| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā |
२. विचयहारविभङ्गवण्णना
2. Vicayahāravibhaṅgavaṇṇanā
११. जातिलिङ्गकालसाधनविभत्तिसङ्ख्याविसेसादितो सद्दतो पदविचयो कातब्बो। तत्थ करियमानो च यथासभावनिरुत्तिया एव कतो सुकतो होतीति दस्सेन्तो ‘‘इदं नामपदं …पे॰… अयं सद्दतो पदविचयो’’ति वत्वा ‘‘सो पनाय’’न्तिआदिमाह। वत्तब्बअत्थसंवण्णनाति तंतंपदवचनीयस्स अत्थस्स भेदं वत्वा परियायेहि विवरित्वा कथनं।
11. Jātiliṅgakālasādhanavibhattisaṅkhyāvisesādito saddato padavicayo kātabbo. Tattha kariyamāno ca yathāsabhāvaniruttiyā eva kato sukato hotīti dassento ‘‘idaṃ nāmapadaṃ…pe… ayaṃ saddato padavicayo’’ti vatvā ‘‘so panāya’’ntiādimāha. Vattabbaatthasaṃvaṇṇanāti taṃtaṃpadavacanīyassa atthassa bhedaṃ vatvā pariyāyehi vivaritvā kathanaṃ.
विचियमानस्स सुत्तपदस्साति पुच्छावसेन पवत्तसुत्तपदस्स। ‘‘सुत्तन्तरपदानिपि पुच्छावसेनेव पवत्तानी’’ति वदन्ति ‘‘न सब्बम्पि सुत्तपद’’न्ति। एकस्सेव पदस्स सम्भवन्तानं अनेकेसं अत्थानं उद्धारो अत्थुद्धारो। एकस्सेव पन अत्थस्स सम्भवन्तानं अनेकेसं पदानं उद्धारो पदुद्धारो। सब्बे हि संवण्णियमाने सुत्ते लब्भमाने सब्बे पदत्थे। नव सुत्तन्तेति सुत्तगेय्यादिवसेन नवप्पकारे सुत्तस्मिं आनेत्वा विचिनतीति योजना। अथ वा ‘‘सब्बे नव सुत्तन्ते’’ति इमिना पविचयलक्खणेन हारेन सुत्तगेय्यादीनि सब्बानिपि नवप्पकारानि सुत्तानि विचिनतीति अत्थो। तेनाह ‘‘सुत्तगेय्यादिके’’तिआदि।
Viciyamānassa suttapadassāti pucchāvasena pavattasuttapadassa. ‘‘Suttantarapadānipi pucchāvaseneva pavattānī’’ti vadanti ‘‘na sabbampi suttapada’’nti. Ekasseva padassa sambhavantānaṃ anekesaṃ atthānaṃ uddhāro atthuddhāro. Ekasseva pana atthassa sambhavantānaṃ anekesaṃ padānaṃ uddhāro paduddhāro. Sabbe hi saṃvaṇṇiyamāne sutte labbhamāne sabbe padatthe. Nava suttanteti suttageyyādivasena navappakāre suttasmiṃ ānetvā vicinatīti yojanā. Atha vā ‘‘sabbe nava suttante’’ti iminā pavicayalakkhaṇena hārena suttageyyādīni sabbānipi navappakārāni suttāni vicinatīti attho. Tenāha ‘‘suttageyyādike’’tiādi.
‘‘कोसलानं पुरा रम्मा’’तिआदिका (सु॰ नि॰ ९८२) छपञ्ञास गाथा वत्थुगाथा। ‘‘पारायनमनुगायिस्स’’न्ति (सु॰ नि॰ ११३७ आदयो) पन आदिका एकूनवीसति गाथा अनुगीतिगाथा। इदं नामं कतन्ति इदं ‘‘पारायन’’न्ति नामं कतं। तेनाह ‘‘पारं गमनीया इमे धम्मा, तस्मा इमस्स धम्मपरियायस्स ‘पारायनन्त्वेव अधिवचन’’’न्ति (सु॰ नि॰ पारायनत्थुतिगाथा; चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथा १४९ आदयो)। बुद्धियं विपरिवत्तमानन्ति इमस्स विचयहारविभङ्गस्स देसनाकाले आयस्मा महाकच्चानो अत्तनो बुद्धियं वत्तमानं कत्वा एवमाहाति योजना।
‘‘Kosalānaṃ purā rammā’’tiādikā (su. ni. 982) chapaññāsa gāthā vatthugāthā. ‘‘Pārāyanamanugāyissa’’nti (su. ni. 1137 ādayo) pana ādikā ekūnavīsati gāthā anugītigāthā. Idaṃ nāmaṃ katanti idaṃ ‘‘pārāyana’’nti nāmaṃ kataṃ. Tenāha ‘‘pāraṃ gamanīyā ime dhammā, tasmā imassa dhammapariyāyassa ‘pārāyanantveva adhivacana’’’nti (su. ni. pārāyanatthutigāthā; cūḷani. pārāyanatthutigāthā 149 ādayo). Buddhiyaṃ viparivattamānanti imassa vicayahāravibhaṅgassa desanākāle āyasmā mahākaccāno attano buddhiyaṃ vattamānaṃ katvā evamāhāti yojanā.
