Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / നേത്തിപ്പകരണ-അട്ഠകഥാ • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā

    ൨. വിചയഹാരസമ്പാതവണ്ണനാ

    2. Vicayahārasampātavaṇṇanā

    ൫൩. ഏവം ദേസനാഹാരസമ്പാതം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിചയഹാരസമ്പാതം ദസ്സേന്തോ യസ്മാ ദേസനാഹാരപദത്ഥവിചയോ വിചയഹാരോ, തസ്മാ ദേസനാഹാരേ വിപല്ലാസഹേതുഭാവേന നിദ്ധാരിതായ തണ്ഹായ കുസലാദിവിഭാഗപവിചയമുഖേന വിചയഹാരസമ്പാതം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ തണ്ഹാ ദുവിധാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ കുസലാതി കുസലധമ്മാരമ്മണാ. കുസല-സദ്ദോ ചേത്ഥ ബാഹിതികസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൨.൩൫൮ ആദയോ) വിയ അനവജ്ജത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോ. കസ്മാ പനേത്ഥ തണ്ഹാ കുസലപരിയായേന ഉദ്ധടാ? ഹേട്ഠാ ദേസനാഹാരേ വിപല്ലാസഹേതുഭാവേന തണ്ഹം ഉദ്ധരിത്വാ തസ്സാ വസേന സംകിലേസപക്ഖോ ദസ്സിതോ. വിചിത്തപടിഭാനതായ പന ഇധാപി തണ്ഹാമുഖേനേവ വോദാനപക്ഖം ദസ്സേതും കുസലപരിയായേന തണ്ഹാ ഉദ്ധടാ. തത്ഥ സംസാരം ഗമേതീതി സംസാരഗാമിനീ, സംസാരനായികാതി അത്ഥോ. അപചയം നിബ്ബാനം ഗമേതീതി അപചയഗാമിനീ. കഥം പന തണ്ഹാ അപചയഗാമിനീതി? ആഹ ‘‘പഹാനതണ്ഹാ’’തി. തദങ്ഗാദിപ്പഹാനസ്സ ഹേതുഭൂതാ തണ്ഹാ. കഥം പന ഏകന്തസാവജ്ജായ തണ്ഹായ കുസലഭാവോതി? സേവിതബ്ബഭാവതോ. യഥാ തണ്ഹാ, ഏവം മാനോപി ദുവിധോ കുസലോപി അകുസലോപി, ന തണ്ഹാ ഏവാതി തണ്ഹായ നിദസ്സനഭാവേന മാനോ വുത്തോ.

    53. Evaṃ desanāhārasampātaṃ dassetvā idāni vicayahārasampātaṃ dassento yasmā desanāhārapadatthavicayo vicayahāro, tasmā desanāhāre vipallāsahetubhāvena niddhāritāya taṇhāya kusalādivibhāgapavicayamukhena vicayahārasampātaṃ dassetuṃ ‘‘tattha taṇhā duvidhā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha kusalāti kusaladhammārammaṇā. Kusala-saddo cettha bāhitikasutte (ma. ni. 2.358 ādayo) viya anavajjatthe daṭṭhabbo. Kasmā panettha taṇhā kusalapariyāyena uddhaṭā? Heṭṭhā desanāhāre vipallāsahetubhāvena taṇhaṃ uddharitvā tassā vasena saṃkilesapakkho dassito. Vicittapaṭibhānatāya pana idhāpi taṇhāmukheneva vodānapakkhaṃ dassetuṃ kusalapariyāyena taṇhā uddhaṭā. Tattha saṃsāraṃ gametīti saṃsāragāminī, saṃsāranāyikāti attho. Apacayaṃ nibbānaṃ gametīti apacayagāminī. Kathaṃ pana taṇhā apacayagāminīti? Āha ‘‘pahānataṇhā’’ti. Tadaṅgādippahānassa hetubhūtā taṇhā. Kathaṃ pana ekantasāvajjāya taṇhāya kusalabhāvoti? Sevitabbabhāvato. Yathā taṇhā, evaṃ mānopi duvidho kusalopi akusalopi, na taṇhā evāti taṇhāya nidassanabhāvena māno vutto.

    തത്ഥ മാനസ്സ യഥാധിപ്പേതം കുസലാദിഭാവം ദസ്സേതും ‘‘യം മാനം നിസ്സായാ’’തിആദിമാഹ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘മാനമഹം, ദേവാനമിന്ദ, ദുവിധേന വദാമി സേവിതബ്ബമ്പി അസേവിതബ്ബമ്പീ’’തിആദി. യം നേക്ഖമ്മസ്സിതം ദോമനസ്സന്തിആദി ‘‘കുസലാ’’തി വുത്തതണ്ഹായ സരൂപദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ നേക്ഖമ്മസ്സിതം ദോമനസ്സം നാമ –

    Tattha mānassa yathādhippetaṃ kusalādibhāvaṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ mānaṃ nissāyā’’tiādimāha. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘mānamahaṃ, devānaminda, duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampī’’tiādi. Yaṃ nekkhammassitaṃ domanassantiādi ‘‘kusalā’’ti vuttataṇhāya sarūpadassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha nekkhammassitaṃ domanassaṃ nāma –

    ‘‘തത്ഥ കതമാനി ഛ നേക്ഖമ്മസ്സിതാനി ദോമനസ്സാനി? രൂപാനംത്വേവ അനിച്ചതം വിദിത്വാ വിപരിണാമവിരാഗനിരോധം ‘പുബ്ബേ ചേവ രൂപാ ഏതരഹി ച, സബ്ബേതേ രൂപാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ വിപരിണാമധമ്മാ’തി ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദിസ്വാ അനുത്തരേസു വിമോക്ഖേസു പിഹം ഉപട്ഠാപേതി ‘കുദാസ്സു നാമാഹം തദായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സാമി, യദരിയാ ഏതരഹി ആയതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തീ’തി. ഇതി അനുത്തരേസു വിമോക്ഖേസു പിഹം ഉപട്ഠാപയതോ ഉപ്പജ്ജതി പിഹാ, പിഹാപച്ചയാ ദോമനസ്സം. യം ഏവരൂപം ദോമനസ്സം, ഇദം വുച്ചതി നേക്ഖമ്മസ്സിതം ദോമനസ്സ’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൩.൩൦൭) –

    ‘‘Tattha katamāni cha nekkhammassitāni domanassāni? Rūpānaṃtveva aniccataṃ viditvā vipariṇāmavirāganirodhaṃ ‘pubbe ceva rūpā etarahi ca, sabbete rūpā aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā’ti evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpeti ‘kudāssu nāmāhaṃ tadāyatanaṃ upasampajja viharissāmi, yadariyā etarahi āyatanaṃ upasampajja viharantī’ti. Iti anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpayato uppajjati pihā, pihāpaccayā domanassaṃ. Yaṃ evarūpaṃ domanassaṃ, idaṃ vuccati nekkhammassitaṃ domanassa’’nti (ma. ni. 3.307) –

    ഏവം ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാരമ്മണേ ആപാഥഗതേ അനുത്തരവിമോക്ഖസങ്ഖാതഅരിയഫലധമ്മേസു പിഹം ഉപട്ഠാപേത്വാ തദധിഗമായ അനിച്ചാദിവസേന വിപസ്സനം ഉപട്ഠാപേത്വാ ഉസ്സുക്കാപേതും അസക്കോന്തസ്സ ‘‘ഇമമ്പി പക്ഖം ഇമമ്പി മാസം, ഇമമ്പി സംവച്ഛരം, വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അരിയഭൂമിം സമ്പാപുണിതും നാസക്ഖി’’ന്തി അനുസോചതോ ഉപ്പന്നം ദോമനസ്സം നേക്ഖമ്മവസേന വിപസ്സനാവസേന അനുസ്സതിവസേന പഠമജ്ഝാനാദിവസേന പടിപത്തിയാ ഹേതുഭാവേന ഉപ്പജ്ജനതോ നേക്ഖമ്മസ്സിതം ദോമനസ്സം നാമ. അയം തണ്ഹാ കുസലാതി അയം ‘‘പിഹാ’’തി വുത്താ തണ്ഹാ കുസലാ. കഥം? രാഗവിരാഗാ ചേതോവിമുത്തി, തദാരമ്മണാ കുസലാതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – രാഗവിരാഗാ ചേതോവിമുത്തി, ന സഭാവേന കുസലാ, അനവജ്ജട്ഠേന കുസലാ. തം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തിയാ തദാരമ്മണാ പന തണ്ഹാ കുസലാരമ്മണതായ കുസലാതി. അവിജ്ജാവിരാഗാ പഞ്ഞാവിമുത്തി അനവജ്ജട്ഠേന കുസലാ. തസ്സാതി പഞ്ഞാവിമുത്തിയാ . യായ വസേന ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സാ’’തി ഗാഥായം ‘‘സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ ജഹേ’’തി വുത്തം.

    Evaṃ chasu dvāresu iṭṭhārammaṇe āpāthagate anuttaravimokkhasaṅkhātaariyaphaladhammesu pihaṃ upaṭṭhāpetvā tadadhigamāya aniccādivasena vipassanaṃ upaṭṭhāpetvā ussukkāpetuṃ asakkontassa ‘‘imampi pakkhaṃ imampi māsaṃ, imampi saṃvaccharaṃ, vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyabhūmiṃ sampāpuṇituṃ nāsakkhi’’nti anusocato uppannaṃ domanassaṃ nekkhammavasena vipassanāvasena anussativasena paṭhamajjhānādivasena paṭipattiyā hetubhāvena uppajjanato nekkhammassitaṃ domanassaṃ nāma. Ayaṃ taṇhā kusalāti ayaṃ ‘‘pihā’’ti vuttā taṇhā kusalā. Kathaṃ? Rāgavirāgā cetovimutti, tadārammaṇā kusalāti. Idaṃ vuttaṃ hoti – rāgavirāgā cetovimutti, na sabhāvena kusalā, anavajjaṭṭhena kusalā. Taṃ uddissa pavattiyā tadārammaṇā pana taṇhā kusalārammaṇatāya kusalāti. Avijjāvirāgā paññāvimutti anavajjaṭṭhena kusalā. Tassāti paññāvimuttiyā . Yāya vasena ‘‘tasmā rakkhitacittassā’’ti gāthāyaṃ ‘‘sabbā duggatiyo jahe’’ti vuttaṃ.

    ഇതി ചിരതരം വിപസ്സനാപരിവാസം പരിവസിത്വാ ദുക്ഖാപടിപദാദന്ധാഭിഞ്ഞായ അധിഗതായ പഞ്ഞാവിമുത്തിയാ വസേന വിചയഹാരസമ്പാതം ദസ്സേതും ‘‘തസ്സാ കോ പവിചയോ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യസ്മാ പഞ്ഞാവിമുത്തി അരിയമഗ്ഗമൂലികാ, തസ്മാ ചതുത്ഥജ്ഝാനപാദകേ അരിയമഗ്ഗധമ്മേ ഉദ്ദിസിത്വാ തേസം ആഗമനപടിപദം ദസ്സേതും ‘‘കത്ഥ ദട്ഠബ്ബോ, ചതുത്ഥേ ഝാനേ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ പാരമിതായാതി ഉക്കംസഗതായ ചതുത്ഥജ്ഝാനഭാവനായ. യേഹി അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം വുത്തം, താനി അങ്ഗാനി ദസ്സേതും ‘‘പരിസുദ്ധ’’ന്തിആദി വുത്തം.

    Iti cirataraṃ vipassanāparivāsaṃ parivasitvā dukkhāpaṭipadādandhābhiññāya adhigatāya paññāvimuttiyā vasena vicayahārasampātaṃ dassetuṃ ‘‘tassā ko pavicayo’’tiādi āraddhaṃ. Tattha yasmā paññāvimutti ariyamaggamūlikā, tasmā catutthajjhānapādake ariyamaggadhamme uddisitvā tesaṃ āgamanapaṭipadaṃ dassetuṃ ‘‘kattha daṭṭhabbo, catutthe jhāne’’tiādi vuttaṃ. Tattha pāramitāyāti ukkaṃsagatāya catutthajjhānabhāvanāya. Yehi aṭṭhahi aṅgehi samannāgataṃ catutthajjhānacittaṃ vuttaṃ, tāni aṅgāni dassetuṃ ‘‘parisuddha’’ntiādi vuttaṃ.

    തത്ഥ ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിഭാവേന പരിസുദ്ധം. പരിസുദ്ധത്താ ഏവ പരിയോദാതം, പഭസ്സരന്തി വുത്തം ഹോതി. സുഖാദീനം പച്ചയഘാതേന വീതരാഗാദിഅങ്ഗണത്താ അനങ്ഗണം. അനങ്ഗണത്താ ഏവ വിഗതൂപക്കിലേസം, അങ്ഗണേന ഹി ചിത്തം ഉപക്കിലിസ്സതി, സുഭാവിതത്താ മുദുഭൂതം വസിഭാവപ്പത്തന്തി അത്ഥോ. വസേ വത്തമാനഞ്ഹി ചിത്തം ‘‘മുദൂ’’തി വുച്ചതി. മുദുത്താ ഏവ ച കമ്മനിയം, കമ്മക്ഖമം കമ്മയോഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. മുദുഞ്ഹി ചിത്തം കമ്മനിയം ഹോതി , ഏവം ഭാവിതം മുദുഞ്ച ഹോതി കമ്മനിയഞ്ച, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്ത’’ന്തി (അ॰ നി॰ ൧.൨൨). ഏതേസു പരിസുദ്ധഭാവാദീസു ഠിതത്താ ഠിതം. ഠിതത്തായേവ ആനേഞ്ജപ്പത്തം, അചലം നിരിഞ്ജനന്തി അത്ഥോ. മുദുകമ്മഞ്ഞഭാവേന വാ അത്തനോ വസേ ഠിതത്താ ഠിതം. സദ്ധാദീഹി പരിഗ്ഗഹിതത്താ ആനേഞ്ജപ്പത്തം. സദ്ധാപരിഗ്ഗഹിതഞ്ഹി ചിത്തം അസ്സദ്ധിയേന ന ഇഞ്ജതി, വീരിയപരിഗ്ഗഹിതം കോസജ്ജേന ന ഇഞ്ജതി, സതിപരിഗ്ഗഹിതം പമാദേന ന ഇഞ്ജതി, സമാധിപരിഗ്ഗഹിതം ഉദ്ധച്ചേന ന ഇഞ്ജതി, പഞ്ഞാപരിഗ്ഗഹിതം അവിജ്ജായ ന ഇഞ്ജതി, ഓഭാസഗതം കിലേസന്ധകാരേന ന ഇഞ്ജതി. ഇമേഹി ഛഹി ധമ്മേഹി പരിഗ്ഗഹിതം ആനേഞ്ജപ്പത്തം ഹോതി. ഏവം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ചിത്തം അഭിനീഹാരക്ഖമം ഹോതി. അഭിഞ്ഞാസച്ഛികരണീയാനം ധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയായ.

    Tattha upekkhāsatipārisuddhibhāvena parisuddhaṃ. Parisuddhattā eva pariyodātaṃ, pabhassaranti vuttaṃ hoti. Sukhādīnaṃ paccayaghātena vītarāgādiaṅgaṇattā anaṅgaṇaṃ. Anaṅgaṇattā eva vigatūpakkilesaṃ, aṅgaṇena hi cittaṃ upakkilissati, subhāvitattā mudubhūtaṃ vasibhāvappattanti attho. Vase vattamānañhi cittaṃ ‘‘mudū’’ti vuccati. Muduttā eva ca kammaniyaṃ, kammakkhamaṃ kammayogganti attho. Muduñhi cittaṃ kammaniyaṃ hoti , evaṃ bhāvitaṃ muduñca hoti kammaniyañca, yathayidaṃ, bhikkhave, citta’’nti (a. ni. 1.22). Etesu parisuddhabhāvādīsu ṭhitattā ṭhitaṃ. Ṭhitattāyeva āneñjappattaṃ, acalaṃ niriñjananti attho. Mudukammaññabhāvena vā attano vase ṭhitattā ṭhitaṃ. Saddhādīhi pariggahitattā āneñjappattaṃ. Saddhāpariggahitañhi cittaṃ assaddhiyena na iñjati, vīriyapariggahitaṃ kosajjena na iñjati, satipariggahitaṃ pamādena na iñjati, samādhipariggahitaṃ uddhaccena na iñjati, paññāpariggahitaṃ avijjāya na iñjati, obhāsagataṃ kilesandhakārena na iñjati. Imehi chahi dhammehi pariggahitaṃ āneñjappattaṃ hoti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ abhinīhārakkhamaṃ hoti. Abhiññāsacchikaraṇīyānaṃ dhammānaṃ abhiññāsacchikiriyāya.

    അപരോ നയോ – ചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധിനാ സമാഹിതം ചിത്തം നീവരണദൂരീഭാവേന പരിസുദ്ധം. വിതക്കാദിസമതിക്കമേന പരിയോദാതം. ഝാനപടിലാഭപച്ചനീകാനം പാപകാനം ഇച്ഛാവചരാനം അഭാവേന അനങ്ഗണം. ഇച്ഛാവചരാനന്തി ഇച്ഛായ അവചരാനം ഇച്ഛാവസേന ഓതിണ്ണാനം പവത്താനം നാനപ്പകാരാനം കോപഅപച്ചയാനന്തി അത്ഥോ. അഭിജ്ഝാദീനം ചിത്തുപക്കിലേസാനം വിഗമേന വിഗതൂപക്കിലേസം. ഉഭയമ്പി ചേതം അനങ്ഗണസുത്തവത്ഥസുത്താനം (മ॰ നി॰ ൧.൫൭ ആദയോ; ൭൦ ആദയോ) വസേന വേദിതബ്ബം. വസിപ്പത്തിയാ മുദുഭൂതം. ഇദ്ധിപാദഭാവൂപഗമേന കമ്മനിയം. ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പണീതഭാവൂപഗമേന ഠിതം ആനേഞ്ജപ്പത്തം. യഥാ ആനേഞ്ജഭാവപ്പത്തം ആനേഞ്ജപ്പത്തം ഹോതി, ഏവം ഠിതന്തി അത്ഥോ. ഏവമ്പി അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ചിത്തം അഭിനീഹാരക്ഖമം ഹോതി. അഭിഞ്ഞാസച്ഛികരണീയാനം ധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയായ പാദകം പദട്ഠാനഭൂതം. തേനേവാഹ – ‘‘സോ തത്ഥ അട്ഠവിധം അധിഗച്ഛതി ഛ അഭിഞ്ഞാ ദ്വേ ച വിസേസേ’’തി.

    Aparo nayo – catutthajjhānasamādhinā samāhitaṃ cittaṃ nīvaraṇadūrībhāvena parisuddhaṃ. Vitakkādisamatikkamena pariyodātaṃ. Jhānapaṭilābhapaccanīkānaṃ pāpakānaṃ icchāvacarānaṃ abhāvena anaṅgaṇaṃ. Icchāvacarānanti icchāya avacarānaṃ icchāvasena otiṇṇānaṃ pavattānaṃ nānappakārānaṃ kopaapaccayānanti attho. Abhijjhādīnaṃ cittupakkilesānaṃ vigamena vigatūpakkilesaṃ. Ubhayampi cetaṃ anaṅgaṇasuttavatthasuttānaṃ (ma. ni. 1.57 ādayo; 70 ādayo) vasena veditabbaṃ. Vasippattiyā mudubhūtaṃ. Iddhipādabhāvūpagamena kammaniyaṃ. Bhāvanāpāripūriyā paṇītabhāvūpagamena ṭhitaṃ āneñjappattaṃ. Yathā āneñjabhāvappattaṃ āneñjappattaṃ hoti, evaṃ ṭhitanti attho. Evampi aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ abhinīhārakkhamaṃ hoti. Abhiññāsacchikaraṇīyānaṃ dhammānaṃ abhiññāsacchikiriyāya pādakaṃ padaṭṭhānabhūtaṃ. Tenevāha – ‘‘so tattha aṭṭhavidhaṃ adhigacchati cha abhiññā dve ca visese’’ti.

    തത്ഥ സോതി അധിഗതചതുത്ഥജ്ഝാനോ യോഗീ. തത്ഥാതി തസ്മിം ചതുത്ഥജ്ഝാനേ അധിട്ഠാനഭൂതേ. അട്ഠവിധം അധിഗച്ഛതീതി അട്ഠവിധം ഗുണം അധിഗച്ഛതി. കോ പന സോ അട്ഠവിധോ ഗുണോതി? ആഹ ‘‘ഛ അഭിഞ്ഞാ ദ്വേ ച വിസേസേ’’തി. മനോമയിദ്ധി വിപസ്സനാഞാണഞ്ച. തം ചിത്തന്തി ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം. ‘‘യതോ പരിസുദ്ധം, തതോ പരിയോദാത’’ന്തിആദിനാ പുരിമം പുരിമം പച്ഛിമസ്സ പച്ഛിമസ്സ കാരണവചനന്തി ദസ്സേതി. തദുഭയന്തി യേസം രാഗാദിഅങ്ഗണാനം അഭിജ്ഝാദിഉപക്കിലേസാനഞ്ച അഭാവേന ‘‘അനങ്ഗണം വിഗതൂപക്കിലേസ’’ന്തി ച വുത്തം. താനി അങ്ഗണാനി ഉപക്കിലേസാ ചാതി തം ഉഭയം. തദുഭയം തണ്ഹാസഭാവത്താ തണ്ഹായ അനുലോമനതോ ച തണ്ഹാപക്ഖോ. യാ ച ഇഞ്ജനാതി യാ ച ചിത്തസ്സ അസമാദാനേന ഫന്ദനാ. അട്ഠിതീതി അനവട്ഠാനം. അയം ദിട്ഠിപക്ഖോതി യാ ഇഞ്ജനാ അട്ഠിതി ച, അയം മിച്ഛാഭിനിവേസഹേതുതായ ദിട്ഠിപക്ഖോ.

    Tattha soti adhigatacatutthajjhāno yogī. Tatthāti tasmiṃ catutthajjhāne adhiṭṭhānabhūte. Aṭṭhavidhaṃ adhigacchatīti aṭṭhavidhaṃ guṇaṃ adhigacchati. Ko pana so aṭṭhavidho guṇoti? Āha ‘‘cha abhiññā dve ca visese’’ti. Manomayiddhi vipassanāñāṇañca. Taṃ cittanti catutthajjhānacittaṃ. ‘‘Yato parisuddhaṃ, tato pariyodāta’’ntiādinā purimaṃ purimaṃ pacchimassa pacchimassa kāraṇavacananti dasseti. Tadubhayanti yesaṃ rāgādiaṅgaṇānaṃ abhijjhādiupakkilesānañca abhāvena ‘‘anaṅgaṇaṃ vigatūpakkilesa’’nti ca vuttaṃ. Tāni aṅgaṇāni upakkilesā cāti taṃ ubhayaṃ. Tadubhayaṃ taṇhāsabhāvattā taṇhāya anulomanato ca taṇhāpakkho. Yā ca iñjanāti yā ca cittassa asamādānena phandanā. Aṭṭhitīti anavaṭṭhānaṃ. Ayaṃ diṭṭhipakkhoti yā iñjanā aṭṭhiti ca, ayaṃ micchābhinivesahetutāya diṭṭhipakkho.

    ‘‘ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനീ’’തിആദിനാ വേദനാതോപി ചതുത്ഥജ്ഝാനം വിഭാവേതി. ഏവം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം ഉപരി അഭിഞ്ഞാധിഗമായ അഭിനീഹാരക്ഖമം ഹോതി. സാ ച അഭിനീഹാരക്ഖമതാ ചുദ്ദസഹി ആകാരേഹി ചിണ്ണവസിഭാവസ്സേവ ഹോതി. സോ ച വസിഭാവോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോ, ന രൂപാവചരജ്ഝാനമത്തലാഭിനോതി ആരുപ്പസമാപത്തിയാ മനസികാരവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ ഉപരിമം സമാപത്തിം സന്തതോ മനസികരോതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപരിമം സമാപത്തിന്തി ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിം. സന്തതോ മനസികരോതീതി അങ്ഗസന്തതായപി ആരമ്മണസന്തതായപി ‘‘സന്താ’’തി മനസികരോതി. യതോ യതോ ഹി ആരുപ്പസമാപത്തിം സന്തതോ മനസികരോതി, തതോ തതോ രൂപാവചരജ്ഝാനം അവൂപസന്തം ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി. തേനേവാഹ – ‘‘തസ്സ ഉപരിമം…പേ॰… സണ്ഠഹതീ’’തി. ഉക്കണ്ഠാ ച പടിഘസഞ്ഞാതി പടിഘസഞ്ഞാസങ്ഖാതാസു പഞ്ചവിഞ്ഞാണസഞ്ഞാസു അനഭിരതി സണ്ഠഹതി. ‘‘സോ സബ്ബസോ’’തിആദിനാ ഏകദേസേന ആരുപ്പസമാപത്തിം ദസ്സേതി. അഭിഞ്ഞാഭിനീഹാരോ രൂപസഞ്ഞാതി രൂപാവചരസഞ്ഞാ നാമേതാ യാവദേവ അഭിഞ്ഞത്ഥാഭിനീഹാരമത്തം, ന പന അരൂപാവചരസമാപത്തിയോ വിയ സന്താതി അധിപ്പായോ. വോകാരോ നാനത്തസഞ്ഞാതി നാനത്തസഞ്ഞാ നാമേതാ നാനാരമ്മണേസു വോകാരോ, തത്ഥ ചിത്തസ്സ ആകുലപ്പവത്തീതി അത്ഥോ. സമതിക്കമതീതി ഏവം തത്ഥ ആദീനവദസ്സീ ഹുത്വാ താ സമതിക്കമതി. പടിഘസഞ്ഞാ ചസ്സ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതീതി അസ്സ ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിം അധിഗച്ഛന്തസ്സ യോഗിനോ ദസപി പടിഘസഞ്ഞാ വിഗച്ഛന്തി. ഇമിനാ പഠമാരുപ്പസമാപത്തിമാഹ.

    ‘‘Cattāri indriyānī’’tiādinā vedanātopi catutthajjhānaṃ vibhāveti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ catutthajjhānacittaṃ upari abhiññādhigamāya abhinīhārakkhamaṃ hoti. Sā ca abhinīhārakkhamatā cuddasahi ākārehi ciṇṇavasibhāvasseva hoti. So ca vasibhāvo aṭṭhasamāpattilābhino, na rūpāvacarajjhānamattalābhinoti āruppasamāpattiyā manasikāravidhiṃ dassento ‘‘so uparimaṃ samāpattiṃ santato manasikarotī’’tiādimāha. Tattha uparimaṃ samāpattinti ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ. Santato manasikarotīti aṅgasantatāyapi ārammaṇasantatāyapi ‘‘santā’’ti manasikaroti. Yato yato hi āruppasamāpattiṃ santato manasikaroti, tato tato rūpāvacarajjhānaṃ avūpasantaṃ hutvā upaṭṭhāti. Tenevāha – ‘‘tassa uparimaṃ…pe… saṇṭhahatī’’ti. Ukkaṇṭhā ca paṭighasaññāti paṭighasaññāsaṅkhātāsu pañcaviññāṇasaññāsu anabhirati saṇṭhahati. ‘‘So sabbaso’’tiādinā ekadesena āruppasamāpattiṃ dasseti. Abhiññābhinīhāro rūpasaññāti rūpāvacarasaññā nāmetā yāvadeva abhiññatthābhinīhāramattaṃ, na pana arūpāvacarasamāpattiyo viya santāti adhippāyo. Vokāro nānattasaññāti nānattasaññā nāmetā nānārammaṇesu vokāro, tattha cittassa ākulappavattīti attho. Samatikkamatīti evaṃ tattha ādīnavadassī hutvā tā samatikkamati. Paṭighasaññā cassa abbhatthaṃ gacchatīti assa ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ adhigacchantassa yogino dasapi paṭighasaññā vigacchanti. Iminā paṭhamāruppasamāpattimāha.

    ഏവം സമാഹിതസ്സാതി ഏവം ഇമിനാ വുത്തനയേന രൂപാവചരജ്ഝാനേ ചിത്തേകഗ്ഗതായപി സമതിക്കമേന സമാഹിതസ്സ. സമാഹിതസ്സാതി ആരുപ്പസമാധിനാ സന്തവുത്തിനാ സമാഹിതസ്സ. ഓഭാസോതി യോ പുരേ രൂപാവചരജ്ഝാനോഭാസോ. അന്തരധായതീതി സോ രൂപാവചരജ്ഝാനോഭാസോ അരൂപാവചരജ്ഝാനസമാപജ്ജനകാലേ വിഗച്ഛതി. ദസ്സനഞ്ചാതി രൂപാവചരജ്ഝാനചക്ഖുനാ ദസ്സനഞ്ച അന്തരധായതി. സോ സമാധീതി സോ യഥാവുത്തോ രൂപാരൂപസമാധി. ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോതി ഉപകാരകപരിക്ഖാരസഭാവഭൂതേഹി ഛഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ. പച്ചവേക്ഖിതബ്ബോതി പതി അവേക്ഖിതബ്ബോ, പുനപ്പുനം ചിന്തേതബ്ബോതി അത്ഥോ. പച്ചവേക്ഖണാകാരം സഹ വിസയേന ദസ്സേതും ‘‘അനഭിജ്ഝാസഹഗത’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സബ്ബലോകേതി സബ്ബസ്മിം പിയരൂപേ സാതരൂപേ സത്തലോകേ സങ്ഖാരലോകേ ച. തേന കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹാനമാഹ. തഥാ ‘‘അബ്യാപന്ന’’ന്തിആദിനാ ബ്യാപാദകോസജ്ജസാരമ്ഭസാഠേയ്യവിക്ഖേപസമ്മോസാനം പഹാനം. പുന താനി ഛ അങ്ഗാനി സമഥവിപസ്സനാവസേന വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യഞ്ച അനഭിജ്ഝാസഹഗത’’ന്തിആദി വുത്തം. തം സബ്ബം സുവിഞ്ഞേയ്യം.

    Evaṃ samāhitassāti evaṃ iminā vuttanayena rūpāvacarajjhāne cittekaggatāyapi samatikkamena samāhitassa. Samāhitassāti āruppasamādhinā santavuttinā samāhitassa. Obhāsoti yo pure rūpāvacarajjhānobhāso. Antaradhāyatīti so rūpāvacarajjhānobhāso arūpāvacarajjhānasamāpajjanakāle vigacchati. Dassanañcāti rūpāvacarajjhānacakkhunā dassanañca antaradhāyati. So samādhīti so yathāvutto rūpārūpasamādhi. Chaḷaṅgasamannāgatoti upakārakaparikkhārasabhāvabhūtehi chahi aṅgehi samannāgato. Paccavekkhitabboti pati avekkhitabbo, punappunaṃ cintetabboti attho. Paccavekkhaṇākāraṃ saha visayena dassetuṃ ‘‘anabhijjhāsahagata’’ntiādi vuttaṃ. Tattha sabbaloketi sabbasmiṃ piyarūpe sātarūpe sattaloke saṅkhāraloke ca. Tena kāmacchandassa pahānamāha. Tathā ‘‘abyāpanna’’ntiādinā byāpādakosajjasārambhasāṭheyyavikkhepasammosānaṃ pahānaṃ. Puna tāni cha aṅgāni samathavipassanāvasena vibhajitvā dassetuṃ ‘‘yañca anabhijjhāsahagata’’ntiādi vuttaṃ. Taṃ sabbaṃ suviññeyyaṃ.

    ൫൪. ഏത്താവതാ ‘‘പഞ്ഞാവിമുത്തീ’’തി വുത്തസ്സ അരഹത്തഫലസ്സ സമാധിമുഖേന പുബ്ബഭാഗപടിപദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അരഹത്തഫലസമാധിം ദസ്സേതും ‘‘സോ സമാധീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സോ സമാധീതി യോ സോ സമ്മാസമാധി. പുബ്ബേ വുത്തസ്സ അരിയമഗ്ഗസമാധിസ്സ ഫലഭൂതോ സമാധി പഞ്ചവിധേന വേദിതബ്ബോ ഇദാനി വുച്ചമാനേഹി പഞ്ചഹി പച്ചവേക്ഖണഞാണേഹി അത്തനോ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാകാരസങ്ഖാതേന പഞ്ചവിധേന വേദിതബ്ബോ. ‘‘അയം സമാധി പച്ചുപ്പന്നസുഖോ’’തിആദീസു അരഹത്തഫലസമാധി അപ്പിതപ്പിതക്ഖണേ സുഖത്താ പച്ചുപ്പന്നസുഖോ. പുരിമോ പുരിമോ പച്ഛിമസ്സ പച്ഛിമസ്സ സമാധിസുഖസ്സ പച്ചയത്താ ആയതിം സുഖവിപാകോ. കിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയോ. കാമാമിസവട്ടാമിസലോകാമിസാനം അഭാവാ നിരാമിസോ. ബുദ്ധാദീഹി മഹാപുരിസേഹി സേവിതത്താ അകാപുരിസസേവിതോ. അങ്ഗസന്തതായ സബ്ബകിലേസദരഥസന്തതായ ച സന്തോ. അതിത്തികരട്ഠേന പണീതോ. കിലേസപടിപ്പസ്സദ്ധിയാ ലദ്ധത്താ, കിലേസപടിപ്പസ്സദ്ധിഭാവേന വാ ലദ്ധത്താ പടിപ്പസ്സദ്ധിലദ്ധോ. പസ്സദ്ധം പസ്സദ്ധീതി ഹി ഇദം അത്ഥതോ ഏകം. പടിപ്പസ്സദ്ധികിലേസേന വാ അരഹതാ ലദ്ധത്താപി പടിപ്പസ്സദ്ധിലദ്ധോ . ഏകോദിഭാവേന അധിഗതത്താ, ഏകോദിഭാവമേവ വാ അധിഗതത്താ ഏകോദിഭാവാധിഗതോ. അപ്പഗുണസാസവസമാധി വിയ സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന പച്ചനീകധമ്മേ നിഗ്ഗയ്ഹ കിലേസേ വാരേത്വാ അനധിഗതത്താ നസസങ്ഖാരനിഗ്ഗയ്ഹവാരിതഗതോതി.

    54. Ettāvatā ‘‘paññāvimuttī’’ti vuttassa arahattaphalassa samādhimukhena pubbabhāgapaṭipadaṃ dassetvā idāni arahattaphalasamādhiṃ dassetuṃ ‘‘so samādhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha so samādhīti yo so sammāsamādhi. Pubbe vuttassa ariyamaggasamādhissa phalabhūto samādhi pañcavidhena veditabbo idāni vuccamānehi pañcahi paccavekkhaṇañāṇehi attano paccavekkhitabbākārasaṅkhātena pañcavidhena veditabbo. ‘‘Ayaṃ samādhi paccuppannasukho’’tiādīsu arahattaphalasamādhi appitappitakkhaṇe sukhattā paccuppannasukho. Purimo purimo pacchimassa pacchimassa samādhisukhassa paccayattā āyatiṃ sukhavipāko. Kilesehi ārakattā ariyo. Kāmāmisavaṭṭāmisalokāmisānaṃ abhāvā nirāmiso. Buddhādīhi mahāpurisehi sevitattā akāpurisasevito. Aṅgasantatāya sabbakilesadarathasantatāya ca santo. Atittikaraṭṭhena paṇīto. Kilesapaṭippassaddhiyā laddhattā, kilesapaṭippassaddhibhāvena vā laddhattā paṭippassaddhiladdho. Passaddhaṃ passaddhīti hi idaṃ atthato ekaṃ. Paṭippassaddhikilesena vā arahatā laddhattāpi paṭippassaddhiladdho. Ekodibhāvena adhigatattā, ekodibhāvameva vā adhigatattā ekodibhāvādhigato. Appaguṇasāsavasamādhi viya sasaṅkhārena sappayogena paccanīkadhamme niggayha kilese vāretvā anadhigatattā nasasaṅkhāraniggayhavāritagatoti.

    യതോ യതോ ഭാഗതോ തഞ്ച സമാധിം സമാപജ്ജന്തോ, തതോ വാ വുട്ഠഹന്തോ സതിവേപുല്ലപ്പത്തോ സതോവ സമാപജ്ജതി സതോവ വുട്ഠഹതി, യഥാപരിച്ഛിന്നകാലവസേന വാ സതോ സമാപജ്ജതി സതോ വുട്ഠഹതി. തസ്മാ യദേത്ഥ ‘‘അയം സമാധി പച്ചുപ്പന്നസുഖോ ചേവ ആയതിഞ്ച സുഖവിപാകോ’’തി ഏവം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ പച്ചത്തമേവ അപരപ്പച്ചയഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, അയമേകോ ആകാരോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ഏവമേതേസം പഞ്ചന്നം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാകാരാനം വസേന സമാധി പഞ്ചവിധേന വേദിതബ്ബോ.

    Yato yato bhāgato tañca samādhiṃ samāpajjanto, tato vā vuṭṭhahanto sativepullappatto satova samāpajjati satova vuṭṭhahati, yathāparicchinnakālavasena vā sato samāpajjati sato vuṭṭhahati. Tasmā yadettha ‘‘ayaṃ samādhi paccuppannasukho ceva āyatiñca sukhavipāko’’ti evaṃ paccavekkhantassa paccattameva aparappaccayañāṇaṃ uppajjati, ayameko ākāro. Esa nayo sesesupi. Evametesaṃ pañcannaṃ paccavekkhitabbākārānaṃ vasena samādhi pañcavidhena veditabbo.

    പുന ‘‘യോ ച സമാധീ’’തിആദിനാ അരഹത്തഫലേ സമഥവിപസ്സനാവിഭാഗം ദസ്സേതി. തത്ഥ സമാധിസുഖസ്സ ‘‘സുഖ’’ന്തി അധിപ്പേതത്താ ‘‘യോ ച സമാധി പച്ചുപ്പന്നസുഖോ, യോ ച സമാധി ആയതിം സുഖവിപാകോ, അയം സമഥോ’’തി വുത്തം. അരിയനിരാമിസാദിഭാവോ പന പഞ്ഞാനുഭാവേന നിപ്ഫജ്ജതീതി ആഹ – ‘‘യോ ച സമാധി അരിയോ…പേ॰… അയം വിപസ്സനാ’’തി.

    Puna ‘‘yo ca samādhī’’tiādinā arahattaphale samathavipassanāvibhāgaṃ dasseti. Tattha samādhisukhassa ‘‘sukha’’nti adhippetattā ‘‘yo ca samādhi paccuppannasukho, yo ca samādhi āyatiṃ sukhavipāko, ayaṃ samatho’’ti vuttaṃ. Ariyanirāmisādibhāvo pana paññānubhāvena nipphajjatīti āha – ‘‘yo ca samādhi ariyo…pe… ayaṃ vipassanā’’ti.

    ഏവം അരഹത്തഫലസമാധിം വിഭാഗേന ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദം സമാധിവിഭാഗേന ദസ്സേതും ‘‘സോ സമാധീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ സോ സമാധീതി യോ സോ അരഹത്തഫലസമാധിസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദായം വുത്തോ രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനസമാധി, സോ സമാധി. പഞ്ചവിധേനാതി വക്ഖമാനേന പഞ്ചപ്പകാരേന വേദിതബ്ബോ. ‘‘പീതിഫരണതാ’’തിആദീസു പീതിം ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി ദ്വീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ പീതിഫരണതാ നാമ. സുഖം ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി തീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ സുഖഫരണതാ നാമ. പരേസം ചേതോ ഫരമാനാ ഉപ്പജ്ജതീതി ചേതോപരിയപഞ്ഞാ ചേതോഫരണതാ നാമ. ആലോകഫരണേ ഉപ്പജ്ജതീതി ദിബ്ബചക്ഖുപഞ്ഞാ ആലോകഫരണതാ നാമ. പച്ചവേക്ഖണഞാണം പച്ചവേക്ഖണാനിമിത്തം നാമ. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘ദ്വീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ പീതിഫരണതാ, തീസു ഝാനേസു പഞ്ഞാ സുഖഫരണതാ, പരചിത്തേ ഞാണം ചേതോഫരണതാ, ദിബ്ബചക്ഖു ആലോകഫരണതാ, തമ്ഹാ തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാ വുട്ഠിതസ്സ പച്ചവേക്ഖണഞാണം പച്ചവേക്ഖണനിമിത്ത’’ന്തി (വിഭ॰ ൮൦൪).

    Evaṃ arahattaphalasamādhiṃ vibhāgena dassetvā idāni tassa pubbabhāgapaṭipadaṃ samādhivibhāgena dassetuṃ ‘‘so samādhī’’ti vuttaṃ. Tattha so samādhīti yo so arahattaphalasamādhissa pubbabhāgapaṭipadāyaṃ vutto rūpāvacaracatutthajjhānasamādhi, so samādhi. Pañcavidhenāti vakkhamānena pañcappakārena veditabbo. ‘‘Pītipharaṇatā’’tiādīsu pītiṃ pharamānā uppajjatīti dvīsu jhānesu paññā pītipharaṇatā nāma. Sukhaṃ pharamānā uppajjatīti tīsu jhānesu paññā sukhapharaṇatā nāma. Paresaṃ ceto pharamānā uppajjatīti cetopariyapaññā cetopharaṇatā nāma. Ālokapharaṇe uppajjatīti dibbacakkhupaññā ālokapharaṇatā nāma. Paccavekkhaṇañāṇaṃ paccavekkhaṇānimittaṃ nāma. Vuttampi cetaṃ ‘‘dvīsu jhānesu paññā pītipharaṇatā, tīsu jhānesu paññā sukhapharaṇatā, paracitte ñāṇaṃ cetopharaṇatā, dibbacakkhu ālokapharaṇatā, tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhitassa paccavekkhaṇañāṇaṃ paccavekkhaṇanimitta’’nti (vibha. 804).

    ഇധ സമഥവിപസ്സനാവിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘യോ ച പീതിഫരണോ’’തിആദി വുത്തം. ഏത്ഥ ച പഞ്ഞാസീസേന ദേസനാ കതാതി പഞ്ഞാവസേന സംവണ്ണനാ കതാ. പഞ്ഞാ പീതിഫരണതാതിആദീസു സമാധിസഹഗതാ ഏവാതി തത്ഥ സമാധിവസേന സമഥോ ഉദ്ധടോ. തസ്മാ പീതിസുഖചേതോഫരണതാ വിസേസതോ സമാധിവിപ്ഫാരവസേന ഇജ്ഝന്തീതി താ ‘‘സമഥോ’’തി വുത്താ. ഇതരാനി ഞാണവിപ്ഫാരവസേനാതി താനി ‘‘വിപസ്സനാ’’തി വുത്താനി.

    Idha samathavipassanāvibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘yo ca pītipharaṇo’’tiādi vuttaṃ. Ettha ca paññāsīsena desanā katāti paññāvasena saṃvaṇṇanā katā. Paññā pītipharaṇatātiādīsu samādhisahagatā evāti tattha samādhivasena samatho uddhaṭo. Tasmā pītisukhacetopharaṇatā visesato samādhivipphāravasena ijjhantīti tā ‘‘samatho’’ti vuttā. Itarāni ñāṇavipphāravasenāti tāni ‘‘vipassanā’’ti vuttāni.

    ൫൫. ഇദാനി തം സമാധിം ആരമ്മണവസേന വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ദസ കസിണായതനാനീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കസിണജ്ഝാനസങ്ഖാതാനി കസിണാനി ച താനി യോഗിനോ സുഖവിസേസാനം അധിട്ഠാനഭാവതോ, മനായതനധമ്മായതനഭാവതോ ച ആയതനാനി ചാതി കസിണായതനാനി. പഥവീകസിണന്തി കതപരികമ്മം പഥവീമണ്ഡലമ്പി, തത്ഥ പവത്തം ഉഗ്ഗഹപടിഭാഗനിമിത്തമ്പി, തസ്മിം നിമിത്തേ ഉപ്പന്നജ്ഝാനമ്പി വുച്ചതി. തേസു ഝാനം ഇധാധിപ്പേതം. ആകാസകസിണന്തി കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസേ പവത്തപഠമാരുപ്പജ്ഝാനം. വിഞ്ഞാണകസിണന്തി പഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണാരമ്മണം ദുതിയാരുപ്പജ്ഝാനം. പഥവീകസിണാദികേ സുദ്ധസമഥഭാവനാവസേന പവത്തിതേ സന്ധായ ‘‘ഇമാനി അട്ഠ കസിണാനി സമഥോ’’തി വുത്തം. സേസകസിണദ്വയം വിപസ്സനാധിട്ഠാനഭാവേന പവത്തം ‘‘വിപസ്സനാ’’തി വുത്തം.

    55. Idāni taṃ samādhiṃ ārammaṇavasena vibhajitvā dassetuṃ ‘‘dasa kasiṇāyatanānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha kasiṇajjhānasaṅkhātāni kasiṇāni ca tāni yogino sukhavisesānaṃ adhiṭṭhānabhāvato, manāyatanadhammāyatanabhāvato ca āyatanāni cāti kasiṇāyatanāni. Pathavīkasiṇanti kataparikammaṃ pathavīmaṇḍalampi, tattha pavattaṃ uggahapaṭibhāganimittampi, tasmiṃ nimitte uppannajjhānampi vuccati. Tesu jhānaṃ idhādhippetaṃ. Ākāsakasiṇanti kasiṇugghāṭimākāse pavattapaṭhamāruppajjhānaṃ. Viññāṇakasiṇanti paṭhamāruppaviññāṇārammaṇaṃ dutiyāruppajjhānaṃ. Pathavīkasiṇādike suddhasamathabhāvanāvasena pavattite sandhāya ‘‘imāni aṭṭha kasiṇāni samatho’’ti vuttaṃ. Sesakasiṇadvayaṃ vipassanādhiṭṭhānabhāvena pavattaṃ ‘‘vipassanā’’ti vuttaṃ.

    ഏവന്തി ഇമിനാ നയേന. സബ്ബോ അരിയമഗ്ഗോതി സമ്മാദിട്ഠിആദിഭാവേന അഭിന്നോപി അരിയമഗ്ഗോ സതിപട്ഠാനാദിപുബ്ബഭാഗപടിപദാഭേദേന അനേകഭേദഭിന്നോ നിരവസേസോ അരിയമഗ്ഗോ. യേന യേന ആകാരേനാതി അനഭിജ്ഝാദീസു, പച്ചുപ്പന്നസുഖതാദീസു ച ആകാരേസു യേന യേന ആകാരേന വുത്തോ. തേന തേനാതി തേസു തേസു ആകാരേസു യേ യേ സമഥവസേന, യേ ച യേ ച വിപസ്സനാവസേന യോജേതും സമ്ഭവന്തി, തേന തേന ആകാരേന സമഥവിപസ്സനാഹി അരിയമഗ്ഗോ വിചിനിത്വാ യോജേതബ്ബോ. തേതി സമഥാധിട്ഠാനവിപസ്സനാധമ്മാ. തീഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതാതി തീഹി അനുപസ്സനാധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതാ, ഗണനം ഗതാതി അത്ഥോ. കതമേഹി തീഹീതി? ആഹ ‘‘അനിച്ചതായ ദുക്ഖതായ അനത്തതായാ’’തി. അനിച്ചതായ സഹചരണതോ വിപസ്സനാ ‘‘അനിച്ചതാ’’തി വുത്താ. ഏസ നയോ സേസേസുപി.

    Evanti iminā nayena. Sabbo ariyamaggoti sammādiṭṭhiādibhāvena abhinnopi ariyamaggo satipaṭṭhānādipubbabhāgapaṭipadābhedena anekabhedabhinno niravaseso ariyamaggo. Yena yena ākārenāti anabhijjhādīsu, paccuppannasukhatādīsu ca ākāresu yena yena ākārena vutto. Tena tenāti tesu tesu ākāresu ye ye samathavasena, ye ca ye ca vipassanāvasena yojetuṃ sambhavanti, tena tena ākārena samathavipassanāhi ariyamaggo vicinitvā yojetabbo. Teti samathādhiṭṭhānavipassanādhammā. Tīhi dhammehi saṅgahitāti tīhi anupassanādhammehi saṅgahitā, gaṇanaṃ gatāti attho. Katamehi tīhīti? Āha ‘‘aniccatāya dukkhatāya anattatāyā’’ti. Aniccatāya sahacaraṇato vipassanā ‘‘aniccatā’’ti vuttā. Esa nayo sesesupi.

    സോ സമഥവിപസ്സനം ഭാവയമാനോ തീണി വിമോക്ഖമുഖാനി ഭാവയതീതി സോ അരിയമഗ്ഗാധിഗമായ യുത്തപ്പയുത്തോ യോഗീ കാലേന സമഥം സമാപജ്ജനവസേന കാലേന വിപസ്സനം സമ്മസനവസേന വഡ്ഢയമാനോ അനിമിത്തവിമോക്ഖമുഖാദിസങ്ഖാതാ തിസ്സോ അനുപസ്സനാ ബ്രൂഹേതി. തയോ ഖന്ധേ ഭാവയതീതി തിസ്സോ അനുപസ്സനാ ഉപരൂപരിവിസേസം പാപേന്തോ സീലക്ഖന്ധോ സമാധിക്ഖന്ധോ പഞ്ഞാക്ഖന്ധോതി ഏതേ തയോ ഖന്ധേ വഡ്ഢേതി. യസ്മാ പന തീഹി ഖന്ധേഹി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സങ്ഗഹിതോ, തസ്മാ ‘‘തയോ ഖന്ധേ ഭാവയന്തോ അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവയതീ’’തി വുത്തം.

    So samathavipassanaṃ bhāvayamāno tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayatīti so ariyamaggādhigamāya yuttappayutto yogī kālena samathaṃ samāpajjanavasena kālena vipassanaṃ sammasanavasena vaḍḍhayamāno animittavimokkhamukhādisaṅkhātā tisso anupassanā brūheti. Tayo khandhe bhāvayatīti tisso anupassanā uparūparivisesaṃ pāpento sīlakkhandho samādhikkhandho paññākkhandhoti ete tayo khandhe vaḍḍheti. Yasmā pana tīhi khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito, tasmā ‘‘tayo khandhe bhāvayanto ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvayatī’’ti vuttaṃ.

    ഇദാനി യേസം പുഗ്ഗലാനം യത്ഥ സിക്ഖന്താനം വിസേസതോ നിയ്യാനമുഖാനി യേസഞ്ച കിലേസാനം പടിപക്ഖഭൂതാനി തീണി വിമോക്ഖമുഖാനി, തേഹി സദ്ധിം താനി ദസ്സേതും ‘‘രാഗചരിതോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അനിമിത്തേന വിമോക്ഖമുഖേനാതി അനിച്ചാനുപസ്സനായ. സാ ഹി നിച്ചനിമിത്താദിസമുഗ്ഘാടനേന അനിമിത്തോ, രാഗാദീനം സമുച്ഛേദവിമുത്തിയാ വിമോക്ഖോതി ലദ്ധനാമസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ മുഖഭാവതോ ദ്വാരഭാവതോ ‘‘അനിമിത്തവിമോക്ഖമുഖ’’ന്തി വുച്ചതി. അധിചിത്തസിക്ഖായാതി സമാധിസ്മിം. സുഖവേദനീയം ഫസ്സം അനുപഗച്ഛന്തോതി സുഖവേദനായ ഹിതം സുഖവേദനാകാരണതോ ഫസ്സം തണ്ഹായ അനുപഗച്ഛന്തോ. സുഖം വേദനം പരിജാനന്തോതി ‘‘അയം സുഖാ വേദനാ വിപരിണാമാദിനാ ദുക്ഖാ’’തി പരിജാനന്തോ, സവിസയം രാഗം സമതിക്കന്തോ. ‘‘രാഗമലം പവാഹേന്തോ’’തിആദിനാ തേഹി പരിയായേഹി രാഗസ്സേവ പഹാനമാഹ. ‘‘ദോസചരിതോ പുഗ്ഗലോ’’തിആദീസുപി വുത്തനയാനുസാരേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

    Idāni yesaṃ puggalānaṃ yattha sikkhantānaṃ visesato niyyānamukhāni yesañca kilesānaṃ paṭipakkhabhūtāni tīṇi vimokkhamukhāni, tehi saddhiṃ tāni dassetuṃ ‘‘rāgacarito’’tiādi vuttaṃ. Tattha animittena vimokkhamukhenāti aniccānupassanāya. Sā hi niccanimittādisamugghāṭanena animitto, rāgādīnaṃ samucchedavimuttiyā vimokkhoti laddhanāmassa ariyamaggassa mukhabhāvato dvārabhāvato ‘‘animittavimokkhamukha’’nti vuccati. Adhicittasikkhāyāti samādhismiṃ. Sukhavedanīyaṃ phassaṃ anupagacchantoti sukhavedanāya hitaṃ sukhavedanākāraṇato phassaṃ taṇhāya anupagacchanto. Sukhaṃ vedanaṃ parijānantoti ‘‘ayaṃ sukhā vedanā vipariṇāmādinā dukkhā’’ti parijānanto, savisayaṃ rāgaṃ samatikkanto. ‘‘Rāgamalaṃ pavāhento’’tiādinā tehi pariyāyehi rāgasseva pahānamāha. ‘‘Dosacarito puggalo’’tiādīsupi vuttanayānusārena attho veditabbo.

    പഞ്ഞാധികസ്സ സന്തതിസമൂഹകിച്ചാരമ്മണാദിഘനവിനിബ്ഭോഗേന സങ്ഖാരേസു അത്തസുഞ്ഞതാ പാകടാ ഹോതീതി വിസേസതോ അനത്താനുപസ്സനാ പഞ്ഞാപധാനാതി ആഹ – ‘‘സുഞ്ഞതവിമോക്ഖമുഖം പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ’’തി. തഥാ സങ്ഖാരാനം സരസപഭങ്ഗുതായ ഇത്തരഖണത്താ ഉപ്പന്നാനം തത്ഥ തത്ഥേവ ഭിജ്ജനം സമ്മാ സമാഹിതസ്സേവ പാകടം ഹോതീതി വിസേസതോ അനിച്ചാനുപസ്സനാ സമാധിപ്പധാനാതി ആഹ – ‘‘അനിമിത്തവിമോക്ഖമുഖം സമാധിക്ഖന്ധോ’’തി. തഥാ സീലേസു പരിപൂരകാരിനോ ഖന്തിബഹുലസ്സ ഉപ്പന്നം ദുക്ഖം അരതിഞ്ച അഭിഭുയ്യ വിഹരതോ സങ്ഖാരാനം ദുക്ഖതാ വിഭൂതാ ഹോതീതി ദുക്ഖാനുപസ്സനാ സീലപ്പധാനാതി ആഹ – ‘‘അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖമുഖം സീലക്ഖന്ധോ’’തി. ഇതി തീഹി വിമോക്ഖമുഖേഹി തിണ്ണം ഖന്ധാനം സങ്ഗഹിതത്താ വുത്തം – ‘‘സോ തീണി വിമോക്ഖമുഖാനി ഭാവയന്തോ തയോ ഖന്ധേ ഭാവയതീ’’തി. യസ്മാ ച തീഹി ച ഖന്ധേഹി അരിയസ്സ അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സ സങ്ഗഹിതത്താ തയോ ഖന്ധേ ഭാവയന്തോ ‘‘അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവയതീ’’തി വുത്തം. തസ്മാ തേഹി തസ്സ സങ്ഗഹം ദസ്സേന്തോ ‘‘യാ ച സമ്മാവാചാ’’തിആദിമാഹ.

    Paññādhikassa santatisamūhakiccārammaṇādighanavinibbhogena saṅkhāresu attasuññatā pākaṭā hotīti visesato anattānupassanā paññāpadhānāti āha – ‘‘suññatavimokkhamukhaṃ paññākkhandho’’ti. Tathā saṅkhārānaṃ sarasapabhaṅgutāya ittarakhaṇattā uppannānaṃ tattha tattheva bhijjanaṃ sammā samāhitasseva pākaṭaṃ hotīti visesato aniccānupassanā samādhippadhānāti āha – ‘‘animittavimokkhamukhaṃ samādhikkhandho’’ti. Tathā sīlesu paripūrakārino khantibahulassa uppannaṃ dukkhaṃ aratiñca abhibhuyya viharato saṅkhārānaṃ dukkhatā vibhūtā hotīti dukkhānupassanā sīlappadhānāti āha – ‘‘appaṇihitavimokkhamukhaṃ sīlakkhandho’’ti. Iti tīhi vimokkhamukhehi tiṇṇaṃ khandhānaṃ saṅgahitattā vuttaṃ – ‘‘so tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayanto tayo khandhe bhāvayatī’’ti. Yasmā ca tīhi ca khandhehi ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa saṅgahitattā tayo khandhe bhāvayanto ‘‘ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvayatī’’ti vuttaṃ. Tasmā tehi tassa saṅgahaṃ dassento ‘‘yā ca sammāvācā’’tiādimāha.

    പുന തിണ്ണം ഖന്ധാനം സമഥവിപസ്സനാഭാവം ദസ്സേതും ‘‘സീലക്ഖന്ധോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സീലക്ഖന്ധസ്സ ഖന്തിപധാനത്താ, സമാധിസ്സ ബഹൂപകാരത്താ ച സമഥപക്ഖഭജനം ദട്ഠബ്ബം. ഭവങ്ഗാനീതി ഉപപത്തിഭവസ്സ അങ്ഗാനി. ദ്വേ പദാനീതി ദ്വേ പാദാ. യേഭുയ്യേന ഹി പഞ്ചദസ ചരണധമ്മാ സീലസമാധിസങ്ഗഹിതാതി. ഭാവിതകായോതി ആഭിസമാചാരികസീലസ്സ പാരിപൂരിയാ ഭാവിതകായോ. ആദിബ്രഹ്മചരിയകസീലസ്സ പാരിപൂരിയാ ഭാവിതസീലോ. അഥ വാ ഭാവിതകായോതി ഇന്ദ്രിയസംവരേന ഭാവിതപഞ്ചദ്വാരകായോ. ഭാവിതസീലോതി അവസിട്ഠസീലവസേന ഭാവിതസീലോ. സമ്മാ കായഭാവനായ സതി അച്ചന്തം കായദുച്ചരിതപ്പഹാനം അനവജ്ജഞ്ച ഉട്ഠാനം സമ്പജ്ജതി. തഥാ അനുത്തരേ സീലേ സിജ്ഝമാനേ അനവസേസതോ മിച്ഛാവാചായ മിച്ഛാജീവസ്സ ച പഹാനം സമ്പജ്ജതി. ചിത്തപഞ്ഞാസു ച ഭാവിതാസു സമ്മാസതിസമ്മാസമാധിസമ്മാദിട്ഠിസമ്മാസങ്കപ്പാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗതാ ഏവ ഹോന്തി തംസഭാവത്താ തദുഭയകാരണത്താ ചാതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘കായേ ഭാവിയമാനേ’’തിആദിനാ.

    Puna tiṇṇaṃ khandhānaṃ samathavipassanābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘sīlakkhandho’’tiādi vuttaṃ. Tattha sīlakkhandhassa khantipadhānattā, samādhissa bahūpakārattā ca samathapakkhabhajanaṃ daṭṭhabbaṃ. Bhavaṅgānīti upapattibhavassa aṅgāni. Dve padānīti dve pādā. Yebhuyyena hi pañcadasa caraṇadhammā sīlasamādhisaṅgahitāti. Bhāvitakāyoti ābhisamācārikasīlassa pāripūriyā bhāvitakāyo. Ādibrahmacariyakasīlassa pāripūriyā bhāvitasīlo. Atha vā bhāvitakāyoti indriyasaṃvarena bhāvitapañcadvārakāyo. Bhāvitasīloti avasiṭṭhasīlavasena bhāvitasīlo. Sammā kāyabhāvanāya sati accantaṃ kāyaduccaritappahānaṃ anavajjañca uṭṭhānaṃ sampajjati. Tathā anuttare sīle sijjhamāne anavasesato micchāvācāya micchājīvassa ca pahānaṃ sampajjati. Cittapaññāsu ca bhāvitāsu sammāsatisammāsamādhisammādiṭṭhisammāsaṅkappā bhāvanāpāripūriṃ gatā eva honti taṃsabhāvattā tadubhayakāraṇattā cāti imamatthaṃ dasseti ‘‘kāye bhāviyamāne’’tiādinā.

    പഞ്ചവിധം അധിഗമം ഗച്ഛതീതി അരിയമഗ്ഗാധിഗമമേവ അവത്ഥാവിസേസവസേന പഞ്ചധാ വിഭജിത്വാ ദസ്സേതി. അരിയമഗ്ഗോ ഹി ഖിപ്പം സകിം ഏകചിത്തക്ഖണേനേവ ചതൂസു സച്ചേസു അത്തനാ അധിഗന്തബ്ബം അധിഗച്ഛതീതി ന തസ്സ ലോകിയസമാപത്തിയാ വിയ വസിഭാവനാകിച്ചം അത്ഥീതി ഖിപ്പാധിഗമോ ച ഹോതി. പജഹിതബ്ബാനം അച്ചന്തവിമുത്തിവസേന പജഹനതോ വിമുത്താധിഗമോ ച. ലോകിയേഹി മഹന്താനം സീലക്ഖന്ധാദീനം അധിഗമനഭാവതോ മഹാധിഗമോ ച. തേസംയേവ വിപുലഫലാനം അധിഗമനതോ വിപുലാധിഗമോ ച. അത്തനാ കത്തബ്ബസ്സ കസ്സചി അനവസേസതോ അനവസേസാധിഗമോ ച ഹോതീതി. കേ പനേതേ അധിഗമാ? കേചി സമഥാനുഭാവേന, കേചി വിപസ്സനാനുഭാവേനാതി ഇമം വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ സമഥേനാ’’തിആദി വുത്തം.

    Pañcavidhaṃ adhigamaṃ gacchatīti ariyamaggādhigamameva avatthāvisesavasena pañcadhā vibhajitvā dasseti. Ariyamaggo hi khippaṃ sakiṃ ekacittakkhaṇeneva catūsu saccesu attanā adhigantabbaṃ adhigacchatīti na tassa lokiyasamāpattiyā viya vasibhāvanākiccaṃ atthīti khippādhigamo ca hoti. Pajahitabbānaṃ accantavimuttivasena pajahanato vimuttādhigamo ca. Lokiyehi mahantānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ adhigamanabhāvato mahādhigamo ca. Tesaṃyeva vipulaphalānaṃ adhigamanato vipulādhigamo ca. Attanā kattabbassa kassaci anavasesato anavasesādhigamo ca hotīti. Ke panete adhigamā? Keci samathānubhāvena, keci vipassanānubhāvenāti imaṃ vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha samathenā’’tiādi vuttaṃ.

    ൫൬. ഇതി മഹാഥേരോ ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സാ’’തി ഗാഥായ വസേന അരഹത്തഫലവിമുത്തിമുഖേന വിചയഹാരസമ്പാതം നിദ്ദിസന്തോ ദേസനാകുസലതായ അനേകേഹി സുത്തപ്പദേസേഹി തസ്സാ പുബ്ബഭാഗപടിപദായ ഭാവനാവിസേസാനം ഭാവനാനിസംസാനഞ്ച വിഭജനവസേന നാനപ്പകാരതോ വിചയഹാരം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ദസന്നം തഥാഗതബലാനമ്പി വസേന തം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ യോ ദേസയതീ’’തിആദിമാഹ. ഓവാദേന സാവകേ ന വിസംവാദയതീതി അത്തനോ അനുസിട്ഠിയാ ധമ്മസ്സ സവനതോ ‘‘സാവകാ’’തി ലദ്ധനാമേ വേനേയ്യേ ന വിപ്പലമ്ഭേതി ന വഞ്ചേതി, വിസംവാദനഹേതൂനം പാപധമ്മാനം അരിയമഗ്ഗേന ബോധിമൂലേ ഏവ സുപ്പഹീനത്താ. തിവിധന്തി തിപ്പകാരം, തീഹി ആകാരേഹീതി അത്ഥോ. ഇദം കരോഥാതി ഇമം സരണഗമനം സീലാദിഞ്ച ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരഥ. ഇമിനാ ഉപായേന കരോഥാതി അനേനപി വിധിനാ സരണാനി സോധേന്താ സീലാദീനി പരിപൂരേന്താ സമ്പാദേഥ. ഇദം വോ കുരുമാനാനന്തി ഇദം സരണഗമനം സീലാദിഞ്ച തുമ്ഹാകം അനുതിട്ഠന്താനം ദിട്ഠധമ്മസമ്പരായനിബ്ബാനാനം വസേന ഹിതായ സുഖായ ച ഭവിസ്സതി, താനി സമ്പാദേഥാതി അത്ഥോ.

    56. Iti mahāthero ‘‘tasmā rakkhitacittassā’’ti gāthāya vasena arahattaphalavimuttimukhena vicayahārasampātaṃ niddisanto desanākusalatāya anekehi suttappadesehi tassā pubbabhāgapaṭipadāya bhāvanāvisesānaṃ bhāvanānisaṃsānañca vibhajanavasena nānappakārato vicayahāraṃ dassetvā idāni dasannaṃ tathāgatabalānampi vasena taṃ dassetuṃ ‘‘tattha yo desayatī’’tiādimāha. Ovādena sāvake na visaṃvādayatīti attano anusiṭṭhiyā dhammassa savanato ‘‘sāvakā’’ti laddhanāme veneyye na vippalambheti na vañceti, visaṃvādanahetūnaṃ pāpadhammānaṃ ariyamaggena bodhimūle eva suppahīnattā. Tividhanti tippakāraṃ, tīhi ākārehīti attho. Idaṃ karothāti imaṃ saraṇagamanaṃ sīlādiñca upasampajja viharatha. Iminā upāyena karothāti anenapi vidhinā saraṇāni sodhentā sīlādīni paripūrentā sampādetha. Idaṃ vo kurumānānanti idaṃ saraṇagamanaṃ sīlādiñca tumhākaṃ anutiṭṭhantānaṃ diṭṭhadhammasamparāyanibbānānaṃ vasena hitāya sukhāya ca bhavissati, tāni sampādethāti attho.

    ഏവം ഓവദനാകാരം ദസ്സേത്വാ യം വുത്തം – ‘‘ഓവാദേന സാവകേ ന വിസംവാദയതീ’’തി, തം തഥാഗതബലേഹി വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘സോ തഥാ ഓവദിതോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തഥാതി തേന പകാരേന ‘‘ഇദം കരോഥ, ഇമിനാ ഉപായേന കരോഥാ’’തിആദിനാ വുത്തപ്പകാരേന. ഓവദിതോതി ധമ്മദേസനായ സാസിതോ. അനുസിട്ഠോതി തസ്സേവ വേവചനം. തഥാ കരോന്തോതി യഥാനുസിട്ഠം തഥാ കരോന്തോ. തം ഭൂമിന്തി യസ്സാ ഭൂമിയാ അധിഗമത്ഥായ ഓവദിതോ, തം ദസ്സനഭൂമിഞ്ച ഭാവനാഭൂമിഞ്ച. നേതം ഠാനം വിജ്ജതീതി ഏതം കാരണം ന വിജ്ജതി. കാരണഞ്ഹി തിട്ഠതി ഏത്ഥ ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ‘‘ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി. ദുതിയവാരേ ഭൂമിന്തി സീലക്ഖന്ധേന പത്തബ്ബം സമ്പത്തിഭവസങ്ഖാതം ഭൂമിം.

    Evaṃ ovadanākāraṃ dassetvā yaṃ vuttaṃ – ‘‘ovādena sāvake na visaṃvādayatī’’ti, taṃ tathāgatabalehi vibhajitvā dassetuṃ ‘‘so tathā ovadito’’tiādimāha. Tattha tathāti tena pakārena ‘‘idaṃ karotha, iminā upāyena karothā’’tiādinā vuttappakārena. Ovaditoti dhammadesanāya sāsito. Anusiṭṭhoti tasseva vevacanaṃ. Tathā karontoti yathānusiṭṭhaṃ tathā karonto. Taṃ bhūminti yassā bhūmiyā adhigamatthāya ovadito, taṃ dassanabhūmiñca bhāvanābhūmiñca. Netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti etaṃ kāraṇaṃ na vijjati. Kāraṇañhi tiṭṭhati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti ‘‘ṭhāna’’nti vuccati. Dutiyavāre bhūminti sīlakkhandhena pattabbaṃ sampattibhavasaṅkhātaṃ bhūmiṃ.

    ഇദാനി യസ്മാ ഭഗവതോ ചതുവേസാരജ്ജാനിപി അവിപരീതസഭാവതായ പഠമഫലഞാണസ്സ വിസയവിസേസോ ഹോതി, തസ്മാ താനിപി തസ്സ വിസയഭാവേന ദസ്സേതും ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേ സതോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേ സതോതി അഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ, മയാ സബ്ബേ ധമ്മാ അഭിസമ്ബുദ്ധാതി പടിജാനനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേ സതോ. ഇമേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീതി ‘‘ഇമേ നാമ തയാ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാ’’തി കോചി സഹധമ്മേന സഹേതുനാ സകാരണേന വചനേന, സുനക്ഖത്തോ (ദീ॰ നി॰ ൩.൧ ആദയോ; മ॰ നി॰ ൧.൧൪൬ ആദയോ) വിയ വിപ്പലപന്താ പന അപ്പമാണം. തസ്മാ സഹധമ്മേന പടിചോദേസ്സതീതി ഏതം കാരണം ന വിജ്ജതി. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി. യസ്സ തേ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോതി രാഗാദീസു യസ്സ യസ്സ പഹാനത്ഥായ അസുഭഭാവനാദിധമ്മോ കഥിതോ. തക്കരസ്സാതി തഥാ പടിപന്നസ്സ. വിസേസാധിഗമന്തി അഭിഞ്ഞാപടിസമ്ഭിദാദിവിസേസാധിഗമം.

    Idāni yasmā bhagavato catuvesārajjānipi aviparītasabhāvatāya paṭhamaphalañāṇassa visayaviseso hoti, tasmā tānipi tassa visayabhāvena dassetuṃ ‘‘sammāsambuddhassa te sato’’tiādi vuttaṃ. Tattha sammāsambuddhassa te satoti ahaṃ sammāsambuddho, mayā sabbe dhammā abhisambuddhāti paṭijānanena sammāsambuddhassa te sato. Ime dhammā anabhisambuddhāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti ‘‘ime nāma tayā dhammā anabhisambuddhā’’ti koci sahadhammena sahetunā sakāraṇena vacanena, sunakkhatto (dī. ni. 3.1 ādayo; ma. ni. 1.146 ādayo) viya vippalapantā pana appamāṇaṃ. Tasmā sahadhammena paṭicodessatīti etaṃ kāraṇaṃ na vijjati. Esa nayo sesapadesupi. Yassa te atthāya dhammo desitoti rāgādīsu yassa yassa pahānatthāya asubhabhāvanādidhammo kathito. Takkarassāti tathā paṭipannassa. Visesādhigamanti abhiññāpaṭisambhidādivisesādhigamaṃ.

    അന്തരായികാതി അന്തരായകരണം അന്തരായോ, സോ സീലം ഏതേസന്തി അന്തരായികാ. അന്തരായേ നിയുത്താ, അന്തരായം വാ ഫലം അരഹന്തി, അന്തരായപ്പയോജനാതി വാ അന്തരായികാ. തേ പന കമ്മകിലേസാദിഭേദേന പഞ്ചവിധാ. അനിയ്യാനികാതി അരിയമഗ്ഗവജ്ജാ സബ്ബേ ധമ്മാ.

    Antarāyikāti antarāyakaraṇaṃ antarāyo, so sīlaṃ etesanti antarāyikā. Antarāye niyuttā, antarāyaṃ vā phalaṃ arahanti, antarāyappayojanāti vā antarāyikā. Te pana kammakilesādibhedena pañcavidhā. Aniyyānikāti ariyamaggavajjā sabbe dhammā.

    ദിട്ഠിസമ്പന്നോതി മഗ്ഗദിട്ഠിയാ സമ്പന്നോ സോതാപന്നോ അരിയസാവകോ. സുഹതന്തി അതിവധിതം. ഇദമ്പി ഏകദേസകഥനമേവ. മതകപേതാദിദാനമ്പി സോ ന കരോതി ഏവ. പുഥുജ്ജനോതി പുഥൂനം കിലേസാഭിസങ്ഖാരാദീനം ജനനാദീഹി കാരണേഹി പുഥുജ്ജനോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

    Diṭṭhisampannoti maggadiṭṭhiyā sampanno sotāpanno ariyasāvako. Suhatanti ativadhitaṃ. Idampi ekadesakathanameva. Matakapetādidānampi so na karoti eva. Puthujjanoti puthūnaṃ kilesābhisaṅkhārādīnaṃ jananādīhi kāraṇehi puthujjano. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘പുഥൂനം ജനനാദീഹി, കാരണേഹി പുഥുജ്ജനോ;

    ‘‘Puthūnaṃ jananādīhi, kāraṇehi puthujjano;

    പുഥുജ്ജനന്തോഗധത്താ, പുഥുവായം ജനോ ഇതീ’’തി. (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൭; മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൨; അ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൫൧; ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൧൦൦൭; പടി॰ മ॰ അട്ഠ॰ ൨.൧.൧൩൦);

    Puthujjanantogadhattā, puthuvāyaṃ jano itī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.2; a. ni. aṭṭha. 1.1.51; dha. sa. aṭṭha. 1007; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130);

    ‘‘മാതര’’ന്തിആദീസു ജനികാ മാതാ. ജനകോ ച പിതാ. മനുസ്സഭൂതോ ഖീണാസവോ അരഹാതി അധിപ്പേതോ. കിം പന അരിയസാവകോ അഞ്ഞേ ജീവിതാ വോരോപേയ്യാതി? ഏതമ്പി അട്ഠാനം. സചേപി ഭവന്തരഗതം അരിയസാവകം അത്തനോ അരിയസാവകഭാവം അജാനന്തമ്പി കോചി ഏവം വദേയ്യ ‘‘ഇദം കുന്ഥകിപില്ലികം ജീവിതാ വോരോപേത്വാ സകലചക്കവാളഗബ്ഭേ ചക്കവത്തിരജ്ജം പടിപജ്ജാഹീ’’തി, നേവ സോ നം ജീവിതാ വോരോപേയ്യ. അഥാപി ഏവം വദേയ്യും – ‘‘സചേ ഇമം ന ഘാതേസ്സസി, സീസം തേ ഛിന്ദിസ്സാമാ’’തി, സീസമേവസ്സ ഛിന്ദേയ്യും, നേവ സോ തം ഘാതേയ്യ. പുഥുജ്ജനഭാവസ്സ പന മഹാസാവജ്ജഭാവദസ്സനത്ഥം അരിയഭാവസ്സ ച ബലദീപനത്ഥം ഏവം വുത്തം. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – സാവജ്ജോ വത പുഥുജ്ജനഭാവോ. യത്ര ഹി നാമ മാതുഘാകാദീനിപി ആനന്തരിയാനി കരിസ്സതി, മഹാബലോവ ച അരിയഭാവോ, യോ ഏതാനി കമ്മാനി ന കരോതീതി.

    ‘‘Mātara’’ntiādīsu janikā mātā. Janako ca pitā. Manussabhūto khīṇāsavo arahāti adhippeto. Kiṃ pana ariyasāvako aññe jīvitā voropeyyāti? Etampi aṭṭhānaṃ. Sacepi bhavantaragataṃ ariyasāvakaṃ attano ariyasāvakabhāvaṃ ajānantampi koci evaṃ vadeyya ‘‘idaṃ kunthakipillikaṃ jīvitā voropetvā sakalacakkavāḷagabbhe cakkavattirajjaṃ paṭipajjāhī’’ti, neva so naṃ jīvitā voropeyya. Athāpi evaṃ vadeyyuṃ – ‘‘sace imaṃ na ghātessasi, sīsaṃ te chindissāmā’’ti, sīsamevassa chindeyyuṃ, neva so taṃ ghāteyya. Puthujjanabhāvassa pana mahāsāvajjabhāvadassanatthaṃ ariyabhāvassa ca baladīpanatthaṃ evaṃ vuttaṃ. Ayañhettha adhippāyo – sāvajjo vata puthujjanabhāvo. Yatra hi nāma mātughākādīnipi ānantariyāni karissati, mahābalova ca ariyabhāvo, yo etāni kammāni na karotīti.

    സങ്ഘം ഭിന്ദേയ്യാതി സമാനസംവാസകം സമാനസീമായം ഠിതം പഞ്ചഹി കാരണേഹി സങ്ഘം ഭിന്ദേയ്യ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘പഞ്ചഹുപാലി, ആകാരേഹി സങ്ഘോ ഭിജ്ജതി കമ്മേന ഉദ്ദേസേന വോഹരന്തോ അനുസ്സാവനേന സലാകഗ്ഗാഹേനാ’’തി (പരി॰ ൪൫൮).

    Saṅghaṃ bhindeyyāti samānasaṃvāsakaṃ samānasīmāyaṃ ṭhitaṃ pañcahi kāraṇehi saṅghaṃ bhindeyya. Vuttañhetaṃ – ‘‘pañcahupāli, ākārehi saṅgho bhijjati kammena uddesena voharanto anussāvanena salākaggāhenā’’ti (pari. 458).

    തത്ഥ കമ്മേനാതി അപലോകനാദീസു ചതൂസു കമ്മേസു അഞ്ഞതരകമ്മേന. ഉദ്ദേസേനാതി പഞ്ചസു പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേസു അഞ്ഞതരേന ഉദ്ദേസേന. വോഹരന്തോതി കഥയന്തോ, താഹി താഹി ഉപപത്തീഹി ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തിആദീനി അട്ഠാരസഭേദകരവത്ഥൂനി ദീപയന്തോ. അനുസ്സാവനേനാതി ‘‘നനു തുമ്ഹേ ജാനാഥ മയ്ഹം ഉച്ചകുലാ പബ്ബജിതഭാവം ബഹുസ്സുതഭാവഞ്ച, മാദിസോ നാമ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ഗാഹേയ്യാതി കിം തുമ്ഹാകം ചിത്തമ്പി ഉപ്പാദേതും യുത്തം, കിമഹം അപായതോ ന ഭായാമീ’’തിആദിനാ നയേന കണ്ണമൂലേ വചീഭേദം കത്വാ അനുസ്സാവനേന. സലാകഗ്ഗാഹേനാതി ഏവം അനുസ്സാവേത്വാ തേസം ചിത്തം ഉപത്ഥമ്ഭേത്വാ അനിവത്തിധമ്മം കത്വാ ‘‘ഗണ്ഹഥ ഇമം സലാക’’ന്തി സലാകഗ്ഗാഹേന.

    Tattha kammenāti apalokanādīsu catūsu kammesu aññatarakammena. Uddesenāti pañcasu pātimokkhuddesesu aññatarena uddesena. Voharantoti kathayanto, tāhi tāhi upapattīhi ‘‘adhammaṃ dhammo’’tiādīni aṭṭhārasabhedakaravatthūni dīpayanto. Anussāvanenāti ‘‘nanu tumhe jānātha mayhaṃ uccakulā pabbajitabhāvaṃ bahussutabhāvañca, mādiso nāma uddhammaṃ ubbinayaṃ satthusāsanaṃ gāheyyāti kiṃ tumhākaṃ cittampi uppādetuṃ yuttaṃ, kimahaṃ apāyato na bhāyāmī’’tiādinā nayena kaṇṇamūle vacībhedaṃ katvā anussāvanena. Salākaggāhenāti evaṃ anussāvetvā tesaṃ cittaṃ upatthambhetvā anivattidhammaṃ katvā ‘‘gaṇhatha imaṃ salāka’’nti salākaggāhena.

    ഏത്ഥ ച കമ്മമേവ ഉദ്ദേസോ വാ പമാണം, വോഹാരാനുസ്സാവനസലാകഗ്ഗാഹാപനം പന പുബ്ബഭാഗോ . അട്ഠാരസവത്ഥുദീപനവസേന ഹി വോഹരന്തേന തത്ഥ രുചിജനനത്ഥം അനുസ്സാവേത്വാ സലാകായ ഗാഹിതായപി അഭിന്നോ ഏവ ഹോതി സങ്ഘോ. യദാ പന ഏവം ചത്താരോ വാ അതിരേകാ വാ സലാകം ഗാഹേത്വാ ആവേണികം കമ്മം വാ ഉദ്ദേസം വാ കരോന്തി, തദാ സങ്ഘോ ഭിന്നോ നാമ ഹോതി. ഏവം ദിട്ഠിസമ്പന്നോ പുഗ്ഗലോ സങ്ഘം ഭിന്ദേയ്യ സങ്ഘരാജിം വാ ജനേയ്യാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീതി.

    Ettha ca kammameva uddeso vā pamāṇaṃ, vohārānussāvanasalākaggāhāpanaṃ pana pubbabhāgo . Aṭṭhārasavatthudīpanavasena hi voharantena tattha rucijananatthaṃ anussāvetvā salākāya gāhitāyapi abhinno eva hoti saṅgho. Yadā pana evaṃ cattāro vā atirekā vā salākaṃ gāhetvā āveṇikaṃ kammaṃ vā uddesaṃ vā karonti, tadā saṅgho bhinno nāma hoti. Evaṃ diṭṭhisampanno puggalo saṅghaṃ bhindeyya saṅgharājiṃ vā janeyyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti.

    ദുട്ഠചിത്തോതി വധകചിത്തേന പദുട്ഠചിത്തോ. ലോഹിതം ഉപ്പാദേയ്യാതി ജീവമാനകസരീരേ ഖുദ്ദകമക്ഖികായ പിവനമത്തമ്പി ലോഹിതം ഉപ്പാദേയ്യ. ഏത്താവതാ ഹി മാതുഘാതാദീനി പഞ്ചാനന്തരിയകമ്മാനി ദസ്സിതാനി ഹോന്തി. യാനി പുഥുജ്ജനോ കരോതി, ന അരിയസാവകോ. ദുട്ഠചിത്തോതി വിനാസചിത്തേന പദുട്ഠചിത്തോ. ഥൂപന്തി ചേതിയം. ഭിന്ദേയ്യാതി നാസേയ്യ.

    Duṭṭhacittoti vadhakacittena paduṭṭhacitto. Lohitaṃ uppādeyyāti jīvamānakasarīre khuddakamakkhikāya pivanamattampi lohitaṃ uppādeyya. Ettāvatā hi mātughātādīni pañcānantariyakammāni dassitāni honti. Yāni puthujjano karoti, na ariyasāvako. Duṭṭhacittoti vināsacittena paduṭṭhacitto. Thūpanti cetiyaṃ. Bhindeyyāti nāseyya.

    അഞ്ഞം സത്ഥാരന്തി ‘‘അയം മേ സത്ഥാ സത്ഥു കിച്ചം കാതും സമത്ഥോ’’തി ഭവന്തരേപി അഞ്ഞം തിത്ഥകരം. അപദിസേയ്യാതി ‘‘അയം മേ സത്ഥാ’’തി ഏവം ഗണ്ഹേയ്യാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. ഇതോ ബഹിദ്ധാ അഞ്ഞം ദക്ഖിണേയ്യം പരിയേസേയ്യാതി സാസനതോ ബഹിദ്ധാ അഞ്ഞം ബാഹിരകം സമണം വാ ബ്രാഹ്മണം വാ ‘‘അയം ദക്ഖിണാരഹോ, ഇമസ്മിം കതാ കാരാ മഹപ്ഫലാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി അധിപ്പായേന തസ്മിം പടിപജ്ജേയ്യാതി അത്ഥോ. കുതൂഹലമങ്ഗലേന സുദ്ധിം പച്ചേയ്യാതി ‘‘ഇമിനാ ഇദം ഭവിസ്സതീ’’തി ഏവം പവത്തത്താ കുതൂഹലസങ്ഖാതേന ദിട്ഠസുതമുതമങ്ഗലേന അത്തനോ സുദ്ധിം വോദാനം സദ്ദഹേയ്യ.

    Aññaṃ satthāranti ‘‘ayaṃ me satthā satthu kiccaṃ kātuṃ samattho’’ti bhavantarepi aññaṃ titthakaraṃ. Apadiseyyāti ‘‘ayaṃ me satthā’’ti evaṃ gaṇheyyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Ito bahiddhā aññaṃ dakkhiṇeyyaṃ pariyeseyyāti sāsanato bahiddhā aññaṃ bāhirakaṃ samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā ‘‘ayaṃ dakkhiṇāraho, imasmiṃ katā kārā mahapphalā bhavissantī’’ti adhippāyena tasmiṃ paṭipajjeyyāti attho. Kutūhalamaṅgalena suddhiṃ pacceyyāti ‘‘iminā idaṃ bhavissatī’’ti evaṃ pavattattā kutūhalasaṅkhātena diṭṭhasutamutamaṅgalena attano suddhiṃ vodānaṃ saddaheyya.

    ൫൭. ഇത്ഥീ രാജാ ചക്കവത്തീ സിയാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീതി യസ്മാ ഇത്ഥിയാ കോസോഹിതവത്ഥഗുയ്ഹാദീനം അഭാവേന ലക്ഖണാനി ന പരിപൂരന്തി, ഇത്ഥിരതനാഭാവേന ച സത്തരതനസമങ്ഗിതാ ന സമ്പജ്ജതി. സബ്ബമനുസ്സാനമ്പി ച ന അധികോ അത്തഭാവോ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഇത്ഥീ…പേ॰… വിജ്ജതീ’’തി വുത്തം. യസ്മാ സക്കത്താദീനി തീണി ഠാനാനി ഉത്തമാനി, ഇത്ഥിലിങ്ഗഞ്ച ഹീനം, തസ്മാ തസ്സാ സക്കത്താദീനിപി പടിസിദ്ധാനീതി. നനു ച യഥാ ഇത്ഥിലിങ്ഗം, ഏവം പുരിസലിങ്ഗമ്പി ബ്രഹ്മലോകേ നത്ഥി, തസ്മാ പുരിസോ മഹാബ്രഹ്മാ സിയാതി ന വത്തബ്ബന്തി? നോ ന വത്തബ്ബം. കസ്മാ? ഇധ പുരിസസ്സ തത്ഥ നിബ്ബത്തനതോ. ഇത്ഥിയോ ഹി ഇധ ഝാനം ഭാവേത്വാ കാലം കത്വാ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാനം സഹബ്യതം ഉപപജ്ജന്തി, ന മഹാബ്രഹ്മാനം. പുരിസോ പന കത്ഥചി ന ഉപ്പജ്ജതീതി ന വത്തബ്ബോ. സമാനേപി തത്ഥ ഉഭയലിങ്ഗാഭാവേ പുരിസസണ്ഠാനാവ തത്ഥ ബ്രഹ്മാനോ, ന ഇത്ഥിസണ്ഠാനാ, തസ്മാ സുവുത്തമേതം. ഇത്ഥീ തഥാഗതോതി ഏത്ഥ തിട്ഠതു താവ സബ്ബഞ്ഞുഗുണേ നിബ്ബത്തേത്വാ ലോകാനം താരണസമത്ഥോ ബുദ്ധഭാവോ, പണിധാനമത്തമ്പി ഇത്ഥിയാ ന സമ്പജ്ജതി.

    57.Itthī rājā cakkavattī siyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti yasmā itthiyā kosohitavatthaguyhādīnaṃ abhāvena lakkhaṇāni na paripūranti, itthiratanābhāvena ca sattaratanasamaṅgitā na sampajjati. Sabbamanussānampi ca na adhiko attabhāvo hoti, tasmā ‘‘itthī…pe… vijjatī’’ti vuttaṃ. Yasmā sakkattādīni tīṇi ṭhānāni uttamāni, itthiliṅgañca hīnaṃ, tasmā tassā sakkattādīnipi paṭisiddhānīti. Nanu ca yathā itthiliṅgaṃ, evaṃ purisaliṅgampi brahmaloke natthi, tasmā puriso mahābrahmā siyāti na vattabbanti? No na vattabbaṃ. Kasmā? Idha purisassa tattha nibbattanato. Itthiyo hi idha jhānaṃ bhāvetvā kālaṃ katvā brahmapārisajjānaṃ sahabyataṃ upapajjanti, na mahābrahmānaṃ. Puriso pana katthaci na uppajjatīti na vattabbo. Samānepi tattha ubhayaliṅgābhāve purisasaṇṭhānāva tattha brahmāno, na itthisaṇṭhānā, tasmā suvuttametaṃ. Itthī tathāgatoti ettha tiṭṭhatu tāva sabbaññuguṇe nibbattetvā lokānaṃ tāraṇasamattho buddhabhāvo, paṇidhānamattampi itthiyā na sampajjati.

    ‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;

    പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;

    അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു॰ വം॰ ൨.൫൯) –

    Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –

    ഇമാനി ഹി പണിധാനസമ്പത്തികാരണാനി. ഇതി പണിധാനമത്തമ്പി സമ്പാദേതും അസമത്ഥായ ഇത്ഥിയാ കുതോ ബുദ്ധഭാവോതി ‘‘ഇത്ഥീ തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സിയാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി വുത്തം. സബ്ബാകാരപരിപൂരോ പുഞ്ഞുസ്സയോ സബ്ബാകാരപരിപൂരമേവ അത്തഭാവം നിബ്ബത്തേതീതി പുരിസോവ അരഹം ഹോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ.

    Imāni hi paṇidhānasampattikāraṇāni. Iti paṇidhānamattampi sampādetuṃ asamatthāya itthiyā kuto buddhabhāvoti ‘‘itthī tathāgato arahaṃ sammāsambuddho siyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti vuttaṃ. Sabbākāraparipūro puññussayo sabbākāraparipūrameva attabhāvaṃ nibbattetīti purisova arahaṃ hoti sammāsambuddho.

    ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാതി ദസസഹസ്സിലോകധാതുയാ, യാ ജാതിഖേത്തന്തി വുച്ചതി. സാ ഹി തഥാഗതസ്സ ഗബ്ഭോക്കന്തികാലാദീസു കമ്പതി. ആണാഖേത്തം പന കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളം. യാ ഏകതോ സംവട്ടതി ച വിവട്ടതി ച, യത്ഥ ച ആടാനാടിയപരിത്താദീനം (ദീ॰ നി॰ ൩.൨൭൭ ആദയോ) ആണാ പവത്തതി. വിസയഖേത്തസ്സ പരിമാണം നത്ഥി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ‘‘യാവതകം ഞാണം താവതകം നേയ്യം, യാവതകം നേയ്യം താവതകം ഞാണം, നേയ്യപരിയന്തികം ഞാണം, ഞാണപരിയന്തികം നേയ്യ’’ന്തി (മഹാനി॰ ൬൯; ചൂളനി॰ മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൫; പടി॰ മ॰ ൩.൫) വചനതോ അവിസയോ നാമ നത്ഥി. ഇതി ഇമേസു തീസു ഖേത്തേസു തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹേ തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ ‘‘ഠപേത്വാ ഇമം ചക്കവാളം അഞ്ഞസ്മിം ചക്കവാളേ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി സുത്തം നത്ഥി, ന ഉപ്പജ്ജന്തീതി പന അത്ഥി.

    Ekissā lokadhātuyāti dasasahassilokadhātuyā, yā jātikhettanti vuccati. Sā hi tathāgatassa gabbhokkantikālādīsu kampati. Āṇākhettaṃ pana koṭisatasahassacakkavāḷaṃ. Yā ekato saṃvaṭṭati ca vivaṭṭati ca, yattha ca āṭānāṭiyaparittādīnaṃ (dī. ni. 3.277 ādayo) āṇā pavattati. Visayakhettassa parimāṇaṃ natthi. Buddhānañhi ‘‘yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ, yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyya’’nti (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5) vacanato avisayo nāma natthi. Iti imesu tīsu khettesu tisso saṅgītiyo āruḷhe tepiṭake buddhavacane ‘‘ṭhapetvā imaṃ cakkavāḷaṃ aññasmiṃ cakkavāḷe buddhā uppajjantī’’ti suttaṃ natthi, na uppajjantīti pana atthi.

    അപുബ്ബം അചരിമന്തി അപുരേ അപച്ഛാ ഏകതോ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, പുരേ വാ പച്ഛാ വാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ഗബ്ഭോക്കന്തിതോ പുബ്ബേ പുരേതി വേദിതബ്ബം. തതോ പട്ഠായ ഹി ദസസഹസ്സിചക്കവാളകമ്പനേന ഖേത്തപരിഗ്ഗഹോ കതോ നാമ ഹോതി, അഞ്ഞസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പത്തി നത്ഥി. ധാതുപരിനിബ്ബാനതോ പരം പന പച്ഛാ, തതോ ഹേട്ഠാപി അഞ്ഞസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഉപ്പത്തി നത്ഥി, ഉദ്ധം ന വാരിതാ.

    Apubbaṃacarimanti apure apacchā ekato na uppajjanti, pure vā pacchā vā uppajjantīti vuttaṃ hoti. Tattha gabbhokkantito pubbe pureti veditabbaṃ. Tato paṭṭhāya hi dasasahassicakkavāḷakampanena khettapariggaho kato nāma hoti, aññassa buddhassa uppatti natthi. Dhātuparinibbānato paraṃ pana pacchā, tato heṭṭhāpi aññassa buddhassa uppatti natthi, uddhaṃ na vāritā.

    കസ്മാ പന അപുബ്ബം അചരിമം ന ഉപ്പജ്ജന്തീതി? അനച്ഛരിയത്താ. അച്ഛരിയമനുസ്സാ ഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ. യഥാഹ – ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി അച്ഛരിയമനുസ്സോ’’തിആദി (അ॰ നി॰ ൧.൧൭൧). യദി ച അനേകേ ബുദ്ധാ ഏകതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, അനച്ഛരിയാ ഭവേയ്യും. ദേസനായ ച വിസേസാഭാവതോ. യഞ്ഹി സതിപട്ഠാനാദിഭേദം ധമ്മം ഏകോ ദേസേതി, അഞ്ഞേനപി സോ ഏവ ദേസേതബ്ബോ സിയാ, വിവാദഭാവതോ ച. ബഹൂസു ഹി ബുദ്ധേസു ഏകതോ ഉപ്പന്നേസു ബഹൂനം ആചരിയാനം അന്തേവാസികാ വിയ ‘‘അമ്ഹാകം ബുദ്ധോ പാസാദികോ’’തിആദിനാ തേസം സാവകാ വിവദേയ്യും. കിം വാ ഏതേന കാരണഗവേസനേന, ധമ്മതാവേസാ യം ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാ ദ്വേ തഥാഗതാ ഏകതോ ന ഉപ്പജ്ജന്തീതി (മി॰ പ॰ ൫.൧.൧).

    Kasmā pana apubbaṃ acarimaṃ na uppajjantīti? Anacchariyattā. Acchariyamanussā hi buddhā bhagavanto. Yathāha – ‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamāno uppajjati acchariyamanusso’’tiādi (a. ni. 1.171). Yadi ca aneke buddhā ekato uppajjeyyuṃ, anacchariyā bhaveyyuṃ. Desanāya ca visesābhāvato. Yañhi satipaṭṭhānādibhedaṃ dhammaṃ eko deseti, aññenapi so eva desetabbo siyā, vivādabhāvato ca. Bahūsu hi buddhesu ekato uppannesu bahūnaṃ ācariyānaṃ antevāsikā viya ‘‘amhākaṃ buddho pāsādiko’’tiādinā tesaṃ sāvakā vivadeyyuṃ. Kiṃ vā etena kāraṇagavesanena, dhammatāvesā yaṃ ekissā lokadhātuyā dve tathāgatā ekato na uppajjantīti (mi. pa. 5.1.1).

    യഥാ നിമ്ബബീജകോസാതകിബീജാദീനി മധുരം ഫലം ന നിബ്ബത്തേന്തി, അസാതം അമധുരമേവ ഫലം നിബ്ബത്തേന്തി, ഏവം കായദുച്ചരിതാദീനി മധുരവിപാകം ന നിബ്ബത്തേന്തി അമധുരമേവ നിബ്ബത്തേന്തി. യഥാ ച ഉച്ഛുബീജസാലിബീജാദീനി മധുരം സാദുരസമേവ ഫലം നിബ്ബത്തേന്തി ന അസാതം കടുകം. ഏവം കായസുചരിതാദീനി മധുരമേവ വിപാകം നിബ്ബത്തേന്തി ന അമധുരം. വുത്തമ്പി ചേതം –

    Yathā nimbabījakosātakibījādīni madhuraṃ phalaṃ na nibbattenti, asātaṃ amadhurameva phalaṃ nibbattenti, evaṃ kāyaduccaritādīni madhuravipākaṃ na nibbattenti amadhurameva nibbattenti. Yathā ca ucchubījasālibījādīni madhuraṃ sādurasameva phalaṃ nibbattenti na asātaṃ kaṭukaṃ. Evaṃ kāyasucaritādīni madhurameva vipākaṃ nibbattenti na amadhuraṃ. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘യാദിസം വപതേ ബീജം, താദിസം ഹരതേ ഫലം;

    ‘‘Yādisaṃ vapate bījaṃ, tādisaṃ harate phalaṃ;

    കല്യാണകാരീ കല്യാണം, പാപകാരീ ച പാപക’’ന്തി. (സം॰ നി॰ ൧.൨൫൬; നേത്തി॰ ൧൨൨);

    Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpaka’’nti. (saṃ. ni. 1.256; netti. 122);

    തസ്മാ ‘‘തിണ്ണം ദുച്ചരിതാന’’ന്തിആദി വുത്തം.

    Tasmā ‘‘tiṇṇaṃ duccaritāna’’ntiādi vuttaṃ.

    അഞ്ഞതരോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാതി യോ കോചി പബ്ബജ്ജാമത്തേന സമണോ വാ ജാതിമത്തേന ബ്രാഹ്മണോ വാ. പാപിച്ഛോ സമ്ഭാവനാധിപ്പായേന വിമ്ഹാപനതോ കുഹകോ. പച്ചയസന്നിസ്സിതായ പയുത്തവാചായ വസേന ലപകോ. പച്ചയനിബ്ബത്തകനിമിത്താവചരതോ നേമിത്തകോ. കുഹനലപനനേമിത്തകത്തം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാതി കുഹനാദിഭാവമേവ പുരക്ഖത്വാ സന്തിന്ദ്രിയോ സന്തമാനസോ വിയ ചരന്തോ. പഞ്ച നീവരണേതി കാമച്ഛന്ദാദികേ പഞ്ച നീവരണേ. അപ്പഹായ അസമുച്ഛിന്ദിത്വാ, ചേതസോ ഉപക്കിലേസേതി നീവരണേ. നീവരണാ ഹി ചിത്തം ഉപക്കിലേസേന്തി കിലിട്ഠം കരോന്തി വിബാധേന്തി ഉപതാപേന്തി ച. തസ്മാ ‘‘ചേതസോ ഉപക്കിലേസാ’’തി വുച്ചന്തി. പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേതി നീവരണേ. നീവരണാ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാ അനുപ്പന്നായ പഞ്ഞായ ഉപ്പജ്ജിതും ന ദേന്തി. തസ്മാ ‘‘പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണാ’’തി വുച്ചന്തി. അനുപട്ഠിതസ്സതീതി ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു ന ഉപട്ഠിതസ്സതി. അഭാവയിത്വാതി അവഡ്ഢയിത്വാ. അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിന്തി അരഹത്തപദട്ഠാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം.

    Aññataro samaṇo vā brāhmaṇo vāti yo koci pabbajjāmattena samaṇo vā jātimattena brāhmaṇo vā. Pāpiccho sambhāvanādhippāyena vimhāpanato kuhako. Paccayasannissitāya payuttavācāya vasena lapako. Paccayanibbattakanimittāvacarato nemittako. Kuhanalapananemittakattaṃ pubbaṅgamaṃ katvāti kuhanādibhāvameva purakkhatvā santindriyo santamānaso viya caranto. Pañca nīvaraṇeti kāmacchandādike pañca nīvaraṇe. Appahāya asamucchinditvā, cetaso upakkileseti nīvaraṇe. Nīvaraṇā hi cittaṃ upakkilesenti kiliṭṭhaṃ karonti vibādhenti upatāpenti ca. Tasmā ‘‘cetaso upakkilesā’’ti vuccanti. Paññāya dubbalīkaraṇeti nīvaraṇe. Nīvaraṇā hi uppajjamānā anuppannāya paññāya uppajjituṃ na denti. Tasmā ‘‘paññāya dubbalīkaraṇā’’ti vuccanti. Anupaṭṭhitassatīti catūsu satipaṭṭhānesu na upaṭṭhitassati. Abhāvayitvāti avaḍḍhayitvā. Anuttaraṃ sammāsambodhinti arahattapadaṭṭhānaṃ sabbaññutaññāṇaṃ.

    പച്ഛിമവാരേ അഞ്ഞതരോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാതി സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തം സന്ധായ വദതി. തത്ഥ സബ്ബദോസാപഗതോതി സബ്ബേഹി പാരമിതാപടിപക്ഖഭൂതേഹി ദോസേഹി അപഗതോ. ഏതേന പരിപൂരിതപാരമിഭാവം ദസ്സേതി. സതിപട്ഠാനാനി വിപസ്സനാ, ബോജ്ഝങ്ഗോ മഗ്ഗോ, അനുത്തരാ സമ്മാസമ്ബോധി അരഹത്തം. സതിപട്ഠാനാനി വാ വിപസ്സനാ, ബോജ്ഝങ്ഗാ മിസ്സകാ, സമ്മാസമ്ബോധി അരഹത്തമേവ. സേസം അനന്തരവാരേ വുത്തപടിപക്ഖതോ വേദിതബ്ബം. യം ഏത്ഥ ഞാണന്തി യം ഏതസ്മിം യഥാവുത്തേ ഠാനേ ച ഠാനം, അട്ഠാനേ ച അട്ഠാനന്തി പവത്തം ഞാണം. ഹേതുസോതി തസ്സ ഠാനസ്സ അട്ഠാനസ്സ ച ഹേതുതോ. ഠാനസോതി തങ്ഖണേ ഏവ ആവജ്ജനസമനന്തരം. അനോധിസോതി ഓധിഅഭാവേന, കിഞ്ചി അനവസേസേത്വാതി അത്ഥോ.

    Pacchimavāre aññataro samaṇo vā brāhmaṇo vāti sabbaññubodhisattaṃ sandhāya vadati. Tattha sabbadosāpagatoti sabbehi pāramitāpaṭipakkhabhūtehi dosehi apagato. Etena paripūritapāramibhāvaṃ dasseti. Satipaṭṭhānāni vipassanā, bojjhaṅgo maggo, anuttarā sammāsambodhi arahattaṃ. Satipaṭṭhānāni vā vipassanā, bojjhaṅgā missakā, sammāsambodhi arahattameva. Sesaṃ anantaravāre vuttapaṭipakkhato veditabbaṃ. Yaṃ ettha ñāṇanti yaṃ etasmiṃ yathāvutte ṭhāne ca ṭhānaṃ, aṭṭhāne ca aṭṭhānanti pavattaṃ ñāṇaṃ. Hetusoti tassa ṭhānassa aṭṭhānassa ca hetuto. Ṭhānasoti taṅkhaṇe eva āvajjanasamanantaraṃ. Anodhisoti odhiabhāvena, kiñci anavasesetvāti attho.

    ഇതി ഠാനാട്ഠാനഗതാതിആദീസു ഏവം ഠാനാട്ഠാനഭാവം ഗതാ. സബ്ബേതി ഖയവയവിരജ്ജനനിരുജ്ഝനസഭാവാ സങ്ഖതധമ്മാ, തേ ഏവ ച സത്തപഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദാനഭൂതാ കേചി സഗ്ഗൂപഗാ യേ ധമ്മചാരിനോ, കേചി അപായൂപഗാ യേ അധമ്മചാരിനോ, കേചി നിബ്ബാനൂപഗാ യേ കമ്മക്ഖയകരം അരിയമഗ്ഗം പടിപന്നാ.

    Iti ṭhānāṭṭhānagatātiādīsu evaṃ ṭhānāṭṭhānabhāvaṃ gatā. Sabbeti khayavayavirajjananirujjhanasabhāvā saṅkhatadhammā, te eva ca sattapaññattiyā upādānabhūtā keci saggūpagā ye dhammacārino, keci apāyūpagā ye adhammacārino, keci nibbānūpagā ye kammakkhayakaraṃ ariyamaggaṃ paṭipannā.

    ൫൮. ഇദാനി യഥാവുത്തമത്ഥം വിവരന്തോ ‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തീ’’തി ഗാഥാദ്വയമാഹ. തസ്സ അത്ഥം ‘‘സബ്ബേ സത്താതി അരിയാ ച അനരിയാ ചാ’’തിആദിനാ സയമേവ നിദ്ദിസതി. തത്ഥ ജീവിതപരിയന്തോ മരണപരിയന്തോതി ജീവിതസ്സ പരിയന്തോ നാമ മരണസങ്ഖാതോ അന്തോ. യഥാകമ്മം ഗമിസ്സന്തീതി ഏത്ഥ യദേതം സത്താനം യഥാകമ്മം ഗമനം, അയം കമ്മസ്സകതാതി അത്ഥോ . കമ്മാനം ഫലദസ്സാവിതാ ച അവിപ്പവാസോ ചാതി ‘‘പുഞ്ഞപാപഫലൂപഗാ’’തി ഇമിനാ വചനേന കമ്മാനം ഫലസ്സ പച്ചക്ഖകാരിതാ, കതൂപചിതാനം കമ്മാനം അത്തനോ ഫലസ്സ അപ്പദാനാഭാവോ ച ദസ്സിതോതി അത്ഥോ.

    58. Idāni yathāvuttamatthaṃ vivaranto ‘‘sabbe sattā marissantī’’ti gāthādvayamāha. Tassa atthaṃ ‘‘sabbe sattāti ariyā ca anariyā cā’’tiādinā sayameva niddisati. Tattha jīvitapariyanto maraṇapariyantoti jīvitassa pariyanto nāma maraṇasaṅkhāto anto. Yathākammaṃ gamissantīti ettha yadetaṃ sattānaṃ yathākammaṃ gamanaṃ, ayaṃ kammassakatāti attho . Kammānaṃ phaladassāvitā ca avippavāso cāti ‘‘puññapāpaphalūpagā’’ti iminā vacanena kammānaṃ phalassa paccakkhakāritā, katūpacitānaṃ kammānaṃ attano phalassa appadānābhāvo ca dassitoti attho.

    കമ്മമേവ കമ്മന്തം, പാപം കമ്മന്തം ഏതേസന്തി പാപകമ്മന്താ, തസ്സ അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘അപുഞ്ഞസങ്ഖാരാ’’തി വുത്തം. അപുഞ്ഞോ സങ്ഖാരോ ഏതേസന്തി അപുഞ്ഞസങ്ഖാരാ. പാപകമ്മന്താതി വാ നിസ്സക്കവചനം, പാപകമ്മന്തഹേതൂതി അത്ഥോ. തഥാ പുഞ്ഞസങ്ഖാരാതിആദീസുപി. പുന ‘‘നിരയം പാപകമ്മന്താ’’തിആദിനാ അന്തദ്വയേന സദ്ധിം മജ്ഝിമപടിപദം ദസ്സേതി. തഥാ ‘‘അയം സംകിലേസോ’’തിആദിനാ വട്ടവിവട്ടവസേന ആദീനവസ്സാദനിസ്സരണവസേന ഹേതുഫലവസേന ച ഗാഥായം തയോ അത്ഥവികപ്പാ ദസ്സിതാ. പുന ‘‘നിരയം പാപകമ്മന്താതി അയം സംകിലേസോ’’തിആദിനാ വോദാനവസേന ഗാഥായ അത്ഥം ദസ്സേതി.

    Kammameva kammantaṃ, pāpaṃ kammantaṃ etesanti pāpakammantā, tassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘apuññasaṅkhārā’’ti vuttaṃ. Apuñño saṅkhāro etesanti apuññasaṅkhārā. Pāpakammantāti vā nissakkavacanaṃ, pāpakammantahetūti attho. Tathā puññasaṅkhārātiādīsupi. Puna ‘‘nirayaṃ pāpakammantā’’tiādinā antadvayena saddhiṃ majjhimapaṭipadaṃ dasseti. Tathā ‘‘ayaṃ saṃkileso’’tiādinā vaṭṭavivaṭṭavasena ādīnavassādanissaraṇavasena hetuphalavasena ca gāthāyaṃ tayo atthavikappā dassitā. Puna ‘‘nirayaṃ pāpakammantāti ayaṃ saṃkileso’’tiādinā vodānavasena gāthāya atthaṃ dasseti.

    ൫൯. തേന തേനാതി തേന തേന അജ്ഝോസിതവത്ഥുനാ രൂപഭവഅരൂപഭവാദിനാ. ഛത്തിംസാതി കാമതണ്ഹാ താവ രൂപാദിവിസയഭേദേന ഛ, തഥാ ഭവതണ്ഹാ വിഭവതണ്ഹാ ചാതി അട്ഠാരസ. താ ഏവ അജ്ഝത്തികേസു രൂപാദീസു അട്ഠാരസ, ബാഹിരേസു രൂപാദീസു അട്ഠാരസാതി ഏവം ഛത്തിംസ. യേന യേനാതി ‘‘സുഭം സുഖ’’ന്തിആദിനാ.

    59.Tenatenāti tena tena ajjhositavatthunā rūpabhavaarūpabhavādinā. Chattiṃsāti kāmataṇhā tāva rūpādivisayabhedena cha, tathā bhavataṇhā vibhavataṇhā cāti aṭṭhārasa. Tā eva ajjhattikesu rūpādīsu aṭṭhārasa, bāhiresu rūpādīsu aṭṭhārasāti evaṃ chattiṃsa. Yena yenāti ‘‘subhaṃ sukha’’ntiādinā.

    വോദാനം തിവിധം ഖന്ധത്തയവസേനാതി തം ദസ്സേതും ‘‘തണ്ഹാസംകിലേസോ’’തിആദി വുത്തം. പുന ‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തീ’’തിആദി പടിപദാവിഭാഗേന ഗാഥാനമത്ഥം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥ ഗാമിനീതി തത്ഥ തത്ഥേവ നിബ്ബാനേ ഗാമിനീ, നിബ്ബാനസ്സ ഗമനസീലാതി അത്ഥോ.

    Vodānaṃ tividhaṃ khandhattayavasenāti taṃ dassetuṃ ‘‘taṇhāsaṃkileso’’tiādi vuttaṃ. Puna ‘‘sabbe sattā marissantī’’tiādi paṭipadāvibhāgena gāthānamatthaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha tattha gāminīti tattha tattheva nibbāne gāminī, nibbānassa gamanasīlāti attho.

    പുന തത്ഥതത്ഥഗാമിനീസബ്ബത്ഥഗാമിനീനം പടിപദാനം വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘തയോ രാസീ’’തിആദി വുത്തം. ന്തി യം നിരയാദി. തം തം ഠാനം യഥാരഹം ഗമേതീതി സബ്ബത്ഥഗാമിനീ. പടിപദാസങ്ഖാതേ അപുഞ്ഞകമ്മേ പുഞ്ഞകമ്മേ ച കമ്മക്ഖയകരണകമ്മേ ച വിഭാഗസോ ഭഗവതോ പവത്തനഞാണം. ഇദം സബ്ബത്ഥഗാമിനീ പടിപദാഞാണം നാമ തഥാഗതബലം. ഇമിനാ ഹി ഞാണേന ഭഗവാ സബ്ബമ്പി പടിപദം യഥാഭൂതം പജാനാതി.

    Puna tatthatatthagāminīsabbatthagāminīnaṃ paṭipadānaṃ vibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tayo rāsī’’tiādi vuttaṃ. Yanti yaṃ nirayādi. Taṃ taṃ ṭhānaṃ yathārahaṃ gametīti sabbatthagāminī. Paṭipadāsaṅkhāte apuññakamme puññakamme ca kammakkhayakaraṇakamme ca vibhāgaso bhagavato pavattanañāṇaṃ. Idaṃ sabbatthagāminī paṭipadāñāṇaṃ nāma tathāgatabalaṃ. Iminā hi ñāṇena bhagavā sabbampi paṭipadaṃ yathābhūtaṃ pajānāti.

    കഥം? സകലഗാമവാസികേസുപി ഏകം സൂകരം വാ മിഗം വാ മാരേന്തേസു സബ്ബേസം ചേതനാ പരസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയാരമ്മണാവ ഹോതി, തം പന കമ്മം തേസം ആയൂഹനക്ഖണേയേവ നാനാ ഹോതി. തേസു ഹി ഏകോ ആദരേന കരോതി, ഏകോ ‘‘ത്വമ്പി കരോഹീ’’തി പരേഹി നിപ്പീളിതോ കരോതി , ഏകോ സമാനച്ഛന്ദോ വിയ ഹുത്വാ അപ്പടിബാഹമാനോ വിചരതി. തേസു ഏകോ തേനേവ കമ്മേന നിരയേ നിബ്ബത്തതി, ഏകോ തിരച്ഛാനയോനിയം, ഏകോ പേത്തിവിസയേ, തം തഥാഗതോ ആയൂഹനക്ഖണേ ഏവ ‘‘ഇമിനാ നീഹാരേന ആയൂഹിതത്താ ഏസ നിരയേ നിബ്ബത്തിസ്സതി, ഏസ തിരച്ഛാനയോനിയം, ഏസ പേത്തിവിസയേ’’തി ജാനാതി. നിരയേ നിബ്ബത്തനകമ്പി ‘‘ഏസ അട്ഠസു മഹാനിരയേസു നിബ്ബത്തിസ്സതി, ഏസ സോളസസു ഉസ്സദേസൂ’’തി ജാനാതി. തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തനകമ്പി ‘‘ഏസ അപാദകോ ഭവിസ്സതി, ഏസ ദ്വിപാദകോ, ഏസ ചതുപ്പാദകോ, ഏസ ബഹുപ്പാദകോ’’തി ജാനാതി. പേത്തിവിസയേ നിബ്ബത്തനകമ്പി ‘‘ഏസ നിജ്ഝാമതണ്ഹികോ ഭവിസ്സതി, ഏസ ഖുപ്പിപാസികോ, ഏസ പരദത്തൂപജീവീ’’തി ജാനാതി.

    Kathaṃ? Sakalagāmavāsikesupi ekaṃ sūkaraṃ vā migaṃ vā mārentesu sabbesaṃ cetanā parassa jīvitindriyārammaṇāva hoti, taṃ pana kammaṃ tesaṃ āyūhanakkhaṇeyeva nānā hoti. Tesu hi eko ādarena karoti, eko ‘‘tvampi karohī’’ti parehi nippīḷito karoti , eko samānacchando viya hutvā appaṭibāhamāno vicarati. Tesu eko teneva kammena niraye nibbattati, eko tiracchānayoniyaṃ, eko pettivisaye, taṃ tathāgato āyūhanakkhaṇe eva ‘‘iminā nīhārena āyūhitattā esa niraye nibbattissati, esa tiracchānayoniyaṃ, esa pettivisaye’’ti jānāti. Niraye nibbattanakampi ‘‘esa aṭṭhasu mahānirayesu nibbattissati, esa soḷasasu ussadesū’’ti jānāti. Tiracchānayoniyaṃ nibbattanakampi ‘‘esa apādako bhavissati, esa dvipādako, esa catuppādako, esa bahuppādako’’ti jānāti. Pettivisaye nibbattanakampi ‘‘esa nijjhāmataṇhiko bhavissati, esa khuppipāsiko, esa paradattūpajīvī’’ti jānāti.

    ‘‘തേസു ച കമ്മേസു ഇദം കമ്മം പടിസന്ധിം ആകഡ്ഢിസ്സതി, ഇദം നാകഡ്ഢിസ്സതി ദുബ്ബലം ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ഉപധിവേപക്കമത്തം ഭവിസ്സതീ’’തി ജാനാതി. തഥാ സകലഗാമവാസികേസു ഏകതോ ദാനം ദദമാനേസു സബ്ബേസമ്പി ചേതനാ ദേയ്യധമ്മാരമ്മണാവ ഹോതി, തം പന കമ്മം തേസം ആയൂഹനക്ഖണേ ഏവ നാനം ഹോതി. തേസു ഹി കേചി ദേവലോകേ നിബ്ബത്തന്തി, കേചി മനുസ്സലോകേ, തം തഥാഗതോ ആയൂഹനക്ഖണേ ഏവ ‘‘ഇമിനാ നീഹാരേന ആയൂഹിതത്താ ഏസ മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്തിസ്സതി, ഏസ ദേവലോകേ’’തി ജാനാതി. തത്ഥപി ‘‘ഏസ പരനിമ്മിതവസവത്തീസു നിബ്ബത്തിസ്സതി, ഏസ ഭുമ്മദേവേസു നിബ്ബത്തിസ്സതി, ഏസ ജേട്ഠകദേവരാജാ ഹുത്വാ, ഏസ തസ്സ ദുതിയം തതിയം വാ ഠാനന്തരം കരോന്തോ പരിചാരകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തിസ്സതീ’’തി ജാനാതി.

    ‘‘Tesu ca kammesu idaṃ kammaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhissati, idaṃ nākaḍḍhissati dubbalaṃ dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattaṃ bhavissatī’’ti jānāti. Tathā sakalagāmavāsikesu ekato dānaṃ dadamānesu sabbesampi cetanā deyyadhammārammaṇāva hoti, taṃ pana kammaṃ tesaṃ āyūhanakkhaṇe eva nānaṃ hoti. Tesu hi keci devaloke nibbattanti, keci manussaloke, taṃ tathāgato āyūhanakkhaṇe eva ‘‘iminā nīhārena āyūhitattā esa manussaloke nibbattissati, esa devaloke’’ti jānāti. Tatthapi ‘‘esa paranimmitavasavattīsu nibbattissati, esa bhummadevesu nibbattissati, esa jeṭṭhakadevarājā hutvā, esa tassa dutiyaṃ tatiyaṃ vā ṭhānantaraṃ karonto paricārako hutvā nibbattissatī’’ti jānāti.

    ‘‘തേസു ച കമ്മേസു ഇദം പടിസന്ധിം ആകഡ്ഢിതും സക്ഖിസ്സതി, ഇദം ന സക്ഖിസ്സതി ദുബ്ബലം ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ഉപധിവേപക്കമത്തം ഭവിസ്സതീ’’തി ജാനാതി. തഥാ ‘‘വിപസ്സനം പട്ഠപേന്തേസു ച ഏസ ഇമിനാ നീഹാരേന വിപസ്സനായ ആരദ്ധത്താ അരഹാ ഭവിസ്സതി, ഏസ അനാഗാമീ, ഏസ സകദാഗാമീ, ഏസ സോതാപന്നോ, ഏകബീജീ കോലംകോലോ സത്തക്ഖത്തുപരമോ, ഏസ മഗ്ഗം പത്തും ന സക്ഖിസ്സതി ലക്ഖണാരമ്മണികവിപസ്സനായമേവ ഠസ്സതി, ഏസ പച്ചയപരിഗ്ഗഹേ, ഏസ നാമരൂപപരിഗ്ഗഹേ, അരൂപപരിഗ്ഗഹേ ച ഠസ്സതി, ഏസ മഹാഭൂതമത്തമേവ വവത്ഥപേസ്സതി, ഏസ കിഞ്ചി സല്ലക്ഖേതും ന സക്ഖിസ്സതീ’’തി ജാനാതി. ‘‘കസിണപരികമ്മം കരോന്തേസുപി ഏസ പരികമ്മമത്തേ ഏവ ഠസ്സതി, ഏസ നിമിത്തം ഉപ്പാദേതും സക്ഖിസ്സതി, ന അപ്പനം. ഏസ അപ്പനമ്പി ഉപ്പാദേസ്സതി, ഏസ ഝാനം അധിഗമിസ്സതി, ന ഉപരിവിസേസം. ഏസ ഉപരിവിസേസമ്പി അധിഗമിസ്സതീ’’തി ജാനാതി.

    ‘‘Tesu ca kammesu idaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhituṃ sakkhissati, idaṃ na sakkhissati dubbalaṃ dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattaṃ bhavissatī’’ti jānāti. Tathā ‘‘vipassanaṃ paṭṭhapentesu ca esa iminā nīhārena vipassanāya āraddhattā arahā bhavissati, esa anāgāmī, esa sakadāgāmī, esa sotāpanno, ekabījī kolaṃkolo sattakkhattuparamo, esa maggaṃ pattuṃ na sakkhissati lakkhaṇārammaṇikavipassanāyameva ṭhassati, esa paccayapariggahe, esa nāmarūpapariggahe, arūpapariggahe ca ṭhassati, esa mahābhūtamattameva vavatthapessati, esa kiñci sallakkhetuṃ na sakkhissatī’’ti jānāti. ‘‘Kasiṇaparikammaṃ karontesupi esa parikammamatte eva ṭhassati, esa nimittaṃ uppādetuṃ sakkhissati, na appanaṃ. Esa appanampi uppādessati, esa jhānaṃ adhigamissati, na uparivisesaṃ. Esa uparivisesampi adhigamissatī’’ti jānāti.

    അനേകധാതൂതി അനേകാ ചക്ഖാദയോ പഥവാദയോ ച ധാതുയോ ഏതസ്സാതി അനേകധാതു, ബഹുധാതൂതി അത്ഥോ. ലോകോതി ഖന്ധായതനാദിലോകോ. ചക്ഖുധാതൂതിആദി യാഹി ധാതൂഹി ‘‘അനേകധാതൂ’’തി ലോകോ വുത്തോ, താസം സരൂപതോ ദസ്സനം. തത്ഥ സഭാവട്ഠേന നിസ്സത്തട്ഠേന ച ധാതു. ചക്ഖു ഏവ ധാതു ചക്ഖുധാതു. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. കാമധാതൂതി ഏത്ഥ ദ്വേ കാമാ കിലേസകാമോ ച വത്ഥുകാമോ ച. കിലേസകാമപക്ഖേ കാമപടിസംയുത്തോ ധാതു കാമധാതു, കാമവിതക്കസ്സേതം നാമം. വത്ഥുകാമപക്ഖേ പന കാമാവചരധമ്മാ കാമോ ഉത്തരപദലോപേന, കാമോ ച സോ ധാതു ചാതി കാമധാതു. ബ്യാപാദപടിസംയുത്തോ ധാതു ബ്യാപാദധാതു, ബ്യാപാദവിതക്കസ്സേതം നാമം. ബ്യാപാദോവ ധാതു ബ്യാപാദധാതു, ദസആഘാതവത്ഥുവിസയസ്സ പടിഘസ്സേതം നാമം. വിഹിംസാപടിസംയുത്തോ ധാതു വിഹിംസാധാതു, വിഹിംസാവിതക്കോ. വിഹിംസാ ഏവ വാ ധാതു വിഹിംസാധാതു, പരസത്തവിഹേസനസ്സേതം നാമം. നേക്ഖമ്മഅബ്യാപാദഅവിഹിംസാധാതുയോ നേക്ഖമ്മവിതക്കാദയോ സബ്ബകുസലധമ്മാ മേത്താകരുണാ ചാതി വേദിതബ്ബം. രൂപധാതൂതി രൂപഭവോ, സബ്ബേ വാ രൂപധമ്മാ. അരൂപധാതൂതി അരൂപഭവോ, അരൂപധമ്മാ വാ. നിരോധധാതൂതി നിരോധതണ്ഹാ. സങ്ഖാരധാതൂതി സബ്ബേ സങ്ഖതധമ്മാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യം.

    Anekadhātūti anekā cakkhādayo pathavādayo ca dhātuyo etassāti anekadhātu, bahudhātūti attho. Lokoti khandhāyatanādiloko. Cakkhudhātūtiādi yāhi dhātūhi ‘‘anekadhātū’’ti loko vutto, tāsaṃ sarūpato dassanaṃ. Tattha sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena ca dhātu. Cakkhu eva dhātu cakkhudhātu. Sesapadesupi eseva nayo. Kāmadhātūti ettha dve kāmā kilesakāmo ca vatthukāmo ca. Kilesakāmapakkhe kāmapaṭisaṃyutto dhātu kāmadhātu, kāmavitakkassetaṃ nāmaṃ. Vatthukāmapakkhe pana kāmāvacaradhammā kāmo uttarapadalopena, kāmo ca so dhātu cāti kāmadhātu. Byāpādapaṭisaṃyutto dhātu byāpādadhātu, byāpādavitakkassetaṃ nāmaṃ. Byāpādova dhātu byāpādadhātu, dasaāghātavatthuvisayassa paṭighassetaṃ nāmaṃ. Vihiṃsāpaṭisaṃyutto dhātu vihiṃsādhātu, vihiṃsāvitakko. Vihiṃsā eva vā dhātu vihiṃsādhātu, parasattavihesanassetaṃ nāmaṃ. Nekkhammaabyāpādaavihiṃsādhātuyo nekkhammavitakkādayo sabbakusaladhammā mettākaruṇā cāti veditabbaṃ. Rūpadhātūti rūpabhavo, sabbe vā rūpadhammā. Arūpadhātūti arūpabhavo, arūpadhammā vā. Nirodhadhātūti nirodhataṇhā. Saṅkhāradhātūti sabbe saṅkhatadhammā. Sesaṃ suviññeyyaṃ.

    അഞ്ഞമഞ്ഞവിലക്ഖണത്താ നാനപ്പകാരാ ധാതുയോ ഏതസ്മിന്തി നാനാധാതു, ലോകോ. തേനേവാഹ – ‘‘അഞ്ഞാ ചക്ഖുധാതു യാവ അഞ്ഞാ നിബ്ബാനധാതൂ’’തി, യഥാ ച ഇദം ഞാണം ചക്ഖുധാതുആദിഭേദേന ഉപാദിന്നകസങ്ഖാരലോകസ്സ വസേന അനേകധാതുനാനാധാതുലോകം പജാനാതി, ഏവം അനുപാദിന്നകസങ്ഖാരലോകസ്സപി വസേന തം പജാനാതി. പച്ചേകബുദ്ധാ ഹി ദ്വേ ച അഗ്ഗസാവകാ ഉപാദിന്നകസങ്ഖാരലോകസ്സേവ നാനത്തം ജാനന്തി, തമ്പി ഏകദേസേനേവ, ന നിപ്പദേസതോ. അനുപാദിന്നകസങ്ഖാരലോകസ്സ പന നാനത്തം ന ജാനന്തി. ഭഗവാ പന ‘‘ഇമായ നാമ ധാതുയാ ഉസ്സന്നായ ഇമസ്സ രുക്ഖസ്സ ഖന്ധോ സേതോ ഹോതി, ഇമസ്സ കാളോ, ഇമസ്സ മട്ഠോ, ഇമസ്സ ഫരുസോ, ഇമസ്സ ബഹലോ, ഇമസ്സ തനുത്തചോ. ഇമായ നാമ ധാതുയാ ഉസ്സന്നായ ഇമസ്സ രുക്ഖസ്സ പത്തം വണ്ണസണ്ഠാനാദിവസേന ഏവരൂപം നാമ ഹോതി, ഇമായ നാമ ധാതുയാ ഉസ്സന്നത്താ ഇമസ്സ രുക്ഖസ്സ പുപ്ഫം നീലം ഹോതി പീതകം ലോഹിതകം ഓദാതം സുഗന്ധം ദുഗ്ഗന്ധം, ഇമായ നാമ ധാതുയാ ഉസ്സന്നായ ഫലം ഖുദ്ദകം മഹന്തം ദീഘം വട്ടം സുസണ്ഠാനം ദുസ്സണ്ഠാനം മട്ഠം ഫരുസം സുഗന്ധം ദുഗ്ഗന്ധം തിത്തം മധുരം കടുകം അമ്ബിലം കസാവം ഹോതി, ഇമായ നാമ ധാതുയാ ഉസ്സന്നായ ഇമസ്സ രുക്ഖസ്സ കണ്ടകോ തിഖിണോ ഹോതി, അതിഖിണോ ഉജുകോ കുടിലോ കണ്ഹോ നീലോ ഓദാതോ ഹോതീ’’തി ഏവം അനുപാദിന്നസങ്ഖാരലോകസ്സാപി വസേന അനേകധാതുനാനാധാതുഭാവം ജാനാതി. സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനം ഏവ ഹി ഏതം ബലം, ന അഞ്ഞേസം.

    Aññamaññavilakkhaṇattā nānappakārā dhātuyo etasminti nānādhātu, loko. Tenevāha – ‘‘aññā cakkhudhātu yāva aññā nibbānadhātū’’ti, yathā ca idaṃ ñāṇaṃ cakkhudhātuādibhedena upādinnakasaṅkhāralokassa vasena anekadhātunānādhātulokaṃ pajānāti, evaṃ anupādinnakasaṅkhāralokassapi vasena taṃ pajānāti. Paccekabuddhā hi dve ca aggasāvakā upādinnakasaṅkhāralokasseva nānattaṃ jānanti, tampi ekadeseneva, na nippadesato. Anupādinnakasaṅkhāralokassa pana nānattaṃ na jānanti. Bhagavā pana ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa khandho seto hoti, imassa kāḷo, imassa maṭṭho, imassa pharuso, imassa bahalo, imassa tanuttaco. Imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa pattaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena evarūpaṃ nāma hoti, imāya nāma dhātuyā ussannattā imassa rukkhassa pupphaṃ nīlaṃ hoti pītakaṃ lohitakaṃ odātaṃ sugandhaṃ duggandhaṃ, imāya nāma dhātuyā ussannāya phalaṃ khuddakaṃ mahantaṃ dīghaṃ vaṭṭaṃ susaṇṭhānaṃ dussaṇṭhānaṃ maṭṭhaṃ pharusaṃ sugandhaṃ duggandhaṃ tittaṃ madhuraṃ kaṭukaṃ ambilaṃ kasāvaṃ hoti, imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa kaṇṭako tikhiṇo hoti, atikhiṇo ujuko kuṭilo kaṇho nīlo odāto hotī’’ti evaṃ anupādinnasaṅkhāralokassāpi vasena anekadhātunānādhātubhāvaṃ jānāti. Sabbaññubuddhānaṃ eva hi etaṃ balaṃ, na aññesaṃ.

    ൬൦. യം യദേവ ധാതുന്തി യം കിഞ്ചി ഹീനാദിസഭാവം. യസ്മാ അധിമുത്തി നാമ അജ്ഝാസയധാതു, തസ്മാ അധിമുച്ചനം അജ്ഝാസയസ്സ ഹീനാദിസഭാവേന പവത്തനം. തം പന തസ്സ തം തം അധിട്ഠഹനം അഭിനിവിസനഞ്ച ഹോതീതി ആഹ – ‘‘അധിമുച്ചന്തി, തം തദേവ അധിട്ഠഹന്തി അഭിനിവിസന്തീ’’തി. അധിമുച്ചനസ്സ വിസയം വിഭാഗേന ദസ്സേതും ‘‘കേചി രൂപാധിമുത്താ’’തിആദി വുത്തം. തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. നാനാധിമുത്തികതാഞാണന്തി ഹീനാദിവസേന നാനാധിമുത്തികതായ ഞാണം.

    60.Yaṃ yadeva dhātunti yaṃ kiñci hīnādisabhāvaṃ. Yasmā adhimutti nāma ajjhāsayadhātu, tasmā adhimuccanaṃ ajjhāsayassa hīnādisabhāvena pavattanaṃ. Taṃ pana tassa taṃ taṃ adhiṭṭhahanaṃ abhinivisanañca hotīti āha – ‘‘adhimuccanti, taṃ tadeva adhiṭṭhahanti abhinivisantī’’ti. Adhimuccanassa visayaṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘keci rūpādhimuttā’’tiādi vuttaṃ. Taṃ suviññeyyameva. Nānādhimuttikatāñāṇanti hīnādivasena nānādhimuttikatāya ñāṇaṃ.

    തേ യഥാധിമുത്താ ച ഭവന്തീതി തേ ഹീനാധിമുത്തികാ പണീതാധിമുത്തികാ സത്താ യഥാ യഥാ അധിമുത്താ ഹോന്തി. തം തം കമ്മസമാദാനം സമാദിയന്തീതി അധിമുത്തിഅനുരൂപം തം തം അത്തനാ സമാദിയിതബ്ബം കത്തബ്ബം കമ്മം കരോന്തി, താനി കമ്മസമാദാനാനി സമുട്ഠാനവസേന വിഭജന്തോ ‘‘തേ ഛബ്ബിധം കമ്മ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ കേചി ലോഭവസേന കമ്മം സമാദിയന്തീതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. തം വിഭജ്ജമാനന്തി തം സമുട്ഠാനവസേന ഛബ്ബിധം പുന പവത്തിനിവത്തിവസേന വിഭജ്ജമാനം ദുവിധം.

    Te yathādhimuttā ca bhavantīti te hīnādhimuttikā paṇītādhimuttikā sattā yathā yathā adhimuttā honti. Taṃ taṃ kammasamādānaṃ samādiyantīti adhimuttianurūpaṃ taṃ taṃ attanā samādiyitabbaṃ kattabbaṃ kammaṃ karonti, tāni kammasamādānāni samuṭṭhānavasena vibhajanto ‘‘te chabbidhaṃ kamma’’ntiādimāha. Tattha keci lobhavasena kammaṃ samādiyantīti sambandhitabbaṃ. Esa nayo sesesupi. Taṃ vibhajjamānanti taṃ samuṭṭhānavasena chabbidhaṃ puna pavattinivattivasena vibhajjamānaṃ duvidhaṃ.

    യം ലോഭവസേന ദോസവസേന മോഹവസേന ച കമ്മം കരോതീതി ദസഅകുസലകമ്മപഥകമ്മം സന്ധായ വദതി. തഞ്ഹി സംകിലിട്ഠതായ കാളകന്തി കണ്ഹം. അപായേസു നിബ്ബത്താപനതോ കാളകവിപാകന്തി കണ്ഹവിപാകം. യം സദ്ധാവസേന കമ്മം കരോതീതി ദസകുസലകമ്മപഥകമ്മം. തഞ്ഹി അസംകിലിട്ഠത്താ പണ്ഡരന്തി സുക്കം. സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താപനതോ പണ്ഡരവിപാകത്താ സുക്കവിപാകം. യം ലോഭവസേന ദോസവസേന മോഹവസേന സദ്ധാവസേന ച കമ്മം കരോതി, ഇദം കണ്ഹസുക്കന്തി വോമിസ്സകകമ്മം. കണ്ഹസുക്കവിപാകന്തി സുഖദുക്ഖവിപാകം. മിസ്സകകമ്മഞ്ഹി കത്വാ അകുസലവലേന തിരച്ഛാനയോനിയം മങ്ഗലഹത്ഥിഭാവം ഉപപന്നോ കുസലേന പവത്തേ സുഖം അനുഭവതി, കുസലേന രാജകുലേ നിബ്ബത്തോപി അകുസലേന ദുക്ഖം വേദയതി. യം വീരിയവസേന പഞ്ഞാവസേന ച കമ്മം കരോതി, ഇദം കമ്മം അകണ്ഹം അസുക്കം അകണ്ഹഅസുക്കവിപാകന്തി കമ്മക്ഖയകരാ ചതുമഗ്ഗചേതനാ. തഞ്ഹി യദി കണ്ഹം ഭവേയ്യ, കണ്ഹവിപാകം ദദേയ്യ. യദി സുക്കം ഭവേയ്യ, സുക്കഉപപത്തിപരിയാപന്നം വിപാകം ദദേയ്യ. ഉഭയവിപാകസ്സ പന അപ്പദാനതോ അകണ്ഹഅസുക്കവിപാകന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

    Yaṃ lobhavasena dosavasena mohavasena ca kammaṃ karotīti dasaakusalakammapathakammaṃ sandhāya vadati. Tañhi saṃkiliṭṭhatāya kāḷakanti kaṇhaṃ. Apāyesu nibbattāpanato kāḷakavipākanti kaṇhavipākaṃ. Yaṃ saddhāvasena kammaṃ karotīti dasakusalakammapathakammaṃ. Tañhi asaṃkiliṭṭhattā paṇḍaranti sukkaṃ. Sagge nibbattāpanato paṇḍaravipākattā sukkavipākaṃ. Yaṃ lobhavasena dosavasena mohavasena saddhāvasena ca kammaṃ karoti, idaṃ kaṇhasukkanti vomissakakammaṃ. Kaṇhasukkavipākanti sukhadukkhavipākaṃ. Missakakammañhi katvā akusalavalena tiracchānayoniyaṃ maṅgalahatthibhāvaṃ upapanno kusalena pavatte sukhaṃ anubhavati, kusalena rājakule nibbattopi akusalena dukkhaṃ vedayati. Yaṃ vīriyavasena paññāvasena ca kammaṃ karoti, idaṃ kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākanti kammakkhayakarā catumaggacetanā. Tañhi yadi kaṇhaṃ bhaveyya, kaṇhavipākaṃ dadeyya. Yadi sukkaṃ bhaveyya, sukkaupapattipariyāpannaṃ vipākaṃ dadeyya. Ubhayavipākassa pana appadānato akaṇhaasukkavipākanti ayamettha attho.

    കമ്മസമാദാനേ പഠമം അചേലകപടിപദാ കാമേസു പാതബ്യതാ, ദുതിയം തിബ്ബകിലേസസ്സ അസ്സുമുഖസ്സാപി രുദതോ പരിസുദ്ധബ്രഹ്മചരിയചരണം, തതിയം കാമേസു അപാതബ്യതാ അചേലകപടിപദാ, ചതുത്ഥം പച്ചയേ അലഭമാനസ്സാപി ഝാനവിപസ്സനാസുഖസമങ്ഗിനോ സാസനബ്രഹ്മചരിയചരണം. യം ഏവം ജാതിയം കമ്മസമാദാനന്തി യം അഞ്ഞമ്പി ഏവംപകാരം കമ്മം. ഇമിനാ പുഗ്ഗലേനാതിആദി തസ്മിം കമ്മവിപാകേ ഭഗവതോ ഞാണസ്സ പവത്തനാകാരദസ്സനം. തത്ഥ ഉപചിതന്തി യഥാ കതം കമ്മം ഫലദാനസമത്ഥം ഹോതി, തഥാ കതം ഉപചിതം. അവിപക്കന്തി ന വിപക്കവിപാകം. വിപാകായ പച്ചുപട്ഠിതന്തി വിപാകദാനായ കതോകാസം. ന ച ഭബ്ബോ അഭിനിബ്ബിധാ ഗന്തുന്തി കിലേസാഭിസങ്ഖാരാനം അഭിനിബ്ബിജ്ഝനതോ അഭിനിബ്ബിധാസങ്ഖാതം അരിയമഗ്ഗം അധിഗന്തും ന ച ഭബ്ബോ. തം ഭഗവാ ന ഓവദതീതി തം വിപാകാവരണേന നിവുതം പുഗ്ഗലം ഭഗവാ സച്ചപടിവേധം പുരക്ഖത്വാ ന ഓവദതി, വാസനത്ഥം പന താദിസാനമ്പി ധമ്മം ദേസേതി ഏവ, അജാതസത്തുആദീനം വിയ.

    Kammasamādāne paṭhamaṃ acelakapaṭipadā kāmesu pātabyatā, dutiyaṃ tibbakilesassa assumukhassāpi rudato parisuddhabrahmacariyacaraṇaṃ, tatiyaṃ kāmesu apātabyatā acelakapaṭipadā, catutthaṃ paccaye alabhamānassāpi jhānavipassanāsukhasamaṅgino sāsanabrahmacariyacaraṇaṃ. Yaṃ evaṃ jātiyaṃ kammasamādānanti yaṃ aññampi evaṃpakāraṃ kammaṃ. Iminā puggalenātiādi tasmiṃ kammavipāke bhagavato ñāṇassa pavattanākāradassanaṃ. Tattha upacitanti yathā kataṃ kammaṃ phaladānasamatthaṃ hoti, tathā kataṃ upacitaṃ. Avipakkanti na vipakkavipākaṃ. Vipākāya paccupaṭṭhitanti vipākadānāya katokāsaṃ. Na ca bhabbo abhinibbidhā gantunti kilesābhisaṅkhārānaṃ abhinibbijjhanato abhinibbidhāsaṅkhātaṃ ariyamaggaṃ adhigantuṃ na ca bhabbo. Taṃ bhagavā na ovadatīti taṃ vipākāvaraṇena nivutaṃ puggalaṃ bhagavā saccapaṭivedhaṃ purakkhatvā na ovadati, vāsanatthaṃ pana tādisānampi dhammaṃ deseti eva, ajātasattuādīnaṃ viya.

    ഉപചിതന്തി കാതും ആരദ്ധം. തേനേവാഹ – ‘‘ന ച താവ പാരിപൂരിം ഗത’’ന്തി. തേന മിച്ഛത്തനിയാമസ്സ അസമത്ഥതം ദസ്സേതി. പുരാ പാരിപൂരിം ഗച്ഛതീതി പാരിപൂരിം ഫലനിപ്ഫാദനസമത്ഥതം ഗച്ഛതി പുരാ അധിഗച്ഛേയ്യ. മിച്ഛത്തനിയതതായ സജ്ജുകം ഫലധമ്മസ്സ അഭാജനഭാവം നിബ്ബത്തയതി പുരാ. തേനേവാഹ – ‘‘പുരാ വേനേയ്യത്തം സമതിക്കമതീ’’തി. ‘‘പുരാ അനിയതം സമതിക്കമതീ’’തിപി പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ. അസമത്തേതി കമ്മേ അസമ്പുണ്ണേ, തേ അസമ്പുണ്ണേ വാ.

    Upacitanti kātuṃ āraddhaṃ. Tenevāha – ‘‘na ca tāva pāripūriṃ gata’’nti. Tena micchattaniyāmassa asamatthataṃ dasseti. Purā pāripūriṃ gacchatīti pāripūriṃ phalanipphādanasamatthataṃ gacchati purā adhigaccheyya. Micchattaniyatatāya sajjukaṃ phaladhammassa abhājanabhāvaṃ nibbattayati purā. Tenevāha – ‘‘purā veneyyattaṃ samatikkamatī’’ti. ‘‘Purā aniyataṃ samatikkamatī’’tipi pāṭho, so evattho. Asamatteti kamme asampuṇṇe, te asampuṇṇe vā.

    ൬൧. ഏവം കിലേസന്തരായമിസ്സകം കമ്മന്തരായം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അമിസ്സകം കമ്മന്തരായം ദസ്സേതും ‘‘ഇമസ്സ ച പുഗ്ഗലസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തം വുത്തനയമേവ.

    61. Evaṃ kilesantarāyamissakaṃ kammantarāyaṃ dassetvā idāni amissakaṃ kammantarāyaṃ dassetuṃ ‘‘imassa ca puggalassā’’tiādi vuttaṃ. Taṃ vuttanayameva.

    സബ്ബേസന്തി ഇമസ്മിം ബലനിദ്ദേസേ വുത്താനം സബ്ബേസം കമ്മാനം. മുദുമജ്ഝാധിമത്തതാതി മുദുമജ്ഝതിബ്ബഭാവോ. കമ്മാനഞ്ഹി മുദുആദിഭാവേന തംവിപാകാനം മുദുമജ്ഝതിക്ഖഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി അധിപ്പായോ. ദിട്ഠധമ്മവേദനീയന്തിആദീസു ദിട്ഠധമ്മേ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ വേദിതബ്ബം ഫലം ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം. ഉപപജ്ജേ അനന്തരേ അത്തഭാവേ വേദിതബ്ബം ഫലം ഉപപജ്ജവേദനീയം. അപരസ്മിം അത്തഭാവേ ഇതോ അഞ്ഞസ്മിം യസ്മിം കസ്മിഞ്ചി അത്തഭാവേ വേദിതബ്ബം ഫലം അപരാപരിയവേദനീയം. ഏകജവനവാരസ്മിഞ്ഹി സത്തസു ചേതനാസു പഠമചേതനാ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം നാമ. പരിയോസാനചേതനാ ഉപപജ്ജവേദനീയം നാമ. മജ്ഝേ പഞ്ച ചേതനാ അപരാപരിയവേദനീയം നാമ. വിപാകവേമത്തതാഞാണന്തി വിപാകവേമത്തതായ വിപാകവിസേസേ ഞാണം. ഇമസ്സ പന കമ്മവിപാകസ്സ ഗതിസമ്പത്തി ഗതിവിപത്തി, ഉപധിസമ്പത്തി ഉപധിവിപത്തി, കാലസമ്പത്തി കാലവിപത്തി, പയോഗസമ്പത്തി പയോഗവിപത്തിയോ കാരണം. സോ ച നേസം കാരണഭാവോ ‘‘അത്ഥേകച്ചാനി പാപകാനി കമ്മസമാദാനാനി ഗതിസമ്പത്തിപടിബാള്ഹാനി ന വിപച്ചന്തീ’’തിആദിപാളിവസേന (വിഭ॰ ൮൧൦) വേദിതബ്ബോ.

    Sabbesanti imasmiṃ balaniddese vuttānaṃ sabbesaṃ kammānaṃ. Mudumajjhādhimattatāti mudumajjhatibbabhāvo. Kammānañhi muduādibhāvena taṃvipākānaṃ mudumajjhatikkhabhāvo viññāyatīti adhippāyo. Diṭṭhadhammavedanīyantiādīsu diṭṭhadhamme imasmiṃ attabhāve veditabbaṃ phalaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ. Upapajje anantare attabhāve veditabbaṃ phalaṃ upapajjavedanīyaṃ. Aparasmiṃ attabhāve ito aññasmiṃ yasmiṃ kasmiñci attabhāve veditabbaṃ phalaṃ aparāpariyavedanīyaṃ. Ekajavanavārasmiñhi sattasu cetanāsu paṭhamacetanā diṭṭhadhammavedanīyaṃ nāma. Pariyosānacetanā upapajjavedanīyaṃ nāma. Majjhe pañca cetanā aparāpariyavedanīyaṃ nāma. Vipākavemattatāñāṇanti vipākavemattatāya vipākavisese ñāṇaṃ. Imassa pana kammavipākassa gatisampatti gativipatti, upadhisampatti upadhivipatti, kālasampatti kālavipatti, payogasampatti payogavipattiyo kāraṇaṃ. So ca nesaṃ kāraṇabhāvo ‘‘atthekaccāni pāpakāni kammasamādānāni gatisampattipaṭibāḷhāni na vipaccantī’’tiādipāḷivasena (vibha. 810) veditabbo.

    ൬൨. അനന്തരബലനിദ്ദേസേ വുത്തകമ്മസമാദാനപദേനേവ ഝാനാദീനി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘തഥാ സമാദിന്നാനം കമ്മാന’’ന്തിആദി വുത്തം. സേക്ഖപുഥുജ്ജനസന്താനേസു പവത്താനി ഝാനാദീനി കമ്മം ഹോന്തി. തത്ഥ തഥാ സമാദിന്നാനന്തി ‘‘സുക്കം സുക്കവിപാകം പച്ചുപ്പന്നസുഖം, ആയതിം സുഖവിപാക’’ന്തി ഏവമാദിപ്പകാരേഹി സമാദിന്നേസു കമ്മേസു. സംകിലേസോതി പടിപക്ഖധമ്മവസേന കിലിട്ഠഭാവോ. വോദാനം പടിപക്ഖധമ്മേഹി വിസുജ്ഝനം. വുട്ഠാനം പഗുണവോദാനം ഭവങ്ഗവുട്ഠാനഞ്ച. ഏവം സംകിലിസ്സതീതിആദീസു അയമേവത്ഥോ – ഇമിനാ ആകാരേന ഝാനാദി സംകിലിസ്സതി വോദായതി വുട്ഠഹതീതി ജാനനഞാണം ഭഗവതോ അനാവരണഞാണം, ന തസ്സ ആവരണം അത്ഥീതി.

    62. Anantarabalaniddese vuttakammasamādānapadeneva jhānādīni saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘tathā samādinnānaṃ kammāna’’ntiādi vuttaṃ. Sekkhaputhujjanasantānesu pavattāni jhānādīni kammaṃ honti. Tattha tathā samādinnānanti ‘‘sukkaṃ sukkavipākaṃ paccuppannasukhaṃ, āyatiṃ sukhavipāka’’nti evamādippakārehi samādinnesu kammesu. Saṃkilesoti paṭipakkhadhammavasena kiliṭṭhabhāvo. Vodānaṃ paṭipakkhadhammehi visujjhanaṃ. Vuṭṭhānaṃ paguṇavodānaṃ bhavaṅgavuṭṭhānañca. Evaṃ saṃkilissatītiādīsu ayamevattho – iminā ākārena jhānādi saṃkilissati vodāyati vuṭṭhahatīti jānanañāṇaṃ bhagavato anāvaraṇañāṇaṃ, na tassa āvaraṇaṃ atthīti.

    കതി ഝാനാനീതിആദി ഝാനാദയോ വിഭാഗേന ദസ്സേതും ആരദ്ധം. ചത്താരി ഝാനാനീതി ചതുക്കനയവസേന രൂപാവചരജ്ഝാനാനി സന്ധായാഹ. ഏകാദസാതി ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദിനാ (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൨൯, ൧൭൪; ൩.൩൩൯, ൩൫൮; മ॰ നി॰ ൨.൨൪൮; ൩.൩൧൨) അട്ഠന്നം തിണ്ണഞ്ച സുഞ്ഞതവിമോക്ഖാദീനം വസേന വുത്തം. അട്ഠാതി തേസു ഠപേത്വാ ലോകുത്തരേ വിമോക്ഖേ അട്ഠ. സത്താതി തേസു ഏവ നിരോധസമാപത്തിം ഠപേത്വാ സത്ത. തയോതി സുത്തന്തപരിയായേന സുഞ്ഞതവിമോക്ഖാദയോ തയോ. ദ്വേതി അഭിധമ്മപരിയായേന അനിമിത്തവിമോക്ഖസ്സാസമ്ഭവതോ അവസേസാ ദ്വേ. ഏത്ഥ ച പടിപാടിയാ സത്ത അപ്പിതപ്പിതക്ഖണേ വിക്ഖമ്ഭനവസേന പച്ചനീകധമ്മേഹി വിമുച്ചനതോ , ആരമ്മണേ അധിമുച്ചനതോ ച വിമോക്ഖാ. നിരോധസമാപത്തി പന സബ്ബസോ സഞ്ഞാവേദയിതേഹി വിമുത്തത്താ അപഗമവിമോക്ഖോ നാമ. ലോകുത്തരാ ച തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസേഹി സമുച്ഛേദവസേന വിമുത്തത്താ വിമോക്ഖോതി അയം വിസേസോ വേദിതബ്ബോ.

    Kati jhānānītiādi jhānādayo vibhāgena dassetuṃ āraddhaṃ. Cattāri jhānānīti catukkanayavasena rūpāvacarajjhānāni sandhāyāha. Ekādasāti ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādinā (dī. ni. 2.129, 174; 3.339, 358; ma. ni. 2.248; 3.312) aṭṭhannaṃ tiṇṇañca suññatavimokkhādīnaṃ vasena vuttaṃ. Aṭṭhāti tesu ṭhapetvā lokuttare vimokkhe aṭṭha. Sattāti tesu eva nirodhasamāpattiṃ ṭhapetvā satta. Tayoti suttantapariyāyena suññatavimokkhādayo tayo. Dveti abhidhammapariyāyena animittavimokkhassāsambhavato avasesā dve. Ettha ca paṭipāṭiyā satta appitappitakkhaṇe vikkhambhanavasena paccanīkadhammehi vimuccanato , ārammaṇe adhimuccanato ca vimokkhā. Nirodhasamāpatti pana sabbaso saññāvedayitehi vimuttattā apagamavimokkho nāma. Lokuttarā ca taṃtaṃmaggavajjhakilesehi samucchedavasena vimuttattā vimokkhoti ayaṃ viseso veditabbo.

    സമാധീസു ചതുക്കനയപഞ്ചകനയേസു പഠമജ്ഝാനസമാധി സവിതക്കോ സവിചാരോ സമാധി നാമ. പഞ്ചകനയേ ദുതിയജ്ഝാനസമാധി അവിതക്കോ വിചാരമത്തോ സമാധി നാമ. ചതുക്കനയേ പഞ്ചകനയേപി സേസഝാനേസു സമാധി അവിതക്കോ അവിചാരോ സമാധി നാമ.

    Samādhīsu catukkanayapañcakanayesu paṭhamajjhānasamādhi savitakko savicāro samādhi nāma. Pañcakanaye dutiyajjhānasamādhi avitakko vicāramatto samādhi nāma. Catukkanaye pañcakanayepi sesajhānesu samādhi avitakko avicāro samādhi nāma.

    സമാപത്തീസു പടിപാടിയാ അട്ഠന്നം സമാപത്തീനം ‘‘സമാധീ’’തിപി നാമം ‘‘സമാപത്തീ’’തിപി. കസ്മാ? ചിത്തേകഗ്ഗതാസബ്ഭാവതോ. നിരോധസമാപത്തിയാ തദഭാവതോ ന ‘‘സമാധീ’’തി നാമം. സഞ്ഞാസമാപത്തിആദി ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.

    Samāpattīsu paṭipāṭiyā aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ ‘‘samādhī’’tipi nāmaṃ ‘‘samāpattī’’tipi. Kasmā? Cittekaggatāsabbhāvato. Nirodhasamāpattiyā tadabhāvato na ‘‘samādhī’’ti nāmaṃ. Saññāsamāpattiādi heṭṭhā vuttameva.

    ഹാനഭാഗിയോ സമാധീതി അപ്പഗുണേഹി പഠമജ്ഝാനാദീഹി വുട്ഠിതസ്സ സഞ്ഞാമനസികാരാനം കാമാദിഅനുപക്ഖന്ദനം പഠമജ്ഝാനാദിസമാധിസ്സ ഹാനഭാഗിയതാ. ‘‘പഠമജ്ഝാനസ്സ കാമരാഗബ്യാപാദാ സംകിലേസോ’’തി വുത്തത്താ ദുതിയജ്ഝാനാദിവസേന യോജേതബ്ബം. കുക്കുടം വുച്ചതി അജഞ്ഞാജിഗുച്ഛനമുഖേന തപ്പരമതാ. കുക്കുടഝായീതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന ഝാനാനി വുത്താനി, ദ്വേ പഠമദുതിയജ്ഝാനാനീതി വുത്തം ഹോതി. യോ പഠമം ദുതിയം വാ ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ ‘‘അലമേത്താവതാ’’തി സങ്കോചം ആപജ്ജതി, ഉത്തരി ന വായമതി, തസ്സ താനി ഝാനാനി ചത്താരിപി ‘‘കുക്കുടഝാനാനീ’’തി വുച്ചന്തി, തംസമങ്ഗിനോ ച കുക്കുടഝായീ. തേസു പുരിമാനി ദ്വേ ആസന്നബലവപച്ചത്ഥികത്താ വിസേസഭാഗിയതാഭാവതോ ച സംകിലേസഭാവേന വുത്താനി. ഇതരാനി പന വിസേസഭാഗിയതാഭാവേപി മന്ദപച്ചത്ഥികത്താ വോദാനഭാവേന വുത്താനീതി ദട്ഠബ്ബം.

    Hānabhāgiyo samādhīti appaguṇehi paṭhamajjhānādīhi vuṭṭhitassa saññāmanasikārānaṃ kāmādianupakkhandanaṃ paṭhamajjhānādisamādhissa hānabhāgiyatā. ‘‘Paṭhamajjhānassa kāmarāgabyāpādā saṃkileso’’ti vuttattā dutiyajjhānādivasena yojetabbaṃ. Kukkuṭaṃ vuccati ajaññājigucchanamukhena tapparamatā. Kukkuṭajhāyīti puggalādhiṭṭhānena jhānāni vuttāni, dve paṭhamadutiyajjhānānīti vuttaṃ hoti. Yo paṭhamaṃ dutiyaṃ vā jhānaṃ nibbattetvā ‘‘alamettāvatā’’ti saṅkocaṃ āpajjati, uttari na vāyamati, tassa tāni jhānāni cattāripi ‘‘kukkuṭajhānānī’’ti vuccanti, taṃsamaṅgino ca kukkuṭajhāyī. Tesu purimāni dve āsannabalavapaccatthikattā visesabhāgiyatābhāvato ca saṃkilesabhāvena vuttāni. Itarāni pana visesabhāgiyatābhāvepi mandapaccatthikattā vodānabhāvena vuttānīti daṭṭhabbaṃ.

    വിസേസഭാഗിയോ സമാധീതി പഗുണേഹി പഠമജ്ഝാനാദീഹി വുട്ഠിതസ്സ സഞ്ഞാമനസികാരാനം ദുതിയജ്ഝാനാദിപക്ഖന്ദനം, പഗുണവോദാനം ഭവങ്ഗവുട്ഠാനഞ്ച ‘‘വുട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം. ഹേട്ഠിമം ഹേട്ഠിമഞ്ഹി പഗുണജ്ഝാനം ഉപരിമസ്സ ഉപരിമസ്സ പദട്ഠാനം ഹോതി. തസ്മാ വോദാനമ്പി ‘‘വുട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം. ഭവങ്ഗവസേന സബ്ബഝാനേഹി വുട്ഠാനം ഹോതീതി ഭവങ്ഗഞ്ച വോദാനം വുട്ഠാനം. യസ്മാ പന വുട്ഠാനവസിഭാവേന യഥാപരിച്ഛിന്നകാലം സമാപത്തിതോ വുട്ഠാനം ഹോതി, തസ്മാ സമാപത്തിവുട്ഠാനകോസല്ലം ഇധ ‘‘വുട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം.

    Visesabhāgiyo samādhīti paguṇehi paṭhamajjhānādīhi vuṭṭhitassa saññāmanasikārānaṃ dutiyajjhānādipakkhandanaṃ, paguṇavodānaṃ bhavaṅgavuṭṭhānañca ‘‘vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimañhi paguṇajjhānaṃ uparimassa uparimassa padaṭṭhānaṃ hoti. Tasmā vodānampi ‘‘vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Bhavaṅgavasena sabbajhānehi vuṭṭhānaṃ hotīti bhavaṅgañca vodānaṃ vuṭṭhānaṃ. Yasmā pana vuṭṭhānavasibhāvena yathāparicchinnakālaṃ samāpattito vuṭṭhānaṃ hoti, tasmā samāpattivuṭṭhānakosallaṃ idha ‘‘vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ.

    ൬൩. തസ്സേവ സമാധിസ്സാതി തസ്സ അനന്തരബലനിദ്ദേസേ ഝാനാദിപരിയായേഹി വുത്തസമാധിസ്സ. പരിവാരാതി പരിക്ഖാരാ. ഇന്ദ്രിയാനീതി സദ്ധാസതിപഞ്ഞിന്ദ്രിയാനി. ബലാനീതി ഹിരോത്തപ്പേഹി സദ്ധിം താനിയേവ. വീരിയസ്സ വിസും ഗഹണം ബലാനം ബഹൂപകാരദസ്സനത്ഥം. വീരിയുപത്ഥമ്ഭേന ഹി സദ്ധാദയോ പടിപക്ഖേന അകമ്പനീയാ ഹോന്തി. തേനേവാഹ – ‘‘വീരിയവസേന ബലാനി ഭവന്തീ’’തി. തേസന്തി ഇന്ദ്രിയാനം. മുദുമജ്ഝാധിമത്തതാതി അവിസദം മുദു. നാതിവിസദം മജ്ഝം. അതിവിസദം അധിമത്തം ബലവം ‘‘തിക്ഖ’’ന്തി വുച്ചതി.

    63.Tassevasamādhissāti tassa anantarabalaniddese jhānādipariyāyehi vuttasamādhissa. Parivārāti parikkhārā. Indriyānīti saddhāsatipaññindriyāni. Balānīti hirottappehi saddhiṃ tāniyeva. Vīriyassa visuṃ gahaṇaṃ balānaṃ bahūpakāradassanatthaṃ. Vīriyupatthambhena hi saddhādayo paṭipakkhena akampanīyā honti. Tenevāha – ‘‘vīriyavasena balāni bhavantī’’ti. Tesanti indriyānaṃ. Mudumajjhādhimattatāti avisadaṃ mudu. Nātivisadaṃ majjhaṃ. Ativisadaṃ adhimattaṃ balavaṃ ‘‘tikkha’’nti vuccati.

    വേനേയ്യാനം ഇന്ദ്രിയാനുരൂപം ഭഗവതോ ദേസനാപവത്തീതി ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ഭഗവാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സംഖിത്തവിത്ഥാരേനാതി സംഖിത്തസ്സ വിത്ഥാരേന. അഥ വാ സംഖിത്തേനാതി ഉദ്ദിട്ഠമത്തേന. സംഖിത്തവിത്ഥാരേനാതി ഉദ്ദേസേന നിദ്ദേസേന ച. വിത്ഥാരേനാതി ഉദ്ദേസനിദ്ദേസപടിനിദ്ദേസേഹി. മുദുകന്തി ലഹുകം അപായഭയവട്ടഭയാദീഹി സന്തജ്ജനവസേന ഭാരിയം അകത്വാ. മുദുതിക്ഖന്തി നാതിതിക്ഖം. സംവേഗവത്ഥൂഹി സംവേഗജനനാദിവസേന ഭാരിയം കത്വാ. സമഥം ഉപദിസതീതി സമഥം അധികം കത്വാ ഉപദിസതി, ന തഥാ വിപസ്സനന്തി അധിപ്പായോ. ന ഹി കേവലേന സമഥേന സച്ചപ്പടിവേധോ സമ്ഭവതി. സമഥവിപസ്സനന്തി സമധുരം സമഥവിപസ്സനം. വിപസ്സനന്തി സാതിസയം വിപസ്സനം ഉപദിസതി. യസ്മാ ചേത്ഥ തിക്ഖിന്ദ്രിയാദയോ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞുആദയോവ, തസ്മാ ‘‘തിക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ നിസ്സരണം ഉപദിസതീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖായാതി അധിപഞ്ഞാസിക്ഖം.

    Veneyyānaṃ indriyānurūpaṃ bhagavato desanāpavattīti dassetuṃ ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha saṃkhittavitthārenāti saṃkhittassa vitthārena. Atha vā saṃkhittenāti uddiṭṭhamattena. Saṃkhittavitthārenāti uddesena niddesena ca. Vitthārenāti uddesaniddesapaṭiniddesehi. Mudukanti lahukaṃ apāyabhayavaṭṭabhayādīhi santajjanavasena bhāriyaṃ akatvā. Mudutikkhanti nātitikkhaṃ. Saṃvegavatthūhi saṃvegajananādivasena bhāriyaṃ katvā. Samathaṃ upadisatīti samathaṃ adhikaṃ katvā upadisati, na tathā vipassananti adhippāyo. Na hi kevalena samathena saccappaṭivedho sambhavati. Samathavipassananti samadhuraṃ samathavipassanaṃ. Vipassananti sātisayaṃ vipassanaṃ upadisati. Yasmā cettha tikkhindriyādayo ugghaṭitaññuādayova, tasmā ‘‘tikkhindriyassa nissaraṇaṃ upadisatī’’tiādi vuttaṃ. Tattha adhipaññāsikkhāyāti adhipaññāsikkhaṃ.

    യം ഏത്ഥ ഞാണന്തി ഏത്ഥ ഇന്ദ്രിയാനം മുദുമജ്ഝാധിമത്തതായ യം ഞാണം, ഇദം വുച്ചതി പരസത്താനം പരപുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തവേമത്തതാഞാണന്തി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. തസ്സ ഞാണസ്സ പവത്തനാകാരം ദസ്സേതും ‘‘അയം ഇമം ഭൂമി’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അയം ഇമം ഭൂമിം ഭാവനഞ്ച ഗതോതി അയം പുഗ്ഗലോ ഏവമിമം സംകിലേസവാസനം വോദാനം ഭവങ്ഗഞ്ച ഗതോ ഗച്ഛതി ഗമിസ്സതി ച, കാലവചനിച്ഛായ അഭാവതോ, യഥാ ദുദ്ധന്തി. ഇമായ വേലായ ഇമസ്മിം സമയേ ഇമായ മുദുമജ്ഝതിക്ഖഭേദായ അനുസാസനിയാ. ഏവംധാതുകോതി ഹീനാദിവസേന ഏവംഅജ്ഝാസയോ ഏവംഅധിമുത്തികോ. അയഞ്ചസ്സ ആസയോതി ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അയം സസ്സതുച്ഛേദപ്പകാരോ, യഥാഭൂതഞാണാനുലോമഖന്തിപ്പകാരോ വാ ആസയോ. ഇദഞ്ഹി ചതുബ്ബിധം ആസയന്തി ഏത്ഥ സത്താ വസന്തീതി ആസയോതി വുച്ചതി. ഇമം പന ഭഗവാ സത്താനം ആസയം ജാനന്തോ തേസം ദിട്ഠിഗതാനം വിപസ്സനാഞാണകമ്മസ്സകതഞ്ഞാണാനഞ്ച അപ്പവത്തിക്ഖണേപി ജാനാതി ഏവ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘കാമം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി ‘അയം പുഗ്ഗലോ കാമഗരുകോ കാമാസയോ കാമാധിമുത്തോ’തി. കാമം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി ‘അയം പുഗ്ഗലോ നേക്ഖമ്മഗരുകോ നേക്ഖമ്മാസയോ നേക്ഖമ്മാധിമുത്തോ’തി. നേക്ഖമ്മം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി… ബ്യാപാദം… അബ്യാപാദം… ഥിനമിദ്ധം… ആലോകസഞ്ഞം സേവന്തഞ്ഞേവ ജാനാതി ‘അയം പുഗ്ഗലോ ഥിനമിദ്ധഗരുകോ ഥിനമിദ്ധാസയോ ഥിനമിദ്ധാധിമുത്തോ’’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൩).

    Yaṃ ettha ñāṇanti ettha indriyānaṃ mudumajjhādhimattatāya yaṃ ñāṇaṃ, idaṃ vuccati parasattānaṃ parapuggalānaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇanti sambandhitabbaṃ. Tassa ñāṇassa pavattanākāraṃ dassetuṃ ‘‘ayaṃ imaṃ bhūmi’’ntiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ imaṃ bhūmiṃ bhāvanañca gatoti ayaṃ puggalo evamimaṃ saṃkilesavāsanaṃ vodānaṃ bhavaṅgañca gato gacchati gamissati ca, kālavacanicchāya abhāvato, yathā duddhanti. Imāya velāya imasmiṃ samaye imāya mudumajjhatikkhabhedāya anusāsaniyā. Evaṃdhātukoti hīnādivasena evaṃajjhāsayo evaṃadhimuttiko. Ayañcassa āsayoti imassa puggalassa ayaṃ sassatucchedappakāro, yathābhūtañāṇānulomakhantippakāro vā āsayo. Idañhi catubbidhaṃ āsayanti ettha sattā vasantīti āsayoti vuccati. Imaṃ pana bhagavā sattānaṃ āsayaṃ jānanto tesaṃ diṭṭhigatānaṃ vipassanāñāṇakammassakataññāṇānañca appavattikkhaṇepi jānāti eva. Vuttampi cetaṃ – ‘‘kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo kāmagaruko kāmāsayo kāmādhimutto’ti. Kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo nekkhammagaruko nekkhammāsayo nekkhammādhimutto’ti. Nekkhammaṃ sevantaññeva jānāti… byāpādaṃ… abyāpādaṃ… thinamiddhaṃ… ālokasaññaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo thinamiddhagaruko thinamiddhāsayo thinamiddhādhimutto’’’ti (paṭi. ma. 1.113).

    അയം അനുസയോതി അയം ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ കാമരാഗാദികോ അപ്പഹീനോയേവ അനുസയിതകിലേസോ. അപ്പഹീനോയേവ ഹി ഥാമഗതോ കിലേസോ അനുസയോ. പരസത്താനന്തി പധാനസത്താനം. പരപുഗ്ഗലാനന്തി തതോ പരേസം സത്താനം, ഹീനസത്താനന്തി അത്ഥോ. ഏകത്ഥമേവ വാ ഏതം പദദ്വയം വേനേയ്യവസേന ദ്വിധാ വുത്തം. ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തവേമത്തതാഞാണന്തി പരഭാവോ ച അപരഭാവോ ച പരോപരിയത്തം അ-കാരസ്സ ഓകാരം കത്വാ, തസ്സ വേമത്തതാ പരോപരിയത്തവേമത്തതാ. സദ്ധാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം പരോപരിയത്തവേമത്തതായ ഞാണം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തവേമത്തതാഞാണന്തി പദവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ.

    Ayaṃ anusayoti ayaṃ imassa puggalassa kāmarāgādiko appahīnoyeva anusayitakileso. Appahīnoyeva hi thāmagato kileso anusayo. Parasattānanti padhānasattānaṃ. Parapuggalānanti tato paresaṃ sattānaṃ, hīnasattānanti attho. Ekatthameva vā etaṃ padadvayaṃ veneyyavasena dvidhā vuttaṃ. Indriyaparopariyattavemattatāñāṇanti parabhāvo ca aparabhāvo ca paropariyattaṃ a-kārassa okāraṃ katvā, tassa vemattatā paropariyattavemattatā. Saddhādīnaṃ indriyānaṃ paropariyattavemattatāya ñāṇaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇanti padavibhāgo veditabbo.

    തത്ഥ ന്തി യം അനേകവിഹിതസ്സ പുബ്ബേനിവാസസ്സ അനുസ്സരണവസേന ഭഗവതോ ഞാണം, ഇദം അട്ഠമം തഥാഗതബലന്തി സമ്ബന്ധോ. അനേകവിഹിതന്തി അനേകവിധം, അനേകേഹി വാ പകാരേഹി പവത്തിതം. പുബ്ബേനിവാസന്തി അനുസ്സരിതും ഇച്ഛിതം അത്തനോ പരേസഞ്ച സമനന്തരാതീതം ഭവം ആദിം കത്വാ തത്ഥ തത്ഥ നിവുത്ഥസന്താനം. അനുസ്സരതീതി ‘‘ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ’’തി ഏവം ജാതിപടിപാടിയാ അനുഗന്ത്വാ സരതി, അനുദേവ വാ സരതി, ചിത്തേ അഭിനിന്നാമിതമത്തേ ഏവ സരതീതി അത്ഥോ. ഭഗവതോ ഹി പരികമ്മകിച്ചം നത്ഥി, ആവജ്ജനമത്തേനേവ സരതി. സേയ്യഥിദന്തി ആരദ്ധപ്പകാരനിദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ. ഏകമ്പി ജാതിന്തി ഏകമ്പി പടിസന്ധിമൂലം ചുതിപരിയോസാനം ഏകഭവപരിയാപന്നം ഖന്ധസന്താനം. ഏസ നയോ ദ്വേപി ജാതിയോതിആദീസുപി.

    Tattha yanti yaṃ anekavihitassa pubbenivāsassa anussaraṇavasena bhagavato ñāṇaṃ, idaṃ aṭṭhamaṃ tathāgatabalanti sambandho. Anekavihitanti anekavidhaṃ, anekehi vā pakārehi pavattitaṃ. Pubbenivāsanti anussarituṃ icchitaṃ attano paresañca samanantarātītaṃ bhavaṃ ādiṃ katvā tattha tattha nivutthasantānaṃ. Anussaratīti ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti evaṃ jātipaṭipāṭiyā anugantvā sarati, anudeva vā sarati, citte abhininnāmitamatte eva saratīti attho. Bhagavato hi parikammakiccaṃ natthi, āvajjanamatteneva sarati. Seyyathidanti āraddhappakāranidassanatthe nipāto. Ekampi jātinti ekampi paṭisandhimūlaṃ cutipariyosānaṃ ekabhavapariyāpannaṃ khandhasantānaṃ. Esa nayo dvepi jātiyotiādīsupi.

    അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേതിആദീസു പന പരിഹായമാനോ കപ്പോ സംവട്ടകപ്പോ, വഡ്ഢമാനോ വിവട്ടകപ്പോതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ സംവട്ടേന സംവട്ടട്ഠായീ ഗഹിതോ തംമൂലത്താ, വിവട്ടേന ച വിവട്ടട്ഠായീ. ഏവഞ്ഹി സതി യാനി ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, കപ്പസ്സ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി. കതമാനി ചത്താരി? സംവട്ടോ സംവട്ടട്ഠായീ വിവട്ടോ വിവട്ടട്ഠായീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൫൬) വുത്താനി , താനി സബ്ബാനി പരിഗ്ഗഹിതാനി ഹോന്തി. അമുത്രാസിന്തിആദി സരണാകാരദസ്സനം. തത്ഥ അമുത്രാസിന്തി അമുമ്ഹി സംവട്ടകപ്പേ, അമുമ്ഹി ഭവേ വാ യോനിയം വാ ഗതിയം വാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയം വാ സത്താവാസേ വാ സത്തനികായേ വാ. ഏവംനാമോതി തിസ്സോ വാ ഫുസ്സോ വാ. ഏവംഗോത്തോതി ഭഗ്ഗവോ വാ ഗോതമോ വാ. ഏവംവണ്ണോതി ഓദാതോ വാ സാമോ വാ. ഏവമാഹാരോതി സാലിമംസോദനാഹാരോ വാ പവത്തഫലഭോജനോ വാ. ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീതി അനേകപ്പകാരേന കായികചേതസികാനം സാമിസനിരാമിസപ്പഭേദാനം വാ സുഖദുക്ഖാനം പടിസംവേദീ. ഏവമായുപരിയന്തോതി ഏവം വസ്സസതപരമായുപരിയന്തോ വാ ചതുരാസീതികപ്പസഹസ്സപരമായുപരിയന്തോ വാ. സോ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിന്തി സോ തതോ ഭവതോ, സത്തനികായതോ വാ ചുതോ പുന അമുകസ്മിം നാമ സത്തനികായേ ഉദപാദിം. അഥ വാ തത്രാപി ഭവേ വാ സത്തനികായേ വാ അഹോസിം. ഏവംനാമോതിആദി വുത്തത്ഥമേവ.

    Anekepi saṃvaṭṭakappetiādīsu pana parihāyamāno kappo saṃvaṭṭakappo, vaḍḍhamāno vivaṭṭakappoti veditabbo. Tattha saṃvaṭṭena saṃvaṭṭaṭṭhāyī gahito taṃmūlattā, vivaṭṭena ca vivaṭṭaṭṭhāyī. Evañhi sati yāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni. Katamāni cattāri? Saṃvaṭṭo saṃvaṭṭaṭṭhāyī vivaṭṭo vivaṭṭaṭṭhāyī’’ti (a. ni. 4.156) vuttāni , tāni sabbāni pariggahitāni honti. Amutrāsintiādi saraṇākāradassanaṃ. Tattha amutrāsinti amumhi saṃvaṭṭakappe, amumhi bhave vā yoniyaṃ vā gatiyaṃ vā viññāṇaṭṭhitiyaṃ vā sattāvāse vā sattanikāye vā. Evaṃnāmoti tisso vā phusso vā. Evaṃgottoti bhaggavo vā gotamo vā. Evaṃvaṇṇoti odāto vā sāmo vā. Evamāhāroti sālimaṃsodanāhāro vā pavattaphalabhojano vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti anekappakārena kāyikacetasikānaṃ sāmisanirāmisappabhedānaṃ vā sukhadukkhānaṃ paṭisaṃvedī. Evamāyupariyantoti evaṃ vassasataparamāyupariyanto vā caturāsītikappasahassaparamāyupariyanto vā. So tato cuto amutra udapādinti so tato bhavato, sattanikāyato vā cuto puna amukasmiṃ nāma sattanikāye udapādiṃ. Atha vā tatrāpi bhave vā sattanikāye vā ahosiṃ. Evaṃnāmotiādi vuttatthameva.

    ൬൪. ദിബ്ബേനാതിആദീസു ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബം. ദേവതാനഞ്ഹി സുചരിതകമ്മനിബ്ബത്തമ്പി പിത്തസേമ്ഹരുഹിരാദീഹി അപലിബുദ്ധം ഉപക്കിലേസവിമുത്തത്താ ദൂരേപി ആരമ്മണഗ്ഗഹണസമത്ഥം ദിബ്ബം പസാദചക്ഖു ഹോതി. ഇദമ്പി വീരിയഭാവനാബലനിബ്ബത്തം ഞാണചക്ഖു താദിസമേവാതി ദിബ്ബസദിസത്താ ദിബ്ബം, ദിബ്ബവിഹാരവസേന വാ പടിലദ്ധത്താ, അത്തനാ ച ദിബ്ബവിഹാരസന്നിസ്സിതത്താപി ദിബ്ബം, ആലോകപരിഗ്ഗഹേന മഹാജുതികത്താപി ദിബ്ബം, തിരോകുട്ടാദിഗതരൂപദസ്സനേന മഹാഗതികത്താപി ദിബ്ബം. തം സബ്ബം സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന വേദിതബ്ബം. ദസ്സനട്ഠേന ചക്ഖു. ചക്ഖുകിച്ചകരണേന ചക്ഖുമിവാതിപി ചക്ഖു. ചുതൂപപാതദസ്സനേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതുത്താ വിസുദ്ധം. യോ ഹി ചുതിമത്തമേവ പസ്സതി, ന ഉപപാതം, സോ ഉച്ഛേദദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി. യോ ഉപപാതമത്തമേവ പസ്സതി ന ചുതിം, സോ നവസത്തപാതുഭാവദിട്ഠിം ഗണ്ഹാതി. യോ പന തദുഭയം പസ്സതി, സോ യസ്മാ ദുവിധമ്പി തം ദിട്ഠിഗതം അതിവത്തതി. തസ്മാസ്സ തം ദസ്സനം ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതു ഹോതി. തദുഭയഞ്ച ഭഗവാ പസ്സതി. തേന വുത്തം – ‘‘ചുതൂപപാതദസ്സനേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഹേതുത്താ വിസുദ്ധ’’ന്തി.

    64.Dibbenātiādīsu dibbasadisattā dibbaṃ. Devatānañhi sucaritakammanibbattampi pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttattā dūrepi ārammaṇaggahaṇasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idampi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena vā paṭiladdhattā, attanā ca dibbavihārasannissitattāpi dibbaṃ, ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṃ, tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhu. Cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu. Cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddhaṃ. Yo hi cutimattameva passati, na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo upapātamattameva passati na cutiṃ, so navasattapātubhāvadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṃ passati, so yasmā duvidhampi taṃ diṭṭhigataṃ ativattati. Tasmāssa taṃ dassanaṃ diṭṭhivisuddhihetu hoti. Tadubhayañca bhagavā passati. Tena vuttaṃ – ‘‘cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddha’’nti.

    ഏകാദസഉപക്കിലേസവിരഹതോ വാ വിസുദ്ധം. യഥാഹ –

    Ekādasaupakkilesavirahato vā visuddhaṃ. Yathāha –

    ‘‘സോ ഖോ അഹം അനുരുദ്ധാ ‘വിചികിച്ഛാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി ഇതി വിദിത്വാ വിചികിച്ഛം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹിം. ‘അമനസികാരോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ… ഥിനമിദ്ധം… ഛമ്ഭിതത്തം… ഉപ്പിലം… ദുട്ഠുല്ലം… അച്ചാരദ്ധവീരിയം… അതിലീനവീരിയം… അഭിജപ്പാ… നാനത്തസഞ്ഞാ… അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി ഇതി വിദിത്വാ അതിനിജ്ഝായിതത്തം രൂപാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹി’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൩.൨൪൨) ഏവമാദി.

    ‘‘So kho ahaṃ anuruddhā ‘vicikicchā cittassa upakkileso’ti iti viditvā vicikicchaṃ cittassa upakkilesaṃ pajahiṃ. ‘Amanasikāro cittassa upakkileso… thinamiddhaṃ… chambhitattaṃ… uppilaṃ… duṭṭhullaṃ… accāraddhavīriyaṃ… atilīnavīriyaṃ… abhijappā… nānattasaññā… atinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ cittassa upakkileso’ti iti viditvā atinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ cittassa upakkilesaṃ pajahi’’nti (ma. ni. 3.242) evamādi.

    തദേവം ഏകാദസഉപക്കിലേസവിരഹതോ വാ വിസുദ്ധം. മനുസ്സൂപചാരം അതിക്കമിത്വാ രൂപദസ്സനേന അതിക്കന്തമാനുസകം, മംസചക്ഖും അതിക്കന്തത്താ വാ അതിക്കന്തമാനുസകം. തേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന.

    Tadevaṃ ekādasaupakkilesavirahato vā visuddhaṃ. Manussūpacāraṃ atikkamitvā rūpadassanena atikkantamānusakaṃ, maṃsacakkhuṃ atikkantattā vā atikkantamānusakaṃ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena.

    സത്തേ പസ്സതീതി മനുസ്സോ മനുസ്സം മംസചക്ഖുനാ വിയ സത്തേ പസ്സതി ഓലോകേതി. ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേതി ഏത്ഥ ചുതിക്ഖണേ ഉപപത്തിക്ഖണേ വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാപി ദട്ഠും ന സക്കാ. യേ പന ആസന്നചുതികാ ഇദാനി ചവിസ്സന്തി, യേ ച ഗഹിതപടിസന്ധികാ സമ്പതി നിബ്ബത്താ, തേ ‘‘ചവമാനാ ഉപപജ്ജമാനാ’’തി അധിപ്പേതാ. തേ ഏവരൂപേ ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ. ഹീനേതി മോഹനിസ്സന്ദയുത്തത്താ ഹീനജാതികുലഭോഗാദിവസേന ഹീളിതേ പരിഭൂതേ. പണീതേതി അമോഹനിസ്സന്ദയുത്തത്താ തബ്ബിപരീതേ. സുവണ്ണേതി അദോസനിസ്സന്ദയുത്തത്താ ഇട്ഠകന്തമനാപവണ്ണയുത്തേ. ദുബ്ബണ്ണേതി ദോസനിസ്സന്ദയുത്തത്താ അനിട്ഠാകന്താമനാപവണ്ണയുത്തേ അഭിരൂപേ വിരൂപേ വാതി അത്ഥോ. സുഗതേതി സുഗതിഗതേ, അലോഭനിസ്സന്ദയുത്തത്താ വാ അഡ്ഢേ മഹദ്ധനേ. ദുഗ്ഗതേതി ദുഗ്ഗതിഗതേ, ലോഭനിസ്സന്ദയുത്തത്താ വാ ദലിദ്ദേ അപ്പന്നപാനഭോജനേ. യഥാകമ്മൂപഗേതി യം യം കമ്മം ഉപചിതം, തേന തേന ഉപഗതേ. തത്ഥ പുരിമേഹി ‘‘ചവമാനേ’’തിആദീഹി ദിബ്ബചക്ഖുകിച്ചം വുത്തം. ഇമിനാ പന പദേന യഥാകമ്മൂപഗഞാണകിച്ചം. യഥാകമ്മൂപഗഞാണഅനാഗതംസഞാണാനി ച ദിബ്ബചക്ഖുപാദകാനേവ ദിബ്ബചക്ഖുനാ സഹേവ ഇജ്ഝന്തി.

    Satte passatīti manusso manussaṃ maṃsacakkhunā viya satte passati oloketi. Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunāpi daṭṭhuṃ na sakkā. Ye pana āsannacutikā idāni cavissanti, ye ca gahitapaṭisandhikā sampati nibbattā, te ‘‘cavamānā upapajjamānā’’ti adhippetā. Te evarūpe cavamāne upapajjamāne. Hīneti mohanissandayuttattā hīnajātikulabhogādivasena hīḷite paribhūte. Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti dosanissandayuttattā aniṭṭhākantāmanāpavaṇṇayutte abhirūpe virūpe vāti attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattā vā dalidde appannapānabhojane. Yathākammūpageti yaṃ yaṃ kammaṃ upacitaṃ, tena tena upagate. Tattha purimehi ‘‘cavamāne’’tiādīhi dibbacakkhukiccaṃ vuttaṃ. Iminā pana padena yathākammūpagañāṇakiccaṃ. Yathākammūpagañāṇaanāgataṃsañāṇāni ca dibbacakkhupādakāneva dibbacakkhunā saheva ijjhanti.

    കായദുച്ചരിതേനാതിആദീസു ദുട്ഠു ചരിതം, ദുട്ഠം വാ ചരിതം കിലേസപൂതികത്താ ദുച്ചരിതം. കായേന ദുച്ചരിതം, കായതോ വാ പവത്തം ദുച്ചരിതം കായദുച്ചരിതം. ഏവം വചീമനോദുച്ചരിതാനിപി ദട്ഠബ്ബാനി. സമന്നാഗതാതി സമങ്ഗീഭൂതാ. അരിയാനം ഉപവാദകാതി ബുദ്ധാദീനം അരിയാനം, അന്തമസോ ഗിഹിസോതാപന്നാനമ്പി അന്തിമവത്ഥുനാ വാ ഗുണപരിധംസനേന വാ ഉപവാദകാ അക്കോസകാ ഗരഹകാ. മിച്ഛാദിട്ഠികാതി വിപരീതദസ്സനാ. മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാതി മിച്ഛാദിട്ഠിഹേതുഭൂതസമാദിന്നനാനാവിധകമ്മാ. യേ ച മിച്ഛാദിട്ഠിമൂലകേസു കായകമ്മാദീസു അഞ്ഞേപി സമാദപേന്തി. തത്ഥ വചീമനോദുച്ചരിതഗ്ഗഹണേന അരിയൂപവാദമിച്ഛാദിട്ഠീസു ഗഹിതാസുപി തേസം പുന വചനം മഹാസാവജ്ജഭാവദസ്സനത്ഥം. മഹാസാവജ്ജോ ഹി അരിയൂപവാദോ ആനന്തരിയസദിസോ. യഥാഹ –

    Kāyaduccaritenātiādīsu duṭṭhu caritaṃ, duṭṭhaṃ vā caritaṃ kilesapūtikattā duccaritaṃ. Kāyena duccaritaṃ, kāyato vā pavattaṃ duccaritaṃ kāyaduccaritaṃ. Evaṃ vacīmanoduccaritānipi daṭṭhabbāni. Samannāgatāti samaṅgībhūtā. Ariyānaṃupavādakāti buddhādīnaṃ ariyānaṃ, antamaso gihisotāpannānampi antimavatthunā vā guṇaparidhaṃsanena vā upavādakā akkosakā garahakā. Micchādiṭṭhikāti viparītadassanā. Micchādiṭṭhikammasamādānāti micchādiṭṭhihetubhūtasamādinnanānāvidhakammā. Ye ca micchādiṭṭhimūlakesu kāyakammādīsu aññepi samādapenti. Tattha vacīmanoduccaritaggahaṇena ariyūpavādamicchādiṭṭhīsu gahitāsupi tesaṃ puna vacanaṃ mahāsāvajjabhāvadassanatthaṃ. Mahāsāvajjo hi ariyūpavādo ānantariyasadiso. Yathāha –

    ‘‘സേയ്യഥാപി , സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ, ഏവംസമ്പദമിദം, സാരിപുത്ത, വദാമി തം വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൧൪൯).

    ‘‘Seyyathāpi , sāriputta, bhikkhu sīlasampanno samādhisampanno paññāsampanno diṭṭheva dhamme aññaṃ ārādheyya, evaṃsampadamidaṃ, sāriputta, vadāmi taṃ vācaṃ appahāya taṃ cittaṃ appahāya taṃ diṭṭhiṃ appaṭinissajjitvā yathābhataṃ nikkhitto evaṃ niraye’’ti (ma. ni. 1.149).

    മിച്ഛാദിട്ഠിതോ ച മഹാസാവജ്ജതരം നാമ അഞ്ഞം നത്ഥി. യഥാഹ –

    Micchādiṭṭhito ca mahāsāvajjataraṃ nāma aññaṃ natthi. Yathāha –

    ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവം മഹാസാവജ്ജതരം, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, മിച്ഛാദിട്ഠി. മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാനി, ഭിക്ഖവേ, വജ്ജാനീ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൩൧൦).

    ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi evaṃ mahāsāvajjataraṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, micchādiṭṭhi. Micchādiṭṭhiparamāni, bhikkhave, vajjānī’’ti (a. ni. 1.310).

    കായസ്സ ഭേദാതി ഉപാദിന്നക്ഖന്ധപരിച്ചാഗാ. പരം മരണാതി തദനന്തരം അഭിനിബ്ബത്തക്ഖന്ധഗ്ഗഹണേ. അഥ വാ കായസ്സ ഭേദാതി ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപച്ഛേദാ. പരം മരണാതി ചുതിതോ ഉദ്ധം. അപായന്തിആദി സബ്ബം നിരയവേവചനം. നിരയോ ഹി സഗ്ഗമോക്ഖഹേതുഭൂതാ പുഞ്ഞസമ്മതാ അയാ അപേതത്താ, സുഖാനം വാ ആയസ്സ അഭാവാ അപായോ. ദുക്ഖസ്സ ഗതി പടിസരണന്തി ദുഗ്ഗതി, ദോസബഹുലതായ വാ ദുട്ഠേന കമ്മുനാ നിബ്ബത്താ ഗതി ദുഗ്ഗതി. വിവസാ നിപതന്തി തത്ഥ ദുക്കടകാരിനോതി വിനിപാതോ. നത്ഥി ഏത്ഥ അസ്സാദസഞ്ഞിതോ അയോതി നിരയോ.

    Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhaggahaṇe. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyassa upacchedā. Paraṃ maraṇāti cutito uddhaṃ. Apāyantiādi sabbaṃ nirayavevacanaṃ. Nirayo hi saggamokkhahetubhūtā puññasammatā ayā apetattā, sukhānaṃ vā āyassa abhāvā apāyo. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati, dosabahulatāya vā duṭṭhena kammunā nibbattā gati duggati. Vivasā nipatanti tattha dukkaṭakārinoti vinipāto. Natthi ettha assādasaññito ayoti nirayo.

    അഥ വാ അപായഗ്ഗഹണേന തിരച്ഛാനയോനിം ദീപേതി, തിരച്ഛാനയോനി ഹി അപായോ, സുഗതിതോ അപേതത്താ. ന ദുഗ്ഗതി, മഹേസക്ഖാനം നാഗരാജാദീനം സമ്ഭവതോ. ദുഗ്ഗതിഗ്ഗഹണേന പേത്തിവിസയം ദീപേതി, സോ ഹി അപായോ ചേവ ദുഗ്ഗതി ച സുഗതിതോ അപേതത്താ, ദുക്ഖസ്സ ച ഗതിഭൂതത്താ. ന തു വിനിപാതോ അസുരസദിസം അവിനിപതിതത്താ. പേതമഹിദ്ധികാനഞ്ഹി വിമാനാനിപി നിബ്ബത്തന്തി. വിനിപാതഗ്ഗഹണേന അസുരകായം ദീപേതി, സോ ഹി യഥാവുത്തേനത്ഥേന അപായോ ചേവ ദുഗ്ഗതി ച സുഖസമുസ്സയേഹി വിനിപാതത്താ വിനിപാതോതി വുച്ചതി. നിരയഗ്ഗഹണേന അവീചിആദിഅനേകപ്പകാരം നിരയമേവ ദീപേതി. ഉപപന്നാതി ഉപഗതാ, തത്ഥ അഭിനിബ്ബത്താതി അധിപ്പായോ. വുത്തവിപരിയായേന സുക്കപക്ഖോ വേദിതബ്ബോ.

    Atha vā apāyaggahaṇena tiracchānayoniṃ dīpeti, tiracchānayoni hi apāyo, sugatito apetattā. Na duggati, mahesakkhānaṃ nāgarājādīnaṃ sambhavato. Duggatiggahaṇena pettivisayaṃ dīpeti, so hi apāyo ceva duggati ca sugatito apetattā, dukkhassa ca gatibhūtattā. Na tu vinipāto asurasadisaṃ avinipatitattā. Petamahiddhikānañhi vimānānipi nibbattanti. Vinipātaggahaṇena asurakāyaṃ dīpeti, so hi yathāvuttenatthena apāyo ceva duggati ca sukhasamussayehi vinipātattā vinipātoti vuccati. Nirayaggahaṇena avīciādianekappakāraṃ nirayameva dīpeti. Upapannāti upagatā, tattha abhinibbattāti adhippāyo. Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo.

    അയം പന വിസേസോ – ഏത്ഥ സുഗതിഗ്ഗഹണേന മനുസ്സഗതിമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. സഗ്ഗഗ്ഗഹണേന ദേവഗതിം ഏവ. തത്ഥ സുന്ദരാ ഗതീതി സുഗതി. രൂപാദീഹി വിസയേഹി സുട്ഠു അഗ്ഗോതി സഗ്ഗോ. സോ സബ്ബോപി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോതി അയം വചനത്ഥോ. അമുകായ കപ്പകോടിയം ഉപചിതം തേനായം ഏതരഹി, അനാഗതേ വാ സഗ്ഗൂപഗോ അപായൂപഗോ ചാതി അട്ഠമനവമബലഞാണകിച്ചം ഏകജ്ഝം കത്വാ ദസ്സിതം. തഥാ കപ്പസതസഹസ്സേവാതിആദീസുപി. തേനേവാഹ – ‘‘ഇമാനി ഭഗവതോ ദ്വേ ഞാണാനീ’’തി.

    Ayaṃ pana viseso – ettha sugatiggahaṇena manussagatimpi saṅgaṇhāti. Saggaggahaṇena devagatiṃ eva. Tattha sundarā gatīti sugati. Rūpādīhi visayehi suṭṭhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti ayaṃ vacanattho. Amukāya kappakoṭiyaṃ upacitaṃ tenāyaṃ etarahi, anāgate vā saggūpago apāyūpago cāti aṭṭhamanavamabalañāṇakiccaṃ ekajjhaṃ katvā dassitaṃ. Tathā kappasatasahassevātiādīsupi. Tenevāha – ‘‘imāni bhagavato dve ñāṇānī’’ti.

    നിഹതോ മാരോ ബോധിമൂലേതി നിഹതോ സമുച്ഛിന്നോ കിലേസമാരോ ബോധിരുക്ഖമൂലേ. ഇദം ഭഗവതോ ദസമം ബലന്തി ഇദം കിലേസമാരസ്സ ഹനനം സമുച്ഛിന്ദനം ഭഗവതോ ദസമം ബലം. തേനേവാഹ – ‘‘സബ്ബാസവപരിക്ഖയം ഞാണ’’ന്തി. യസ്മാ പന യദാ അരഹത്തമഗ്ഗേന സവാസനാ സബ്ബേ ആസവാ ഖേപിതാ, തദാ ഭഗവതാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം അധിഗതം നാമ, തസ്മാ ‘‘യം സബ്ബഞ്ഞുതാ പത്താ’’തിആദി വുത്തം.

    Nihato māro bodhimūleti nihato samucchinno kilesamāro bodhirukkhamūle. Idaṃ bhagavato dasamaṃ balanti idaṃ kilesamārassa hananaṃ samucchindanaṃ bhagavato dasamaṃ balaṃ. Tenevāha – ‘‘sabbāsavaparikkhayaṃ ñāṇa’’nti. Yasmā pana yadā arahattamaggena savāsanā sabbe āsavā khepitā, tadā bhagavatā sabbaññutaññāṇaṃ adhigataṃ nāma, tasmā ‘‘yaṃ sabbaññutā pattā’’tiādi vuttaṃ.

    അയം താവേത്ഥ ആചരിയാനം സമാനത്ഥകഥാ. പരവാദീ പനാഹ – ‘‘ദസബലഞാണം നാമ പാടിഏക്കം നത്ഥി, യസ്മാ ‘സബ്ബഞ്ഞുതാ പത്താ വിദിതാ സബ്ബധമ്മാ’തി വുത്തം, തസ്മാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സേവായം പഭേദോ’’തി, തം ന തഥാ ദട്ഠബ്ബം. അഞ്ഞമേവ ഹി ദസബലഞാണം, അഞ്ഞം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. ദസബലഞാണഞ്ഹി സകസകകിച്ചമേവ ജാനാതി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം തമ്പി തതോ അവസേസമ്പി ജാനാതി. ദസബലഞാണേസു ഹി പഠമം കാരണാകാരണമേവ ജാനാതി. ദുതിയം കമ്മപരിച്ഛേദമേവ, തതിയം ധാതുനാനത്തകാരണമേവ, ചതുത്ഥം അജ്ഝാസയാധിമുത്തിമേവ, പഞ്ചമം കമ്മവിപാകന്തരമേവ, ഛട്ഠം ഝാനാദീഹി സദ്ധിം തേസം സംകിലേസാദിമേവ, സത്തമം ഇന്ദ്രിയാനം തിക്ഖമുദുഭാവമേവ, അട്ഠമം പുബ്ബേനിവുത്ഥക്ഖന്ധസന്തതിമേവ, നവമം സത്താനം ചുതൂപപാതമേവ, ദസമം സച്ചപരിച്ഛേദമേവ. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പന ഏതേഹി ജാനിതബ്ബഞ്ച തതോ ഉത്തരിഞ്ച പജാനാതി. ഏതേസം പന കിച്ചം സബ്ബം ന കരോതി . തഞ്ഹി ഝാനം ഹുത്വാ അപ്പേതും ന സക്കോതി, ഇദ്ധി ഹുത്വാ വികുബ്ബിതും ന സക്കോതി, മഗ്ഗോ ഹുത്വാ കിലേസേ ഖേപേതും ന സക്കോതി.

    Ayaṃ tāvettha ācariyānaṃ samānatthakathā. Paravādī panāha – ‘‘dasabalañāṇaṃ nāma pāṭiekkaṃ natthi, yasmā ‘sabbaññutā pattā viditā sabbadhammā’ti vuttaṃ, tasmā sabbaññutaññāṇassevāyaṃ pabhedo’’ti, taṃ na tathā daṭṭhabbaṃ. Aññameva hi dasabalañāṇaṃ, aññaṃ sabbaññutaññāṇaṃ. Dasabalañāṇañhi sakasakakiccameva jānāti, sabbaññutaññāṇaṃ tampi tato avasesampi jānāti. Dasabalañāṇesu hi paṭhamaṃ kāraṇākāraṇameva jānāti. Dutiyaṃ kammaparicchedameva, tatiyaṃ dhātunānattakāraṇameva, catutthaṃ ajjhāsayādhimuttimeva, pañcamaṃ kammavipākantarameva, chaṭṭhaṃ jhānādīhi saddhiṃ tesaṃ saṃkilesādimeva, sattamaṃ indriyānaṃ tikkhamudubhāvameva, aṭṭhamaṃ pubbenivutthakkhandhasantatimeva, navamaṃ sattānaṃ cutūpapātameva, dasamaṃ saccaparicchedameva. Sabbaññutaññāṇaṃ pana etehi jānitabbañca tato uttariñca pajānāti. Etesaṃ pana kiccaṃ sabbaṃ na karoti . Tañhi jhānaṃ hutvā appetuṃ na sakkoti, iddhi hutvā vikubbituṃ na sakkoti, maggo hutvā kilese khepetuṃ na sakkoti.

    അപിച പരവാദീ ഏവം പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘ദസബലഞാണം നാമേതം സവിതക്കസവിചാരം അവിതക്കവിചാരമത്തം അവിതക്കഅവിചാരം കാമാവചരം രൂപാവചരം അരൂപാവചരം ലോകിയം ലോകുത്തര’’ന്തി. ജാനന്തോ ‘‘പടിപാടിയാ സത്ത സവിതക്കസവിചാരാനീ’’തി വക്ഖതി, തതോ പരാനി ദ്വേ അവിതക്കഅവിചാരാനീതി, ആസവക്ഖയഞാണം സിയാ സവിതക്കസവിചാരം, സിയാ അവിതക്കവിചാരമത്തം, സിയാ അവിതക്കഅവിചാരന്തി. തഥാ പടിപാടിയാ സത്ത കാമാവചരാനി, തതോ ദ്വേ രൂപാവചരാനി, അവസാനേ ഏകം ലോകുത്തരന്തി വക്ഖതി. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പന സവിതക്കസവിചാരമേവ കാമാവചരമേവ ലോകിയമേവാതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

    Apica paravādī evaṃ pucchitabbo ‘‘dasabalañāṇaṃ nāmetaṃ savitakkasavicāraṃ avitakkavicāramattaṃ avitakkaavicāraṃ kāmāvacaraṃ rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ lokiyaṃ lokuttara’’nti. Jānanto ‘‘paṭipāṭiyā satta savitakkasavicārānī’’ti vakkhati, tato parāni dve avitakkaavicārānīti, āsavakkhayañāṇaṃ siyā savitakkasavicāraṃ, siyā avitakkavicāramattaṃ, siyā avitakkaavicāranti. Tathā paṭipāṭiyā satta kāmāvacarāni, tato dve rūpāvacarāni, avasāne ekaṃ lokuttaranti vakkhati. Sabbaññutaññāṇaṃ pana savitakkasavicārameva kāmāvacarameva lokiyamevāti niṭṭhamettha gantabbaṃ.

    വിചയഹാരസമ്പാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Vicayahārasampātavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / ഖുദ്ദകനികായ • Khuddakanikāya / നേത്തിപ്പകരണപാളി • Nettippakaraṇapāḷi / ൨. വിചയഹാരസമ്പാതോ • 2. Vicayahārasampāto

    ടീകാ • Tīkā / സുത്തപിടക (ടീകാ) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ഖുദ്ദകനികായ (ടീകാ) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / നേത്തിപ്പകരണ-ടീകാ • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ൨. വിചയഹാരസമ്പാതവണ്ണനാ • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā

    ടീകാ • Tīkā / സുത്തപിടക (ടീകാ) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ഖുദ്ദകനികായ (ടീകാ) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / നേത്തിവിഭാവിനീ • Nettivibhāvinī / ൨. വിചയഹാരസമ്പാതവിഭാവനാ • 2. Vicayahārasampātavibhāvanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact