Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / නෙත්තිවිභාවිනී • Nettivibhāvinī |
2. විචයහාරසම්පාතවිභාවනා
2. Vicayahārasampātavibhāvanā
53. යෙන දෙසනාහාරසම්පාතෙන අස්සාදාදයො ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, සො දෙසනාහාරසම්පාතො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො විචයහාරසම්පාතො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො විචයො හාරසම්පාතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු දෙසනාහාරසම්පාතාදීසු සොළසසු හාරසම්පාතෙසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයහාරසම්පාතො නාමාති පුච්ඡති. ඉමෙසු ධම්මෙසු අයං ධම්මො යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විචයිතබ්බො, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයහාරසම්පාතො නාමාති නියමෙත්වා විභජිතුං ‘‘තත්ථ තණ්හා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන –
53. Yena desanāhārasampātena assādādayo ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, so desanāhārasampāto paripuṇṇo, ‘‘katamo vicayahārasampāto’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo vicayo hārasampāto’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu desanāhārasampātādīsu soḷasasu hārasampātesu katamo saṃvaṇṇanāviseso vicayahārasampāto nāmāti pucchati. Imesu dhammesu ayaṃ dhammo yena saṃvaṇṇanāvisesena vicayitabbo, so saṃvaṇṇanāviseso vicayahārasampāto nāmāti niyametvā vibhajituṃ ‘‘tattha taṇhā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
‘‘එවං දෙසනාහාරසම්පාතං දස්සෙත්වා ඉදානි විචයහාරසම්පාතං දස්සෙන්තො යස්මා දෙසනාහාරපදත්ථවිචයො විචයහාරො, තස්මා දෙසනාහාරෙ විපල්ලාසහෙතුභාවෙන නිද්ධාරිතාය තණ්හාය කුසලාදිවිභාගපවිචයමුඛෙන විචයහාරසම්පාතං දස්සෙතුං ‘තත්ථ තණ්හා දුවිධා’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 53) –
‘‘Evaṃ desanāhārasampātaṃ dassetvā idāni vicayahārasampātaṃ dassento yasmā desanāhārapadatthavicayo vicayahāro, tasmā desanāhāre vipallāsahetubhāvena niddhāritāya taṇhāya kusalādivibhāgapavicayamukhena vicayahārasampātaṃ dassetuṃ ‘tattha taṇhā duvidhā’tiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 53) –
වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං ‘‘අරක්ඛිතෙන චිත්තෙනා’’තිආදිසුත්තත්ථෙ දෙසනාහාරසම්පාතෙන සංවණ්ණිතෙ අකුසලධම්මෙ ‘‘තණ්හා’’ති නිද්ධාරිතා සබ්බතණ්හා. කුසලාපීති චතුභූමකෙ කුසලෙ උද්දිස්ස පවත්තා තණ්හාපි. අකුසලාපීති අකුසලධම්මෙ උද්දිස්ස පවත්තා තණ්හාපීති දුවිධා හොතීති විචයිතබ්බා. තෙන වුත්තං ටීකායං – ‘‘කුසලධම්මාරම්මණාති කුසලධම්මෙ උද්දිස්ස පවත්තමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න තෙසං ආරම්මණපච්චයතං, ඉධ ‘කුසලා ධම්මා’ති ලොකුත්තරධම්මානම්පි අධිප්පෙතත්තා’’ති.
Vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ ‘‘arakkhitena cittenā’’tiādisuttatthe desanāhārasampātena saṃvaṇṇite akusaladhamme ‘‘taṇhā’’ti niddhāritā sabbataṇhā. Kusalāpīti catubhūmake kusale uddissa pavattā taṇhāpi. Akusalāpīti akusaladhamme uddissa pavattā taṇhāpīti duvidhā hotīti vicayitabbā. Tena vuttaṃ ṭīkāyaṃ – ‘‘kusaladhammārammaṇāti kusaladhamme uddissa pavattamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na tesaṃ ārammaṇapaccayataṃ, idha ‘kusalā dhammā’ti lokuttaradhammānampi adhippetattā’’ti.
‘‘කුසලා තණ්හා කිංගාමිනී, අකුසලා තණ්හා කිං ගාමිනී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අකුසලා සංසාරගාමිනී’’තිආදි වුත්තං. අථ වා ‘‘කතමො කුසලාකුසලතණ්හානං විසෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අකුසලා සංසාරගාමිනී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තණ්හා නාම සංසාරගාමිනී හොතු, කථං අපචයගාමිනී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘පහානතණ්හා’’ති වුත්තං, පහානස්ස හෙතුභූතා තණ්හා පහානතණ්හාති අත්ථො, පහාතබ්බතණ්හං ආගම්ම යං පහානං පවත්තෙතබ්බං, තෙන පවත්තෙතබ්බෙන පහානෙන අපචයං ගච්ඡතීති වුත්තං හොති.
‘‘Kusalā taṇhā kiṃgāminī, akusalā taṇhā kiṃ gāminī’’ti pucchitabbattā ‘‘akusalā saṃsāragāminī’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘katamo kusalākusalataṇhānaṃ viseso’’ti pucchitabbattā ‘‘akusalā saṃsāragāminī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Taṇhā nāma saṃsāragāminī hotu, kathaṃ apacayagāminī’’ti vattabbattā ‘‘pahānataṇhā’’ti vuttaṃ, pahānassa hetubhūtā taṇhā pahānataṇhāti attho, pahātabbataṇhaṃ āgamma yaṃ pahānaṃ pavattetabbaṃ, tena pavattetabbena pahānena apacayaṃ gacchatīti vuttaṃ hoti.
‘‘කිං පන තණ්හායෙව කුසලාකුසලාති දුබ්බිධා, උදාහු අඤ්ඤොපි කුසලාකුසලාති දුබ්බිධො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘මානොපී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘කතමො මානො කුසලො, කතමො මානො අකුසලො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යං මානං නිස්සාය මානං පජහති, අයං මානො කුසලො. යො පන මානො දුක්ඛං නිබ්බත්තයති, අයං මානො අකුසලො’’ති වුත්තං. තත්ථ යං මානං…පෙ.… කුසලොති යං මානං නිස්සාය උපනිස්සාය පහානං පවත්තිතං, තෙන පහානෙන සන්තානෙ උප්පජ්ජනාරහං මානං පජහති, අයං උපනිස්සයපච්චයභූතො මානො ඵලූපචාරෙන කුසලො. යො පන…පෙ.… අකුසලොති යො පන මානො පරහිංසනාදිවසෙන පවත්තමානො හුත්වා අත්තනො ච පරස්ස ච දුක්ඛං නිබ්බත්තයති, අයං මානො අකුසලොති විචයිත්වා වෙදිතබ්බො.
‘‘Kiṃ pana taṇhāyeva kusalākusalāti dubbidhā, udāhu aññopi kusalākusalāti dubbidho’’ti vattabbattā ‘‘mānopī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Katamo māno kusalo, katamo māno akusalo’’ti pucchitabbattā ‘‘yaṃ mānaṃ nissāya mānaṃ pajahati, ayaṃ māno kusalo. Yo pana māno dukkhaṃ nibbattayati, ayaṃ māno akusalo’’ti vuttaṃ. Tattha yaṃ mānaṃ…pe… kusaloti yaṃ mānaṃ nissāya upanissāya pahānaṃ pavattitaṃ, tena pahānena santāne uppajjanārahaṃ mānaṃ pajahati, ayaṃ upanissayapaccayabhūto māno phalūpacārena kusalo. Yo pana…pe… akusaloti yo pana māno parahiṃsanādivasena pavattamāno hutvā attano ca parassa ca dukkhaṃ nibbattayati, ayaṃ māno akusaloti vicayitvā veditabbo.
‘‘සංසාරාපචයගාමිනීසු තාසු තණ්හාසු කතමා අපචයගාමිනී තණ්හා කුසලා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘කුසලා’’ති වුත්තාය තණ්හාය සරූපං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යං නෙක්ඛම්මසිත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තාසු සංසාරාපචයගාමිනීසු තණ්හාභූතාසු කුසලාකුසලාසු. අයං තණ්හා කුසලාති සම්බන්ධො. ‘‘අරියා පුග්ගලා සන්තං ආයතනං යං අරියඵලධම්මං සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්ති, තං ආයතනං අරියඵලධම්මං අහං කුදාස්සු සච්ඡිකත්වා විහරිස්ස’’න්ති පත්ථයන්තස්ස තස්ස කුලපුත්තස්ස තස්මිං අරියඵලෙ පිහා උප්පජ්ජති, පිහාපච්චයා යං දොමනස්සං උප්පජ්ජති, ඉදං දොමනස්සං ‘‘නෙක්ඛම්මසිත’’න්ති වුච්චති. අයං අරියඵලෙ පිහාසඞ්ඛාතා තණ්හා කුසලා අනවජ්ජා අනවජ්ජඅරියඵලධම්මං උද්දිස්ස පවත්තත්තාති විචයිතබ්බං.
‘‘Saṃsārāpacayagāminīsu tāsu taṇhāsu katamā apacayagāminī taṇhā kusalā’’ti pucchitabbattā ‘‘kusalā’’ti vuttāya taṇhāya sarūpaṃ dassetuṃ ‘‘tattha yaṃ nekkhammasita’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tāsu saṃsārāpacayagāminīsu taṇhābhūtāsu kusalākusalāsu. Ayaṃ taṇhā kusalāti sambandho. ‘‘Ariyā puggalā santaṃ āyatanaṃ yaṃ ariyaphaladhammaṃ sacchikatvā upasampajja viharanti, taṃ āyatanaṃ ariyaphaladhammaṃ ahaṃ kudāssu sacchikatvā viharissa’’nti patthayantassa tassa kulaputtassa tasmiṃ ariyaphale pihā uppajjati, pihāpaccayā yaṃ domanassaṃ uppajjati, idaṃ domanassaṃ ‘‘nekkhammasita’’nti vuccati. Ayaṃ ariyaphale pihāsaṅkhātā taṇhā kusalā anavajjā anavajjaariyaphaladhammaṃ uddissa pavattattāti vicayitabbaṃ.
‘‘කථං පවත්තා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘රාගවිරාගා’’තිආදි වුත්තං. යා රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති පත්තබ්බා. තදාරම්මණා තං චෙතොවිමුත්තිං ආගම්ම පවත්තා තණ්හා කුසලා අනවජ්ජා, යා අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති පත්තබ්බා, තදාරම්මණා තං පඤ්ඤාවිමුත්තිං ආගම්ම පවත්තා තණ්හා කුසලා අනවජ්ජාති විචයිතබ්බා. තාය පඤ්ඤාවිමුත්තියා වසෙන භගවතා –
‘‘Kathaṃ pavattā’’ti vattabbattā ‘‘rāgavirāgā’’tiādi vuttaṃ. Yā rāgavirāgā cetovimutti pattabbā. Tadārammaṇā taṃ cetovimuttiṃ āgamma pavattā taṇhā kusalā anavajjā, yā avijjāvirāgā paññāvimutti pattabbā, tadārammaṇā taṃ paññāvimuttiṃ āgamma pavattā taṇhā kusalā anavajjāti vicayitabbā. Tāya paññāvimuttiyā vasena bhagavatā –
‘‘තස්මා රක්ඛිතචිත්තස්ස, සම්මාසඞ්කප්පගොචරො;
‘‘Tasmā rakkhitacittassa, sammāsaṅkappagocaro;
සම්මාදිට්ඨිපුරෙක්ඛාරො, ඤත්වාන උදයබ්බයං;
Sammādiṭṭhipurekkhāro, ñatvāna udayabbayaṃ;
ථිනමිද්ධාභිභූ භික්ඛු, සබ්බා දුග්ගතියො ජහෙ’’ති. (උදා. 32; නෙත්ති. 31, 65, 78) –
Thinamiddhābhibhū bhikkhu, sabbā duggatiyo jahe’’ti. (udā. 32; netti. 31, 65, 78) –
ගාථායං ‘‘සබ්බා දුග්ගතියො ජහෙ’’ති පදං වුත්තං, ‘‘තස්සා පඤ්ඤාවිමුත්තියා යො පවිචයො කාතබ්බො, කතමො සො පවිචයො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තස්සා කො පවිචයො’’තිආදි වුත්තං. තස්සා පඤ්ඤාවිමුත්තියා කො පවිචයොති චෙ පුච්ඡෙය්ය ‘‘අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි – සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධී’’ති පවිචයො වෙදිතබ්බො. ‘‘සො පවිචයො කත්ථ දට්ඨබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො කත්ථා’’තිආදි වුත්තං. සො පඤ්ඤාවිමුත්තියා පවිචයො කත්ථ කස්මිං ධම්මෙ දට්ඨබ්බොති පුච්ඡති. චතුත්ථෙ ඣානෙ පාරමිතාය උක්කංසගතාය චතුත්ථජ්ඣානභාවනාය සො පවිචයො දට්ඨබ්බො.
Gāthāyaṃ ‘‘sabbā duggatiyo jahe’’ti padaṃ vuttaṃ, ‘‘tassā paññāvimuttiyā yo pavicayo kātabbo, katamo so pavicayo’’ti pucchitabbattā ‘‘tassā ko pavicayo’’tiādi vuttaṃ. Tassā paññāvimuttiyā ko pavicayoti ce puccheyya ‘‘aṭṭha maggaṅgāni – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo sammāvācā sammākammanto sammāājīvo sammāvāyāmo sammāsati sammāsamādhī’’ti pavicayo veditabbo. ‘‘So pavicayo kattha daṭṭhabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so katthā’’tiādi vuttaṃ. So paññāvimuttiyā pavicayo kattha kasmiṃ dhamme daṭṭhabboti pucchati. Catutthe jhāne pāramitāya ukkaṃsagatāya catutthajjhānabhāvanāya so pavicayo daṭṭhabbo.
‘‘චතුත්ථෙ ඣානෙ පාරමිතායා’’ති වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘චතුත්ථෙ හි ඣානෙ’’තිආදි වුත්තං. යො සො චතුත්ථජ්ඣානලාභී පුග්ගලො චතුත්ථෙ ඣානෙ පරිසුද්ධං පරියොදාතං අනඞ්ගණං විගතූපක්කිලෙසං මුදු කම්මනියං ඨිතං ආනෙඤ්ජප්පත්තං, ඉති අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං චිත්තං භාවයති, සො චතුත්ථජ්ඣානලාභී පුග්ගලො තත්ථ චතුත්ථෙ ඣානෙ අට්ඨවිධං විජ්ජාචරණං අධිගච්ඡති. කතමං අට්ඨවිධං? ඡ අභිඤ්ඤා, ද්වෙ ච විසෙසෙ වා අධිගච්ඡතීති යොජනා. ඉද්ධිවිධාදයො පඤ්ච, ලොකියාභිඤ්ඤා චෙව අරහත්තමග්ගපඤ්ඤා චාති ඡ අභිඤ්ඤා. මනොමයිද්ධි චෙව විපස්සනාඤාණඤ්චාති ද්වෙ ච විසෙසා හොන්ති.
‘‘Catutthe jhāne pāramitāyā’’ti vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘catutthe hi jhāne’’tiādi vuttaṃ. Yo so catutthajjhānalābhī puggalo catutthe jhāne parisuddhaṃ pariyodātaṃ anaṅgaṇaṃ vigatūpakkilesaṃ mudu kammaniyaṃ ṭhitaṃ āneñjappattaṃ, iti aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ bhāvayati, so catutthajjhānalābhī puggalo tattha catutthe jhāne aṭṭhavidhaṃ vijjācaraṇaṃ adhigacchati. Katamaṃ aṭṭhavidhaṃ? Cha abhiññā, dve ca visese vā adhigacchatīti yojanā. Iddhividhādayo pañca, lokiyābhiññā ceva arahattamaggapaññā cāti cha abhiññā. Manomayiddhi ceva vipassanāñāṇañcāti dve ca visesā honti.
‘‘තං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං කුතො පරිසුද්ධං…පෙ.… කුතො ආනෙඤ්ජප්පත්ත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තං චිත්තං යතො පරිසුද්ධ’’න්තිආදි වුත්තං. තං චිත්තං යතො උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවතො පරිසුද්ධං, තතො උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවතො පරියොදාතං හොති. සුඛාදීනං පච්චයඝාතෙන යතො වීතරාගාදිඅනඞ්ගණභාවතො අනඞ්ගණං, තතො වීතරාගාදිඅනඞ්ගණභාවතො විගතූපක්කිලෙසං. යතො සුභාවිතභාවතො මුදු, තතො සුභාවිතභාවතො කම්මනියං. යතො පරිසුද්ධාදීසු ඨිතභාවතො ඨිතං, තතො පරිසුද්ධාදීසු ඨිතභාවතො ආනෙඤ්ජප්පත්තං හොතීතිපි යොජනා යුත්තා අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 53) යුගළතො ආගතත්තා. සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤාඔභාසෙහි පරිග්ගහිතභාවතො ආනෙඤ්ජප්පත්තං. සද්ධාය හි පරිග්ගහිතං චිත්තං පටිපක්ඛෙ අස්සද්ධියෙ න ඉඤ්ජති න චලති, වීරියෙන පරිග්ගහිතං චිත්තං පටිපක්ඛෙ කොසජ්ජෙ න ඉඤ්ජති, සතියා පරිග්ගහිතං චිත්තං පටිපක්ඛෙ පමාදෙ න ඉඤ්ජති, සමාධිනා පරිග්ගහිතං චිත්තං පටිපක්ඛෙ උද්ධච්චෙ න ඉඤ්ජති, පඤ්ඤාය පරිග්ගහිතං චිත්තං පටිපක්ඛාය අවිජ්ජාය න ඉඤ්ජති, ඔභාසගතං චිත්තං කිලෙසන්ධකාරෙ න ඉඤ්ජති. ඉති ඉමෙහි ඡහි ධම්මෙහි පරිග්ගහිතං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං ආනෙඤ්ජප්පත්තං හොති. එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතත්තා චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං ඡන්නං අභිඤ්ඤාඤාණානඤ්ච මනොමයිද්ධිවිපස්සනාඤාණානඤ්ච අධිගමූපායො හොති, තස්මා සො පඤ්ඤාවිමුත්තිපරිචයො චතුත්ථජ්ඣානෙ දට්ඨබ්බොයෙවාති සඞ්ඛෙපත්ථො. විත්ථාරතො පන අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 53) ‘‘තත්ථ උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙනා’’තිආදිනා වා ‘‘අපරො නයො’’තිආදිනා වා වුත්තොයෙවාති අම්හෙහි න වුත්තො.
‘‘Taṃ catutthajjhānacittaṃ kuto parisuddhaṃ…pe… kuto āneñjappatta’’nti pucchitabbattā ‘‘taṃ cittaṃ yato parisuddha’’ntiādi vuttaṃ. Taṃ cittaṃ yato upekkhāsatipārisuddhibhāvato parisuddhaṃ, tato upekkhāsatipārisuddhibhāvato pariyodātaṃ hoti. Sukhādīnaṃ paccayaghātena yato vītarāgādianaṅgaṇabhāvato anaṅgaṇaṃ, tato vītarāgādianaṅgaṇabhāvato vigatūpakkilesaṃ. Yato subhāvitabhāvato mudu, tato subhāvitabhāvato kammaniyaṃ. Yato parisuddhādīsu ṭhitabhāvato ṭhitaṃ, tato parisuddhādīsu ṭhitabhāvato āneñjappattaṃ hotītipi yojanā yuttā aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) yugaḷato āgatattā. Saddhāvīriyasatisamādhipaññāobhāsehi pariggahitabhāvato āneñjappattaṃ. Saddhāya hi pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe assaddhiye na iñjati na calati, vīriyena pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe kosajje na iñjati, satiyā pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe pamāde na iñjati, samādhinā pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe uddhacce na iñjati, paññāya pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhāya avijjāya na iñjati, obhāsagataṃ cittaṃ kilesandhakāre na iñjati. Iti imehi chahi dhammehi pariggahitaṃ catutthajjhānacittaṃ āneñjappattaṃ hoti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgatattā catutthajjhānacittaṃ channaṃ abhiññāñāṇānañca manomayiddhivipassanāñāṇānañca adhigamūpāyo hoti, tasmā so paññāvimuttiparicayo catutthajjhāne daṭṭhabboyevāti saṅkhepattho. Vitthārato pana aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) ‘‘tattha upekkhāsatipārisuddhibhāvenā’’tiādinā vā ‘‘aparo nayo’’tiādinā vā vuttoyevāti amhehi na vutto.
‘‘යෙසං රාගාදිඅඞ්ගණානං අභාවෙන අනඞ්ගණං, යෙසං අභිජ්ඣාදිඋපක්කිලෙසානං අභාවෙන විගතූපක්කිලෙසං, යාය චිත්තස්ස ඨිතියා අභාවෙන ඨිතං, ඉඤ්ජනාය අභාවෙන ආනෙඤ්ජප්පත්තං, තෙ රාගාදිඅඞ්ගණාදයො කතමාය පක්ඛා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ අඞ්ගණා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු රාගාදිඅඞ්ගණාදීසු අඞ්ගණා ච රාගාදිඅඞ්ගණා ච උපක්කිලෙසා අභිජ්ඣාදිඋපක්කිලෙසා ච සන්ති, තදුභයං රාගාදිඅඞ්ගණඅභිජ්ඣාදිඋපක්කිලෙසද්වයං තණ්හාපක්ඛො රාගාදිඅඞ්ගණානං තණ්හාසභාවත්තා, අභිජ්ඣාදිඋපක්කිලෙසානඤ්ච තණ්හාය අනුලොමත්තා. යා ඉඤ්ජනා ඵන්දනා යා ච චිත්තස්ස අට්ඨිති අනවට්ඨානං අත්ථි, අයං ඉඤ්ජනා අට්ඨිති දිට්ඨිපක්ඛො ඉඤ්ජනාය ච අට්ඨිතියා ච මිච්ඡාභිනිවෙසහෙතුභාවතොති පවිචයො කාතබ්බො.
‘‘Yesaṃ rāgādiaṅgaṇānaṃ abhāvena anaṅgaṇaṃ, yesaṃ abhijjhādiupakkilesānaṃ abhāvena vigatūpakkilesaṃ, yāya cittassa ṭhitiyā abhāvena ṭhitaṃ, iñjanāya abhāvena āneñjappattaṃ, te rāgādiaṅgaṇādayo katamāya pakkhā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha aṅgaṇā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu rāgādiaṅgaṇādīsu aṅgaṇā ca rāgādiaṅgaṇā ca upakkilesā abhijjhādiupakkilesā ca santi, tadubhayaṃ rāgādiaṅgaṇaabhijjhādiupakkilesadvayaṃ taṇhāpakkho rāgādiaṅgaṇānaṃ taṇhāsabhāvattā, abhijjhādiupakkilesānañca taṇhāya anulomattā. Yā iñjanā phandanā yā ca cittassa aṭṭhiti anavaṭṭhānaṃ atthi, ayaṃ iñjanā aṭṭhiti diṭṭhipakkho iñjanāya ca aṭṭhitiyā ca micchābhinivesahetubhāvatoti pavicayo kātabbo.
‘‘කිං පන චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතත්තායෙව ඡන්නං අභිඤ්ඤාඤාණානඤ්ච මනොමයිද්ධිවිපස්සනාඤාණානඤ්ච අධිගමූපායො හොතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘චත්තාරි ඉන්ද්රියානී’’ති වුත්තං. ‘‘තස්ස චතුත්ථජ්ඣානලාභිනො, දුක්ඛින්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රියං සුඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං ඉති චත්තාරින්ද්රියානි චතුත්ථජ්ඣානෙ නිරුජ්ඣන්ති, තස්ස චතුත්ථජ්ඣානලාභිනො උපෙක්ඛින්ද්රියං අවසිට්ඨං භවති, තස්මාපි චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං වුත්තප්පකාරානං අට්ඨන්නං ඤාණානං අධිගමූපායො හොති, සො ච අධිගමූපායභාවො චිණ්ණවසීභාවස්සෙව භවෙය්ය, කථං චතුත්ථජ්ඣානමත්තලාභිනො චිණ්ණවසීභාවො සියා’’ති වත්තබ්බත්තා සො චතුත්ථජ්ඣානලාභී චතුත්ථජ්ඣානෙයෙව අට්ඨත්වා අරූපසමාපත්තියොපි එවං කත්වා නිබ්බත්තෙති භාවෙති, තස්මා චිණ්ණවසීභාවො හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සො උපරිමං සමාපත්ති’’න්තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 53) විත්ථාරතො වුත්තො, තස්මා යොජනමත්තං කරිස්සාම.
‘‘Kiṃ pana catutthajjhānacittaṃ aṭṭhaṅgasamannāgatattāyeva channaṃ abhiññāñāṇānañca manomayiddhivipassanāñāṇānañca adhigamūpāyo hotī’’ti pucchitabbattā ‘‘cattāri indriyānī’’ti vuttaṃ. ‘‘Tassa catutthajjhānalābhino, dukkhindriyaṃ domanassindriyaṃ sukhindriyaṃ somanassindriyaṃ iti cattārindriyāni catutthajjhāne nirujjhanti, tassa catutthajjhānalābhino upekkhindriyaṃ avasiṭṭhaṃ bhavati, tasmāpi catutthajjhānacittaṃ vuttappakārānaṃ aṭṭhannaṃ ñāṇānaṃ adhigamūpāyo hoti, so ca adhigamūpāyabhāvo ciṇṇavasībhāvasseva bhaveyya, kathaṃ catutthajjhānamattalābhino ciṇṇavasībhāvo siyā’’ti vattabbattā so catutthajjhānalābhī catutthajjhāneyeva aṭṭhatvā arūpasamāpattiyopi evaṃ katvā nibbatteti bhāveti, tasmā ciṇṇavasībhāvo hotīti dassetuṃ ‘‘so uparimaṃ samāpatti’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) vitthārato vutto, tasmā yojanamattaṃ karissāma.
සො රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානලාභී යොගාවචරො රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානසමාපත්තිතො උපරිමං ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං සන්තතො සන්තතරතො මනසි කරොති. යථාවුත්තං උපරිමං සමාපත්තිං සන්තතො මනසි කරොතො තස්ස චතුත්ථජ්ඣානලාභිනො යොගාවචරස්ස චතුත්ථජ්ඣානෙ සඤ්ඤා සඤ්ඤාපධානා සමාපත්ති ඔළාරිකා විය හුත්වා සණ්ඨහති, පටිඝසඤ්ඤා ච උක්කණ්ඨා අනභිරති හුත්වා සණ්ඨහති, සො යථාවුත්තෙන විධිනා මනසි කරොන්තො යොගාවචරො සබ්බසො නිරවසෙසතො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘‘ආකාසං අනන්ත’’න්ති මනසි කත්වා පවත්තමානං ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති. රූපසඤ්ඤා රූපාවචරසඤ්ඤා පඤ්චවිධඅභිඤ්ඤාභිනීහාරො හොති. නානත්තසඤ්ඤා නානාරම්මණෙසු වොකාරො අකුසලො පවත්තති. එවං රූපාවචරජ්ඣානෙ ආදීනවදස්සී හුත්වා තා රූපසඤ්ඤානානත්තසඤ්ඤායො ආරම්මණෙ සමතික්කමති, අස්ස යොගාවචරස්ස පටිඝසඤ්ඤා ච අබ්භත්ථං ගච්ඡති. එවං ඉමිනා වුත්තනයෙන සමතික්කමෙන සමාහිතස්ස, සන්තවුත්තිනා අරූපාවචරසමාධිනා සමාහිතස්ස යොගාවචරස්ස ඔභාසො රූපාවචරජ්ඣානොභාසො අන්තරධායති. රූපානං කසිණරූපානං ඣානචක්ඛුනා දස්සනඤ්ච අන්තරධායතීති යොජනා.
So rūpāvacaracatutthajjhānalābhī yogāvacaro rūpāvacaracatutthajjhānasamāpattito uparimaṃ ākāsānañcāyatanasamāpattiṃsantato santatarato manasi karoti. Yathāvuttaṃ uparimaṃ samāpattiṃ santato manasi karoto tassa catutthajjhānalābhino yogāvacarassa catutthajjhāne saññā saññāpadhānā samāpatti oḷārikā viya hutvā saṇṭhahati, paṭighasaññā ca ukkaṇṭhā anabhirati hutvā saṇṭhahati, so yathāvuttena vidhinā manasi karonto yogāvacaro sabbaso niravasesato rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘‘ākāsaṃ ananta’’nti manasi katvā pavattamānaṃ ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ sacchikatvā upasampajja viharati. Rūpasaññā rūpāvacarasaññā pañcavidhaabhiññābhinīhāro hoti. Nānattasaññā nānārammaṇesu vokāro akusalo pavattati. Evaṃ rūpāvacarajjhāne ādīnavadassī hutvā tā rūpasaññānānattasaññāyo ārammaṇe samatikkamati, assa yogāvacarassa paṭighasaññā ca abbhatthaṃ gacchati. Evaṃ iminā vuttanayena samatikkamena samāhitassa, santavuttinā arūpāvacarasamādhinā samāhitassa yogāvacarassa obhāso rūpāvacarajjhānobhāso antaradhāyati. Rūpānaṃ kasiṇarūpānaṃ jhānacakkhunā dassanañca antaradhāyatīti yojanā.
‘‘යෙන සමාධිනා සමාහිතස්ස, සමාහිතස්ස ඔභාසො ච රූපානං දස්සනඤ්ච අන්තරධායති, සො සමාධි කිත්තකෙහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො, කථං පච්චවෙක්ඛිතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො සමාධී’’තිආදි වුත්තං. සො සමාධීති යෙන රූපාරූපාවචරසමාධිනා සමාහිතො, සො දුවිධොපි සමාධි අනභිජ්ඣාබ්යාපාදවීරියාරම්භෙහි තීහි උපකාරකඞ්ගෙහි ච පස්සද්ධිසතීහි ද්වීහි පරික්ඛාරඞ්ගෙහි ච අවික්ඛිත්තෙන එකෙන සභාවඞ්ගෙන ච ඡහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතොති පච්චවෙක්ඛිතබ්බො පුනප්පුනං චින්තෙතබ්බො සල්ලක්ඛෙතබ්බො . ‘‘කථං කත්ථ පච්චවෙක්ඛිතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අනභිජ්ඣාසහගතං මෙ මානසං සබ්බලොකෙ’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තෙසු ඡසු අඞ්ගෙසු කිත්තකො සමථො, කිත්තකා විපස්සනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා එත්තකො සමථො, එත්තකා විපස්සනාති විභජිතුං ‘‘තත්ථ යඤ්චා’’තිආදි වුත්තං.
‘‘Yena samādhinā samāhitassa, samāhitassa obhāso ca rūpānaṃ dassanañca antaradhāyati, so samādhi kittakehi aṅgehi samannāgato, kathaṃ paccavekkhitabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhī’’tiādi vuttaṃ. So samādhīti yena rūpārūpāvacarasamādhinā samāhito, so duvidhopi samādhi anabhijjhābyāpādavīriyārambhehi tīhi upakārakaṅgehi ca passaddhisatīhi dvīhi parikkhāraṅgehi ca avikkhittena ekena sabhāvaṅgena ca chahi aṅgehi samannāgatoti paccavekkhitabbo punappunaṃ cintetabbo sallakkhetabbo . ‘‘Kathaṃ kattha paccavekkhitabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘anabhijjhāsahagataṃ me mānasaṃ sabbaloke’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Tesu chasu aṅgesu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ettako samatho, ettakā vipassanāti vibhajituṃ ‘‘tattha yañcā’’tiādi vuttaṃ.
54. ‘‘පඤ්ඤාවිමුත්තී’’ති වුත්තස්ස අරහත්තඵලස්ස සමාධිස්ස සමථවිපස්සනාසඞ්ඛාතා පුබ්බභාගපටිපදා සමාධිමුඛෙන ආචරියෙන විභත්තා, ‘‘තාය පටිපදාය ලභිතබ්බො අරහත්තඵලසමාධි කිත්තකෙන වෙදිතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො සමාධි පඤ්චවිධෙන වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. යො අරහත්තඵලසමාධි සමථවිපස්සනාපටිපදාය ලභිතබ්බො, සො අරහත්තඵලසමාධි පඤ්චවිධෙන ඤාණදස්සනෙන වෙදිතබ්බො.
54. ‘‘Paññāvimuttī’’ti vuttassa arahattaphalassa samādhissa samathavipassanāsaṅkhātā pubbabhāgapaṭipadā samādhimukhena ācariyena vibhattā, ‘‘tāya paṭipadāya labhitabbo arahattaphalasamādhi kittakena veditabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhi pañcavidhena veditabbo’’ti vuttaṃ. Yo arahattaphalasamādhi samathavipassanāpaṭipadāya labhitabbo, so arahattaphalasamādhi pañcavidhena ñāṇadassanena veditabbo.
‘‘කථං පඤ්චවිධඤාණදස්සනං පච්චුපට්ඨිතං භවතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අයං සමාධී’’තිආදි වුත්තං. අයං අරහත්තඵලසමාධි අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ ඵලසමාපත්තිසුඛත්තා පච්චුප්පන්නසුඛො හොති, ඉති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අස්ස අරහතො පච්චත්තමෙව ඤාණදස්සනං පච්චුපට්ඨිතං භවති. අයං අරහත්තඵලසමාධි ආයතිං සමාපජ්ජිතබ්බස්ස අරහත්තඵලසමාධිස්ස උපනිස්සයපච්චයත්තා ආයතිං සුඛවිපාකො හොති, ඉති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස…පෙ.… භවති. අයං අරහත්තඵලසමාධි කිලෙසඅරීහි ආරකත්තා අරියො, කාමාමිසවට්ටාමිසලොකාමිසානං අභාවතො නිරාමිසො ච හොති, ඉති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස…පෙ.… භවති. අයං අරහත්තඵලසමාධි අකාපුරිසෙහි සම්මාසම්බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකබුද්ධෙහි සෙවිතබ්බත්තා අකාපුරිසසෙවිතො හොති, ඉති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස…පෙ.… භවති. අයං අරහත්තඵලසමාධි අඞ්ගසන්තකිලෙසදරථසන්තත්තා සන්තො චෙව දිවසම්පි සමාපජ්ජන්තස්ස අතිත්තිකරණතො පණීතො ච පටිප්පස්සද්ධකිලෙසෙන අරහතා පුග්ගලෙන ලද්ධත්තා පටිප්පස්සද්ධිලද්ධො ච අරහත්තමග්ගසමාධිසඞ්ඛාතෙන එකොදිභාවෙන අධිගතත්තා එකොදිභාවාධිගතො ච සසඞ්ඛාරෙන සපයොගෙන අධිගතත්තා, නීවරණාදිපච්චනීකධම්මෙ නිග්ගය්හ අනධිගතත්තා, අඤ්ඤෙ කිලෙසෙ වාරෙත්වා අනධිගතත්තා, අරහත්තමග්ගඵලභාවෙනෙව පවත්තත්තා නසසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිතගතො හොති, ඉති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අස්ස අරහතො පච්චත්තමෙව ඤාණදස්සනං පච්චුපට්ඨිතං භවතීති පඤ්චවිධෙන ඤාණදස්සනෙන සො අරහත්තඵලසමාධි විචයිත්වා වෙදිතබ්බොති.
‘‘Kathaṃ pañcavidhañāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavatī’’ti vattabbattā ‘‘ayaṃ samādhī’’tiādi vuttaṃ. Ayaṃ arahattaphalasamādhi appitappitakkhaṇe phalasamāpattisukhattā paccuppannasukho hoti, iti paccavekkhantassa assa arahato paccattameva ñāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi āyatiṃ samāpajjitabbassa arahattaphalasamādhissa upanissayapaccayattā āyatiṃ sukhavipāko hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi kilesaarīhi ārakattā ariyo, kāmāmisavaṭṭāmisalokāmisānaṃ abhāvato nirāmiso ca hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi akāpurisehi sammāsambuddhapaccekabuddhasāvakabuddhehi sevitabbattā akāpurisasevito hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi aṅgasantakilesadarathasantattā santo ceva divasampi samāpajjantassa atittikaraṇato paṇīto ca paṭippassaddhakilesena arahatā puggalena laddhattā paṭippassaddhiladdho ca arahattamaggasamādhisaṅkhātena ekodibhāvena adhigatattā ekodibhāvādhigato ca sasaṅkhārena sapayogena adhigatattā, nīvaraṇādipaccanīkadhamme niggayha anadhigatattā, aññe kilese vāretvā anadhigatattā, arahattamaggaphalabhāveneva pavattattā nasasaṅkhāraniggayhavāritagato hoti, iti paccavekkhantassa assa arahato paccattameva ñāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavatīti pañcavidhena ñāṇadassanena so arahattaphalasamādhi vicayitvā veditabboti.
‘‘පච්චුප්පන්නසුඛාදීසු සමාධීසු කිත්තකො සමථො, කිත්තකා විපස්සනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යො ච සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො’’තිආදි වුත්තං. සමථො, විපස්සනාති ච අරහත්තඵලසමථවිපස්සනාව අධිප්පෙතා, න පුබ්බභාගසමථවිපස්සනාති. අරහත්තඵලසමාධි පඤ්චවිධෙන වෙදිතබ්බොති ආචරියෙන වුත්තො, ‘‘තස්ස අරහත්තඵලසමාධිස්ස පුබ්බභාගපටිපදායං වුත්තො සමාධි කිත්තකෙන වෙදිතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො සමාධි පඤ්චවිධෙන වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. යො රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානසමාධි පුබ්බභාගපටිපදායං වුත්තො, සො රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානසමාධි පඤ්චවිධෙන පකාරෙන වෙදිතබ්බො. ‘‘කතමෙනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘පීතිඵරණතා’’තිආදි වුත්තං. පඨමදුතියජ්ඣානෙසු පඤ්ඤා පීතිඵරණතා හොති. පඨමදුතියතතියජ්ඣානෙසු පඤ්ඤා සුඛඵරණතා හොති. චතුත්ථජ්ඣානෙ චෙතොපරියපඤ්ඤා චෙතොඵරණතා හොති. දිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤා ආලොකඵරණතා හොති. ඣානං පච්චවෙක්ඛිත්වා පවත්තමානපඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණානිමිත්තං හොති. ඉති පඤ්චවිධෙන පඤ්ඤාපකාරෙන විචයිත්වා වෙදිතබ්බොති. ‘‘තෙසු පඤ්චවිධෙසු පකාරෙසු කිත්තකො සමථො, කිත්තකා විපස්සනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යො ච පීතිඵරණො’’තිආදි වුත්තං.
‘‘Paccuppannasukhādīsu samādhīsu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca samādhi paccuppannasukho’’tiādi vuttaṃ. Samatho, vipassanāti ca arahattaphalasamathavipassanāva adhippetā, na pubbabhāgasamathavipassanāti. Arahattaphalasamādhi pañcavidhena veditabboti ācariyena vutto, ‘‘tassa arahattaphalasamādhissa pubbabhāgapaṭipadāyaṃ vutto samādhi kittakena veditabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhi pañcavidhena veditabbo’’ti vuttaṃ. Yo rūpāvacaracatutthajjhānasamādhi pubbabhāgapaṭipadāyaṃ vutto, so rūpāvacaracatutthajjhānasamādhi pañcavidhena pakārena veditabbo. ‘‘Katamenā’’ti pucchitabbattā ‘‘pītipharaṇatā’’tiādi vuttaṃ. Paṭhamadutiyajjhānesu paññā pītipharaṇatā hoti. Paṭhamadutiyatatiyajjhānesu paññā sukhapharaṇatā hoti. Catutthajjhāne cetopariyapaññā cetopharaṇatā hoti. Dibbacakkhupaññā ālokapharaṇatā hoti. Jhānaṃ paccavekkhitvā pavattamānapaññā paccavekkhaṇānimittaṃ hoti. Iti pañcavidhena paññāpakārena vicayitvā veditabboti. ‘‘Tesu pañcavidhesu pakāresu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca pītipharaṇo’’tiādi vuttaṃ.
55. සම්පයොගවසෙන සමාධි ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං ආරම්මණවසෙන විභත්තො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘දස කසිණායතනානී’’තිආදි වුත්තං. ඉමෙහි දසහි ආරම්මණෙහි කසිණෙහිපි සමාධි විචිනිත්වා වෙදිතබ්බොති. ‘‘තෙසු දසසු කිත්තකො සමථො, කිත්තකා විපස්සනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. කසිණන්ති ච කසිණමණ්ඩලම්පි පරිකම්මම්පි පටිභාගනිමිත්තම්පි තස්මිං පටිභාගනිමිත්තෙ උප්පන්නජ්ඣානම්පි වුච්චති, ඉධ පන සසම්පයුත්තජ්ඣානමෙව අධිප්පෙතං.
55. Sampayogavasena samādhi ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ ārammaṇavasena vibhatto’’ti pucchitabbattā ‘‘dasa kasiṇāyatanānī’’tiādi vuttaṃ. Imehi dasahi ārammaṇehi kasiṇehipi samādhi vicinitvā veditabboti. ‘‘Tesu dasasu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yañcā’’tiādi vuttaṃ. Kasiṇanti ca kasiṇamaṇḍalampi parikammampi paṭibhāganimittampi tasmiṃ paṭibhāganimitte uppannajjhānampi vuccati, idha pana sasampayuttajjhānameva adhippetaṃ.
‘‘කිං පන වුත්තප්පකාරො සමාධියෙව සමථවිපස්සනාය යොජෙතබ්බො, උදාහු අඤ්ඤොපි යොජෙතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා සතිපට්ඨානාදිපුබ්බභාගපටිපදාභෙදෙන අනෙකභෙදභින්නො නිරවසෙසො අරියමග්ගොපි විචයිත්වා යොජෙතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘එවං සබ්බො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එවන්ති මයා වුත්තනයෙන වුත්තනයානුසාරෙන සබ්බො නිරවසෙසො සතිපට්ඨානාදිපුබ්බභාගපටිපදාභෙදෙන අනෙකභෙදභින්නො අරියො මග්ගො යොජෙතබ්බො. කථං? යෙන යෙන අනභිජ්ඣාදිආකාරෙන පච්චුප්පන්නසුඛතාදිආකාරෙන සමාධි මයා වුත්තො, තෙන තෙන අනභිජ්ඣාදිආකාරෙන පච්චුප්පන්නසුඛතාදිආකාරෙන යො යො අරියමග්ගො සමථෙන යොජෙතුං සම්භවති, සො සො අරියමග්ගො සමථෙන විචයිත්වා යොජයිතබ්බො. යො යො අරියමග්ගො විපස්සනාය යොජෙතුං සම්භවති, සො සො අරියමග්ගො විපස්සනාය යොජයිත්වා යොජයිතබ්බොති අත්ථො ගහෙතබ්බො.
‘‘Kiṃ pana vuttappakāro samādhiyeva samathavipassanāya yojetabbo, udāhu aññopi yojetabbo’’ti vattabbattā satipaṭṭhānādipubbabhāgapaṭipadābhedena anekabhedabhinno niravaseso ariyamaggopi vicayitvā yojetabboti dassetuṃ ‘‘evaṃ sabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha evanti mayā vuttanayena vuttanayānusārena sabbo niravaseso satipaṭṭhānādipubbabhāgapaṭipadābhedena anekabhedabhinno ariyo maggo yojetabbo. Kathaṃ? Yena yena anabhijjhādiākārena paccuppannasukhatādiākārena samādhi mayā vutto, tena tena anabhijjhādiākārena paccuppannasukhatādiākārena yo yo ariyamaggo samathena yojetuṃ sambhavati, so so ariyamaggo samathena vicayitvā yojayitabbo. Yo yo ariyamaggo vipassanāya yojetuṃ sambhavati, so so ariyamaggo vipassanāya yojayitvā yojayitabboti attho gahetabbo.
‘‘යෙහි සමථාධිට්ඨානෙහි විපස්සනාධම්මෙහි යොජයිතබ්බො, තෙ සමථාධිට්ඨානා විපස්සනාධම්මා කතමෙහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙ තීහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතා අනිච්චතාය දුක්ඛතාය අනත්තතායා’’ති වුත්තං, තෙ සමථාධිට්ඨානා විපස්සනාධම්මා ‘‘අනිච්චතාය පඤ්ඤාය දුක්ඛතාය පඤ්ඤාය අනත්තතාය පඤ්ඤායා’’ති තීහි අනුපස්සනාධම්මෙහි සඞ්ගහිතා ගණ්හිතාති අත්ථො. අනිච්චතාදිනා සහචරණතො අනුපස්සනාපඤ්ඤාපි ‘‘අනිච්චතා දුක්ඛතා අනත්තතා’’ති වුච්චති.
‘‘Yehi samathādhiṭṭhānehi vipassanādhammehi yojayitabbo, te samathādhiṭṭhānā vipassanādhammā katamehi dhammehi saṅgahitā’’ti pucchitabbattā ‘‘te tīhi dhammehi saṅgahitā aniccatāya dukkhatāya anattatāyā’’ti vuttaṃ, te samathādhiṭṭhānā vipassanādhammā ‘‘aniccatāya paññāya dukkhatāya paññāya anattatāya paññāyā’’ti tīhi anupassanādhammehi saṅgahitā gaṇhitāti attho. Aniccatādinā sahacaraṇato anupassanāpaññāpi ‘‘aniccatā dukkhatā anattatā’’ti vuccati.
‘‘යො යොගී පුග්ගලො සමථාධිට්ඨානං විපස්සනං භාවයමානො හොති, සො යොගී පුග්ගලො කිං භාවයතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො සමථවිපස්සනං භාවයමානො’’තිආදි වුත්තං.
‘‘Yo yogī puggalo samathādhiṭṭhānaṃ vipassanaṃ bhāvayamāno hoti, so yogī puggalo kiṃ bhāvayatī’’ti pucchitabbattā ‘‘so samathavipassanaṃ bhāvayamāno’’tiādi vuttaṃ.
සමථවිපස්සනාදීනි භාවයමානො පුග්ගලො රාගචරිතො දොසචරිතො මොහචරිතොති තිවිධො, ‘‘තත්ථ කතමො පුග්ගලො කතමෙන කතමෙන විමොක්ඛමුඛෙන නිය්යාති, කතමායං කතමායං සික්ඛන්තො, කතමං කතමං පජහන්තො, කතමං කතමං අනුපගච්ඡන්තො, කතමං කතමං පරිජානන්තො, කතමං කතමං පවාහෙන්තො, කතමං කතමං නිද්ධුනන්තො, කතමං කතමං වමෙන්තො, කතමං කතමං නිබ්බාපෙන්තො, කතමං කතමං උප්පාටෙන්තො, කතමං කතමං විජටෙන්තො නිය්යාතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘රාගචරිතො පුග්ගලො’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉදානි යෙසං පුග්ගලානං යත්ථ සික්ඛන්තානං විසෙසතො නිය්යානමුඛානි, යෙසඤ්ච කිලෙසානං පටිපක්ඛභූතානි තීණි විමොක්ඛමුඛානි, තෙහි සද්ධිං තානි දස්සෙතුං ‘රාගචරිතො’තිආදි වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තස්සත්ථොපි අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 55) වුත්තොයෙව.
Samathavipassanādīni bhāvayamāno puggalo rāgacarito dosacarito mohacaritoti tividho, ‘‘tattha katamo puggalo katamena katamena vimokkhamukhena niyyāti, katamāyaṃ katamāyaṃ sikkhanto, katamaṃ katamaṃ pajahanto, katamaṃ katamaṃ anupagacchanto, katamaṃ katamaṃ parijānanto, katamaṃ katamaṃ pavāhento, katamaṃ katamaṃ niddhunanto, katamaṃ katamaṃ vamento, katamaṃ katamaṃ nibbāpento, katamaṃ katamaṃ uppāṭento, katamaṃ katamaṃ vijaṭento niyyātī’’ti pucchitabbattā ‘‘rāgacarito puggalo’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘idāni yesaṃ puggalānaṃ yattha sikkhantānaṃ visesato niyyānamukhāni, yesañca kilesānaṃ paṭipakkhabhūtāni tīṇi vimokkhamukhāni, tehi saddhiṃ tāni dassetuṃ ‘rāgacarito’tiādi vutta’’nti vuttaṃ. Tassatthopi aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vuttoyeva.
‘‘කස්මා තීණි විමොක්ඛමුඛානි භාවයන්තො තයො ඛන්ධෙ භාවයතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තත්ථ සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු තීසු විමොක්ඛමුඛෙසු. සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛං පඤ්ඤාක්ඛන්ධො අනත්තානුපස්සනාය පඤ්ඤාපධානත්තා. අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛං සමාධික්ඛන්ධො අනිච්චානුපස්සනාය සමාධිපධානත්තා. අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛං සීලක්ඛන්ධො දුක්ඛානුපස්සනාය සීලපධානත්තා. ඉති තීහි විමොක්ඛමුඛෙහි තිණ්ණං ඛන්ධානං සඞ්ගහිතත්තා තීණි විමොක්ඛමුඛානි භාවයන්තො සො යොගී පුග්ගලො තයො ඛන්ධෙ භාවයතියෙවාති පඤ්ඤාපධානාදිභාවො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 55) වුත්තො. තයො ඛන්ධෙ භාවයන්තො අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවයති. ‘‘කස්මා භාවයතී’’ති වත්තබ්බත්තා කාරණං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යා’’තිආදි වුත්තං.
‘‘Kasmā tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayanto tayo khandhe bhāvayatī’’ti vattabbattā ‘‘tattha suññatavimokkhamukha’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu tīsu vimokkhamukhesu. Suññatavimokkhamukhaṃ paññākkhandho anattānupassanāya paññāpadhānattā. Animittavimokkhamukhaṃ samādhikkhandho aniccānupassanāya samādhipadhānattā. Appaṇihitavimokkhamukhaṃ sīlakkhandho dukkhānupassanāya sīlapadhānattā. Iti tīhi vimokkhamukhehi tiṇṇaṃ khandhānaṃ saṅgahitattā tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayanto so yogī puggalo tayo khandhe bhāvayatiyevāti paññāpadhānādibhāvo aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vutto. Tayo khandhe bhāvayanto ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvayati. ‘‘Kasmā bhāvayatī’’ti vattabbattā kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘tattha yā’’tiādi vuttaṃ.
තිණ්ණං ඛන්ධානං අරියඅට්ඨඞ්ගිකමග්ගභාවො විභත්තො, අම්හෙහි ච ජානිතො, ‘‘කථං සමථවිපස්සනාභාවො ජානිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා තිණ්ණං ඛන්ධානං සමථවිපස්සනාභාවං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ සීලක්ඛන්ධො චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘යො යොගී පුග්ගලො සමථවිපස්සනං භාවෙති, තස්ස යොගිනො පුග්ගලස්ස භවඞ්ගානි කතමං භාවනං ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යො සමථවිපස්සනං භාවෙති, තස්සා’’තිආදි වුත්තං. කායො ච චිත්තඤ්ච ද්වෙ භවඞ්ගානි උපපත්තිභවස්ස අඞ්ගානි භාවනං වඩ්ඪනං ගච්ඡන්ති. සීලඤ්ච සමාධි ච ද්වෙ පදානි ද්වෙ පාදා භවනිරොධගාමිනී පටිපදා භාවනං වඩ්ඪනං ගච්ඡන්ති.
Tiṇṇaṃ khandhānaṃ ariyaaṭṭhaṅgikamaggabhāvo vibhatto, amhehi ca jānito, ‘‘kathaṃ samathavipassanābhāvo jānitabbo’’ti vattabbattā tiṇṇaṃ khandhānaṃ samathavipassanābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tattha sīlakkhandho cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Yo yogī puggalo samathavipassanaṃ bhāveti, tassa yogino puggalassa bhavaṅgāni katamaṃ bhāvanaṃ gacchantī’’ti pucchitabbattā ‘‘yo samathavipassanaṃ bhāveti, tassā’’tiādi vuttaṃ. Kāyo ca cittañca dve bhavaṅgāni upapattibhavassa aṅgāni bhāvanaṃ vaḍḍhanaṃ gacchanti. Sīlañca samādhi ca dve padāni dve pādā bhavanirodhagāminī paṭipadā bhāvanaṃ vaḍḍhanaṃ gacchanti.
‘‘කථං ගච්ඡන්තී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සො හොති භික්ඛූ’’තිආදි වුත්තං. භාවිතකායොති භාවිතො කායො කායආභිසමාචාරිකො, කායසංවරො වා යෙන භික්ඛුනාති භාවිතකායො. සෙසෙසුපි එස නයො. කායෙ කායආභිසමාචාරිකෙ, කායසංවරෙ වා භාවියමානෙ සති සම්මාකම්මන්තො, සම්මාවායාමො ච ද්වෙ ධම්මා භාවනං ගච්ඡන්ති කායසමාචාරසීලත්තා. සීලෙ වාචාසංවරආජීවසංවරවසෙන පවත්තෙ සීලෙ භාවියමානෙ සති සම්මාවාචා ච සම්මාආජීවො ච ද්වෙ ධම්මා භාවනං ගච්ඡන්ති වාචාදිසංවරසීලත්තා. චිත්තෙ චිත්තසංවරවසෙන පවත්තෙ චිත්තෙ භාවියමානෙ සති සම්මාසති ච සම්මාසමාධි ච ද්වෙ ධම්මා භාවනං ගච්ඡන්ති චිත්තසංවරසීලත්තා. පඤ්ඤාය භාවියමානාය සති සම්මාදිට්ඨි ච සම්මාසඞ්කප්පො ච ද්වෙ ධම්මා භාවනං ගච්ඡන්ති සමානත්තා, උපකාරකත්තා ච. සම්මාසඞ්කප්පෙන හි පුනප්පුනං සඞ්කප්පන්තස්ස පඤ්ඤා වඩ්ඪතීති.
‘‘Kathaṃ gacchantī’’ti vattabbattā ‘‘so hoti bhikkhū’’tiādi vuttaṃ. Bhāvitakāyoti bhāvito kāyo kāyaābhisamācāriko, kāyasaṃvaro vā yena bhikkhunāti bhāvitakāyo. Sesesupi esa nayo. Kāye kāyaābhisamācārike, kāyasaṃvare vā bhāviyamāne sati sammākammanto, sammāvāyāmo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti kāyasamācārasīlattā. Sīle vācāsaṃvaraājīvasaṃvaravasena pavatte sīle bhāviyamāne sati sammāvācā ca sammāājīvo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti vācādisaṃvarasīlattā. Citte cittasaṃvaravasena pavatte citte bhāviyamāne sati sammāsati ca sammāsamādhi ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti cittasaṃvarasīlattā. Paññāya bhāviyamānāya sati sammādiṭṭhi ca sammāsaṅkappo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti samānattā, upakārakattā ca. Sammāsaṅkappena hi punappunaṃ saṅkappantassa paññā vaḍḍhatīti.
‘‘සම්මාකම්මන්තො ච සම්මාවායාමො ච ද්වෙ ධම්මා කායවසෙනෙව විභත්තා විචෙතබ්බා කිං, උදාහු චිත්තවසෙන විභත්තා විචෙතබ්බා කි’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යො ච සම්මාකම්මන්තො’’තිආදි වුත්තං. කායසුචරිතචෙතනාභූතො යො ච සම්මාකම්මන්තො, තංසහිතො යො ච සම්මාවායාමො සියා කායිකො, විරතිභූතො යො ච සම්මාකම්මන්තො, තංසහිතො යො ච සම්මාවායාමො සියා චෙතසිකො, තත්ථ තෙසු කායිකචෙතසිකභූතෙසු සම්මාකම්මන්තසම්මාවායාමෙසු යො සම්මාකම්මන්තසම්මාවායාමො කායසඞ්ගහො, සො සම්මාකම්මන්තසම්මාවායාමො කායෙ කායආභිසමාචාරිකෙ, කායසංවරෙ වා භාවිතෙ සති භාවනං ගච්ඡති. යො සම්මාකම්මන්තසම්මාවායාමො චිත්තසඞ්ගහො, සො සම්මාකම්මන්තසම්මාවායාමො චිත්තෙ චිත්තසංවරෙ භාවිතෙ සති භාවනං ගච්ඡතීති යොජනා.
‘‘Sammākammanto ca sammāvāyāmo ca dve dhammā kāyavaseneva vibhattā vicetabbā kiṃ, udāhu cittavasena vibhattā vicetabbā ki’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca sammākammanto’’tiādi vuttaṃ. Kāyasucaritacetanābhūto yo ca sammākammanto, taṃsahito yo ca sammāvāyāmo siyā kāyiko, viratibhūto yo ca sammākammanto, taṃsahito yo ca sammāvāyāmo siyā cetasiko, tattha tesu kāyikacetasikabhūtesu sammākammantasammāvāyāmesu yo sammākammantasammāvāyāmo kāyasaṅgaho, so sammākammantasammāvāyāmo kāye kāyaābhisamācārike, kāyasaṃvare vā bhāvite sati bhāvanaṃ gacchati. Yo sammākammantasammāvāyāmo cittasaṅgaho, so sammākammantasammāvāyāmo citte cittasaṃvare bhāvite sati bhāvanaṃ gacchatīti yojanā.
‘‘සමථවිපස්සනං භාවයන්තො සො යොගී පුග්ගලො කිත්තකං අධිගමං ගච්ඡතී’’ති විචයිතබ්බත්තා ‘‘සො සමථවිපස්සනං භාවයන්තො’’තිආදි වුත්තං. පඤ්චවිධං අරියමග්ගාධිගමං දස්සෙතුං ‘‘ඛිප්පාධිගමො චා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 55) විභත්තො. ‘‘කෙන කතමො අධිගමො හොතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ සමථෙනා’’තිආදි වුත්තං.
‘‘Samathavipassanaṃ bhāvayanto so yogī puggalo kittakaṃ adhigamaṃ gacchatī’’ti vicayitabbattā ‘‘so samathavipassanaṃ bhāvayanto’’tiādi vuttaṃ. Pañcavidhaṃ ariyamaggādhigamaṃ dassetuṃ ‘‘khippādhigamo cā’’tiādi vuttaṃ. Tassattho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vibhatto. ‘‘Kena katamo adhigamo hotī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha samathenā’’tiādi vuttaṃ.
56. ‘‘අරක්ඛිතෙන චිත්තෙනා’’තිආදිසුත්තත්ථො වෙනෙය්යානං අරහත්තඵලවිමුත්තිමුඛෙන ආචරියෙන විචයිතො විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘දෙසකස්ස දසබලසමන්නාගතස්ස දස බලානි කථං විචයිතබ්බානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යො දෙසයති, සො දසබලසමන්නාගතො’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන –
56. ‘‘Arakkhitena cittenā’’tiādisuttattho veneyyānaṃ arahattaphalavimuttimukhena ācariyena vicayito vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘desakassa dasabalasamannāgatassa dasa balāni kathaṃ vicayitabbānī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo desayati, so dasabalasamannāgato’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
‘‘ඉති මහාථෙරො ‘තස්මා රක්ඛිතචිත්තස්සා’ති ගාථාය වසෙන අරහත්තඵලවිමුත්තිමුඛෙන විචයහාරසම්පාතං නිද්දිසන්තො, දෙසනාකුසලතාය අනෙකෙහි සුත්තප්පදෙසෙහි තස්සා පුබ්බභාගපටිපදාය භාවනාවිසෙසානං භාවනානිසංසානඤ්ච විභජනවසෙන නානප්පකාරතො විචයහාරං දස්සෙත්වා, ඉදානි දසන්නං තථාගතබලානම්පි වසෙන තං දස්සෙතුං ‘තත්ථ යො දෙසයතී’තිආදිමාහා’’ති –
‘‘Iti mahāthero ‘tasmā rakkhitacittassā’ti gāthāya vasena arahattaphalavimuttimukhena vicayahārasampātaṃ niddisanto, desanākusalatāya anekehi suttappadesehi tassā pubbabhāgapaṭipadāya bhāvanāvisesānaṃ bhāvanānisaṃsānañca vibhajanavasena nānappakārato vicayahāraṃ dassetvā, idāni dasannaṃ tathāgatabalānampi vasena taṃ dassetuṃ ‘tattha yo desayatī’tiādimāhā’’ti –
වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු සමථවිපස්සනං භාවයන්තෙසු සාසිතබ්බසාසකෙසු. දසබලසමන්නාගතො යො දෙසකො සත්ථා ‘‘අරක්ඛිතෙන චිත්තෙනා’’තිආදිධම්මං දෙසෙති, ඔවාදෙන සාවකෙ න විසංවාදයති, තස්ස දෙසකස්ස සත්ථුනො දස බලානි විචයිතබ්බානීති යොජනා.
Vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu samathavipassanaṃ bhāvayantesu sāsitabbasāsakesu. Dasabalasamannāgato yo desako satthā ‘‘arakkhitena cittenā’’tiādidhammaṃ deseti, ovādena sāvake na visaṃvādayati, tassa desakassa satthuno dasa balāni vicayitabbānīti yojanā.
‘‘කින්ති දෙසෙතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො තිවිධ’’න්තිආදි වුත්තං. තෙසු දසසු තථාගතබලෙසු ඨානාට්ඨානඤාණං පඨමං තථාගතබලං නාම, ‘‘තං බලං කථං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො තථා ඔවදිතො’’තිආදි වුත්තං. අත්ථො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 56) වුත්තො, පාළිවසෙනපි පාකටො. ‘‘එතං ඨානං න විජ්ජතී’’ති ජානනං අට්ඨානඤාණං නාම, ‘‘එතං ඨානං විජ්ජතී’’ති ජානනං ඨානඤාණං නාමාති ඨානාට්ඨානානං ජානනඤාණං පඨමං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. (1)
‘‘Kinti desetī’’ti pucchitabbattā ‘‘so tividha’’ntiādi vuttaṃ. Tesu dasasu tathāgatabalesu ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ nāma, ‘‘taṃ balaṃ kathaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘so tathā ovadito’’tiādi vuttaṃ. Attho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 56) vutto, pāḷivasenapi pākaṭo. ‘‘Etaṃ ṭhānaṃ na vijjatī’’ti jānanaṃ aṭṭhānañāṇaṃ nāma, ‘‘etaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti jānanaṃ ṭhānañāṇaṃ nāmāti ṭhānāṭṭhānānaṃ jānanañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti adhippāyo veditabbo. (1)
57. ඨානාට්ඨානඤාණං පඨමං තථාගතබලං ආචරියෙන විචයිතං විභත්තං අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කථං සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාඤාණං දුතියතථාගතබලං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති ඨානාට්ඨානතා’’ති වුත්තං. ‘‘අයං පටිපදා ඉමස්මිං භවෙ ගාමිනී, අයං පටිපදා ඉමස්මිං භවෙ ගාමිනී’’ති සබ්බත්ථ ගාමිනියා පටිපදාය ජානනඤාණං සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාඤාණං නාමාති සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාඤාණං දුතියං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති අධිප්පායො. (2)
57. Ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyatathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti ṭhānāṭṭhānatā’’ti vuttaṃ. ‘‘Ayaṃ paṭipadā imasmiṃ bhave gāminī, ayaṃ paṭipadā imasmiṃ bhave gāminī’’ti sabbattha gāminiyā paṭipadāya jānanañāṇaṃ sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ nāmāti sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti adhippāyo. (2)
59. සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාඤාණං දුතියං තථාගතබලං ආචරියෙන විචයිතං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කථං අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණං තතියං තථාගතබලං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති සබ්බත්ථගාමිනී පටිපදා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අයං ධාතු ච අයං ධාතු ච අනෙකධාතු නාම, අයං ධාතු ච අයං ධාතු ච නානාධාතු නාමා’’ති අනෙකධාතුනානාධාතූනං ජානනඤාණං අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණං නාමාති අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණං තතියං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති. (3)
59. Sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti sabbatthagāminī paṭipadā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ayaṃ dhātu ca ayaṃ dhātu ca anekadhātu nāma, ayaṃ dhātu ca ayaṃ dhātu ca nānādhātu nāmā’’ti anekadhātunānādhātūnaṃ jānanañāṇaṃ anekadhātunānādhātuñāṇaṃ nāmāti anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (3)
60. අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණං තතියං තථාගතබලං ආචරියෙන විචයිතං විභත්තං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කථං සත්තානං නානාධිමුත්තිකතාඤාණං චතුත්ථං තථාගතබලං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති අනෙකධාතුනානාධාතුකස්ස ලොකස්සා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ඉමෙ සත්තා එවං අධිමුත්තා, ඉමෙ සත්තා එවං අධිමුත්තා’’ති සත්තානං අධිමුච්චනානං ජානනඤාණං සත්තානං නානාධිමුත්තිකතාඤාණං නාමාති සත්තානං නානාධිමුත්තිකතාඤාණං චතුත්ථං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති. (4)
60. Anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti anekadhātunānādhātukassa lokassā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ime sattā evaṃ adhimuttā, ime sattā evaṃ adhimuttā’’ti sattānaṃ adhimuccanānaṃ jānanañāṇaṃ sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ nāmāti sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (4)
සත්තානං නානාධිමුත්තිකතාඤාණං චතුත්ථං තථාගතබලං ආචරියෙන විභත්තං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කථං විපාකවෙමත්තතාඤාණං පඤ්චමං තථාගතබලං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති තෙ යථාධිමුත්තා චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘එවං අධිමුත්තානං සත්තානං ඉදං කම්මං කණ්හං, ඉමස්ස කණ්හකම්මස්ස අයං විපාකො. ඉදං කම්මං සුක්කං, ඉමස්ස සුක්කකම්මස්ස අයං විපාකො’’ති එවමාදීහි විපාකානං නානත්තජානනඤාණං විපාකවෙමත්තතාඤාණං නාමාති විපාකවෙමත්තතාඤාණං පඤ්චමං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති.
Sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti te yathādhimuttā cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ adhimuttānaṃ sattānaṃ idaṃ kammaṃ kaṇhaṃ, imassa kaṇhakammassa ayaṃ vipāko. Idaṃ kammaṃ sukkaṃ, imassa sukkakammassa ayaṃ vipāko’’ti evamādīhi vipākānaṃ nānattajānanañāṇaṃ vipākavemattatāñāṇaṃ nāmāti vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti.
62. විපාකවෙමත්තතාඤාණං පඤ්චමං තථාගතබලං ආචරියෙන විචයිතං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කථං ඣානානං සංකිලෙසවොදානවුට්ඨානඤාණං ඡට්ඨං තථාගතබලං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති තථා සමාදින්නාන’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘එවං සමාදින්නානං කම්මානං ඣානානං විමොක්ඛානං සමාධීනං සමාපත්තීනං අයං සංකිලෙසො, ඉදං වොදානං, ඉදං වුට්ඨානං, එවං සංකිලිස්සති, එවං වොදායති, එවං වුට්ඨහතී’’ති ඣානානං සංකිලෙසවොදානවුට්ඨානානං අනාවරණඤාණං ඣානානං සංකිලෙසවොදානවුට්ඨානඤාණං නාමාති ඣානානං සංකිලෙසවොදානවුට්ඨානඤාණං ඡට්ඨං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති. (5)
62. Vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tathā samādinnāna’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ samādinnānaṃ kammānaṃ jhānānaṃ vimokkhānaṃ samādhīnaṃ samāpattīnaṃ ayaṃ saṃkileso, idaṃ vodānaṃ, idaṃ vuṭṭhānaṃ, evaṃ saṃkilissati, evaṃ vodāyati, evaṃ vuṭṭhahatī’’ti jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānānaṃ anāvaraṇañāṇaṃ jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ nāmāti jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (5)
63. ඣානානං සංකිලෙසඤාණං ඡට්ඨං තථාගතබලං ආචරියෙන විචයිතං, ‘‘කථං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තවෙමත්තතාඤාණං සත්තමං තථාගතබලං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති තස්සෙව සමාධිස්සා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘එවං ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියානි, එවං අකම්පියට්ඨෙන බලානී’’ති ජානනෙන සහ ‘‘අයං මුදින්ද්රියො, අයං මජ්ඣින්ද්රියො, අයං තික්ඛින්ද්රියො’’ති පරසත්තානං පරපුග්ගලානං ඉන්ද්රියබලානං අමුදුමජ්ඣාධිමත්තතාජානනඤාණංඅමුදුමජ්ඣාධිමත්තතාජානනඤාණං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තවෙමත්තතාඤාණං නාමාති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තවෙමත්තතාඤාණං සත්තමං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති. (6)
63. Jhānānaṃ saṃkilesañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, ‘‘kathaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tasseva samādhissā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ ādhipateyyaṭṭhena indriyāni, evaṃ akampiyaṭṭhena balānī’’ti jānanena saha ‘‘ayaṃ mudindriyo, ayaṃ majjhindriyo, ayaṃ tikkhindriyo’’ti parasattānaṃ parapuggalānaṃ indriyabalānaṃ amudumajjhādhimattatājānanañāṇaṃamudumajjhādhimattatājānanañāṇaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ nāmāti indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (6)
64. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං සත්තමං තථාගතබලං ආචරියෙන විචයිතං, ‘‘කථං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං අට්ඨමං තථාගතබලං විචයිතබ්බං, කථං දිබ්බචක්ඛුඤාණං නවමං තථාගතබලං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති තත්ථ යං අනෙකවිහිත’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘එකං ජාති’’න්තිආදිනා ජාතිවසෙන වා ‘‘එවංනාමො’’තිආදිනා නාමගොත්තවණ්ණාහාරසුඛදුක්ඛපටිසංවෙදනාය පරියන්තවසෙන වා සාකාරස්ස සඋද්දෙසස්ස අනෙකවිහිතපුබ්බෙනිවාසස්ස තංතංභවස්ස අසෙසතො ජානනඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං නාමාති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං අට්ඨමං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති. (7)
64. Indriyaparopariyattañāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, ‘‘kathaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ aṭṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbaṃ, kathaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ navamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tattha yaṃ anekavihita’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Ekaṃ jāti’’ntiādinā jātivasena vā ‘‘evaṃnāmo’’tiādinā nāmagottavaṇṇāhārasukhadukkhapaṭisaṃvedanāya pariyantavasena vā sākārassa sauddesassa anekavihitapubbenivāsassa taṃtaṃbhavassa asesato jānanañāṇaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ nāmāti pubbenivāsānussatiñāṇaṃ aṭṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (7)
චවමානඋපපජ්ජමානහීනපණීතසුවණ්ණදුබ්බණ්ණසුගතදුග්ගතයථාකම්මූපගානං සත්තානං අසෙසතො චුතූපපාතානං ජානනඤාණං දිබ්බචක්ඛුඤාණං නාමාති දිබ්බචක්ඛුඤාණං නවමං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති. (8-9)
Cavamānaupapajjamānahīnapaṇītasuvaṇṇadubbaṇṇasugataduggatayathākammūpagānaṃ sattānaṃ asesato cutūpapātānaṃ jānanañāṇaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ nāmāti dibbacakkhuñāṇaṃ navamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (8-9)
පුබ්බෙනිවාසාදිඅට්ඨමනවමං තථාගතබලං ආචරියෙන විචයිතං විභත්තං, ‘‘කථං සබ්බාසවක්ඛයඤාණං දසමං තථාගතබලං විචයිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති තත්ථ ය’’න්තිආදි වුත්තං. බොධිමූලෙ සංකිලෙසමාරනිහනං ඤාණං උප්පන්නං, ඉදං කිලෙසමාරනිහනං ඤාණං සබ්බාසවක්ඛයඤාණං නාමාති සබ්බාසවක්ඛයඤාණං දසමං තථාගතබලං විචයිතබ්බන්ති අයං සඞ්ඛෙපත්ථො. විත්ථාරතො පන පාළිතො ච අට්ඨකථාතො ච යතිපොතානම්පි පාකටො භවෙය්යාති මඤ්ඤිත්වා න දස්සිතො.(10)
Pubbenivāsādiaṭṭhamanavamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ, ‘‘kathaṃ sabbāsavakkhayañāṇaṃ dasamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tattha ya’’ntiādi vuttaṃ. Bodhimūle saṃkilesamāranihanaṃ ñāṇaṃ uppannaṃ, idaṃ kilesamāranihanaṃ ñāṇaṃ sabbāsavakkhayañāṇaṃ nāmāti sabbāsavakkhayañāṇaṃ dasamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti ayaṃ saṅkhepattho. Vitthārato pana pāḷito ca aṭṭhakathāto ca yatipotānampi pākaṭo bhaveyyāti maññitvā na dassito.(10)
‘‘එත්තකොව විචයහාරසම්පාතො පරිපුණ්ණො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො විචයො හාරසම්පාතො’’ති වුත්තං. යෙ යෙ සුත්තප්පදෙසත්ථා වුත්තා, තෙ තෙ සුත්තප්පදෙසත්ථා යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන විචයහාරසම්පාතෙන විචයිතබ්බා, සො සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො විචයහාරසම්පාතො නියුත්තො යථාරහං නීහරිත්වා යුජ්ජිතබ්බොති අත්ථො ගහෙතබ්බොති.
‘‘Ettakova vicayahārasampāto paripuṇṇo’’ti vattabbattā ‘‘niyutto vicayo hārasampāto’’ti vuttaṃ. Ye ye suttappadesatthā vuttā, te te suttappadesatthā yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena vicayahārasampātena vicayitabbā, so so saṃvaṇṇanāvisesabhūto vicayahārasampāto niyutto yathārahaṃ nīharitvā yujjitabboti attho gahetabboti.
ඉති විචයහාරසම්පාතෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා
Iti vicayahārasampāte sattibalānurūpā racitā
විභාවනා නිට්ඨිතා.
Vibhāvanā niṭṭhitā.
පණ්ඩිතෙහි පන…පෙ.… ගහෙතබ්බොති.
Paṇḍitehi pana…pe… gahetabboti.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / නෙත්තිප්පකරණපාළි • Nettippakaraṇapāḷi / 2. විචයහාරසම්පාතො • 2. Vicayahārasampāto
අට්ඨකථා • Aṭṭhakathā / සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / නෙත්තිප්පකරණ-අට්ඨකථා • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / 2. විචයහාරසම්පාතවණ්ණනා • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / සුත්තපිටක (ටීකා) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ඛුද්දකනිකාය (ටීකා) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / නෙත්තිප්පකරණ-ටීකා • Nettippakaraṇa-ṭīkā / 2. විචයහාරසම්පාතවණ්ණනා • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā