| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā |
२. विचयहारसम्पातवण्णना
2. Vicayahārasampātavaṇṇanā
५३. कुसलधम्मारम्मणाति कुसलधम्मे उद्दिस्स पवत्तिमत्तं सन्धाय वुत्तं, न तेसं आरम्मणपच्चयतं इध ‘‘कुसला धम्मा’’ति लोकुत्तरधम्मानं अधिप्पेतत्ता। न हि कदाचि अनुपादानिया धम्मा उपादानारम्मणा होन्ति। फलधम्मे उद्दिस्स पवत्ताय तण्हाय गहितत्ता ‘‘कुसल…पे॰… दट्ठब्बो’’ति वुत्तं। देसनाहारेति देसनाहारसम्पाते। कथं पन कुसलभावोति ‘‘कुसला’’ति वचनमत्तं गहेत्वा चोदेति, तञ्च निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं, पहानहेतुभावोपिस्सा सिया चोदकेन सम्पटिच्छितोव। ‘‘मानोपि दुविधो’’तिआदिना मानस्स च तस्सा तण्हाय च सेवितब्बभावो अकुसलानं पहानाय, कुसलानं उप्पत्तिया च पच्चयभावतो।
53.Kusaladhammārammaṇāti kusaladhamme uddissa pavattimattaṃ sandhāya vuttaṃ, na tesaṃ ārammaṇapaccayataṃ idha ‘‘kusalā dhammā’’ti lokuttaradhammānaṃ adhippetattā. Na hi kadāci anupādāniyā dhammā upādānārammaṇā honti. Phaladhamme uddissa pavattāya taṇhāya gahitattā ‘‘kusala…pe… daṭṭhabbo’’ti vuttaṃ. Desanāhāreti desanāhārasampāte. Kathaṃ pana kusalabhāvoti ‘‘kusalā’’ti vacanamattaṃ gahetvā codeti, tañca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ, pahānahetubhāvopissā siyā codakena sampaṭicchitova. ‘‘Mānopi duvidho’’tiādinā mānassa ca tassā taṇhāya ca sevitabbabhāvo akusalānaṃ pahānāya, kusalānaṃ uppattiyā ca paccayabhāvato.
नेक्खम्मस्सितं दोमनस्सं नाम ‘‘अरियभूमिं पापुणितुं नासक्खि’’न्ति अनुसोचतो उप्पन्नं दोमनस्सन्ति सम्बन्धो। एवन्ति इमिना पाळियं वुत्तप्पकारेन, पिहं उपट्ठपेत्वा छसु द्वारेसु इट्ठारम्मणे आपाथगते अनिच्चादिवसेन विपस्सनं पट्ठपेत्वाति योजना। इट्ठारम्मणञ्चेत्थ यथावुत्तअनुसोचनदोमनस्सुप्पत्तीनं यथाभिनिविट्ठस्स आरम्मणस्स अनिट्ठतायाति दस्सनत्थं। ‘‘कथं नेक्खम्मवसेना’’ति पदस्स अत्थं विवरितुं ‘‘विपस्सनावसेना’’तिआदि वुत्तं। विपस्सनादिविनिमुत्ता वा पठमज्झानादिवसेन वुत्ता कुसला धम्मा इध नेक्खम्मं। अनुस्सतिग्गहणेन उपचारज्झानमेव गहितन्ति ‘‘पठमज्झानादिवसेना’’ति वुत्तं। आदिसद्देन दुतियज्झानतो पट्ठाय याव अग्गफला उपरिविसेसा सङ्गहिता। याय पञ्ञाविमुत्तिया।
Nekkhammassitaṃ domanassaṃ nāma ‘‘ariyabhūmiṃ pāpuṇituṃ nāsakkhi’’nti anusocato uppannaṃ domanassanti sambandho. Evanti iminā pāḷiyaṃ vuttappakārena, pihaṃ upaṭṭhapetvā chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate aniccādivasena vipassanaṃ paṭṭhapetvāti yojanā. Iṭṭhārammaṇañcettha yathāvuttaanusocanadomanassuppattīnaṃ yathābhiniviṭṭhassa ārammaṇassa aniṭṭhatāyāti dassanatthaṃ. ‘‘Kathaṃ nekkhammavasenā’’ti padassa atthaṃ vivarituṃ ‘‘vipassanāvasenā’’tiādi vuttaṃ. Vipassanādivinimuttā vā paṭhamajjhānādivasena vuttā kusalā dhammā idha nekkhammaṃ. Anussatiggahaṇena upacārajjhānameva gahitanti ‘‘paṭhamajjhānādivasenā’’ti vuttaṃ. Ādisaddena dutiyajjhānato paṭṭhāya yāva aggaphalā uparivisesā saṅgahitā. Yāya paññāvimuttiyā.
उपेक्खासतिपारिसुद्धिभावेनाति उपेक्खाजनितसतिपारिसुद्धिसब्भावेन। कम्मयोग्गन्ति विपस्सनाभावनादिकम्मस्स योग्गं अनुरूपं अनुच्छविकं। अस्सद्धियेति अस्सद्धियहेतु, ‘‘अस्सद्धियेना’’तिपि पठन्ति, सो एवत्थो। ओभासगतन्ति ञाणोभासगतं। कामं पुब्बेपि पञ्ञा वुत्ता, अस्सद्धियादीहि पन अञ्ञेसं किलेसानं विधमनम्पि पञ्ञाय एव होति, सा च एवंभूताति दस्सनत्थं ‘‘ओभासगतं किलेसन्धकारे न इञ्जती’’ति वुत्तं।
Upekkhāsatipārisuddhibhāvenāti upekkhājanitasatipārisuddhisabbhāvena. Kammayogganti vipassanābhāvanādikammassa yoggaṃ anurūpaṃ anucchavikaṃ. Assaddhiyeti assaddhiyahetu, ‘‘assaddhiyenā’’tipi paṭhanti, so evattho. Obhāsagatanti ñāṇobhāsagataṃ. Kāmaṃ pubbepi paññā vuttā, assaddhiyādīhi pana aññesaṃ kilesānaṃ vidhamanampi paññāya eva hoti, sā ca evaṃbhūtāti dassanatthaṃ ‘‘obhāsagataṃ kilesandhakāre na iñjatī’’ti vuttaṃ.
