Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī

    २. विचयहारसम्पातविभावना

    2. Vicayahārasampātavibhāvanā

    ५३. येन देसनाहारसम्पातेन अस्सादादयो आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, सो देसनाहारसम्पातो परिपुण्णो, ‘‘कतमो विचयहारसम्पातो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो विचयो हारसम्पातो’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु देसनाहारसम्पातादीसु सोळससु हारसम्पातेसु कतमो संवण्णनाविसेसो विचयहारसम्पातो नामाति पुच्छति। इमेसु धम्मेसु अयं धम्मो येन संवण्णनाविसेसेन विचयितब्बो, सो संवण्णनाविसेसो विचयहारसम्पातो नामाति नियमेत्वा विभजितुं ‘‘तत्थ तण्हा’’तिआदि वुत्तं। अट्ठकथायं पन –

    53. Yena desanāhārasampātena assādādayo ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, so desanāhārasampāto paripuṇṇo, ‘‘katamo vicayahārasampāto’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo vicayo hārasampāto’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu desanāhārasampātādīsu soḷasasu hārasampātesu katamo saṃvaṇṇanāviseso vicayahārasampāto nāmāti pucchati. Imesu dhammesu ayaṃ dhammo yena saṃvaṇṇanāvisesena vicayitabbo, so saṃvaṇṇanāviseso vicayahārasampāto nāmāti niyametvā vibhajituṃ ‘‘tattha taṇhā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –

    ‘‘एवं देसनाहारसम्पातं दस्सेत्वा इदानि विचयहारसम्पातं दस्सेन्तो यस्मा देसनाहारपदत्थविचयो विचयहारो, तस्मा देसनाहारे विपल्‍लासहेतुभावेन निद्धारिताय तण्हाय कुसलादिविभागपविचयमुखेन विचयहारसम्पातं दस्सेतुं ‘तत्थ तण्हा दुविधा’तिआदि आरद्ध’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५३) –

    ‘‘Evaṃ desanāhārasampātaṃ dassetvā idāni vicayahārasampātaṃ dassento yasmā desanāhārapadatthavicayo vicayahāro, tasmā desanāhāre vipallāsahetubhāvena niddhāritāya taṇhāya kusalādivibhāgapavicayamukhena vicayahārasampātaṃ dassetuṃ ‘tattha taṇhā duvidhā’tiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 53) –

    वुत्तं। तत्थ तत्थाति तस्मिं ‘‘अरक्खितेन चित्तेना’’तिआदिसुत्तत्थे देसनाहारसम्पातेन संवण्णिते अकुसलधम्मे ‘‘तण्हा’’ति निद्धारिता सब्बतण्हा। कुसलापीति चतुभूमके कुसले उद्दिस्स पवत्ता तण्हापि। अकुसलापीति अकुसलधम्मे उद्दिस्स पवत्ता तण्हापीति दुविधा होतीति विचयितब्बा। तेन वुत्तं टीकायं – ‘‘कुसलधम्मारम्मणाति कुसलधम्मे उद्दिस्स पवत्तमत्तं सन्धाय वुत्तं, न तेसं आरम्मणपच्‍चयतं, इध ‘कुसला धम्मा’ति लोकुत्तरधम्मानम्पि अधिप्पेतत्ता’’ति।

    Vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ ‘‘arakkhitena cittenā’’tiādisuttatthe desanāhārasampātena saṃvaṇṇite akusaladhamme ‘‘taṇhā’’ti niddhāritā sabbataṇhā. Kusalāpīti catubhūmake kusale uddissa pavattā taṇhāpi. Akusalāpīti akusaladhamme uddissa pavattā taṇhāpīti duvidhā hotīti vicayitabbā. Tena vuttaṃ ṭīkāyaṃ – ‘‘kusaladhammārammaṇāti kusaladhamme uddissa pavattamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na tesaṃ ārammaṇapaccayataṃ, idha ‘kusalā dhammā’ti lokuttaradhammānampi adhippetattā’’ti.

    ‘‘कुसला तण्हा किंगामिनी, अकुसला तण्हा किं गामिनी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘अकुसला संसारगामिनी’’तिआदि वुत्तं। अथ वा ‘‘कतमो कुसलाकुसलतण्हानं विसेसो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘अकुसला संसारगामिनी’’तिआदि वुत्तं। ‘‘तण्हा नाम संसारगामिनी होतु, कथं अपचयगामिनी’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘पहानतण्हा’’ति वुत्तं, पहानस्स हेतुभूता तण्हा पहानतण्हाति अत्थो, पहातब्बतण्हं आगम्म यं पहानं पवत्तेतब्बं, तेन पवत्तेतब्बेन पहानेन अपचयं गच्छतीति वुत्तं होति।

    ‘‘Kusalā taṇhā kiṃgāminī, akusalā taṇhā kiṃ gāminī’’ti pucchitabbattā ‘‘akusalā saṃsāragāminī’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘katamo kusalākusalataṇhānaṃ viseso’’ti pucchitabbattā ‘‘akusalā saṃsāragāminī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Taṇhā nāma saṃsāragāminī hotu, kathaṃ apacayagāminī’’ti vattabbattā ‘‘pahānataṇhā’’ti vuttaṃ, pahānassa hetubhūtā taṇhā pahānataṇhāti attho, pahātabbataṇhaṃ āgamma yaṃ pahānaṃ pavattetabbaṃ, tena pavattetabbena pahānena apacayaṃ gacchatīti vuttaṃ hoti.

    ‘‘किं पन तण्हायेव कुसलाकुसलाति दुब्बिधा, उदाहु अञ्‍ञोपि कुसलाकुसलाति दुब्बिधो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘मानोपी’’तिआदि वुत्तं। ‘‘कतमो मानो कुसलो, कतमो मानो अकुसलो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यं मानं निस्साय मानं पजहति, अयं मानो कुसलो। यो पन मानो दुक्खं निब्बत्तयति, अयं मानो अकुसलो’’ति वुत्तं। तत्थ यं मानं…पे॰… कुसलोति यं मानं निस्साय उपनिस्साय पहानं पवत्तितं, तेन पहानेन सन्ताने उप्पज्‍जनारहं मानं पजहति, अयं उपनिस्सयपच्‍चयभूतो मानो फलूपचारेन कुसलो। यो पन…पे॰… अकुसलोति यो पन मानो परहिंसनादिवसेन पवत्तमानो हुत्वा अत्तनो च परस्स च दुक्खं निब्बत्तयति, अयं मानो अकुसलोति विचयित्वा वेदितब्बो।

    ‘‘Kiṃ pana taṇhāyeva kusalākusalāti dubbidhā, udāhu aññopi kusalākusalāti dubbidho’’ti vattabbattā ‘‘mānopī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Katamo māno kusalo, katamo māno akusalo’’ti pucchitabbattā ‘‘yaṃ mānaṃ nissāya mānaṃ pajahati, ayaṃ māno kusalo. Yo pana māno dukkhaṃ nibbattayati, ayaṃ māno akusalo’’ti vuttaṃ. Tattha yaṃ mānaṃ…pe… kusaloti yaṃ mānaṃ nissāya upanissāya pahānaṃ pavattitaṃ, tena pahānena santāne uppajjanārahaṃ mānaṃ pajahati, ayaṃ upanissayapaccayabhūto māno phalūpacārena kusalo. Yo pana…pe… akusaloti yo pana māno parahiṃsanādivasena pavattamāno hutvā attano ca parassa ca dukkhaṃ nibbattayati, ayaṃ māno akusaloti vicayitvā veditabbo.

    ‘‘संसारापचयगामिनीसु तासु तण्हासु कतमा अपचयगामिनी तण्हा कुसला’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘कुसला’’ति वुत्ताय तण्हाय सरूपं दस्सेतुं ‘‘तत्थ यं नेक्खम्मसित’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तासु संसारापचयगामिनीसु तण्हाभूतासु कुसलाकुसलासु। अयं तण्हा कुसलाति सम्बन्धो। ‘‘अरिया पुग्गला सन्तं आयतनं यं अरियफलधम्मं सच्छिकत्वा उपसम्पज्‍ज विहरन्ति, तं आयतनं अरियफलधम्मं अहं कुदास्सु सच्छिकत्वा विहरिस्स’’न्ति पत्थयन्तस्स तस्स कुलपुत्तस्स तस्मिं अरियफले पिहा उप्पज्‍जति, पिहापच्‍चया यं दोमनस्सं उप्पज्‍जति, इदं दोमनस्सं ‘‘नेक्खम्मसित’’न्ति वुच्‍चति। अयं अरियफले पिहासङ्खाता तण्हा कुसला अनवज्‍जा अनवज्‍जअरियफलधम्मं उद्दिस्स पवत्तत्ताति विचयितब्बं।

    ‘‘Saṃsārāpacayagāminīsu tāsu taṇhāsu katamā apacayagāminī taṇhā kusalā’’ti pucchitabbattā ‘‘kusalā’’ti vuttāya taṇhāya sarūpaṃ dassetuṃ ‘‘tattha yaṃ nekkhammasita’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tāsu saṃsārāpacayagāminīsu taṇhābhūtāsu kusalākusalāsu. Ayaṃ taṇhā kusalāti sambandho. ‘‘Ariyā puggalā santaṃ āyatanaṃ yaṃ ariyaphaladhammaṃ sacchikatvā upasampajja viharanti, taṃ āyatanaṃ ariyaphaladhammaṃ ahaṃ kudāssu sacchikatvā viharissa’’nti patthayantassa tassa kulaputtassa tasmiṃ ariyaphale pihā uppajjati, pihāpaccayā yaṃ domanassaṃ uppajjati, idaṃ domanassaṃ ‘‘nekkhammasita’’nti vuccati. Ayaṃ ariyaphale pihāsaṅkhātā taṇhā kusalā anavajjā anavajjaariyaphaladhammaṃ uddissa pavattattāti vicayitabbaṃ.