एकंसब्याकरणस्स अयन्ति एकंसब्याकरणीया, एकंसेन वा ब्याकातब्बत्ता एकंसब्याकरणीया, एकंसब्याकरणयोग्गाति अत्थो। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो। ठपनीयाति ठपेतब्बत्ता अब्याकरणीयाति अत्थो। समयन्तरपरिचयेन निवारणधम्मं पति संसयपक्खन्दो पुच्छतीति अधिप्पायेनाह ‘‘विमतिच्छेदन’’न्ति। पकतिया पन निवारणधम्मं अजानन्तो ञातुकामताय पुच्छतीति अदिट्ठजोतनाय पुच्छापि सिया। तथा हि वक्खति ‘‘लोकस्स निवारणादीनि अजानन्तेना’’ति।
Ekaṃsabyākaraṇassa ayanti ekaṃsabyākaraṇīyā, ekaṃsena vā byākātabbattā ekaṃsabyākaraṇīyā, ekaṃsabyākaraṇayoggāti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Ṭhapanīyāti ṭhapetabbattā abyākaraṇīyāti attho. Samayantaraparicayena nivāraṇadhammaṃ pati saṃsayapakkhando pucchatīti adhippāyenāha ‘‘vimaticchedana’’nti. Pakatiyā pana nivāraṇadhammaṃ ajānanto ñātukāmatāya pucchatīti adiṭṭhajotanāya pucchāpi siyā. Tathā hi vakkhati ‘‘lokassa nivāraṇādīni ajānantenā’’ti.
एकवत्थुपरिग्गहाति एकस्स अभिधेय्यत्थस्स गहणतो।
Ekavatthupariggahāti ekassa abhidheyyatthassa gahaṇato.
विमुत्तिपरिपाचकइन्द्रियानि विवट्टपक्खे ठितस्स सद्धादयो धम्मा, किं पनेत्थ अरियानम्पि इन्द्रियलोकेन सङ्गहो होतीति आह ‘‘परियापन्नधम्मवसेना’’तिआदि।
Vimuttiparipācakaindriyāni vivaṭṭapakkhe ṭhitassa saddhādayo dhammā, kiṃ panettha ariyānampi indriyalokena saṅgaho hotīti āha ‘‘pariyāpannadhammavasenā’’tiādi.
काळपक्खचातुद्दसीघनवनसण्डमेघपटलच्छादनअड्ढरत्तीनं वसेन चतुरङ्गसमन्नागतेन। विविच्छाति विचिकिच्छाय। तेनाह ‘‘विचिकिच्छाहेतू’’ति। दुक्खमस्स महब्भयन्ति एत्थ वुत्तं ‘‘अस्सा’’ति पदं ‘‘जप्पाभिलेपनं अस्स ब्रूमी’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बन्ति दस्सेन्तो ‘‘जप्पा तण्हा अस्स लोकस्सा’’ति आह। ‘‘सब्बसत्तान’’न्तिआदिना, ‘‘सब्बसोवा’’तिआदिना च अन्वयतो, ब्यतिरेकतो च सातिसयं अविज्जाय नीवरणभावं दस्सेति। ‘‘दूरे सन्तो पकासन्ति (ध॰ प॰ ३०४; नेत्ति॰ ११), रत्तो अत्थं न जानाती’’ति (नेत्ति॰ ११, २७) गाथाद्वयेनापि अनुगीतिविचयं दस्सेतीति योजेतब्बं।
Kāḷapakkhacātuddasīghanavanasaṇḍameghapaṭalacchādanaaḍḍharattīnaṃ vasena caturaṅgasamannāgatena. Vivicchāti vicikicchāya. Tenāha ‘‘vicikicchāhetū’’ti. Dukkhamassa mahabbhayanti ettha vuttaṃ ‘‘assā’’ti padaṃ ‘‘jappābhilepanaṃ assa brūmī’’ti ānetvā sambandhitabbanti dassento ‘‘jappā taṇhā assa lokassā’’ti āha. ‘‘Sabbasattāna’’ntiādinā, ‘‘sabbasovā’’tiādinā ca anvayato, byatirekato ca sātisayaṃ avijjāya nīvaraṇabhāvaṃ dasseti. ‘‘Dūre santo pakāsanti (dha. pa. 304; netti. 11), ratto atthaṃ na jānātī’’ti (netti. 11, 27) gāthādvayenāpi anugītivicayaṃ dassetīti yojetabbaṃ.
रूपावचराति रूपावचरसत्ता। विपरिणामदुक्खताय मुच्चनस्स कारणवचनन्ति सम्बन्धो। यतो वट्टदुक्खतो मुच्चनं। तं वट्टदुक्खं अनवसेसपरियादानवसेन सङ्खारदुक्खतागहणेन।
Rūpāvacarāti rūpāvacarasattā. Vipariṇāmadukkhatāya muccanassa kāraṇavacananti sambandho. Yato vaṭṭadukkhato muccanaṃ. Taṃ vaṭṭadukkhaṃ anavasesapariyādānavasena saṅkhāradukkhatāgahaṇena.
एकाधारन्ति एकवत्थु अधिट्ठानं। निवारणं विक्खम्भनं पिधानं समुच्छेदोति अत्थद्वयस्स पुच्छितत्ता ‘‘अनेकाधारं दस्सेतु’’न्ति वुत्तं। तेनाह ‘‘निवारणसङ्खातं संवरं…पे॰… पिधिय्यन्ति पच्छिज्जन्ती’’ति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २.१०४१; चूळनि॰ अट्ठ॰ ३)। तस्सत्थो ‘‘निवारणसङ्खातं विक्खम्भनं, संवरं, पिधानञ्च कथेही’’ति।
Ekādhāranti ekavatthu adhiṭṭhānaṃ. Nivāraṇaṃ vikkhambhanaṃ pidhānaṃ samucchedoti atthadvayassa pucchitattā ‘‘anekādhāraṃ dassetu’’nti vuttaṃ. Tenāha ‘‘nivāraṇasaṅkhātaṃ saṃvaraṃ…pe… pidhiyyanti pacchijjantī’’ti (su. ni. aṭṭha. 2.1041; cūḷani. aṭṭha. 3). Tassattho ‘‘nivāraṇasaṅkhātaṃ vikkhambhanaṃ, saṃvaraṃ, pidhānañca kathehī’’ti.
