. Jānanto ‘‘paṭipāṭiyā satta savitakkasavicārānī’’ti vakkhati, tato parāni dve avitakkaavicārānīti, āsavakkhayañāṇaṃ siyā savitakkasavicāraṃ, siyā avitakkavicāramattaṃ, siyā avitakkaavicāranti. Tathā paṭipāṭiyā satta kāmāvacarāni, tato dve rūpāvacarāni, avasāne ekaṃ lokuttaranti vakkhati. Sabbaññutaññāṇaṃ pana savitakkasavicārameva kāmāvacarameva lokiyamevāti niṭṭhamettha gantabbaṃ.
विचयहारसम्पातवण्णना निट्ठिता।
Vicayahārasampātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / २. विचयहारसम्पातो • 2. Vicayahārasampāto
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / २. विचयहारसम्पातवण्णना • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / २. विचयहारसम्पातविभावना • 2. Vicayahārasampātavibhāvanā