    ‘‘कथं पवत्ता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘रागविरागा’’तिआदि वुत्तं। या रागविरागा चेतोविमुत्ति पत्तब्बा। तदारम्मणा तं चेतोविमुत्तिं आगम्म पवत्ता तण्हा कुसला अनवज्‍जा, या अविज्‍जाविरागा पञ्‍ञाविमुत्ति पत्तब्बा, तदारम्मणा तं पञ्‍ञाविमुत्तिं आगम्म पवत्ता तण्हा कुसला अनवज्‍जाति विचयितब्बा। ताय पञ्‍ञाविमुत्तिया वसेन भगवता –

    ‘‘Kathaṃ pavattā’’ti vattabbattā ‘‘rāgavirāgā’’tiādi vuttaṃ. Yā rāgavirāgā cetovimutti pattabbā. Tadārammaṇā taṃ cetovimuttiṃ āgamma pavattā taṇhā kusalā anavajjā, yā avijjāvirāgā paññāvimutti pattabbā, tadārammaṇā taṃ paññāvimuttiṃ āgamma pavattā taṇhā kusalā anavajjāti vicayitabbā. Tāya paññāvimuttiyā vasena bhagavatā –

    ‘‘तस्मा रक्खितचित्तस्स, सम्मासङ्कप्पगोचरो।

    ‘‘Tasmā rakkhitacittassa, sammāsaṅkappagocaro;

    सम्मादिट्ठिपुरेक्खारो, ञत्वान उदयब्बयं।

    Sammādiṭṭhipurekkhāro, ñatvāna udayabbayaṃ;

    थिनमिद्धाभिभू भिक्खु, सब्बा दुग्गतियो जहे’’ति॥ (उदा॰ ३२; नेत्ति॰ ३१, ६५, ७८) –

    Thinamiddhābhibhū bhikkhu, sabbā duggatiyo jahe’’ti. (udā. 32; netti. 31, 65, 78) –

    गाथायं ‘‘सब्बा दुग्गतियो जहे’’ति पदं वुत्तं, ‘‘तस्सा पञ्‍ञाविमुत्तिया यो पविचयो कातब्बो, कतमो सो पविचयो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तस्सा को पविचयो’’तिआदि वुत्तं। तस्सा पञ्‍ञाविमुत्तिया को पविचयोति चे पुच्छेय्य ‘‘अट्ठ मग्गङ्गानि – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधी’’ति पविचयो वेदितब्बो। ‘‘सो पविचयो कत्थ दट्ठब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो कत्था’’तिआदि वुत्तं। सो पञ्‍ञाविमुत्तिया पविचयो कत्थ कस्मिं धम्मे दट्ठब्बोति पुच्छति। चतुत्थे झाने पारमिताय उक्‍कंसगताय चतुत्थज्झानभावनाय सो पविचयो दट्ठब्बो।

    Gāthāyaṃ ‘‘sabbā duggatiyo jahe’’ti padaṃ vuttaṃ, ‘‘tassā paññāvimuttiyā yo pavicayo kātabbo, katamo so pavicayo’’ti pucchitabbattā ‘‘tassā ko pavicayo’’tiādi vuttaṃ. Tassā paññāvimuttiyā ko pavicayoti ce puccheyya ‘‘aṭṭha maggaṅgāni – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo sammāvācā sammākammanto sammāājīvo sammāvāyāmo sammāsati sammāsamādhī’’ti pavicayo veditabbo. ‘‘So pavicayo kattha daṭṭhabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so katthā’’tiādi vuttaṃ. So paññāvimuttiyā pavicayo kattha kasmiṃ dhamme daṭṭhabboti pucchati. Catutthe jhāne pāramitāya ukkaṃsagatāya catutthajjhānabhāvanāya so pavicayo daṭṭhabbo.

    ‘‘चतुत्थे झाने पारमिताया’’ति वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘चतुत्थे हि झाने’’तिआदि वुत्तं। यो सो चतुत्थज्झानलाभी पुग्गलो चतुत्थे झाने परिसुद्धं परियोदातं अनङ्गणं विगतूपक्‍किलेसं मुदु कम्मनियं ठितं आनेञ्‍जप्पत्तं, इति अट्ठङ्गसमन्‍नागतं चित्तं भावयति, सो चतुत्थज्झानलाभी पुग्गलो तत्थ चतुत्थे झाने अट्ठविधं विज्‍जाचरणं अधिगच्छति। कतमं अट्ठविधं? छ अभिञ्‍ञा, द्वे च विसेसे वा अधिगच्छतीति योजना। इद्धिविधादयो पञ्‍च, लोकियाभिञ्‍ञा चेव अरहत्तमग्गपञ्‍ञा चाति छ अभिञ्‍ञा। मनोमयिद्धि चेव विपस्सनाञाणञ्‍चाति द्वे च विसेसा होन्ति।

    ‘‘Catutthe jhāne pāramitāyā’’ti vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘catutthe hi jhāne’’tiādi vuttaṃ. Yo so catutthajjhānalābhī puggalo catutthe jhāne parisuddhaṃ pariyodātaṃ anaṅgaṇaṃ vigatūpakkilesaṃ mudu kammaniyaṃ ṭhitaṃ āneñjappattaṃ, iti aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ bhāvayati, so catutthajjhānalābhī puggalo tattha catutthe jhāne aṭṭhavidhaṃ vijjācaraṇaṃ adhigacchati. Katamaṃ aṭṭhavidhaṃ? Cha abhiññā, dve ca visese vā adhigacchatīti yojanā. Iddhividhādayo pañca, lokiyābhiññā ceva arahattamaggapaññā cāti cha abhiññā. Manomayiddhi ceva vipassanāñāṇañcāti dve ca visesā honti.

    ‘‘तं चतुत्थज्झानचित्तं कुतो परिसुद्धं…पे॰… कुतो आनेञ्‍जप्पत्त’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तं चित्तं यतो परिसुद्ध’’न्तिआदि वुत्तं। तं चित्तं यतो उपेक्खासतिपारिसुद्धिभावतो परिसुद्धं, ततो उपेक्खासतिपारिसुद्धिभावतो परियोदातं होति। सुखादीनं पच्‍चयघातेन यतो वीतरागादिअनङ्गणभावतो अनङ्गणं, ततो वीतरागादिअनङ्गणभावतो विगतूपक्‍किलेसं। यतो सुभावितभावतो मुदु, ततो सुभावितभावतो कम्मनियं। यतो परिसुद्धादीसु ठितभावतो ठितं, ततो परिसुद्धादीसु ठितभावतो आनेञ्‍जप्पत्तं होतीतिपि योजना युत्ता अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५३) युगळतो आगतत्ता। सद्धावीरियसतिसमाधिपञ्‍ञाओभासेहि परिग्गहितभावतो आनेञ्‍जप्पत्तं। सद्धाय हि परिग्गहितं चित्तं पटिपक्खे अस्सद्धिये न इञ्‍जति न चलति, वीरियेन परिग्गहितं चित्तं पटिपक्खे कोसज्‍जे न इञ्‍जति, सतिया परिग्गहितं चित्तं पटिपक्खे पमादे न इञ्‍जति, समाधिना परिग्गहितं चित्तं पटिपक्खे उद्धच्‍चे न इञ्‍जति, पञ्‍ञाय परिग्गहितं चित्तं पटिपक्खाय अविज्‍जाय न इञ्‍जति, ओभासगतं चित्तं किलेसन्धकारे न इञ्‍जति। इति इमेहि छहि धम्मेहि परिग्गहितं चतुत्थज्झानचित्तं आनेञ्‍जप्पत्तं होति। एवं अट्ठङ्गसमन्‍नागतत्ता चतुत्थज्झानचित्तं छन्‍नं अभिञ्‍ञाञाणानञ्‍च मनोमयिद्धिविपस्सनाञाणानञ्‍च अधिगमूपायो होति, तस्मा सो पञ्‍ञाविमुत्तिपरिचयो चतुत्थज्झाने दट्ठब्बोयेवाति सङ्खेपत्थो। वित्थारतो पन अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५३) ‘‘तत्थ उपेक्खासतिपारिसुद्धिभावेना’’तिआदिना वा ‘‘अपरो नयो’’तिआदिना वा वुत्तोयेवाति अम्हेहि न वुत्तो।