कोपो कोधो। अप्पच्चयो दोमनस्सं। इद्धिविधञाणादिका छ अभिञ्ञा पाकटा एवाति ‘‘द्वे च विसेसे’’ति वुत्तधम्मे दस्सेतुं ‘‘मनोमयिद्धि, विपस्सनाञाणञ्चा’’ति आह। अङ्गणानि रागादयो। उपक्किलेसा अभिज्झाविसमलोभादयो। अनुलोमनं तदेकट्ठता। फन्दना दुब्बला विक्खेपप्पवत्ति। बलवती अनवट्ठानं। सब्बो मिच्छाभिनिवेसो अयोनिसोमनसिकारेन होति, मिच्छावितक्केन च। तत्थ अयोनिसोमनसिकारो अकुसलचित्तुप्पादो तप्परियापन्नो मिच्छावितक्को विक्खेपसहितो एवाति वुत्तं ‘‘मिच्छाभिनिवेसहेतुताय दिट्ठिपक्खो’’ति वुत्तञ्हेतं ‘‘वितक्कोपि दिट्ठिट्ठानं, अयोनिसो मनसिकारोपि दिट्ठिट्ठान’’न्ति (पटि॰ म॰ १.१२४)।
Kopo kodho. Appaccayo domanassaṃ. Iddhividhañāṇādikā cha abhiññā pākaṭā evāti ‘‘dve ca visese’’ti vuttadhamme dassetuṃ ‘‘manomayiddhi, vipassanāñāṇañcā’’ti āha. Aṅgaṇāni rāgādayo. Upakkilesā abhijjhāvisamalobhādayo. Anulomanaṃ tadekaṭṭhatā. Phandanā dubbalā vikkhepappavatti. Balavatī anavaṭṭhānaṃ. Sabbo micchābhiniveso ayonisomanasikārena hoti, micchāvitakkena ca. Tattha ayonisomanasikāro akusalacittuppādo tappariyāpanno micchāvitakko vikkhepasahito evāti vuttaṃ ‘‘micchābhinivesahetutāya diṭṭhipakkho’’ti vuttañhetaṃ ‘‘vitakkopi diṭṭhiṭṭhānaṃ, ayoniso manasikāropi diṭṭhiṭṭhāna’’nti (paṭi. ma. 1.124).
अथ वा इञ्जनाति फन्दना, दिट्ठपरित्तासो। यथाह ‘‘तदपि तेसं भवतं समणब्राह्मणानं अजानतं अपस्सतं वेदयितं तण्हागतानं परितस्सितविप्फन्दितमेवा’’ति (दी॰ नि॰ १.१०५ आदयो)। अट्ठितीति अनवट्ठानं, दिट्ठिवितक्को। तेन हि पुथुज्जनो काले सस्सतं, काले उच्छेदन्ति तं तं दिट्ठिग्गहणं पक्खन्दन्तो सत्ततो परिब्भट्ठअन्धो विय, समुद्दे विस्सट्ठवाहनिका विय, यन्ते युत्तगोणो विय च तथा तथा परिब्भमति। तेनाह ‘‘दिट्ठियोपि दिट्ठिट्ठानं, वितक्कोपि दिट्ठिट्ठान’’न्ति (पटि॰ म॰ १.१२४) च। एतस्मिञ्च पक्खे मिच्छाभिनिवेसताय, मिच्छाभिनिवेसहेतुताय च तस्सा द्वे पक्खाति एकदेससरूपेकसेसो कतोति वेदितब्बं।
Atha vā iñjanāti phandanā, diṭṭhaparittāso. Yathāha ‘‘tadapi tesaṃ bhavataṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ ajānataṃ apassataṃ vedayitaṃ taṇhāgatānaṃ paritassitavipphanditamevā’’ti (dī. ni. 1.105 ādayo). Aṭṭhitīti anavaṭṭhānaṃ, diṭṭhivitakko. Tena hi puthujjano kāle sassataṃ, kāle ucchedanti taṃ taṃ diṭṭhiggahaṇaṃ pakkhandanto sattato paribbhaṭṭhaandho viya, samudde vissaṭṭhavāhanikā viya, yante yuttagoṇo viya ca tathā tathā paribbhamati. Tenāha ‘‘diṭṭhiyopi diṭṭhiṭṭhānaṃ, vitakkopi diṭṭhiṭṭhāna’’nti (paṭi. ma. 1.124) ca. Etasmiñca pakkhe micchābhinivesatāya, micchābhinivesahetutāya ca tassā dve pakkhāti ekadesasarūpekaseso katoti veditabbaṃ.
‘‘एव’’न्तिआदिना ‘‘सो उपरिम’’न्तिआदिपाळियं सम्बन्धं दस्सेति। पटिघसञ्ञाति भुम्मत्थे पच्चत्तवचनन्ति दस्सेन्तो ‘‘पटिघ…पे॰… सञ्ञासू’’ति आह। रूपावचरसञ्ञाति सञ्ञासीसेन रूपावचरज्झानानि वदति। नानत्तसञ्ञाति नानासभावा, नानासभावे वा आरम्मणे सञ्ञा। ठपेत्वा पटिघसञ्ञा अवसिट्ठकामावचरसञ्ञा हेता। ता समतिक्कमतीति ता रूपसञ्ञानानत्तसञ्ञायो आरम्मणेहि सद्धिं सम्मदेव अतिक्कमति।
‘‘Eva’’ntiādinā ‘‘so uparima’’ntiādipāḷiyaṃ sambandhaṃ dasseti. Paṭighasaññāti bhummatthe paccattavacananti dassento ‘‘paṭigha…pe… saññāsū’’ti āha. Rūpāvacarasaññāti saññāsīsena rūpāvacarajjhānāni vadati. Nānattasaññāti nānāsabhāvā, nānāsabhāve vā ārammaṇe saññā. Ṭhapetvā paṭighasaññā avasiṭṭhakāmāvacarasaññā hetā. Tā samatikkamatīti tā rūpasaññānānattasaññāyo ārammaṇehi saddhiṃ sammadeva atikkamati.
रूपावचरज्झानोभासोपि कसिणारम्मणा। कसिणनिस्सन्दो हि आरुप्पज्झानुप्पत्ति। दस्सनन्ति कसिणरूपानं दस्सनं। अभिज्झाब्यापादप्पहानेन सद्धिं वीरियारम्भो उपकारको समथो सतिपस्सद्धियो परिक्खारङ्गता वुत्ता एव। सतिरहितं सम्मसनं नाम नत्थीति ‘‘या उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा, अयं विपस्सना’’ति वुत्तं। तेन सतिसीसेन विपस्सना गहिताति दस्सेति। सम्मोसानं पहानमाहाति सम्बन्धो।
Rūpāvacarajjhānobhāsopi kasiṇārammaṇā. Kasiṇanissando hi āruppajjhānuppatti. Dassananti kasiṇarūpānaṃ dassanaṃ. Abhijjhābyāpādappahānena saddhiṃ vīriyārambho upakārako samatho satipassaddhiyo parikkhāraṅgatā vuttā eva. Satirahitaṃ sammasanaṃ nāma natthīti ‘‘yā upaṭṭhitā sati asammuṭṭhā, ayaṃ vipassanā’’ti vuttaṃ. Tena satisīsena vipassanā gahitāti dasseti. Sammosānaṃ pahānamāhāti sambandho.
५४. पच्चुप्पन्नसुखआयतिसुखविपाककिरियनिरामिसअकापुरिससेवितभावेहि एव सेसा पाळियं एतस्स समाधिस्स सन्तपणीततादिविसेसा वुत्ता, तेपि इध सङ्गहिताति तेसं पदानं अत्थं दस्सेन्तो ‘‘अङ्गसन्तताया’’तिआदिमाह। तत्थ अङ्गसन्ततायाति फलझानङ्गानं उपसन्तताय। किलेसदरथसन्ततायाति किलेसदरथपटिप्पस्सद्धिया। पणीतोति उळारो। एकोदिभावेनाति मग्गसमाधिसङ्खातेन एकोदिभावेन। एकोदिभावन्ति समाधानं। लोकियसमाधिस्स पच्चनीकनीवरणपठमज्झाननिकन्तिआदीनि निग्गहेतब्बानि, अञ्ञे च किलेसा वारेतब्बा। इमस्स पन अरहत्तसमाधिस्स पटिप्पस्सद्धकिलेसत्ता न निग्गहेतब्बं, वारेतब्बञ्च अत्थीति सो मग्गानन्तरं समापत्तिक्खणेव अप्पयोगेनेव अधिगतत्ता, ठितत्ता च अपरिहानिवसेन वा अधिगतत्ता नससङ्खारनिग्गय्हवारितगतो।
54. Paccuppannasukhaāyatisukhavipākakiriyanirāmisaakāpurisasevitabhāvehi eva sesā pāḷiyaṃ etassa samādhissa santapaṇītatādivisesā vuttā, tepi idha saṅgahitāti tesaṃ padānaṃ atthaṃ dassento ‘‘aṅgasantatāyā’’tiādimāha. Tattha aṅgasantatāyāti phalajhānaṅgānaṃ upasantatāya. Kilesadarathasantatāyāti kilesadarathapaṭippassaddhiyā. Paṇītoti uḷāro. Ekodibhāvenāti maggasamādhisaṅkhātena ekodibhāvena. Ekodibhāvanti samādhānaṃ. Lokiyasamādhissa paccanīkanīvaraṇapaṭhamajjhānanikantiādīni niggahetabbāni, aññe ca kilesā vāretabbā. Imassa pana arahattasamādhissa paṭippassaddhakilesattā na niggahetabbaṃ, vāretabbañca atthīti so maggānantaraṃ samāpattikkhaṇeva appayogeneva adhigatattā, ṭhitattā ca aparihānivasena vā adhigatattā nasasaṅkhāraniggayhavāritagato.
‘‘सतिवेपुल्लप्पत्तो’’ति एतेन अप्पवत्तमानायपि सतिया सतिबहुलताय सतो एव नामाति दस्सेति। ‘‘यथापरिच्छिन्नकालवसेना’’ति एतेन परिच्छिन्नसतिया सतोति दस्सेति।
‘‘Sativepullappatto’’ti etena appavattamānāyapi satiyā satibahulatāya sato eva nāmāti dasseti. ‘‘Yathāparicchinnakālavasenā’’ti etena paricchinnasatiyā satoti dasseti.
वक्खमानेनाति ‘‘पीतिफरणा’’तिआदिना अनन्तरं वक्खमानेन। ‘‘पीतिफरणता’’ति पन पाळि आगता। तं ‘‘पञ्चङ्गिको सम्मासमाधी’’ति (दी॰ नि॰ ३.३५५) समाधिअङ्गभावेन पञ्ञा उद्दिट्ठाति कत्वा वुत्तं। ततो एव अट्ठकथायं ‘‘पीतिफरणता’’तिआदीनञ्च अत्थसंवण्णना कता। तत्थ ‘‘सो इममेव कायं विवेकजेन पीतिसुखेन अभिसन्देती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२२६) नयेन पीतिया, सुखस्स च फरणं वेदितब्बं। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Vakkhamānenāti ‘‘pītipharaṇā’’tiādinā anantaraṃ vakkhamānena. ‘‘Pītipharaṇatā’’ti pana pāḷi āgatā. Taṃ ‘‘pañcaṅgiko sammāsamādhī’’ti (dī. ni. 3.355) samādhiaṅgabhāvena paññā uddiṭṭhāti katvā vuttaṃ. Tato eva aṭṭhakathāyaṃ ‘‘pītipharaṇatā’’tiādīnañca atthasaṃvaṇṇanā katā. Tattha ‘‘so imameva kāyaṃ vivekajena pītisukhena abhisandetī’’tiādinā (dī. ni. 1.226) nayena pītiyā, sukhassa ca pharaṇaṃ veditabbaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
समाधिवसेन समथो उद्धटोति सभाववसेन समथो उद्धटो, न उपकारकधम्मवसेनाति अधिप्पायो।
Samādhivasena samatho uddhaṭoti sabhāvavasena samatho uddhaṭo, na upakārakadhammavasenāti adhippāyo.
५५. रागपटिपक्खत्ता समाधिस्स ‘‘अधिचित्तसिक्खाय सिक्खन्तो’’ति वुत्तं। वुत्तनयानुसारेनाति ‘‘सुखपणिधिआदिसमुग्घाटनेन अप्पणिहितो’’तिआदिना। एत्थ च सङ्खारानं खणभङ्गुरतं सम्मदेव पस्सन्तस्स न रागो पतिट्ठं लभतीति अनिच्चानुपस्सना रागचरितस्स सप्पाया वुत्ता, तथा सङ्खारानं सभावदुक्खतं सम्मदेव पस्सन्तस्स पकतियापि दुक्खितेसु दुक्खुप्पादनं वणे खारोदकसेकसदिसन्ति न दोसो पतिट्ठं लभतीति दुक्खानुपस्सना दोसचरितस्स सप्पाया वुत्ता, तथा सङ्खारेसु सम्मदेव घनविनिब्भोगे कते अत्तसुञ्ञताय उपट्ठहमानाय न मोहो पतिट्ठं लभतीति अनत्तानुपस्सना मोहचरितस्स सप्पाया वुत्ताति वेदितब्बं। रागपटिपक्खत्ता समाधिस्स ‘‘अधिचित्तसिक्खाय सिक्खन्तो’’ति वुत्तं। एस नयो इतरेसु। सेसमेत्थ सुविञ्ञेय्यं।
55. Rāgapaṭipakkhattā samādhissa ‘‘adhicittasikkhāya sikkhanto’’ti vuttaṃ. Vuttanayānusārenāti ‘‘sukhapaṇidhiādisamugghāṭanena appaṇihito’’tiādinā. Ettha ca saṅkhārānaṃ khaṇabhaṅgurataṃ sammadeva passantassa na rāgo patiṭṭhaṃ labhatīti aniccānupassanā rāgacaritassa sappāyā vuttā, tathā saṅkhārānaṃ sabhāvadukkhataṃ sammadeva passantassa pakatiyāpi dukkhitesu dukkhuppādanaṃ vaṇe khārodakasekasadisanti na doso patiṭṭhaṃ labhatīti dukkhānupassanā dosacaritassa sappāyā vuttā, tathā saṅkhāresu sammadeva ghanavinibbhoge kate attasuññatāya upaṭṭhahamānāya na moho patiṭṭhaṃ labhatīti anattānupassanā mohacaritassa sappāyā vuttāti veditabbaṃ. Rāgapaṭipakkhattā samādhissa ‘‘adhicittasikkhāya sikkhanto’’ti vuttaṃ. Esa nayo itaresu. Sesamettha suviññeyyaṃ.
खन्तिबहुलो उप्पन्नं अरतिं अनभिरतिं अभिभुय्य विहरन्तो सुखेन समाधिं अधिगच्छतीति खन्तिप्पधानतापि समथपक्खभजनस्स कारणं वुत्ता। उट्ठानं सम्पज्जतीति सम्पन्नकायिकवीरियं। सम्माकम्मन्तवायामानं यो कायिकादिविकप्पो वुत्तो पाळियं, सो नेसं कायिकस्स पयोगस्स समुट्ठानवसेन वेदितब्बो।
Khantibahulo uppannaṃ aratiṃ anabhiratiṃ abhibhuyya viharanto sukhena samādhiṃ adhigacchatīti khantippadhānatāpi samathapakkhabhajanassa kāraṇaṃ vuttā. Uṭṭhānaṃ sampajjatīti sampannakāyikavīriyaṃ. Sammākammantavāyāmānaṃ yo kāyikādivikappo vutto pāḷiyaṃ, so nesaṃ kāyikassa payogassa samuṭṭhānavasena veditabbo.
‘‘खिप्पाधिगमो’’ति इमिना मग्गासेवनभावं दस्सेति। ‘‘विपस्सनाय विमुत्ताधिगमो’’ति इमिना विपस्सनानुभावेन समुच्छेदविमुत्ति विक्खम्भनविमुत्ति विय समथानुभावेनाति दस्सेति। लोकियेहीति निस्सक्कवचनं। महन्तानन्ति उळारानं, पणीतानन्ति अत्थो।
‘‘Khippādhigamo’’ti iminā maggāsevanabhāvaṃ dasseti. ‘‘Vipassanāya vimuttādhigamo’’ti iminā vipassanānubhāvena samucchedavimutti vikkhambhanavimutti viya samathānubhāvenāti dasseti. Lokiyehīti nissakkavacanaṃ. Mahantānanti uḷārānaṃ, paṇītānanti attho.
५६. तन्ति विचयहारं। विसंवादनहेतूनं लोभादीनं पापधम्मानं। सोधेन्तोति यथा सरणादिविसया अञ्ञाणादिसंकिलेसा न पवत्तन्ति, एवं सोधेन्तो। परिपूरेन्ताति यथा सीलं अखण्डादिभावेन परिपुण्णं होति अनूनं, एवं परिपूरेन्ता।
56.Tanti vicayahāraṃ. Visaṃvādanahetūnaṃ lobhādīnaṃ pāpadhammānaṃ. Sodhentoti yathā saraṇādivisayā aññāṇādisaṃkilesā na pavattanti, evaṃ sodhento. Paripūrentāti yathā sīlaṃ akhaṇḍādibhāvena paripuṇṇaṃ hoti anūnaṃ, evaṃ paripūrentā.
‘‘तथा पटिपज्जन्तो’’ति इमिना सत्थु महापतिकारभावो परिपुण्णो दस्सितोति पठमवादे ‘‘दस्सनाभूमिञ्च भावनाभूमिञ्चा’’ति वुत्तं।
‘‘Tathāpaṭipajjanto’’ti iminā satthu mahāpatikārabhāvo paripuṇṇo dassitoti paṭhamavāde ‘‘dassanābhūmiñca bhāvanābhūmiñcā’’ti vuttaṃ.
यस्स अत्थायाति यस्स यस्स पहानत्थाय। तथा पटिपन्नस्साति यथा असुभज्झानादिं पादकं कत्वा अनागामिमग्गादिअधिगमो होति, तथा पटिपन्नस्स।
Yassa atthāyāti yassa yassa pahānatthāya. Tathā paṭipannassāti yathā asubhajjhānādiṃ pādakaṃ katvā anāgāmimaggādiadhigamo hoti, tathā paṭipannassa.
वधितन्ति घातितं।
Vadhitanti ghātitaṃ.
‘‘मनुस्सभूतो’’ति इदं पुब्बापरापेक्खं कत्वा ‘‘पिता मनुस्सभूतो खीणासवो’’ति च तथा ‘‘माता मनुस्सभूता’’ति योजेतब्बं। भेदानुरूपस्स सावनं अनुस्सावनं, भेदानुरूपेन वा वचनेन विञ्ञापनं।
‘‘Manussabhūto’’ti idaṃ pubbāparāpekkhaṃ katvā ‘‘pitā manussabhūto khīṇāsavo’’ti ca tathā ‘‘mātā manussabhūtā’’ti yojetabbaṃ. Bhedānurūpassa sāvanaṃ anussāvanaṃ, bhedānurūpena vā vacanena viññāpanaṃ.
५७. मनुस्सत्तन्ति मनुस्सजातिता। लिङ्गसम्पत्तीति पुरिसभावो। हेतूति मनोवचीपणिधानसिद्धिया सद्धिं पुब्बहेतुसम्पदा। सत्थारदस्सनन्ति सत्थु सम्मुखीभावो। गुणसम्पत्तीति अभिञ्ञासमापत्तिलाभो। अधिकारोति अत्तनो सरीरनिरपेक्खं सत्थु उपकारकरणं। छन्दताति बुद्धभावाय दळ्हच्छन्दता अनिवत्तिधम्मता।
57.Manussattanti manussajātitā. Liṅgasampattīti purisabhāvo. Hetūti manovacīpaṇidhānasiddhiyā saddhiṃ pubbahetusampadā. Satthāradassananti satthu sammukhībhāvo. Guṇasampattīti abhiññāsamāpattilābho. Adhikāroti attano sarīranirapekkhaṃ satthu upakārakaraṇaṃ. Chandatāti buddhabhāvāya daḷhacchandatā anivattidhammatā.
न उप्पज्जन्तीति पन अत्थीति ‘‘न मे आचरियो अत्थि, सदिसो मे न विज्जती’’तिआदि (म॰ नि॰ १.२८५; २.३४१; कथा॰ ४०५; महाव॰ ११; मि॰ प॰ ४.५.११) इमिस्सा लोकधातुया ठत्वा वदन्तेन भगवता ‘‘किं पनावुसो सारिपुत्त, अत्थेतरहि अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा भगवतो समसमो सम्बोधियन्ति एवं पुट्ठो अहं, भन्ते, ‘नो’ति वदेय्य’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.१६१) वत्वा तस्स कारणं दस्सेतुं ‘‘अट्ठानमेतं अनवकासो, यं एकिस्सा लोकधातुया द्वे अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा’’ति (दी॰ नि॰ ३.१६१; अ॰ नि॰ १.२७७) इमं सुत्तं दस्सेन्तेन धम्मसेनापतिनाव बुद्धखेत्तभूतं इमं लोकधातुं ठपेत्वा अञ्ञत्थ अनुप्पत्ति वुत्ता होतीति अधिप्पायो।
Na uppajjantīti pana atthīti ‘‘na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjatī’’tiādi (ma. ni. 1.285; 2.341; kathā. 405; mahāva. 11; mi. pa. 4.5.11) imissā lokadhātuyā ṭhatvā vadantena bhagavatā ‘‘kiṃ panāvuso sāriputta, atthetarahi añño samaṇo vā brāhmaṇo vā bhagavato samasamo sambodhiyanti evaṃ puṭṭho ahaṃ, bhante, ‘no’ti vadeyya’’nti (dī. ni. 3.161) vatvā tassa kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā’’ti (dī. ni. 3.161; a. ni. 1.277) imaṃ suttaṃ dassentena dhammasenāpatināva buddhakhettabhūtaṃ imaṃ lokadhātuṃ ṭhapetvā aññattha anuppatti vuttā hotīti adhippāyo.
खेत्तपरिग्गहो कतो नाम होति ‘‘इदं बुद्धखेत्तं नामा’’ति।
Khettapariggaho kato nāma hoti ‘‘idaṃ buddhakhettaṃ nāmā’’ti.
एवं ठानाट्ठानभावं गताति वुत्तप्पकारेन ठानभूता, वुत्तनयेन वा अञ्ञेपि यथारहं ठानाट्ठानभावेन पवत्ता। सत्तपञ्ञत्तिया उपादानभूताति इन्द्रियबद्धे खन्धे सन्धाय वदति।
Evaṃ ṭhānāṭṭhānabhāvaṃ gatāti vuttappakārena ṭhānabhūtā, vuttanayena vā aññepi yathārahaṃ ṭhānāṭṭhānabhāvena pavattā. Sattapaññattiyā upādānabhūtāti indriyabaddhe khandhe sandhāya vadati.
५८. फलस्स पच्चक्खकारिताति ‘‘इमस्स कम्मस्स इदं फल’’न्ति तंतंकम्मफलावबोधो। अप्पदानाभावोति पच्चयसमवाये कम्मस्स एकन्ततो फलुप्पादनं। तेनाह ‘‘कतूपचितान’’न्ति।
58.Phalassapaccakkhakāritāti ‘‘imassa kammassa idaṃ phala’’nti taṃtaṃkammaphalāvabodho. Appadānābhāvoti paccayasamavāye kammassa ekantato phaluppādanaṃ. Tenāha ‘‘katūpacitāna’’nti.
५९. अज्झोसितवत्थुनाति तण्हाभिनिवेसवसेन अभिनिविट्ठवत्थुना। रूपभवअरूपभवादिनाति भवतण्हा विय सयं दस्सेति।
59.Ajjhositavatthunāti taṇhābhinivesavasena abhiniviṭṭhavatthunā. Rūpabhavaarūpabhavādināti bhavataṇhā viya sayaṃ dasseti.
खन्धत्तयवसेनाति सीलादिक्खन्धत्तयवसेन। पटिपदाविभागेनाति ‘‘सब्बत्थगामिनी’’ति आदिपटिपदाय भेदेन।
Khandhattayavasenāti sīlādikkhandhattayavasena. Paṭipadāvibhāgenāti ‘‘sabbatthagāminī’’ti ādipaṭipadāya bhedena.
तत्थतत्थगामिनीति निरयादिनिब्बानन्ति द्वीसु गन्धब्बट्ठानेसु तत्थ तत्थेव गमनसीला। सब्बत्थगामिनीति यथावुत्तेसु सब्बट्ठानेसु च गमनसीला।
Tatthatatthagāminīti nirayādinibbānanti dvīsu gandhabbaṭṭhānesu tattha tattheva gamanasīlā. Sabbatthagāminīti yathāvuttesu sabbaṭṭhānesu ca gamanasīlā.
सञ्जीवो काळसुत्तं सङ्घातो रोरुवो महारोरुवो तापनो महातापनो अवीचीति एते अट्ठ महानिरया। एकेकस्स चत्तारि चत्तारि द्वारानि, एकेकस्मिं द्वारे चत्तारो चत्तारो गूथनिरयादयोति एवं सोळस उस्सदनिरये वण्णेन्ति।
Sañjīvo kāḷasuttaṃ saṅghāto roruvo mahāroruvo tāpano mahātāpano avīcīti ete aṭṭha mahānirayā. Ekekassa cattāri cattāri dvārāni, ekekasmiṃ dvāre cattāro cattāro gūthanirayādayoti evaṃ soḷasa ussadaniraye vaṇṇenti.
सक्कसुयामादिको जेट्ठकदेवराजा। पजापतिवरुणईसानादयो विय दुतियादिट्ठानन्तरकारको परिचारको।
Sakkasuyāmādiko jeṭṭhakadevarājā. Pajāpativaruṇaīsānādayo viya dutiyādiṭṭhānantarakārako paricārako.
किलेसकामपक्खेति ‘‘सङ्कप्पो कामो, रागो कामो, सङ्कप्परागो कामोति (महानि॰ १) एत्थ वुत्तसङ्कप्पवसेन वुत्तं। सोपि हि विबाधति, उपतापेति चाति किलेसत्तसम्भवतो किलेसकामो वुत्तो, न किलेसवत्थुभावतो। कामपटिसंयुत्तोति कामरागसङ्खातेन कामेन सम्पयुत्तो, कामपटिबद्धो वा। अञ्ञेसु च कामपटिसंयुत्तेसु धम्मेसु विज्जमानेसु वितक्के एव कामसद्दो धातुसद्दो निरुळ्होति वेदितब्बो वितक्कस्स कामसङ्कप्पवुत्तिया सातिसयत्ता। एस नयो ब्यापादधातुआदीसु। परस्स, अत्तनो च दुक्खापनं विहिंसा। तं तु मिच्छाहि विहिंसा।
Kilesakāmapakkheti ‘‘saṅkappo kāmo, rāgo kāmo, saṅkapparāgo kāmoti (mahāni. 1) ettha vuttasaṅkappavasena vuttaṃ. Sopi hi vibādhati, upatāpeti cāti kilesattasambhavato kilesakāmo vutto, na kilesavatthubhāvato. Kāmapaṭisaṃyuttoti kāmarāgasaṅkhātena kāmena sampayutto, kāmapaṭibaddho vā. Aññesu ca kāmapaṭisaṃyuttesu dhammesu vijjamānesu vitakke eva kāmasaddo dhātusaddo niruḷhoti veditabbo vitakkassa kāmasaṅkappavuttiyā sātisayattā. Esa nayo byāpādadhātuādīsu. Parassa, attano ca dukkhāpanaṃ vihiṃsā. Taṃ tu micchāhi vihiṃsā.
बीजादिधातुनानत्तवसेन खन्धादिनानत्तं वेदितब्बं। खन्धोति द्विधाभूतग्गो।
Bījādidhātunānattavasena khandhādinānattaṃ veditabbaṃ. Khandhoti dvidhābhūtaggo.
६०. अज्झासयधातूति अज्झासयसभावो। यथा गूथादीनं सभावो एसो यं गूथादीहेव संसन्दति, एवं पुग्गलानं अज्झासयस्सेवेस सभावो, यं दुस्सीलादयो दुस्सीलादिकेहेव संसन्दन्ति।
60.Ajjhāsayadhātūti ajjhāsayasabhāvo. Yathā gūthādīnaṃ sabhāvo eso yaṃ gūthādīheva saṃsandati, evaṃ puggalānaṃ ajjhāsayassevesa sabhāvo, yaṃ dussīlādayo dussīlādikeheva saṃsandanti.
सद्धामूलकत्ता कुसलकिरियाय वुत्तं ‘‘यं सद्धावसेना’’तिआदि। तथा हि वुत्तं ‘‘सद्धा बीज’’न्ति (सु॰ नि॰ ७७)। यं लोभवसेन, सद्धावसेन च दोसवसेन, सद्धावसेन च मोहवसेन , सद्धावसेन चाति योजेतब्बं। वीरियवसेनाति सम्मप्पधानवीरियवसेन। पञ्ञावसेनाति मग्गसम्मादिट्ठिवसेन।
Saddhāmūlakattā kusalakiriyāya vuttaṃ ‘‘yaṃ saddhāvasenā’’tiādi. Tathā hi vuttaṃ ‘‘saddhā bīja’’nti (su. ni. 77). Yaṃ lobhavasena, saddhāvasena ca dosavasena, saddhāvasena ca mohavasena , saddhāvasena cāti yojetabbaṃ. Vīriyavasenāti sammappadhānavīriyavasena. Paññāvasenāti maggasammādiṭṭhivasena.
अकुसलस्स कम्मस्स कतोकासताय पाळियं वुत्तत्ता ‘‘विपाकावरणेन निवुत’’न्ति वुत्तं। तं पन निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं कम्मावरणादीहिपि निवुतताय इच्छितत्ता। तथा हि यथा देवदत्तं कोकालिकं सुनक्खत्तं लिच्छविपुत्तन्ति उदाहटं, यदिपि भगवा पटिवेधस्स अट्ठानतं दिस्वा निब्बेधभागियदेसनं न देसेति, वासनाभागियं पन तथारूपस्स देसेति एवाति दस्सेन्तो ‘‘सच्चप्पटिवेध’’न्तिआदिमाह। अजातसत्तुआदीनन्ति आदिसद्देन सच्चकादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो। तस्सापि भगवा अनागते वासनत्थाय धम्मं देसेसि। सत्था हि ‘‘अनागते तम्बपण्णिदीपे सासनं पतिट्ठहिस्सती’’ति तत्थायं कुलघरे निब्बत्तो पब्बजित्वा काळबुद्धरक्खितत्थेरो नाम पभिन्नपटिसम्भिदो महाखीणासवो भविस्सतीति इदं दिस्वा धम्मं देसेसि, सो च तथा अहोसीति।
Akusalassa kammassa katokāsatāya pāḷiyaṃ vuttattā ‘‘vipākāvaraṇena nivuta’’nti vuttaṃ. Taṃ pana nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ kammāvaraṇādīhipi nivutatāya icchitattā. Tathā hi yathā devadattaṃ kokālikaṃ sunakkhattaṃ licchaviputtanti udāhaṭaṃ, yadipi bhagavā paṭivedhassa aṭṭhānataṃ disvā nibbedhabhāgiyadesanaṃ na deseti, vāsanābhāgiyaṃ pana tathārūpassa deseti evāti dassento ‘‘saccappaṭivedha’’ntiādimāha. Ajātasattuādīnanti ādisaddena saccakādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tassāpi bhagavā anāgate vāsanatthāya dhammaṃ desesi. Satthā hi ‘‘anāgate tambapaṇṇidīpe sāsanaṃ patiṭṭhahissatī’’ti tatthāyaṃ kulaghare nibbatto pabbajitvā kāḷabuddharakkhitatthero nāma pabhinnapaṭisambhido mahākhīṇāsavo bhavissatīti idaṃ disvā dhammaṃ desesi, so ca tathā ahosīti.
असम्पुण्णेति एकन्ततो विपाकदानसमत्थतावसेन पारिपूरिं अनुपगते। दिट्ठुपनिस्सयदिट्ठिसहगतस्स कम्मं सन्धाय ‘‘कम्मे असम्पुण्णे’’ति वुत्तं। तेनाह ‘‘किलेसन्तराय मिस्सकं कम्मन्तरायं दस्सेत्वा’’ति।
Asampuṇṇeti ekantato vipākadānasamatthatāvasena pāripūriṃ anupagate. Diṭṭhupanissayadiṭṭhisahagatassa kammaṃ sandhāya ‘‘kamme asampuṇṇe’’ti vuttaṃ. Tenāha ‘‘kilesantarāya missakaṃ kammantarāyaṃ dassetvā’’ti.
६१. दिट्ठि पनेत्थ पधानभावेन पाळियं गहिता सीलब्बतपरामासस्स अधिप्पेतत्ता। तथा हि वुत्तं ‘‘यथा पुण्णञ्च गोवतिकं, अचेलञ्च कुक्कुरवतिक’’न्ति। असम्पुण्णत्ता एव हि तस्स मिच्छादिट्ठिकम्मसमादानस्स तेसं भगवा ‘‘चत्तारिमानि, पुण्ण, कम्मानी’’तिआदिना (म॰ नि॰ २.८१) धम्मं देसेसि। ताय च देसनाय ते तं दिट्ठिं पटिनिस्सज्जित्वा सम्मत्ते पतिट्ठहिंसु।
61. Diṭṭhi panettha padhānabhāvena pāḷiyaṃ gahitā sīlabbataparāmāsassa adhippetattā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘yathā puṇṇañca govatikaṃ, acelañca kukkuravatika’’nti. Asampuṇṇattā eva hi tassa micchādiṭṭhikammasamādānassa tesaṃ bhagavā ‘‘cattārimāni, puṇṇa, kammānī’’tiādinā (ma. ni. 2.81) dhammaṃ desesi. Tāya ca desanāya te taṃ diṭṭhiṃ paṭinissajjitvā sammatte patiṭṭhahiṃsu.
६२. पगुणताय वोदानं पगुणवोदानं। तदेव पठमज्झानादीहि वुट्ठहित्वा दुतियज्झानादिअधिगमस्स पच्चयत्ता वुट्ठानं नाम होतीति आह ‘‘वुट्ठानं पगुणवोदान’’न्ति। भवङ्गवुट्ठानं भवङ्गुप्पत्ति। भवङ्गचित्ते हि उप्पन्ने तंसमङ्गिसमापत्तितो वुट्ठितो नाम होति। सञ्ञावेदयितअपगमो एव अपगमविमोक्खो।
62. Paguṇatāya vodānaṃ paguṇavodānaṃ. Tadeva paṭhamajjhānādīhi vuṭṭhahitvā dutiyajjhānādiadhigamassa paccayattā vuṭṭhānaṃ nāma hotīti āha ‘‘vuṭṭhānaṃ paguṇavodāna’’nti. Bhavaṅgavuṭṭhānaṃ bhavaṅguppatti. Bhavaṅgacitte hi uppanne taṃsamaṅgisamāpattito vuṭṭhito nāma hoti. Saññāvedayitaapagamo eva apagamavimokkho.
इदं वुट्ठानन्ति इदं यथावुत्तं कोसल्लं वुट्ठानहेतुभावतो वुट्ठानं। तथा हि वुत्तं ‘‘वोदानम्पि तम्हा तम्हा समाधिम्हा वुट्ठान’’न्ति (विभ॰ ८२८)। इमाय पन वुट्ठानपाळिया असङ्गहितत्ता ‘‘निरोधसमापत्तिया वुट्ठानं पाळिमुत्तकवुट्ठानं नामा’’ति सम्मोहविनोदनियं (विभ॰ अट्ठ॰ ८२८) वुत्तं। ये पन ‘‘निरोधतो फलसमापत्तिया वुट्ठान’’न्ति पाळियं नत्थीति वदेय्युं, ते ‘‘निरोधा वुट्ठहन्तस्स नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं फलसमापत्तिया अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.४१७) इमाय पाळिया पटिसेधेतब्बा।
Idaṃ vuṭṭhānanti idaṃ yathāvuttaṃ kosallaṃ vuṭṭhānahetubhāvato vuṭṭhānaṃ. Tathā hi vuttaṃ ‘‘vodānampi tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhāna’’nti (vibha. 828). Imāya pana vuṭṭhānapāḷiyā asaṅgahitattā ‘‘nirodhasamāpattiyā vuṭṭhānaṃ pāḷimuttakavuṭṭhānaṃ nāmā’’ti sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 828) vuttaṃ. Ye pana ‘‘nirodhato phalasamāpattiyā vuṭṭhāna’’nti pāḷiyaṃ natthīti vadeyyuṃ, te ‘‘nirodhā vuṭṭhahantassa nevasaññānāsaññāyatanaṃ phalasamāpattiyā anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.417) imāya pāḷiyā paṭisedhetabbā.
६३. अयं चस्स आसयोति एत्थ आसयजाननादिना येहि इन्द्रियेहि येहि परोपरेहि सत्ता कल्याणपापासयादिका होन्ति, तेसं पजाननं विभावेतीति वेदितब्बं। एवञ्च कत्वा इन्द्रियपरोपरियत्तआसयानुसयञाणानं विसुं असाधारणता, इन्द्रियपरोपरियत्तनानाधिमुत्तिकताञाणानं विसुं बलता च सिद्धा होति।
63.Ayaṃ cassa āsayoti ettha āsayajānanādinā yehi indriyehi yehi paroparehi sattā kalyāṇapāpāsayādikā honti, tesaṃ pajānanaṃ vibhāvetīti veditabbaṃ. Evañca katvā indriyaparopariyattaāsayānusayañāṇānaṃ visuṃ asādhāraṇatā, indriyaparopariyattanānādhimuttikatāñāṇānaṃ visuṃ balatā ca siddhā hoti.
थामगतोति एत्थ थामगमनं नाम अञ्ञेसं असाधारणो कामरागादीनं एव आवेणिको सभावो वेदितब्बो, यतो ‘‘थामगतो अनुसयं पजहती’’ति (पटि॰ म॰ ३.२१) वुत्तं।
Thāmagatoti ettha thāmagamanaṃ nāma aññesaṃ asādhāraṇo kāmarāgādīnaṃ eva āveṇiko sabhāvo veditabbo, yato ‘‘thāmagato anusayaṃ pajahatī’’ti (paṭi. ma. 3.21) vuttaṃ.
आवज्जनमत्तेनेव सरति आकङ्खायत्तवुत्तिकत्ता। वुत्तञ्हि ‘‘आकङ्खपटिबद्धं बुद्धस्स भगवतो ञाणं, मनसिकारपटिबद्धं बुद्धस्स भगवतो ञाण’’न्तिआदि (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि॰ म॰ ३.५)। सब्बञ्ञुतञ्ञाणं विय हि सब्बं भगवतो ञाणं परिकम्मनिरपेक्खन्ति।
Āvajjanamatteneva sarati ākaṅkhāyattavuttikattā. Vuttañhi ‘‘ākaṅkhapaṭibaddhaṃ buddhassa bhagavato ñāṇaṃ, manasikārapaṭibaddhaṃ buddhassa bhagavato ñāṇa’’ntiādi (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5). Sabbaññutaññāṇaṃ viya hi sabbaṃ bhagavato ñāṇaṃ parikammanirapekkhanti.
६४. उपक्किलेसविमुत्तत्ताति एत्थ चित्तादि एव उपक्किलेसा, निब्बत्तकस्स वा कम्मस्स पारिबन्धकिलेसा। कसिणकम्मपरिकम्मझाननिब्बत्तनकसिणभावो चुद्दसविधेन चित्तपरिदमनं अभिञ्ञाभिनीहारोति सब्बत्थापि वीरियबलस्स बहूपकारत्ता वुत्तं ‘‘वीरियभावनाबलनिब्बत्त’’न्ति। दिब्बसदिसत्ताति दिब्बे भवन्ति दिब्बं, यथावुत्तं पसादचक्खु, दिब्बं वियाति दिब्बं, अग्गतं अभिञ्ञाणं। दिब्बविहारो चत्तारि रूपावचरज्झानानि। तेसं वसेन निब्बत्तित्वा पटिलद्धब्बत्ता दिब्बं, तेन दिब्बहेतुकत्ता दिब्बन्ति वुत्तन्ति दस्सेति। दिब्बविहारसन्निस्सितत्ताति रूपावचरचतुत्थज्झानेन निस्सयपच्चयेन निब्बत्तत्ता, तेन दिब्बनिस्सितं दिब्बन्ति दस्सेति। दिवुसद्दं अक्खरचिन्तका कीळादीसु पठन्तीति वुत्तं ‘‘तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन वेदितब्ब’’न्ति। पुरिमा हि तयो अत्था कीळत्थस्स वसेन, इतरे जुतिगतिअत्थवसेनेव दस्सिताति।
64.Upakkilesavimuttattāti ettha cittādi eva upakkilesā, nibbattakassa vā kammassa pāribandhakilesā. Kasiṇakammaparikammajhānanibbattanakasiṇabhāvo cuddasavidhena cittaparidamanaṃ abhiññābhinīhāroti sabbatthāpi vīriyabalassa bahūpakārattā vuttaṃ ‘‘vīriyabhāvanābalanibbatta’’nti. Dibbasadisattāti dibbe bhavanti dibbaṃ, yathāvuttaṃ pasādacakkhu, dibbaṃ viyāti dibbaṃ, aggataṃ abhiññāṇaṃ. Dibbavihāro cattāri rūpāvacarajjhānāni. Tesaṃ vasena nibbattitvā paṭiladdhabbattā dibbaṃ, tena dibbahetukattā dibbanti vuttanti dasseti. Dibbavihārasannissitattāti rūpāvacaracatutthajjhānena nissayapaccayena nibbattattā, tena dibbanissitaṃ dibbanti dasseti. Divusaddaṃ akkharacintakā kīḷādīsu paṭhantīti vuttaṃ ‘‘taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabba’’nti. Purimā hi tayo atthā kīḷatthassa vasena, itare jutigatiatthavaseneva dassitāti.
मनुस्सूपचारन्ति मनुस्सगोचरं। दट्ठुं न सक्का इत्तरखणत्ता खणपच्चुप्पन्नस्स। ‘‘आसन्नचुतिका’’तिआदिना सन्ततिपच्चुप्पन्नवसेन ‘‘चवमाने उपपज्जमाने’’ति वुत्तन्ति दस्सेति। ‘‘मोहनिस्सन्दयुत्तत्ता’’तिआदिना सत्तानं हीनपणीतत्तादिभावस्स मोहादिकम्मनिदानहेतुकतं, निस्सन्दफलतञ्च दस्सेति। दिब्बचक्खुस्स पादकं एतेसन्ति दिब्बचक्खुपादकानि। तेन वुत्तं ‘‘दिब्बचक्खुना सहेव इज्झन्ती’’ति। तानि हिस्स परिभण्डञाणानि।
Manussūpacāranti manussagocaraṃ. Daṭṭhuṃ na sakkā ittarakhaṇattā khaṇapaccuppannassa. ‘‘Āsannacutikā’’tiādinā santatipaccuppannavasena ‘‘cavamāne upapajjamāne’’ti vuttanti dasseti. ‘‘Mohanissandayuttattā’’tiādinā sattānaṃ hīnapaṇītattādibhāvassa mohādikammanidānahetukataṃ, nissandaphalatañca dasseti. Dibbacakkhussa pādakaṃ etesanti dibbacakkhupādakāni. Tena vuttaṃ ‘‘dibbacakkhunā saheva ijjhantī’’ti. Tāni hissa paribhaṇḍañāṇāni.
समादीयन्तीति समादानानि, कम्मानि समादानानि एतेसन्ति कम्मसमादाना। समादातब्बनानाविधकम्माति अत्थो पुरिमे अत्थे, दुतिये पन कम्मानि समादापेन्तीति कम्मसमादाना, मिच्छादिट्ठिया कम्मसमादाना मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, हेतुअत्थे चेतं करणवचनं।
Samādīyantīti samādānāni, kammāni samādānāni etesanti kammasamādānā. Samādātabbanānāvidhakammāti attho purime atthe, dutiye pana kammāni samādāpentīti kammasamādānā, micchādiṭṭhiyā kammasamādānā micchādiṭṭhikammasamādānā, hetuatthe cetaṃ karaṇavacanaṃ.
तं वाचन्ति तं अरियानं उपवदनवाचं। तं चित्तन्ति समुट्ठापकचित्तं। तं दिट्ठिन्ति येन मिच्छागाहेन अरिये अनुद्धंसेति, मिच्छाभिनिवेसं। अयम्पेत्थ अत्थो – यथा नाम हेतुसम्पन्नस्स भिक्खुनो विसुद्धं सीलं, समाधिञ्च सम्पादेत्वा ठितस्स दन्धो सतुप्पादो खिप्पाभिञ्ञाय दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता। एवमेवं यो अरियूपवादी यथावुत्तचित्तदिट्ठीहि अपक्कमित्वा अप्पतिरूपं सभावं ‘‘मया, भन्ते, तुम्हाकं उपरि वुत्त’न्ति अच्चयदेसनाय ते न खमापेति, सो कायस्स भेदा निरये एवाति। तेसु पसन्नचित्तस्स खमापनञ्हेत्थ तेसं वाचादीनं पहानं पटिनिस्सग्गोव। इतो सावज्जतरं नाम अञ्ञं नत्थि सब्बानत्थविधानतो, सब्बहितसुखपरिधंसनतो च।
Taṃ vācanti taṃ ariyānaṃ upavadanavācaṃ. Taṃ cittanti samuṭṭhāpakacittaṃ. Taṃ diṭṭhinti yena micchāgāhena ariye anuddhaṃseti, micchābhinivesaṃ. Ayampettha attho – yathā nāma hetusampannassa bhikkhuno visuddhaṃ sīlaṃ, samādhiñca sampādetvā ṭhitassa dandho satuppādo khippābhiññāya diṭṭheva dhamme aññā, sati vā upādisese anāgāmitā. Evamevaṃ yo ariyūpavādī yathāvuttacittadiṭṭhīhi apakkamitvā appatirūpaṃ sabhāvaṃ ‘‘mayā, bhante, tumhākaṃ upari vutta’nti accayadesanāya te na khamāpeti, so kāyassa bhedā niraye evāti. Tesu pasannacittassa khamāpanañhettha tesaṃ vācādīnaṃ pahānaṃ paṭinissaggova. Ito sāvajjataraṃ nāma aññaṃ natthi sabbānatthavidhānato, sabbahitasukhaparidhaṃsanato ca.
कायस्स भेदाति इध कायसद्दो अत्तभावपरियायोति आह ‘‘उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा’’ति। तदनन्तरन्ति तस्स मरणसङ्खातस्स खन्धपरिच्चागस्स अनन्तरं। अभिनिब्बत्तक्खन्धत्थो परसद्दो, अनोरिमभूतवत्थुविसयो वा सिया, अवधिविसेसनमत्तं वा। तेसु पुरिमं सन्धायाह ‘‘अभिनिब्बत्तक्खन्धग्गहणे’’ति, पच्छिमस्स पन वसेन ‘‘चुतितो उद्ध’’न्ति।
Kāyassabhedāti idha kāyasaddo attabhāvapariyāyoti āha ‘‘upādinnakkhandhapariccāgā’’ti. Tadanantaranti tassa maraṇasaṅkhātassa khandhapariccāgassa anantaraṃ. Abhinibbattakkhandhattho parasaddo, anorimabhūtavatthuvisayo vā siyā, avadhivisesanamattaṃ vā. Tesu purimaṃ sandhāyāha ‘‘abhinibbattakkhandhaggahaṇe’’ti, pacchimassa pana vasena ‘‘cutito uddha’’nti.
वुत्तविपरियायेनाति ‘‘सुट्ठु चरितं, सोभनं वा चरित’’न्तिआदिना। हननन्ति घातनं।
Vuttavipariyāyenāti ‘‘suṭṭhu caritaṃ, sobhanaṃ vā carita’’ntiādinā. Hanananti ghātanaṃ.
कारणाकारणन्ति ठानाट्ठानं। चेतनाचेतनासम्पयुत्तधम्मे निरयादिनिब्बानगामिपटिपदाभूते कम्मन्ति गहेत्वा आह ‘‘कम्मपरिच्छेदमेवा’’ति। कम्मविपाकन्तरं कम्मविपाकविसेसो कम्मविपाकस्स विभागो। अप्पेतुं न सक्कोति अट्ठमनवमबलानि विय, तंसदिसं इद्धिविधञाणं विय विकुब्बितुं, एतेनस्स बलसदिसतञ्च निवारेति। झानादिञाणं विय वा अप्पेतुं , विकुब्बितुञ्च। यदिपि हि झानादिपच्चवेक्खणाञाणं इध छट्ठं बलन्ति तस्स सवितक्कसविचारता वुत्ता, तथापि झानादीहि विना पच्चवेक्खणा नत्थीति झानादिसहगतं ञाणं तदन्तोगधं कत्वा एवं वुत्तं। अथ वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणं झानादिकिच्चं विय न सब्बं बलकिच्चं कातुं सक्कोतीति दस्सेतुं ‘‘झानं हुत्वा अप्पेतुं, इद्धि हुत्वा विकुब्बितुञ्च न सक्कोती’’ति (विभ॰ मूलटी॰ ८३१) वुत्तं, न पन कस्सचि बलस्स झानइद्धिभावोति दट्ठब्बं।
Kāraṇākāraṇanti ṭhānāṭṭhānaṃ. Cetanācetanāsampayuttadhamme nirayādinibbānagāmipaṭipadābhūte kammanti gahetvā āha ‘‘kammaparicchedamevā’’ti. Kammavipākantaraṃ kammavipākaviseso kammavipākassa vibhāgo. Appetuṃ na sakkoti aṭṭhamanavamabalāni viya, taṃsadisaṃ iddhividhañāṇaṃ viya vikubbituṃ, etenassa balasadisatañca nivāreti. Jhānādiñāṇaṃ viya vā appetuṃ , vikubbituñca. Yadipi hi jhānādipaccavekkhaṇāñāṇaṃ idha chaṭṭhaṃ balanti tassa savitakkasavicāratā vuttā, tathāpi jhānādīhi vinā paccavekkhaṇā natthīti jhānādisahagataṃ ñāṇaṃ tadantogadhaṃ katvā evaṃ vuttaṃ. Atha vā sabbaññutaññāṇaṃ jhānādikiccaṃ viya na sabbaṃ balakiccaṃ kātuṃ sakkotīti dassetuṃ ‘‘jhānaṃ hutvā appetuṃ, iddhi hutvā vikubbituñca na sakkotī’’ti (vibha. mūlaṭī. 831) vuttaṃ, na pana kassaci balassa jhānaiddhibhāvoti daṭṭhabbaṃ.
विचयहारसम्पातवण्णना निट्ठिता।
Vicayahārasampātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / २. विचयहारसम्पातो • 2. Vicayahārasampāto
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / २. विचयहारसम्पातवण्णना • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / २. विचयहारसम्पातविभावना • 2. Vicayahārasampātavibhāvanā