‘‘वोदान’’न्ति इमिना सोतानं विक्खम्भनविसुद्धि, ‘‘वुट्ठान’’न्ति इमिना समुच्छेदविसुद्धि अधिप्पेताति आह ‘‘पुच्छाय दुविधत्थविसयतं विवरितुं ‘एव’न्तिआदि वुत्त’’न्ति। तथा चाह ‘‘वोदायति…पे॰… अरियमग्गो’’ति।
‘‘Vodāna’’nti iminā sotānaṃ vikkhambhanavisuddhi, ‘‘vuṭṭhāna’’nti iminā samucchedavisuddhi adhippetāti āha ‘‘pucchāya duvidhatthavisayataṃ vivarituṃ ‘eva’ntiādi vutta’’nti. Tathā cāha ‘‘vodāyati…pe… ariyamaggo’’ti.
दिट्ठिमानाविज्जासोतापि तण्हासोतानुगाति आह ‘‘येभुय्येन अनुरोधवसेना’’ति। उपचारवसेनाति निस्सितुपचारवसेन। सब्बस्माति चक्खुतो याव मनतोति सब्बस्मा द्वारतो। सब्बप्पकारेनात्ति तण्हायनमिच्छाभिनिवेसनउन्नमनादिप्पकारेन।
Diṭṭhimānāvijjāsotāpi taṇhāsotānugāti āha ‘‘yebhuyyena anurodhavasenā’’ti. Upacāravasenāti nissitupacāravasena. Sabbasmāti cakkhuto yāva manatoti sabbasmā dvārato. Sabbappakārenātti taṇhāyanamicchābhinivesanaunnamanādippakārena.
तमेव सतिन्ति यायं सति पुब्बभागे सोतानं विक्खम्भनवसेन वुत्ता, तमेव सतिं। मग्गक्खणे सोतानं संवरं पिधानं ब्रूमि। यस्मा पन पिधायिकापि सति मग्गक्खणे पञ्ञानुगा, पञ्ञाकिच्चमेवेत्थ अधिकं, तस्मा वुत्तं ‘‘पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति।
Tameva satinti yāyaṃ sati pubbabhāge sotānaṃ vikkhambhanavasena vuttā, tameva satiṃ. Maggakkhaṇe sotānaṃ saṃvaraṃ pidhānaṃ brūmi. Yasmā pana pidhāyikāpi sati maggakkhaṇe paññānugā, paññākiccamevettha adhikaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti.
संवरपिधानानन्ति एत्थ संवरसद्देन निवारणं वुत्तं।
Saṃvarapidhānānanti ettha saṃvarasaddena nivāraṇaṃ vuttaṃ.
यस्मिं यस्मिं अरियमग्गे अनधिगते यं यं अभिसङ्खारविञ्ञाणं उप्पज्जनारहं, तस्मिं तस्मिं अधिगते तं तं विञ्ञाणं अनुप्पादनिरोधेन निरुज्झति सद्धिं अत्तना सम्पयुत्तनामरूपेनाति आह ‘‘तस्स तस्स विञ्ञाणस्स निरोधेन सहेवा’’ति। अनुप्पादनिरोधो हि एत्थ ‘‘निरोधो’’ति अधिप्पेतो अनुपादिसेसनिब्बानस्स अधिप्पेतत्ताति। अनुसन्धीयति एतेनाति अनुसन्धि, इध पुच्छियमानो अत्थो।
Yasmiṃ yasmiṃ ariyamagge anadhigate yaṃ yaṃ abhisaṅkhāraviññāṇaṃ uppajjanārahaṃ, tasmiṃ tasmiṃ adhigate taṃ taṃ viññāṇaṃ anuppādanirodhena nirujjhati saddhiṃ attanā sampayuttanāmarūpenāti āha ‘‘tassa tassa viññāṇassa nirodhena sahevā’’ti. Anuppādanirodho hi ettha ‘‘nirodho’’ti adhippeto anupādisesanibbānassa adhippetattāti. Anusandhīyati etenāti anusandhi, idha pucchiyamāno attho.
सह विसयेन दस्सेतुन्ति एत्थ सच्चानि एव विसयो। पहातब्बसभावं समुदयसच्चं, तस्स विसयो दुक्खसच्चं। ‘‘संयोजनियेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो विहरतो तण्हा पवड्ढती’’ति (सं॰ नि॰ २.५३, ५७) हि वुत्तं। पहायकसभावं मग्गसच्चं, तस्स विसयो निरोधसच्चन्ति आह ‘‘सह विसयेन…पे॰… सच्चेसू’’ति। कामञ्चेत्थ ‘‘समुदयो द्वीसु भूमीसु पहीयती’’ति आरद्धं, ‘‘दस्सनेन तीणि संयोजनानि पहीयन्ति, भावनाय सत्त संयोजनानि पहीयन्ती’’ति पन विभागवचनमेव वत्तन्ति आह ‘‘पहायकविभागमुखेन पहातब्बविभागं दस्सेतु’’न्ति।
Sahavisayena dassetunti ettha saccāni eva visayo. Pahātabbasabhāvaṃ samudayasaccaṃ, tassa visayo dukkhasaccaṃ. ‘‘Saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino viharato taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.53, 57) hi vuttaṃ. Pahāyakasabhāvaṃ maggasaccaṃ, tassa visayo nirodhasaccanti āha ‘‘saha visayena…pe… saccesū’’ti. Kāmañcettha ‘‘samudayo dvīsu bhūmīsu pahīyatī’’ti āraddhaṃ, ‘‘dassanena tīṇi saṃyojanāni pahīyanti, bhāvanāya satta saṃyojanāni pahīyantī’’ti pana vibhāgavacanameva vattanti āha ‘‘pahāyakavibhāgamukhena pahātabbavibhāgaṃ dassetu’’nti.
निरवसेसकामरागब्यापादा ततियमग्गेन पहीयन्ति, इतरे चतुत्थमग्गेनाति वुत्तं ‘‘इतरेहि पन निरवसेस’’न्ति। तत्थाति कम्मविपाकवट्टप्पभेदेन तेधातुके भवत्तये। संयोजनवसेनाति सब्बदा योजनवसेन बन्धनवसेन।
Niravasesakāmarāgabyāpādā tatiyamaggena pahīyanti, itare catutthamaggenāti vuttaṃ ‘‘itarehi pana niravasesa’’nti. Tatthāti kammavipākavaṭṭappabhedena tedhātuke bhavattaye. Saṃyojanavasenāti sabbadā yojanavasena bandhanavasena.
१२. अग्गफलञाणताय एकम्पि समानं तन्निमित्तस्स खयानुप्पादारम्मणस्स पच्चवेक्खणञाणस्स वसेन फलवोहारेन द्वे नामानि लभति।
12. Aggaphalañāṇatāya ekampi samānaṃ tannimittassa khayānuppādārammaṇassa paccavekkhaṇañāṇassa vasena phalavohārena dve nāmāni labhati.
सोमनस्सनामलाभो इमिना आरम्मणसङ्केतेनाति तदत्थं विवरन्तो ‘‘खये…पे॰… समञ्ञाया’’ति आह।
Somanassanāmalābho iminā ārammaṇasaṅketenāti tadatthaṃ vivaranto ‘‘khaye…pe… samaññāyā’’ti āha.
१३. तग्गहणेनेवाति फस्सपञ्चमकपञ्चरूपिन्द्रियग्गहणेनेव। सहचरणादिनाति सहजातादिअनन्तरादिपच्चयभावेन चेव निस्सयारम्मणादिना च। ‘‘सम्पयुत्त’’न्ति इमिना सहितता अविसिट्ठता इधाधिप्पेताति आह ‘‘अविभागेन गहणीयभावं सन्धाया’’ति।
13.Taggahaṇenevāti phassapañcamakapañcarūpindriyaggahaṇeneva. Sahacaraṇādināti sahajātādianantarādipaccayabhāvena ceva nissayārammaṇādinā ca. ‘‘Sampayutta’’nti iminā sahitatā avisiṭṭhatā idhādhippetāti āha ‘‘avibhāgena gahaṇīyabhāvaṃ sandhāyā’’ti.
कथं समाधिन्द्रियं उप्पादेतीति आह ‘‘सतिग्गहणेन चेत्थ परियुट्ठानप्पहानं इधाधिप्पेत’’न्ति। न हि समाधिना परियुट्ठानप्पहानं सम्भवति।
Kathaṃ samādhindriyaṃ uppādetīti āha ‘‘satiggahaṇena cettha pariyuṭṭhānappahānaṃ idhādhippeta’’nti. Na hi samādhinā pariyuṭṭhānappahānaṃ sambhavati.
पदहति एतेनाति पधानं, वीरियं। तेति वीरियसङ्खारा। एकरसेनाति यथा इन्द्रियानि एकरसानि होन्ति, एवं एकरसभावेन सरणतो पवत्तनतो। तथा पवत्तिया एव सुट्ठु वत वीरियं वाहेसीति योगिना सङ्कप्पेतब्बतो तदुपगवीरियवाहनट्ठेन ‘‘सम्पहंसना’’ति वुत्तं। तेनाह ‘‘एवं मे…पे॰… हेतुभावतो’’ति।
Padahati etenāti padhānaṃ, vīriyaṃ. Teti vīriyasaṅkhārā. Ekarasenāti yathā indriyāni ekarasāni honti, evaṃ ekarasabhāvena saraṇato pavattanato. Tathā pavattiyā eva suṭṭhu vata vīriyaṃ vāhesīti yoginā saṅkappetabbato tadupagavīriyavāhanaṭṭhena ‘‘sampahaṃsanā’’ti vuttaṃ. Tenāha ‘‘evaṃ me…pe… hetubhāvato’’ti.
इद्धिसद्दस्स पठमो कत्तुअत्थो, दुतियो करणत्थो वुत्तो, पादसद्दस्स एको करणत्थो एव। पज्जितब्बा च इद्धी वुत्ता, न च इज्झन्ति। पज्जितब्बा च इद्धी पज्जनकरणेन पादेन समानाधिकरणा न होन्तीति ‘‘पठमेन अत्थेन इद्धि एव पादो’’ति कथं सक्का वत्तुं, तथा इद्धिकिरियाकरणेन साधेतब्बा बुद्धिसङ्खाता इद्धि पज्जनकिरियाकरणेन पज्जितब्बाति द्विन्नं करणानं न समानाधिकरणता सम्भवतीति ‘‘दुतियेन अत्थेन इद्धिया पादो’’ति कथं सक्का वत्तुन्ति चे? सक्का, पादस्स इज्झमानकोट्ठास इज्झनकरणूपायभावतो। अथ वा ‘‘पठमेन अत्थेन इद्धिया पादो, दुतियेन अत्थेन इद्धि एव पादो इद्धिपादो’’ति एवं योजनतो। कथं? अनन्तरत्थो पच्चासत्तिञायेन इध पठमोति अधिप्पेतो, ततो पुरिमो दुतियोति।
Iddhisaddassa paṭhamo kattuattho, dutiyo karaṇattho vutto, pādasaddassa eko karaṇattho eva. Pajjitabbā ca iddhī vuttā, na ca ijjhanti. Pajjitabbā ca iddhī pajjanakaraṇena pādena samānādhikaraṇā na hontīti ‘‘paṭhamena atthena iddhi eva pādo’’ti kathaṃ sakkā vattuṃ, tathā iddhikiriyākaraṇena sādhetabbā buddhisaṅkhātā iddhi pajjanakiriyākaraṇena pajjitabbāti dvinnaṃ karaṇānaṃ na samānādhikaraṇatā sambhavatīti ‘‘dutiyena atthena iddhiyā pādo’’ti kathaṃ sakkā vattunti ce? Sakkā, pādassa ijjhamānakoṭṭhāsa ijjhanakaraṇūpāyabhāvato. Atha vā ‘‘paṭhamena atthena iddhiyā pādo, dutiyena atthena iddhi eva pādo iddhipādo’’ti evaṃ yojanato. Kathaṃ? Anantarattho paccāsattiñāyena idha paṭhamoti adhippeto, tato purimo dutiyoti.
‘‘छन्दं चे भिक्खु अधिपतिं करित्वा लभति समाधि’’न्तिआदि (विभ॰ ४३२) वचनतो छन्दसमाधिप्पधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेतीति एत्थापि छन्दाधिपति समाधि छन्दसमाधीति अधिपतिसद्दलोपं कत्वा समासो वुत्तोति विञ्ञायति। अधिपतिसद्दत्थदस्सनवसेनेव पन ‘‘छन्दहेतुको, छन्दाधिको वा समाधी’’ति सम्मोहविनोदनियं (विभ॰ अट्ठ॰ ४३१) वुत्तं, तस्मा इधापि छन्दाधिपति समाधि छन्दसमाधीति वेदितब्बो। तं पन छन्दं वुत्तनयेन सद्धासीसेन दस्सेन्तो ‘‘सद्धाधिपतेय्या चित्तेकग्गता’’ति वुत्तं। ‘‘इदं पधान’’न्ति वा वीरियं वुत्तं। वीरियसद्दापेक्खासहितं एकवचनेन वत्वा चतुब्बिधस्सपि वीरियस्स अधिप्पेतत्ता निब्बत्तेतब्बधम्मविभागेन च ‘‘इमे सङ्खारा’’ति वुत्तं। तेन पधानभूता सङ्खाराति एवं समासो वेदितब्बो। सङ्खतसङ्खारादिनिवत्तनत्थञ्चेत्थ पधानग्गहणं। अथ वा तं तं विसेसं सङ्खरोतीति सङ्खारो, सब्बम्पि वीरियं। तत्थ चतुकिच्चसाधकतो अञ्ञस्स निवत्तनत्थं पधानग्गहणन्ति पधानभूता सेट्ठभूताति अत्थो।
‘‘Chandaṃ ce bhikkhu adhipatiṃ karitvā labhati samādhi’’ntiādi (vibha. 432) vacanato chandasamādhippadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāvetīti etthāpi chandādhipati samādhi chandasamādhīti adhipatisaddalopaṃ katvā samāso vuttoti viññāyati. Adhipatisaddatthadassanavaseneva pana ‘‘chandahetuko, chandādhiko vā samādhī’’ti sammohavinodaniyaṃ (vibha. aṭṭha. 431) vuttaṃ, tasmā idhāpi chandādhipati samādhi chandasamādhīti veditabbo. Taṃ pana chandaṃ vuttanayena saddhāsīsena dassento ‘‘saddhādhipateyyā cittekaggatā’’ti vuttaṃ. ‘‘Idaṃ padhāna’’nti vā vīriyaṃ vuttaṃ. Vīriyasaddāpekkhāsahitaṃ ekavacanena vatvā catubbidhassapi vīriyassa adhippetattā nibbattetabbadhammavibhāgena ca ‘‘ime saṅkhārā’’ti vuttaṃ. Tena padhānabhūtā saṅkhārāti evaṃ samāso veditabbo. Saṅkhatasaṅkhārādinivattanatthañcettha padhānaggahaṇaṃ. Atha vā taṃ taṃ visesaṃ saṅkharotīti saṅkhāro, sabbampi vīriyaṃ. Tattha catukiccasādhakato aññassa nivattanatthaṃ padhānaggahaṇanti padhānabhūtā seṭṭhabhūtāti attho.
वीरियिद्धिपादनिद्देसे ‘‘वीरियसमाधिप्पधानसङ्खारसमन्नागत’’न्ति (विभ॰ ४३५) द्विक्खत्तुं वीरियं आगतं। तत्थ पुरिमं समाधिविसेसनं ‘‘वीरियाधिपति समाधि वीरियसमाधी’’ति, दुतियं समन्नागमङ्गदस्सनत्थं। द्वे एव हि सब्बत्थ समन्नागमङ्गानि समाधि, पधानसङ्खारो च। छन्दादयो समाधिविसेसनानि। पधानसङ्खारो पन पधानवचनेनेव विसेसितो, न छन्दादीहीति न इध वीरियाधिपतिता पधानसङ्खारस्स वुत्ता होति। वीरियञ्च समाधिं विसेसेत्वा ठितमेव समन्नागमङ्गवसेन पधानसङ्खारवचनेन वुत्तन्ति नापि द्वीहि वीरियेहि समन्नागमो वुत्तो होति। यस्मा पन छन्दादीहि विसिट्ठो समाधि तथा विसिट्ठेनेव तेन सम्पयुत्तो पधानसङ्खारो, सेसधम्मा च, तस्मा समाधिविसेसनानं वसेन ‘‘चत्तारो इद्धिपादा’’ति वुत्ता। विसेसनभावो च छन्दादीनं तंतंअपस्सयनवसेन होतीति छन्दसमाधि…पे॰… इद्धिपादन्ति एत्थ निस्सयत्थेपि पादसद्देन उपायत्थेन छन्दादीनं इद्धिपादता वुत्ता होति। तथा हि अभिधम्मे उत्तरचूळभाजनीये ‘‘चत्तारो इद्धिपादा छन्दिद्धिपादो’’तिआदिना (विभ॰ ४५७) छन्दादीनमेव इद्धिपादता वुत्ता। पञ्हापुच्छके च ‘‘चत्तारो इद्धिपादा – इध भिक्खु छन्दसमाधी’’ति (विभ॰ ४६२) आरभित्वापि पुन छन्दादीनंयेव कुसलादिभावो विभत्तो। उपायिद्धिपाददस्सनत्थमेव हि निस्सयिद्धिपाददस्सनं कतं। अञ्ञथा चतुब्बिधताव न होतीति। अयमेत्थ पाळिवसेन अत्थविनिच्छयो वेदितब्बो।
Vīriyiddhipādaniddese ‘‘vīriyasamādhippadhānasaṅkhārasamannāgata’’nti (vibha. 435) dvikkhattuṃ vīriyaṃ āgataṃ. Tattha purimaṃ samādhivisesanaṃ ‘‘vīriyādhipati samādhi vīriyasamādhī’’ti, dutiyaṃ samannāgamaṅgadassanatthaṃ. Dve eva hi sabbattha samannāgamaṅgāni samādhi, padhānasaṅkhāro ca. Chandādayo samādhivisesanāni. Padhānasaṅkhāro pana padhānavacaneneva visesito, na chandādīhīti na idha vīriyādhipatitā padhānasaṅkhārassa vuttā hoti. Vīriyañca samādhiṃ visesetvā ṭhitameva samannāgamaṅgavasena padhānasaṅkhāravacanena vuttanti nāpi dvīhi vīriyehi samannāgamo vutto hoti. Yasmā pana chandādīhi visiṭṭho samādhi tathā visiṭṭheneva tena sampayutto padhānasaṅkhāro, sesadhammā ca, tasmā samādhivisesanānaṃ vasena ‘‘cattāro iddhipādā’’ti vuttā. Visesanabhāvo ca chandādīnaṃ taṃtaṃapassayanavasena hotīti chandasamādhi…pe… iddhipādanti ettha nissayatthepi pādasaddena upāyatthena chandādīnaṃ iddhipādatā vuttā hoti. Tathā hi abhidhamme uttaracūḷabhājanīye ‘‘cattāro iddhipādā chandiddhipādo’’tiādinā (vibha. 457) chandādīnameva iddhipādatā vuttā. Pañhāpucchake ca ‘‘cattāro iddhipādā – idha bhikkhu chandasamādhī’’ti (vibha. 462) ārabhitvāpi puna chandādīnaṃyeva kusalādibhāvo vibhatto. Upāyiddhipādadassanatthameva hi nissayiddhipādadassanaṃ kataṃ. Aññathā catubbidhatāva na hotīti. Ayamettha pāḷivasena atthavinicchayo veditabbo.
तदङ्गसमुच्छेदनिस्सरणविवेकनिस्सितत्तं वत्वा पटिप्पस्सद्धिविवेकनिस्सितस्स अवचनं ‘‘छन्दसमाधि…पे॰… इद्धिपादं भावेती’’ति (विभ॰ ४३२) भावेतब्बानं इद्धिपादानं वुत्तत्ता। भावितिद्धिपादस्स हि सच्छिकातब्बा फलपरियापन्ना इद्धिपादाति।
Tadaṅgasamucchedanissaraṇavivekanissitattaṃ vatvā paṭippassaddhivivekanissitassa avacanaṃ ‘‘chandasamādhi…pe… iddhipādaṃ bhāvetī’’ti (vibha. 432) bhāvetabbānaṃ iddhipādānaṃ vuttattā. Bhāvitiddhipādassa hi sacchikātabbā phalapariyāpannā iddhipādāti.
वोस्सग्गसद्दो परिच्चागत्थो, पक्खन्दनत्थो चाति वोस्सग्गस्स दुविधता वुत्ता। यथावुत्तेन पकारेनाति तदङ्गसमुच्छेदप्पकारेन, तन्निन्नभावारम्मणप्पकारेन च। परिणमन्तं विपस्सनक्खणे।
Vossaggasaddo pariccāgattho, pakkhandanattho cāti vossaggassa duvidhatā vuttā. Yathāvuttena pakārenāti tadaṅgasamucchedappakārena, tanninnabhāvārammaṇappakārena ca. Pariṇamantaṃ vipassanakkhaṇe.
१४. पुब्बभागपञ्ञायाति एकावज्जननानावज्जनवीथीसु पवत्तउपचारपञ्ञाय। अधिगमपञ्ञायाति अप्पनापञ्ञाय। पुन पुब्बभागपञ्ञायाति नानावज्जनुपचारपञ्ञाय, पटिसन्धिपञ्ञाय वा। उपचारपञ्ञायाति एकावज्जने, सब्बत्थ वा पवत्तउपचारपञ्ञाय।
14.Pubbabhāgapaññāyāti ekāvajjananānāvajjanavīthīsu pavattaupacārapaññāya. Adhigamapaññāyāti appanāpaññāya. Puna pubbabhāgapaññāyāti nānāvajjanupacārapaññāya, paṭisandhipaññāya vā. Upacārapaññāyāti ekāvajjane, sabbattha vā pavattaupacārapaññāya.
पुच्छाविस्सज्जनविचयोपीति यथावुत्ताय पुच्छाय विस्सज्जनविचयोपि। वुत्तनयानुसारेनाति अदिट्ठजोतना, विमतिच्छेदना चाति हेट्ठा वुत्तनयानुगमनेन।
Pucchāvissajjanavicayopīti yathāvuttāya pucchāya vissajjanavicayopi. Vuttanayānusārenāti adiṭṭhajotanā, vimaticchedanā cāti heṭṭhā vuttanayānugamanena.
१५. सेखे असेखेति सेक्खे अरियपुग्गले, असेक्खे अरियपुग्गले। विपस्सनापुब्बङ्गमप्पहानेति विपस्सनं पुरेचारिकं कत्वा पवत्तकिलेसप्पहाने, पहानाभिसमयेति अत्थो।
15.Sekheasekheti sekkhe ariyapuggale, asekkhe ariyapuggale. Vipassanāpubbaṅgamappahāneti vipassanaṃ purecārikaṃ katvā pavattakilesappahāne, pahānābhisamayeti attho.
‘‘यं अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’’ति पाळिं दस्सेत्वा पुन ‘‘यं अनिच्चे दुक्खे अनत्तनी’’ति वचनं एवम्पेत्थ पठन्तीति दस्सेतुं।
‘‘Yaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti pāḷiṃ dassetvā puna ‘‘yaṃ anicce dukkhe anattanī’’ti vacanaṃ evampettha paṭhantīti dassetuṃ.
सेससंकिलेसवोदानधम्माति गेधतो अवसिट्ठसंकिलेसधम्मा च सब्बवोदानधम्मा च। अभावेनाति अभावनेन अभावकरणेन।
Sesasaṃkilesavodānadhammāti gedhato avasiṭṭhasaṃkilesadhammā ca sabbavodānadhammā ca. Abhāvenāti abhāvanena abhāvakaraṇena.
पयोगपरक्कमन्ति भुसं योगो पयोगो, पयोगोव परक्कमो पयोगपरक्कमो, चित्तं। उक्खिपतीति कोसज्जपक्खे पतितुं अदेन्तो कुसलपक्खे उद्धं खिपेन्तो विय पवत्तति। पधानवीरियन्ति अकुसलानं अनुप्पादनट्ठेन उत्तमवीरियं। योजेतब्बानीति ‘‘आसेवमानो वायमती’’तिआदिना योजेतब्बानि। अनुप्पन्नाति अवत्तब्बतं आपन्नानन्ति भूमिलद्धारम्मणाधिग्गहिताविक्खम्भितासमुग्घाटितुप्पन्नानं।
Payogaparakkamanti bhusaṃ yogo payogo, payogova parakkamo payogaparakkamo, cittaṃ. Ukkhipatīti kosajjapakkhe patituṃ adento kusalapakkhe uddhaṃ khipento viya pavattati. Padhānavīriyanti akusalānaṃ anuppādanaṭṭhena uttamavīriyaṃ. Yojetabbānīti ‘‘āsevamāno vāyamatī’’tiādinā yojetabbāni. Anuppannāti avattabbataṃ āpannānanti bhūmiladdhārammaṇādhiggahitāvikkhambhitāsamugghāṭituppannānaṃ.
१६. ‘‘अट्ठमकस्स इन्द्रियानी’’ति वुत्तत्ता ‘‘पठममग्गे सद्धादयो’’तिआदि वुत्तं। इन्द्रियग्गहणञ्च पाळियं निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं।
16. ‘‘Aṭṭhamakassa indriyānī’’ti vuttattā ‘‘paṭhamamagge saddhādayo’’tiādi vuttaṃ. Indriyaggahaṇañca pāḷiyaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ.
असुभानुपस्सना कायानुपस्सनासतिपट्ठानन्ति आह ‘‘सतिपट्ठानभावनाय सुनिग्गहितो कामवितक्को’’ति। समाधि उप्पज्जमानो कामवितक्कम्पि निग्गहेत्वा एव उप्पज्जतीति दस्सेन्तो ‘‘अनवज्जसुखपदट्ठानेना’’तिआदिमाह। ‘‘कुसलेसु धम्मेसु आरद्धवीरियो’’तिआदिना धम्मच्छन्दतो उप्पज्जमानो वीरियच्छन्दो खन्तिं परिब्रूहेतीति दस्सेति। अनवज्जधम्मानं उपकारकधम्मासेवनं विय अनुपकारकधम्मपरिवज्जनम्पि पञ्ञानिसेवनेनेव होतीति आह ‘‘समाधिआदीन’’न्तिआदि।
Asubhānupassanā kāyānupassanāsatipaṭṭhānanti āha ‘‘satipaṭṭhānabhāvanāya suniggahito kāmavitakko’’ti. Samādhi uppajjamāno kāmavitakkampi niggahetvā eva uppajjatīti dassento ‘‘anavajjasukhapadaṭṭhānenā’’tiādimāha. ‘‘Kusalesu dhammesu āraddhavīriyo’’tiādinā dhammacchandato uppajjamāno vīriyacchando khantiṃ paribrūhetīti dasseti. Anavajjadhammānaṃ upakārakadhammāsevanaṃ viya anupakārakadhammaparivajjanampi paññānisevaneneva hotīti āha ‘‘samādhiādīna’’ntiādi.
१७. सब्बधम्माधिट्ठानं देसनं पुग्गलाधिट्ठानेन विभजितुं ‘‘लोको नामा’’तिआदि वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘सब्बधम्मानन्ति…पे॰… दस्सेतु’’न्ति आह। महग्गतधम्मेसु ठानं तंसम्पादनाव। तथा सेसेसु। वड्ढियमानेसूति यथा विमुत्तिं परिपाचयन्ति, एवं ब्रूहियमानेसु।
17. Sabbadhammādhiṭṭhānaṃ desanaṃ puggalādhiṭṭhānena vibhajituṃ ‘‘loko nāmā’’tiādi vuttanti dassento ‘‘sabbadhammānanti…pe… dassetu’’nti āha. Mahaggatadhammesu ṭhānaṃ taṃsampādanāva. Tathā sesesu. Vaḍḍhiyamānesūti yathā vimuttiṃ paripācayanti, evaṃ brūhiyamānesu.
दस्सनपरिञ्ञाति रूपारूपधम्मानं सलक्खणतो, पच्चयतो च परिजानना। तेनाह ‘‘ञातपरिञ्ञा’’ति। पटिपक्खविधमनेन सद्धिं लक्खणत्तयविभावना इध ‘‘भावनापरिञ्ञा’’ति अधिप्पेताति आह ‘‘भावना…पे॰… परिञ्ञा चा’’ति । दस्सनत्था परिञ्ञा दस्सनपरिञ्ञा, भावनत्था परिञ्ञा भावनापरिञ्ञाति एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Dassanapariññāti rūpārūpadhammānaṃ salakkhaṇato, paccayato ca parijānanā. Tenāha ‘‘ñātapariññā’’ti. Paṭipakkhavidhamanena saddhiṃ lakkhaṇattayavibhāvanā idha ‘‘bhāvanāpariññā’’ti adhippetāti āha ‘‘bhāvanā…pe… pariññā cā’’ti . Dassanatthā pariññā dassanapariññā, bhāvanatthā pariññā bhāvanāpariññāti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo.
कक्खळफुसनादीति कक्खळादिफुसनादि। अभिजानित्वाति अभिञ्ञाय पञ्ञाय जानित्वा, ठितस्स अभिजाननहेतु वाति अत्थो। अत्थोति फलं। नयोति वुत्तनयो।
Kakkhaḷaphusanādīti kakkhaḷādiphusanādi. Abhijānitvāti abhiññāya paññāya jānitvā, ṭhitassa abhijānanahetu vāti attho. Atthoti phalaṃ. Nayoti vuttanayo.
‘‘यं असङ्खत’’न्तिपि पठन्ति। चतुनयकोविदोति एकत्तनानत्तादिनयचतुक्के निपुणो। देसनायुत्तिकुसलोति धम्मानं देसनाविधिम्हि कुसलो।
‘‘Yaṃ asaṅkhata’’ntipi paṭhanti. Catunayakovidoti ekattanānattādinayacatukke nipuṇo. Desanāyuttikusaloti dhammānaṃ desanāvidhimhi kusalo.
सदिसी कातब्बा संसन्दनवसेनाति अधिप्पायो। आनेतब्बा ‘‘अयं देसना इमाय देसनाय एवं संसन्दती’’ति। अत्थतो अपेतन्ति अयुत्तत्थं। असम्बन्धत्थन्ति अञ्ञमञ्ञं असम्बन्धपदत्थं। ननु पट्ठानविचारो नयविचारो विय हारेहि असम्मिस्सो विचारणन्तरोति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘यस्मा पना’’तिआदि। इध निक्खित्तोति इध सुत्तविचये सुत्तत्थविचारभावतो निक्खित्तो, एतेन वा पट्ठानस्स हारन्तोगधभावदस्सनेनेव मूलपदानं विय पट्ठानस्स पदत्थन्तराभावो दस्सितोति वेदितब्बं।
Sadisī kātabbā saṃsandanavasenāti adhippāyo. Ānetabbā ‘‘ayaṃ desanā imāya desanāya evaṃ saṃsandatī’’ti. Atthato apetanti ayuttatthaṃ. Asambandhatthanti aññamaññaṃ asambandhapadatthaṃ. Nanu paṭṭhānavicāro nayavicāro viya hārehi asammisso vicāraṇantaroti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Idha nikkhittoti idha suttavicaye suttatthavicārabhāvato nikkhitto, etena vā paṭṭhānassa hārantogadhabhāvadassaneneva mūlapadānaṃ viya paṭṭhānassa padatthantarābhāvo dassitoti veditabbaṃ.
इमस्स सुत्तस्साति संवण्णियमानसुत्तं सन्धायाह। कस्मिं वा पदेति संवण्णियमानं गाथं सन्धायाह। तब्बिचयेनाति पुच्छादिविचयेन, अस्सादादिविचयेन च।
Imassa suttassāti saṃvaṇṇiyamānasuttaṃ sandhāyāha. Kasmiṃ vā padeti saṃvaṇṇiyamānaṃ gāthaṃ sandhāyāha. Tabbicayenāti pucchādivicayena, assādādivicayena ca.
विचयहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Vicayahāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / २. विचयहारविभङ्गो • 2. Vicayahāravibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / २. विचयहारविभङ्गवण्णना • 2. Vicayahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / २. विचयहारविभङ्गविभावना • 2. Vicayahāravibhaṅgavibhāvanā