    ‘‘Taṃ catutthajjhānacittaṃ kuto parisuddhaṃ…pe… kuto āneñjappatta’’nti pucchitabbattā ‘‘taṃ cittaṃ yato parisuddha’’ntiādi vuttaṃ. Taṃ cittaṃ yato upekkhāsatipārisuddhibhāvato parisuddhaṃ, tato upekkhāsatipārisuddhibhāvato pariyodātaṃ hoti. Sukhādīnaṃ paccayaghātena yato vītarāgādianaṅgaṇabhāvato anaṅgaṇaṃ, tato vītarāgādianaṅgaṇabhāvato vigatūpakkilesaṃ. Yato subhāvitabhāvato mudu, tato subhāvitabhāvato kammaniyaṃ. Yato parisuddhādīsu ṭhitabhāvato ṭhitaṃ, tato parisuddhādīsu ṭhitabhāvato āneñjappattaṃ hotītipi yojanā yuttā aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) yugaḷato āgatattā. Saddhāvīriyasatisamādhipaññāobhāsehi pariggahitabhāvato āneñjappattaṃ. Saddhāya hi pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe assaddhiye na iñjati na calati, vīriyena pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe kosajje na iñjati, satiyā pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe pamāde na iñjati, samādhinā pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe uddhacce na iñjati, paññāya pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhāya avijjāya na iñjati, obhāsagataṃ cittaṃ kilesandhakāre na iñjati. Iti imehi chahi dhammehi pariggahitaṃ catutthajjhānacittaṃ āneñjappattaṃ hoti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgatattā catutthajjhānacittaṃ channaṃ abhiññāñāṇānañca manomayiddhivipassanāñāṇānañca adhigamūpāyo hoti, tasmā so paññāvimuttiparicayo catutthajjhāne daṭṭhabboyevāti saṅkhepattho. Vitthārato pana aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) ‘‘tattha upekkhāsatipārisuddhibhāvenā’’tiādinā vā ‘‘aparo nayo’’tiādinā vā vuttoyevāti amhehi na vutto.

    ‘‘येसं रागादिअङ्गणानं अभावेन अनङ्गणं, येसं अभिज्झादिउपक्‍किलेसानं अभावेन विगतूपक्‍किलेसं, याय चित्तस्स ठितिया अभावेन ठितं, इञ्‍जनाय अभावेन आनेञ्‍जप्पत्तं, ते रागादिअङ्गणादयो कतमाय पक्खा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ अङ्गणा’’तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु रागादिअङ्गणादीसु अङ्गणा च रागादिअङ्गणा च उपक्‍किलेसा अभिज्झादिउपक्‍किलेसा च सन्ति, तदुभयं रागादिअङ्गणअभिज्झादिउपक्‍किलेसद्वयं तण्हापक्खो रागादिअङ्गणानं तण्हासभावत्ता, अभिज्झादिउपक्‍किलेसानञ्‍च तण्हाय अनुलोमत्ता। या इञ्‍जना फन्दना या च चित्तस्स अट्ठिति अनवट्ठानं अत्थि, अयं इञ्‍जना अट्ठिति दिट्ठिपक्खो इञ्‍जनाय च अट्ठितिया च मिच्छाभिनिवेसहेतुभावतोति पविचयो कातब्बो।

    ‘‘Yesaṃ rāgādiaṅgaṇānaṃ abhāvena anaṅgaṇaṃ, yesaṃ abhijjhādiupakkilesānaṃ abhāvena vigatūpakkilesaṃ, yāya cittassa ṭhitiyā abhāvena ṭhitaṃ, iñjanāya abhāvena āneñjappattaṃ, te rāgādiaṅgaṇādayo katamāya pakkhā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha aṅgaṇā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu rāgādiaṅgaṇādīsu aṅgaṇā ca rāgādiaṅgaṇā ca upakkilesā abhijjhādiupakkilesā ca santi, tadubhayaṃ rāgādiaṅgaṇaabhijjhādiupakkilesadvayaṃ taṇhāpakkho rāgādiaṅgaṇānaṃ taṇhāsabhāvattā, abhijjhādiupakkilesānañca taṇhāya anulomattā. Yā iñjanā phandanā yā ca cittassa aṭṭhiti anavaṭṭhānaṃ atthi, ayaṃ iñjanā aṭṭhiti diṭṭhipakkho iñjanāya ca aṭṭhitiyā ca micchābhinivesahetubhāvatoti pavicayo kātabbo.

    ‘‘किं पन चतुत्थज्झानचित्तं अट्ठङ्गसमन्‍नागतत्तायेव छन्‍नं अभिञ्‍ञाञाणानञ्‍च मनोमयिद्धिविपस्सनाञाणानञ्‍च अधिगमूपायो होती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘चत्तारि इन्द्रियानी’’ति वुत्तं। ‘‘तस्स चतुत्थज्झानलाभिनो, दुक्खिन्द्रियं दोमनस्सिन्द्रियं सुखिन्द्रियं सोमनस्सिन्द्रियं इति चत्तारिन्द्रियानि चतुत्थज्झाने निरुज्झन्ति, तस्स चतुत्थज्झानलाभिनो उपेक्खिन्द्रियं अवसिट्ठं भवति, तस्मापि चतुत्थज्झानचित्तं वुत्तप्पकारानं अट्ठन्‍नं ञाणानं अधिगमूपायो होति, सो च अधिगमूपायभावो चिण्णवसीभावस्सेव भवेय्य, कथं चतुत्थज्झानमत्तलाभिनो चिण्णवसीभावो सिया’’ति वत्तब्बत्ता सो चतुत्थज्झानलाभी चतुत्थज्झानेयेव अट्ठत्वा अरूपसमापत्तियोपि एवं कत्वा निब्बत्तेति भावेति, तस्मा चिण्णवसीभावो होतीति दस्सेतुं ‘‘सो उपरिमं समापत्ति’’न्तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५३) वित्थारतो वुत्तो, तस्मा योजनमत्तं करिस्साम।

    ‘‘Kiṃ pana catutthajjhānacittaṃ aṭṭhaṅgasamannāgatattāyeva channaṃ abhiññāñāṇānañca manomayiddhivipassanāñāṇānañca adhigamūpāyo hotī’’ti pucchitabbattā ‘‘cattāri indriyānī’’ti vuttaṃ. ‘‘Tassa catutthajjhānalābhino, dukkhindriyaṃ domanassindriyaṃ sukhindriyaṃ somanassindriyaṃ iti cattārindriyāni catutthajjhāne nirujjhanti, tassa catutthajjhānalābhino upekkhindriyaṃ avasiṭṭhaṃ bhavati, tasmāpi catutthajjhānacittaṃ vuttappakārānaṃ aṭṭhannaṃ ñāṇānaṃ adhigamūpāyo hoti, so ca adhigamūpāyabhāvo ciṇṇavasībhāvasseva bhaveyya, kathaṃ catutthajjhānamattalābhino ciṇṇavasībhāvo siyā’’ti vattabbattā so catutthajjhānalābhī catutthajjhāneyeva aṭṭhatvā arūpasamāpattiyopi evaṃ katvā nibbatteti bhāveti, tasmā ciṇṇavasībhāvo hotīti dassetuṃ ‘‘so uparimaṃ samāpatti’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) vitthārato vutto, tasmā yojanamattaṃ karissāma.

    सो रूपावचरचतुत्थज्झानलाभी योगावचरो रूपावचरचतुत्थज्झानसमापत्तितो उपरिमं आकासानञ्‍चायतनसमापत्तिं सन्ततो सन्ततरतो मनसि करोति। यथावुत्तं उपरिमं समापत्तिं सन्ततो मनसि करोतो तस्स चतुत्थज्झानलाभिनो योगावचरस्स चतुत्थज्झाने सञ्‍ञा सञ्‍ञापधाना समापत्ति ओळारिका विय हुत्वा सण्ठहति, पटिघसञ्‍ञा च उक्‍कण्ठा अनभिरति हुत्वा सण्ठहति, सो यथावुत्तेन विधिना मनसि करोन्तो योगावचरो सब्बसो निरवसेसतो रूपसञ्‍ञानं समतिक्‍कमा पटिघसञ्‍ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्‍ञानं अमनसिकारा ‘‘आकासं अनन्त’’न्ति मनसि कत्वा पवत्तमानं आकासानञ्‍चायतनसमापत्तिं सच्छिकत्वा उपसम्पज्‍ज विहरति। रूपसञ्‍ञा रूपावचरसञ्‍ञा पञ्‍चविधअभिञ्‍ञाभिनीहारो होति। नानत्तसञ्‍ञा नानारम्मणेसु वोकारो अकुसलो पवत्तति। एवं रूपावचरज्झाने आदीनवदस्सी हुत्वा ता रूपसञ्‍ञानानत्तसञ्‍ञायो आरम्मणे समतिक्‍कमति, अस्स योगावचरस्स पटिघसञ्‍ञा च अब्भत्थं गच्छति। एवं इमिना वुत्तनयेन समतिक्‍कमेन समाहितस्स, सन्तवुत्तिना अरूपावचरसमाधिना समाहितस्स योगावचरस्स ओभासो रूपावचरज्झानोभासो अन्तरधायति। रूपानं कसिणरूपानं झानचक्खुना दस्सनञ्‍च अन्तरधायतीति योजना।

    So rūpāvacaracatutthajjhānalābhī yogāvacaro rūpāvacaracatutthajjhānasamāpattito uparimaṃ ākāsānañcāyatanasamāpattiṃsantato santatarato manasi karoti. Yathāvuttaṃ uparimaṃ samāpattiṃ santato manasi karoto tassa catutthajjhānalābhino yogāvacarassa catutthajjhāne saññā saññāpadhānā samāpatti oḷārikā viya hutvā saṇṭhahati, paṭighasaññā ca ukkaṇṭhā anabhirati hutvā saṇṭhahati, so yathāvuttena vidhinā manasi karonto yogāvacaro sabbaso niravasesato rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘‘ākāsaṃ ananta’’nti manasi katvā pavattamānaṃ ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ sacchikatvā upasampajja viharati. Rūpasaññā rūpāvacarasaññā pañcavidhaabhiññābhinīhāro hoti. Nānattasaññā nānārammaṇesu vokāro akusalo pavattati. Evaṃ rūpāvacarajjhāne ādīnavadassī hutvā tā rūpasaññānānattasaññāyo ārammaṇe samatikkamati, assa yogāvacarassa paṭighasaññā ca abbhatthaṃ gacchati. Evaṃ iminā vuttanayena samatikkamena samāhitassa, santavuttinā arūpāvacarasamādhinā samāhitassa yogāvacarassa obhāso rūpāvacarajjhānobhāso antaradhāyati. Rūpānaṃ kasiṇarūpānaṃ jhānacakkhunā dassanañca antaradhāyatīti yojanā.

    ‘‘येन समाधिना समाहितस्स, समाहितस्स ओभासो च रूपानं दस्सनञ्‍च अन्तरधायति, सो समाधि कित्तकेहि अङ्गेहि समन्‍नागतो, कथं पच्‍चवेक्खितब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो समाधी’’तिआदि वुत्तं। सो समाधीति येन रूपारूपावचरसमाधिना समाहितो, सो दुविधोपि समाधि अनभिज्झाब्यापादवीरियारम्भेहि तीहि उपकारकङ्गेहि च पस्सद्धिसतीहि द्वीहि परिक्खारङ्गेहि च अविक्खित्तेन एकेन सभावङ्गेन च छहि अङ्गेहि समन्‍नागतोति पच्‍चवेक्खितब्बो पुनप्पुनं चिन्तेतब्बो सल्‍लक्खेतब्बो । ‘‘कथं कत्थ पच्‍चवेक्खितब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘अनभिज्झासहगतं मे मानसं सब्बलोके’’तिआदि वुत्तं। ‘‘तेसु छसु अङ्गेसु कित्तको समथो, कित्तका विपस्सना’’ति पुच्छितब्बत्ता एत्तको समथो, एत्तका विपस्सनाति विभजितुं ‘‘तत्थ यञ्‍चा’’तिआदि वुत्तं।

    ‘‘Yena samādhinā samāhitassa, samāhitassa obhāso ca rūpānaṃ dassanañca antaradhāyati, so samādhi kittakehi aṅgehi samannāgato, kathaṃ paccavekkhitabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhī’’tiādi vuttaṃ. So samādhīti yena rūpārūpāvacarasamādhinā samāhito, so duvidhopi samādhi anabhijjhābyāpādavīriyārambhehi tīhi upakārakaṅgehi ca passaddhisatīhi dvīhi parikkhāraṅgehi ca avikkhittena ekena sabhāvaṅgena ca chahi aṅgehi samannāgatoti paccavekkhitabbo punappunaṃ cintetabbo sallakkhetabbo . ‘‘Kathaṃ kattha paccavekkhitabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘anabhijjhāsahagataṃ me mānasaṃ sabbaloke’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Tesu chasu aṅgesu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ettako samatho, ettakā vipassanāti vibhajituṃ ‘‘tattha yañcā’’tiādi vuttaṃ.

    ५४. ‘‘पञ्‍ञाविमुत्ती’’ति वुत्तस्स अरहत्तफलस्स समाधिस्स समथविपस्सनासङ्खाता पुब्बभागपटिपदा समाधिमुखेन आचरियेन विभत्ता, ‘‘ताय पटिपदाय लभितब्बो अरहत्तफलसमाधि कित्तकेन वेदितब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो समाधि पञ्‍चविधेन वेदितब्बो’’ति वुत्तं। यो अरहत्तफलसमाधि समथविपस्सनापटिपदाय लभितब्बो, सो अरहत्तफलसमाधि पञ्‍चविधेन ञाणदस्सनेन वेदितब्बो।

    54. ‘‘Paññāvimuttī’’ti vuttassa arahattaphalassa samādhissa samathavipassanāsaṅkhātā pubbabhāgapaṭipadā samādhimukhena ācariyena vibhattā, ‘‘tāya paṭipadāya labhitabbo arahattaphalasamādhi kittakena veditabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhi pañcavidhena veditabbo’’ti vuttaṃ. Yo arahattaphalasamādhi samathavipassanāpaṭipadāya labhitabbo, so arahattaphalasamādhi pañcavidhena ñāṇadassanena veditabbo.

    ‘‘कथं पञ्‍चविधञाणदस्सनं पच्‍चुपट्ठितं भवती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘अयं समाधी’’तिआदि वुत्तं। अयं अरहत्तफलसमाधि अप्पितप्पितक्खणे फलसमापत्तिसुखत्ता पच्‍चुप्पन्‍नसुखो होति, इति पच्‍चवेक्खन्तस्स अस्स अरहतो पच्‍चत्तमेव ञाणदस्सनं पच्‍चुपट्ठितं भवति। अयं अरहत्तफलसमाधि आयतिं समापज्‍जितब्बस्स अरहत्तफलसमाधिस्स उपनिस्सयपच्‍चयत्ता आयतिं सुखविपाको होति, इति पच्‍चवेक्खन्तस्स…पे॰… भवति। अयं अरहत्तफलसमाधि किलेसअरीहि आरकत्ता अरियो, कामामिसवट्टामिसलोकामिसानं अभावतो निरामिसो च होति, इति पच्‍चवेक्खन्तस्स…पे॰… भवति। अयं अरहत्तफलसमाधि अकापुरिसेहि सम्मासम्बुद्धपच्‍चेकबुद्धसावकबुद्धेहि सेवितब्बत्ता अकापुरिससेवितो होति, इति पच्‍चवेक्खन्तस्स…पे॰… भवति। अयं अरहत्तफलसमाधि अङ्गसन्तकिलेसदरथसन्तत्ता सन्तो चेव दिवसम्पि समापज्‍जन्तस्स अतित्तिकरणतो पणीतो च पटिप्पस्सद्धकिलेसेन अरहता पुग्गलेन लद्धत्ता पटिप्पस्सद्धिलद्धो च अरहत्तमग्गसमाधिसङ्खातेन एकोदिभावेन अधिगतत्ता एकोदिभावाधिगतो च ससङ्खारेन सपयोगेन अधिगतत्ता, नीवरणादिपच्‍चनीकधम्मे निग्गय्ह अनधिगतत्ता, अञ्‍ञे किलेसे वारेत्वा अनधिगतत्ता, अरहत्तमग्गफलभावेनेव पवत्तत्ता नससङ्खारनिग्गय्हवारितगतो होति, इति पच्‍चवेक्खन्तस्स अस्स अरहतो पच्‍चत्तमेव ञाणदस्सनं पच्‍चुपट्ठितं भवतीति पञ्‍चविधेन ञाणदस्सनेन सो अरहत्तफलसमाधि विचयित्वा वेदितब्बोति।

    ‘‘Kathaṃ pañcavidhañāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavatī’’ti vattabbattā ‘‘ayaṃ samādhī’’tiādi vuttaṃ. Ayaṃ arahattaphalasamādhi appitappitakkhaṇe phalasamāpattisukhattā paccuppannasukho hoti, iti paccavekkhantassa assa arahato paccattameva ñāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi āyatiṃ samāpajjitabbassa arahattaphalasamādhissa upanissayapaccayattā āyatiṃ sukhavipāko hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi kilesaarīhi ārakattā ariyo, kāmāmisavaṭṭāmisalokāmisānaṃ abhāvato nirāmiso ca hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi akāpurisehi sammāsambuddhapaccekabuddhasāvakabuddhehi sevitabbattā akāpurisasevito hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi aṅgasantakilesadarathasantattā santo ceva divasampi samāpajjantassa atittikaraṇato paṇīto ca paṭippassaddhakilesena arahatā puggalena laddhattā paṭippassaddhiladdho ca arahattamaggasamādhisaṅkhātena ekodibhāvena adhigatattā ekodibhāvādhigato ca sasaṅkhārena sapayogena adhigatattā, nīvaraṇādipaccanīkadhamme niggayha anadhigatattā, aññe kilese vāretvā anadhigatattā, arahattamaggaphalabhāveneva pavattattā nasasaṅkhāraniggayhavāritagato hoti, iti paccavekkhantassa assa arahato paccattameva ñāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavatīti pañcavidhena ñāṇadassanena so arahattaphalasamādhi vicayitvā veditabboti.

    ‘‘पच्‍चुप्पन्‍नसुखादीसु समाधीसु कित्तको समथो, कित्तका विपस्सना’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यो च समाधि पच्‍चुप्पन्‍नसुखो’’तिआदि वुत्तं। समथो, विपस्सनाति च अरहत्तफलसमथविपस्सनाव अधिप्पेता, न पुब्बभागसमथविपस्सनाति। अरहत्तफलसमाधि पञ्‍चविधेन वेदितब्बोति आचरियेन वुत्तो, ‘‘तस्स अरहत्तफलसमाधिस्स पुब्बभागपटिपदायं वुत्तो समाधि कित्तकेन वेदितब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो समाधि पञ्‍चविधेन वेदितब्बो’’ति वुत्तं। यो रूपावचरचतुत्थज्झानसमाधि पुब्बभागपटिपदायं वुत्तो, सो रूपावचरचतुत्थज्झानसमाधि पञ्‍चविधेन पकारेन वेदितब्बो। ‘‘कतमेना’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘पीतिफरणता’’तिआदि वुत्तं। पठमदुतियज्झानेसु पञ्‍ञा पीतिफरणता होति। पठमदुतियततियज्झानेसु पञ्‍ञा सुखफरणता होति। चतुत्थज्झाने चेतोपरियपञ्‍ञा चेतोफरणता होति। दिब्बचक्खुपञ्‍ञा आलोकफरणता होति। झानं पच्‍चवेक्खित्वा पवत्तमानपञ्‍ञा पच्‍चवेक्खणानिमित्तं होति। इति पञ्‍चविधेन पञ्‍ञापकारेन विचयित्वा वेदितब्बोति। ‘‘तेसु पञ्‍चविधेसु पकारेसु कित्तको समथो, कित्तका विपस्सना’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यो च पीतिफरणो’’तिआदि वुत्तं।

    ‘‘Paccuppannasukhādīsu samādhīsu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca samādhi paccuppannasukho’’tiādi vuttaṃ. Samatho, vipassanāti ca arahattaphalasamathavipassanāva adhippetā, na pubbabhāgasamathavipassanāti. Arahattaphalasamādhi pañcavidhena veditabboti ācariyena vutto, ‘‘tassa arahattaphalasamādhissa pubbabhāgapaṭipadāyaṃ vutto samādhi kittakena veditabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhi pañcavidhena veditabbo’’ti vuttaṃ. Yo rūpāvacaracatutthajjhānasamādhi pubbabhāgapaṭipadāyaṃ vutto, so rūpāvacaracatutthajjhānasamādhi pañcavidhena pakārena veditabbo. ‘‘Katamenā’’ti pucchitabbattā ‘‘pītipharaṇatā’’tiādi vuttaṃ. Paṭhamadutiyajjhānesu paññā pītipharaṇatā hoti. Paṭhamadutiyatatiyajjhānesu paññā sukhapharaṇatā hoti. Catutthajjhāne cetopariyapaññā cetopharaṇatā hoti. Dibbacakkhupaññā ālokapharaṇatā hoti. Jhānaṃ paccavekkhitvā pavattamānapaññā paccavekkhaṇānimittaṃ hoti. Iti pañcavidhena paññāpakārena vicayitvā veditabboti. ‘‘Tesu pañcavidhesu pakāresu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca pītipharaṇo’’tiādi vuttaṃ.

    ५५. सम्पयोगवसेन समाधि आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं आरम्मणवसेन विभत्तो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘दस कसिणायतनानी’’तिआदि वुत्तं। इमेहि दसहि आरम्मणेहि कसिणेहिपि समाधि विचिनित्वा वेदितब्बोति। ‘‘तेसु दससु कित्तको समथो, कित्तका विपस्सना’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यञ्‍चा’’तिआदि वुत्तं। कसिणन्ति च कसिणमण्डलम्पि परिकम्मम्पि पटिभागनिमित्तम्पि तस्मिं पटिभागनिमित्ते उप्पन्‍नज्झानम्पि वुच्‍चति, इध पन ससम्पयुत्तज्झानमेव अधिप्पेतं।

    55. Sampayogavasena samādhi ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ ārammaṇavasena vibhatto’’ti pucchitabbattā ‘‘dasa kasiṇāyatanānī’’tiādi vuttaṃ. Imehi dasahi ārammaṇehi kasiṇehipi samādhi vicinitvā veditabboti. ‘‘Tesu dasasu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yañcā’’tiādi vuttaṃ. Kasiṇanti ca kasiṇamaṇḍalampi parikammampi paṭibhāganimittampi tasmiṃ paṭibhāganimitte uppannajjhānampi vuccati, idha pana sasampayuttajjhānameva adhippetaṃ.

    ‘‘किं पन वुत्तप्पकारो समाधियेव समथविपस्सनाय योजेतब्बो, उदाहु अञ्‍ञोपि योजेतब्बो’’ति वत्तब्बत्ता सतिपट्ठानादिपुब्बभागपटिपदाभेदेन अनेकभेदभिन्‍नो निरवसेसो अरियमग्गोपि विचयित्वा योजेतब्बोति दस्सेतुं ‘‘एवं सब्बो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ एवन्ति मया वुत्तनयेन वुत्तनयानुसारेन सब्बो निरवसेसो सतिपट्ठानादिपुब्बभागपटिपदाभेदेन अनेकभेदभिन्‍नो अरियो मग्गो योजेतब्बो। कथं? येन येन अनभिज्झादिआकारेन पच्‍चुप्पन्‍नसुखतादिआकारेन समाधि मया वुत्तो, तेन तेन अनभिज्झादिआकारेन पच्‍चुप्पन्‍नसुखतादिआकारेन यो यो अरियमग्गो समथेन योजेतुं सम्भवति, सो सो अरियमग्गो समथेन विचयित्वा योजयितब्बो। यो यो अरियमग्गो विपस्सनाय योजेतुं सम्भवति, सो सो अरियमग्गो विपस्सनाय योजयित्वा योजयितब्बोति अत्थो गहेतब्बो।

    ‘‘Kiṃ pana vuttappakāro samādhiyeva samathavipassanāya yojetabbo, udāhu aññopi yojetabbo’’ti vattabbattā satipaṭṭhānādipubbabhāgapaṭipadābhedena anekabhedabhinno niravaseso ariyamaggopi vicayitvā yojetabboti dassetuṃ ‘‘evaṃ sabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha evanti mayā vuttanayena vuttanayānusārena sabbo niravaseso satipaṭṭhānādipubbabhāgapaṭipadābhedena anekabhedabhinno ariyo maggo yojetabbo. Kathaṃ? Yena yena anabhijjhādiākārena paccuppannasukhatādiākārena samādhi mayā vutto, tena tena anabhijjhādiākārena paccuppannasukhatādiākārena yo yo ariyamaggo samathena yojetuṃ sambhavati, so so ariyamaggo samathena vicayitvā yojayitabbo. Yo yo ariyamaggo vipassanāya yojetuṃ sambhavati, so so ariyamaggo vipassanāya yojayitvā yojayitabboti attho gahetabbo.

    ‘‘येहि समथाधिट्ठानेहि विपस्सनाधम्मेहि योजयितब्बो, ते समथाधिट्ठाना विपस्सनाधम्मा कतमेहि धम्मेहि सङ्गहिता’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘ते तीहि धम्मेहि सङ्गहिता अनिच्‍चताय दुक्खताय अनत्तताया’’ति वुत्तं, ते समथाधिट्ठाना विपस्सनाधम्मा ‘‘अनिच्‍चताय पञ्‍ञाय दुक्खताय पञ्‍ञाय अनत्तताय पञ्‍ञाया’’ति तीहि अनुपस्सनाधम्मेहि सङ्गहिता गण्हिताति अत्थो। अनिच्‍चतादिना सहचरणतो अनुपस्सनापञ्‍ञापि ‘‘अनिच्‍चता दुक्खता अनत्तता’’ति वुच्‍चति।

    ‘‘Yehi samathādhiṭṭhānehi vipassanādhammehi yojayitabbo, te samathādhiṭṭhānā vipassanādhammā katamehi dhammehi saṅgahitā’’ti pucchitabbattā ‘‘te tīhi dhammehi saṅgahitā aniccatāya dukkhatāya anattatāyā’’ti vuttaṃ, te samathādhiṭṭhānā vipassanādhammā ‘‘aniccatāya paññāya dukkhatāya paññāya anattatāya paññāyā’’ti tīhi anupassanādhammehi saṅgahitā gaṇhitāti attho. Aniccatādinā sahacaraṇato anupassanāpaññāpi ‘‘aniccatā dukkhatā anattatā’’ti vuccati.

    ‘‘यो योगी पुग्गलो समथाधिट्ठानं विपस्सनं भावयमानो होति, सो योगी पुग्गलो किं भावयती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो समथविपस्सनं भावयमानो’’तिआदि वुत्तं।

    ‘‘Yo yogī puggalo samathādhiṭṭhānaṃ vipassanaṃ bhāvayamāno hoti, so yogī puggalo kiṃ bhāvayatī’’ti pucchitabbattā ‘‘so samathavipassanaṃ bhāvayamāno’’tiādi vuttaṃ.

    समथविपस्सनादीनि भावयमानो पुग्गलो रागचरितो दोसचरितो मोहचरितोति तिविधो, ‘‘तत्थ कतमो पुग्गलो कतमेन कतमेन विमोक्खमुखेन निय्याति, कतमायं कतमायं सिक्खन्तो, कतमं कतमं पजहन्तो, कतमं कतमं अनुपगच्छन्तो, कतमं कतमं परिजानन्तो, कतमं कतमं पवाहेन्तो, कतमं कतमं निद्धुनन्तो, कतमं कतमं वमेन्तो, कतमं कतमं निब्बापेन्तो, कतमं कतमं उप्पाटेन्तो, कतमं कतमं विजटेन्तो निय्याती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘रागचरितो पुग्गलो’’तिआदि वुत्तं। अट्ठकथायं पन ‘‘इदानि येसं पुग्गलानं यत्थ सिक्खन्तानं विसेसतो निय्यानमुखानि, येसञ्‍च किलेसानं पटिपक्खभूतानि तीणि विमोक्खमुखानि, तेहि सद्धिं तानि दस्सेतुं ‘रागचरितो’तिआदि वुत्त’’न्ति वुत्तं। तस्सत्थोपि अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५५) वुत्तोयेव।

    Samathavipassanādīni bhāvayamāno puggalo rāgacarito dosacarito mohacaritoti tividho, ‘‘tattha katamo puggalo katamena katamena vimokkhamukhena niyyāti, katamāyaṃ katamāyaṃ sikkhanto, katamaṃ katamaṃ pajahanto, katamaṃ katamaṃ anupagacchanto, katamaṃ katamaṃ parijānanto, katamaṃ katamaṃ pavāhento, katamaṃ katamaṃ niddhunanto, katamaṃ katamaṃ vamento, katamaṃ katamaṃ nibbāpento, katamaṃ katamaṃ uppāṭento, katamaṃ katamaṃ vijaṭento niyyātī’’ti pucchitabbattā ‘‘rāgacarito puggalo’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘idāni yesaṃ puggalānaṃ yattha sikkhantānaṃ visesato niyyānamukhāni, yesañca kilesānaṃ paṭipakkhabhūtāni tīṇi vimokkhamukhāni, tehi saddhiṃ tāni dassetuṃ ‘rāgacarito’tiādi vutta’’nti vuttaṃ. Tassatthopi aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vuttoyeva.

    ‘‘कस्मा तीणि विमोक्खमुखानि भावयन्तो तयो खन्धे भावयती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ सुञ्‍ञतविमोक्खमुख’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थाति तेसु तीसु विमोक्खमुखेसु। सुञ्‍ञतविमोक्खमुखं पञ्‍ञाक्खन्धो अनत्तानुपस्सनाय पञ्‍ञापधानत्ता। अनिमित्तविमोक्खमुखं समाधिक्खन्धो अनिच्‍चानुपस्सनाय समाधिपधानत्ता। अप्पणिहितविमोक्खमुखं सीलक्खन्धो दुक्खानुपस्सनाय सीलपधानत्ता। इति तीहि विमोक्खमुखेहि तिण्णं खन्धानं सङ्गहितत्ता तीणि विमोक्खमुखानि भावयन्तो सो योगी पुग्गलो तयो खन्धे भावयतियेवाति पञ्‍ञापधानादिभावो अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५५) वुत्तो। तयो खन्धे भावयन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयति। ‘‘कस्मा भावयती’’ति वत्तब्बत्ता कारणं दस्सेतुं ‘‘तत्थ या’’तिआदि वुत्तं।

    ‘‘Kasmā tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayanto tayo khandhe bhāvayatī’’ti vattabbattā ‘‘tattha suññatavimokkhamukha’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu tīsu vimokkhamukhesu. Suññatavimokkhamukhaṃ paññākkhandho anattānupassanāya paññāpadhānattā. Animittavimokkhamukhaṃ samādhikkhandho aniccānupassanāya samādhipadhānattā. Appaṇihitavimokkhamukhaṃ sīlakkhandho dukkhānupassanāya sīlapadhānattā. Iti tīhi vimokkhamukhehi tiṇṇaṃ khandhānaṃ saṅgahitattā tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayanto so yogī puggalo tayo khandhe bhāvayatiyevāti paññāpadhānādibhāvo aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vutto. Tayo khandhe bhāvayanto ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvayati. ‘‘Kasmā bhāvayatī’’ti vattabbattā kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘tattha yā’’tiādi vuttaṃ.

    तिण्णं खन्धानं अरियअट्ठङ्गिकमग्गभावो विभत्तो, अम्हेहि च जानितो, ‘‘कथं समथविपस्सनाभावो जानितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता तिण्णं खन्धानं समथविपस्सनाभावं दस्सेतुं ‘‘तत्थ सीलक्खन्धो चा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘यो योगी पुग्गलो समथविपस्सनं भावेति, तस्स योगिनो पुग्गलस्स भवङ्गानि कतमं भावनं गच्छन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यो समथविपस्सनं भावेति, तस्सा’’तिआदि वुत्तं। कायो च चित्तञ्‍च द्वे भवङ्गानि उपपत्तिभवस्स अङ्गानि भावनं वड्ढनं गच्छन्ति। सीलञ्‍च समाधि च द्वे पदानि द्वे पादा भवनिरोधगामिनी पटिपदा भावनं वड्ढनं गच्छन्ति।

    Tiṇṇaṃ khandhānaṃ ariyaaṭṭhaṅgikamaggabhāvo vibhatto, amhehi ca jānito, ‘‘kathaṃ samathavipassanābhāvo jānitabbo’’ti vattabbattā tiṇṇaṃ khandhānaṃ samathavipassanābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tattha sīlakkhandho cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Yo yogī puggalo samathavipassanaṃ bhāveti, tassa yogino puggalassa bhavaṅgāni katamaṃ bhāvanaṃ gacchantī’’ti pucchitabbattā ‘‘yo samathavipassanaṃ bhāveti, tassā’’tiādi vuttaṃ. Kāyo ca cittañca dve bhavaṅgāni upapattibhavassa aṅgāni bhāvanaṃ vaḍḍhanaṃ gacchanti. Sīlañca samādhi ca dve padāni dve pādā bhavanirodhagāminī paṭipadā bhāvanaṃ vaḍḍhanaṃ gacchanti.

    ‘‘कथं गच्छन्ती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सो होति भिक्खू’’तिआदि वुत्तं। भावितकायोति भावितो कायो कायआभिसमाचारिको, कायसंवरो वा येन भिक्खुनाति भावितकायो। सेसेसुपि एस नयो। काये कायआभिसमाचारिके, कायसंवरे वा भावियमाने सति सम्माकम्मन्तो, सम्मावायामो च द्वे धम्मा भावनं गच्छन्ति कायसमाचारसीलत्ता। सीले वाचासंवरआजीवसंवरवसेन पवत्ते सीले भावियमाने सति सम्मावाचा च सम्माआजीवो च द्वे धम्मा भावनं गच्छन्ति वाचादिसंवरसीलत्ता। चित्ते चित्तसंवरवसेन पवत्ते चित्ते भावियमाने सति सम्मासति च सम्मासमाधि च द्वे धम्मा भावनं गच्छन्ति चित्तसंवरसीलत्ता। पञ्‍ञाय भावियमानाय सति सम्मादिट्ठि च सम्मासङ्कप्पो च द्वे धम्मा भावनं गच्छन्ति समानत्ता, उपकारकत्ता च। सम्मासङ्कप्पेन हि पुनप्पुनं सङ्कप्पन्तस्स पञ्‍ञा वड्ढतीति।

    ‘‘Kathaṃ gacchantī’’ti vattabbattā ‘‘so hoti bhikkhū’’tiādi vuttaṃ. Bhāvitakāyoti bhāvito kāyo kāyaābhisamācāriko, kāyasaṃvaro vā yena bhikkhunāti bhāvitakāyo. Sesesupi esa nayo. Kāye kāyaābhisamācārike, kāyasaṃvare vā bhāviyamāne sati sammākammanto, sammāvāyāmo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti kāyasamācārasīlattā. Sīle vācāsaṃvaraājīvasaṃvaravasena pavatte sīle bhāviyamāne sati sammāvācā ca sammāājīvo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti vācādisaṃvarasīlattā. Citte cittasaṃvaravasena pavatte citte bhāviyamāne sati sammāsati ca sammāsamādhi ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti cittasaṃvarasīlattā. Paññāya bhāviyamānāya sati sammādiṭṭhi ca sammāsaṅkappo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti samānattā, upakārakattā ca. Sammāsaṅkappena hi punappunaṃ saṅkappantassa paññā vaḍḍhatīti.

    ‘‘सम्माकम्मन्तो च सम्मावायामो च द्वे धम्मा कायवसेनेव विभत्ता विचेतब्बा किं, उदाहु चित्तवसेन विभत्ता विचेतब्बा कि’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यो च सम्माकम्मन्तो’’तिआदि वुत्तं। कायसुचरितचेतनाभूतो यो च सम्माकम्मन्तो, तंसहितो यो च सम्मावायामो सिया कायिको, विरतिभूतो यो च सम्माकम्मन्तो, तंसहितो यो च सम्मावायामो सिया चेतसिको, तत्थ तेसु कायिकचेतसिकभूतेसु सम्माकम्मन्तसम्मावायामेसु यो सम्माकम्मन्तसम्मावायामो कायसङ्गहो, सो सम्माकम्मन्तसम्मावायामो काये कायआभिसमाचारिके, कायसंवरे वा भाविते सति भावनं गच्छति। यो सम्माकम्मन्तसम्मावायामो चित्तसङ्गहो, सो सम्माकम्मन्तसम्मावायामो चित्ते चित्तसंवरे भाविते सति भावनं गच्छतीति योजना।

    ‘‘Sammākammanto ca sammāvāyāmo ca dve dhammā kāyavaseneva vibhattā vicetabbā kiṃ, udāhu cittavasena vibhattā vicetabbā ki’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca sammākammanto’’tiādi vuttaṃ. Kāyasucaritacetanābhūto yo ca sammākammanto, taṃsahito yo ca sammāvāyāmo siyā kāyiko, viratibhūto yo ca sammākammanto, taṃsahito yo ca sammāvāyāmo siyā cetasiko, tattha tesu kāyikacetasikabhūtesu sammākammantasammāvāyāmesu yo sammākammantasammāvāyāmo kāyasaṅgaho, so sammākammantasammāvāyāmo kāye kāyaābhisamācārike, kāyasaṃvare vā bhāvite sati bhāvanaṃ gacchati. Yo sammākammantasammāvāyāmo cittasaṅgaho, so sammākammantasammāvāyāmo citte cittasaṃvare bhāvite sati bhāvanaṃ gacchatīti yojanā.

    ‘‘समथविपस्सनं भावयन्तो सो योगी पुग्गलो कित्तकं अधिगमं गच्छती’’ति विचयितब्बत्ता ‘‘सो समथविपस्सनं भावयन्तो’’तिआदि वुत्तं। पञ्‍चविधं अरियमग्गाधिगमं दस्सेतुं ‘‘खिप्पाधिगमो चा’’तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५५) विभत्तो। ‘‘केन कतमो अधिगमो होती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ समथेना’’तिआदि वुत्तं।

    ‘‘Samathavipassanaṃ bhāvayanto so yogī puggalo kittakaṃ adhigamaṃ gacchatī’’ti vicayitabbattā ‘‘so samathavipassanaṃ bhāvayanto’’tiādi vuttaṃ. Pañcavidhaṃ ariyamaggādhigamaṃ dassetuṃ ‘‘khippādhigamo cā’’tiādi vuttaṃ. Tassattho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vibhatto. ‘‘Kena katamo adhigamo hotī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha samathenā’’tiādi vuttaṃ.

    ५६. ‘‘अरक्खितेन चित्तेना’’तिआदिसुत्तत्थो वेनेय्यानं अरहत्तफलविमुत्तिमुखेन आचरियेन विचयितो विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘देसकस्स दसबलसमन्‍नागतस्स दस बलानि कथं विचयितब्बानी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यो देसयति, सो दसबलसमन्‍नागतो’’तिआदि वुत्तं। अट्ठकथायं पन –

    56. ‘‘Arakkhitena cittenā’’tiādisuttattho veneyyānaṃ arahattaphalavimuttimukhena ācariyena vicayito vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘desakassa dasabalasamannāgatassa dasa balāni kathaṃ vicayitabbānī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo desayati, so dasabalasamannāgato’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –

    ‘‘इति महाथेरो ‘तस्मा रक्खितचित्तस्सा’ति गाथाय वसेन अरहत्तफलविमुत्तिमुखेन विचयहारसम्पातं निद्दिसन्तो, देसनाकुसलताय अनेकेहि सुत्तप्पदेसेहि तस्सा पुब्बभागपटिपदाय भावनाविसेसानं भावनानिसंसानञ्‍च विभजनवसेन नानप्पकारतो विचयहारं दस्सेत्वा, इदानि दसन्‍नं तथागतबलानम्पि वसेन तं दस्सेतुं ‘तत्थ यो देसयती’तिआदिमाहा’’ति –

    ‘‘Iti mahāthero ‘tasmā rakkhitacittassā’ti gāthāya vasena arahattaphalavimuttimukhena vicayahārasampātaṃ niddisanto, desanākusalatāya anekehi suttappadesehi tassā pubbabhāgapaṭipadāya bhāvanāvisesānaṃ bhāvanānisaṃsānañca vibhajanavasena nānappakārato vicayahāraṃ dassetvā, idāni dasannaṃ tathāgatabalānampi vasena taṃ dassetuṃ ‘tattha yo desayatī’tiādimāhā’’ti –

    वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु समथविपस्सनं भावयन्तेसु सासितब्बसासकेसु। दसबलसमन्‍नागतो यो देसको सत्था ‘‘अरक्खितेन चित्तेना’’तिआदिधम्मं देसेति, ओवादेन सावके न विसंवादयति, तस्स देसकस्स सत्थुनो दस बलानि विचयितब्बानीति योजना।

    Vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu samathavipassanaṃ bhāvayantesu sāsitabbasāsakesu. Dasabalasamannāgato yo desako satthā ‘‘arakkhitena cittenā’’tiādidhammaṃ deseti, ovādena sāvake na visaṃvādayati, tassa desakassa satthuno dasa balāni vicayitabbānīti yojanā.

    ‘‘किन्ति देसेती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो तिविध’’न्तिआदि वुत्तं। तेसु दससु तथागतबलेसु ठानाट्ठानञाणं पठमं तथागतबलं नाम, ‘‘तं बलं कथं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो तथा ओवदितो’’तिआदि वुत्तं। अत्थो अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५६) वुत्तो, पाळिवसेनपि पाकटो। ‘‘एतं ठानं न विज्‍जती’’ति जाननं अट्ठानञाणं नाम, ‘‘एतं ठानं विज्‍जती’’ति जाननं ठानञाणं नामाति ठानाट्ठानानं जाननञाणं पठमं तथागतबलं विचयितब्बन्ति अधिप्पायो वेदितब्बो। (१)

    ‘‘Kinti desetī’’ti pucchitabbattā ‘‘so tividha’’ntiādi vuttaṃ. Tesu dasasu tathāgatabalesu ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ nāma, ‘‘taṃ balaṃ kathaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘so tathā ovadito’’tiādi vuttaṃ. Attho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 56) vutto, pāḷivasenapi pākaṭo. ‘‘Etaṃ ṭhānaṃ na vijjatī’’ti jānanaṃ aṭṭhānañāṇaṃ nāma, ‘‘etaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti jānanaṃ ṭhānañāṇaṃ nāmāti ṭhānāṭṭhānānaṃ jānanañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti adhippāyo veditabbo. (1)

    ५७. ठानाट्ठानञाणं पठमं तथागतबलं आचरियेन विचयितं विभत्तं अम्हेहि च ञातं, ‘‘कथं सब्बत्थगामिनिपटिपदाञाणं दुतियतथागतबलं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति ठानाट्ठानता’’ति वुत्तं। ‘‘अयं पटिपदा इमस्मिं भवे गामिनी, अयं पटिपदा इमस्मिं भवे गामिनी’’ति सब्बत्थ गामिनिया पटिपदाय जाननञाणं सब्बत्थगामिनिपटिपदाञाणं नामाति सब्बत्थगामिनिपटिपदाञाणं दुतियं तथागतबलं विचयितब्बन्ति अधिप्पायो। (२)

    57. Ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyatathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti ṭhānāṭṭhānatā’’ti vuttaṃ. ‘‘Ayaṃ paṭipadā imasmiṃ bhave gāminī, ayaṃ paṭipadā imasmiṃ bhave gāminī’’ti sabbattha gāminiyā paṭipadāya jānanañāṇaṃ sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ nāmāti sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti adhippāyo. (2)

    ५९. सब्बत्थगामिनिपटिपदाञाणं दुतियं तथागतबलं आचरियेन विचयितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कथं अनेकधातुनानाधातुञाणं ततियं तथागतबलं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति सब्बत्थगामिनी पटिपदा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘अयं धातु च अयं धातु च अनेकधातु नाम, अयं धातु च अयं धातु च नानाधातु नामा’’ति अनेकधातुनानाधातूनं जाननञाणं अनेकधातुनानाधातुञाणं नामाति अनेकधातुनानाधातुञाणं ततियं तथागतबलं विचयितब्बन्ति। (३)

    59. Sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti sabbatthagāminī paṭipadā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ayaṃ dhātu ca ayaṃ dhātu ca anekadhātu nāma, ayaṃ dhātu ca ayaṃ dhātu ca nānādhātu nāmā’’ti anekadhātunānādhātūnaṃ jānanañāṇaṃ anekadhātunānādhātuñāṇaṃ nāmāti anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (3)

    ६०. अनेकधातुनानाधातुञाणं ततियं तथागतबलं आचरियेन विचयितं विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कथं सत्तानं नानाधिमुत्तिकताञाणं चतुत्थं तथागतबलं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति अनेकधातुनानाधातुकस्स लोकस्सा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘इमे सत्ता एवं अधिमुत्ता, इमे सत्ता एवं अधिमुत्ता’’ति सत्तानं अधिमुच्‍चनानं जाननञाणं सत्तानं नानाधिमुत्तिकताञाणं नामाति सत्तानं नानाधिमुत्तिकताञाणं चतुत्थं तथागतबलं विचयितब्बन्ति। (४)

    60. Anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti anekadhātunānādhātukassa lokassā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ime sattā evaṃ adhimuttā, ime sattā evaṃ adhimuttā’’ti sattānaṃ adhimuccanānaṃ jānanañāṇaṃ sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ nāmāti sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (4)

    सत्तानं नानाधिमुत्तिकताञाणं चतुत्थं तथागतबलं आचरियेन विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कथं विपाकवेमत्तताञाणं पञ्‍चमं तथागतबलं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति ते यथाधिमुत्ता चा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘एवं अधिमुत्तानं सत्तानं इदं कम्मं कण्हं, इमस्स कण्हकम्मस्स अयं विपाको। इदं कम्मं सुक्‍कं, इमस्स सुक्‍ककम्मस्स अयं विपाको’’ति एवमादीहि विपाकानं नानत्तजाननञाणं विपाकवेमत्तताञाणं नामाति विपाकवेमत्तताञाणं पञ्‍चमं तथागतबलं विचयितब्बन्ति।

    Sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti te yathādhimuttā cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ adhimuttānaṃ sattānaṃ idaṃ kammaṃ kaṇhaṃ, imassa kaṇhakammassa ayaṃ vipāko. Idaṃ kammaṃ sukkaṃ, imassa sukkakammassa ayaṃ vipāko’’ti evamādīhi vipākānaṃ nānattajānanañāṇaṃ vipākavemattatāñāṇaṃ nāmāti vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti.

    ६२. विपाकवेमत्तताञाणं पञ्‍चमं तथागतबलं आचरियेन विचयितं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कथं झानानं संकिलेसवोदानवुट्ठानञाणं छट्ठं तथागतबलं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति तथा समादिन्‍नान’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘एवं समादिन्‍नानं कम्मानं झानानं विमोक्खानं समाधीनं समापत्तीनं अयं संकिलेसो, इदं वोदानं, इदं वुट्ठानं, एवं संकिलिस्सति, एवं वोदायति, एवं वुट्ठहती’’ति झानानं संकिलेसवोदानवुट्ठानानं अनावरणञाणं झानानं संकिलेसवोदानवुट्ठानञाणं नामाति झानानं संकिलेसवोदानवुट्ठानञाणं छट्ठं तथागतबलं विचयितब्बन्ति। (५)

    62. Vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tathā samādinnāna’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ samādinnānaṃ kammānaṃ jhānānaṃ vimokkhānaṃ samādhīnaṃ samāpattīnaṃ ayaṃ saṃkileso, idaṃ vodānaṃ, idaṃ vuṭṭhānaṃ, evaṃ saṃkilissati, evaṃ vodāyati, evaṃ vuṭṭhahatī’’ti jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānānaṃ anāvaraṇañāṇaṃ jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ nāmāti jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (5)

    ६३. झानानं संकिलेसञाणं छट्ठं तथागतबलं आचरियेन विचयितं, ‘‘कथं इन्द्रियपरोपरियत्तवेमत्तताञाणं सत्तमं तथागतबलं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति तस्सेव समाधिस्सा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘एवं आधिपतेय्यट्ठेन इन्द्रियानि, एवं अकम्पियट्ठेन बलानी’’ति जाननेन सह ‘‘अयं मुदिन्द्रियो, अयं मज्झिन्द्रियो, अयं तिक्खिन्द्रियो’’ति परसत्तानं परपुग्गलानं इन्द्रियबलानं अमुदुमज्झाधिमत्तताजाननञाणंअमुदुमज्झाधिमत्तताजाननञाणं इन्द्रियपरोपरियत्तवेमत्तताञाणं नामाति इन्द्रियपरोपरियत्तवेमत्तताञाणं सत्तमं तथागतबलं विचयितब्बन्ति। (६)

    63. Jhānānaṃ saṃkilesañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, ‘‘kathaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tasseva samādhissā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ ādhipateyyaṭṭhena indriyāni, evaṃ akampiyaṭṭhena balānī’’ti jānanena saha ‘‘ayaṃ mudindriyo, ayaṃ majjhindriyo, ayaṃ tikkhindriyo’’ti parasattānaṃ parapuggalānaṃ indriyabalānaṃ amudumajjhādhimattatājānanañāṇaṃamudumajjhādhimattatājānanañāṇaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ nāmāti indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (6)

    ६४. इन्द्रियपरोपरियत्तञाणं सत्तमं तथागतबलं आचरियेन विचयितं, ‘‘कथं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं अट्ठमं तथागतबलं विचयितब्बं, कथं दिब्बचक्खुञाणं नवमं तथागतबलं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति तत्थ यं अनेकविहित’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘एकं जाति’’न्तिआदिना जातिवसेन वा ‘‘एवंनामो’’तिआदिना नामगोत्तवण्णाहारसुखदुक्खपटिसंवेदनाय परियन्तवसेन वा साकारस्स सउद्देसस्स अनेकविहितपुब्बेनिवासस्स तंतंभवस्स असेसतो जाननञाणं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं नामाति पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं अट्ठमं तथागतबलं विचयितब्बन्ति। (७)

    64. Indriyaparopariyattañāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, ‘‘kathaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ aṭṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbaṃ, kathaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ navamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tattha yaṃ anekavihita’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Ekaṃ jāti’’ntiādinā jātivasena vā ‘‘evaṃnāmo’’tiādinā nāmagottavaṇṇāhārasukhadukkhapaṭisaṃvedanāya pariyantavasena vā sākārassa sauddesassa anekavihitapubbenivāsassa taṃtaṃbhavassa asesato jānanañāṇaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ nāmāti pubbenivāsānussatiñāṇaṃ aṭṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (7)

    चवमानउपपज्‍जमानहीनपणीतसुवण्णदुब्बण्णसुगतदुग्गतयथाकम्मूपगानं सत्तानं असेसतो चुतूपपातानं जाननञाणं दिब्बचक्खुञाणं नामाति दिब्बचक्खुञाणं नवमं तथागतबलं विचयितब्बन्ति। (८-९)

    Cavamānaupapajjamānahīnapaṇītasuvaṇṇadubbaṇṇasugataduggatayathākammūpagānaṃ sattānaṃ asesato cutūpapātānaṃ jānanañāṇaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ nāmāti dibbacakkhuñāṇaṃ navamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (8-9)

    पुब्बेनिवासादिअट्ठमनवमं तथागतबलं आचरियेन विचयितं विभत्तं, ‘‘कथं सब्बासवक्खयञाणं दसमं तथागतबलं विचयितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति तत्थ य’’न्तिआदि वुत्तं। बोधिमूले संकिलेसमारनिहनं ञाणं उप्पन्‍नं, इदं किलेसमारनिहनं ञाणं सब्बासवक्खयञाणं नामाति सब्बासवक्खयञाणं दसमं तथागतबलं विचयितब्बन्ति अयं सङ्खेपत्थो। वित्थारतो पन पाळितो च अट्ठकथातो च यतिपोतानम्पि पाकटो भवेय्याति मञ्‍ञित्वा न दस्सितो।(१०)

    Pubbenivāsādiaṭṭhamanavamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ, ‘‘kathaṃ sabbāsavakkhayañāṇaṃ dasamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tattha ya’’ntiādi vuttaṃ. Bodhimūle saṃkilesamāranihanaṃ ñāṇaṃ uppannaṃ, idaṃ kilesamāranihanaṃ ñāṇaṃ sabbāsavakkhayañāṇaṃ nāmāti sabbāsavakkhayañāṇaṃ dasamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti ayaṃ saṅkhepattho. Vitthārato pana pāḷito ca aṭṭhakathāto ca yatipotānampi pākaṭo bhaveyyāti maññitvā na dassito.(10)

    ‘‘एत्तकोव विचयहारसम्पातो परिपुण्णो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘नियुत्तो विचयो हारसम्पातो’’ति वुत्तं। ये ये सुत्तप्पदेसत्था वुत्ता, ते ते सुत्तप्पदेसत्था येन येन संवण्णनाविसेसभूतेन विचयहारसम्पातेन विचयितब्बा, सो सो संवण्णनाविसेसभूतो विचयहारसम्पातो नियुत्तो यथारहं नीहरित्वा युज्‍जितब्बोति अत्थो गहेतब्बोति।

    ‘‘Ettakova vicayahārasampāto paripuṇṇo’’ti vattabbattā ‘‘niyutto vicayo hārasampāto’’ti vuttaṃ. Ye ye suttappadesatthā vuttā, te te suttappadesatthā yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena vicayahārasampātena vicayitabbā, so so saṃvaṇṇanāvisesabhūto vicayahārasampāto niyutto yathārahaṃ nīharitvā yujjitabboti attho gahetabboti.

    इति विचयहारसम्पाते सत्तिबलानुरूपा रचिता

    Iti vicayahārasampāte sattibalānurūpā racitā

    विभावना निट्ठिता।

    Vibhāvanā niṭṭhitā.

    पण्डितेहि पन…पे॰… गहेतब्बोति।

    Paṇḍitehi pana…pe… gahetabboti.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / २. विचयहारसम्पातो • 2. Vicayahārasampāto

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / २. विचयहारसम्पातवण्णना • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā

    टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / २. विचयहारसम्पातवण्णना • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact