| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī |
२. विचयहारविभङ्गविभावना
2. Vicayahāravibhaṅgavibhāvanā
११. येन येन संवण्णनाविसेसभूतेन देसनाहारविभङ्गेन अस्सादादयो सुत्तत्था आचरियेन विभत्ता, सो संवण्णनाविसेसभूतो देसनाहारविभङ्गो परिपुण्णो, ‘‘कतमो विचयो हारो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो विचयो हारो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु निद्दिट्ठेसु सोळससु देसनाहारादीसु हारेसु कतमो संवण्णनाविसेसो विचयो हारो विचयहारविभङ्गो नामाति पुच्छति। ‘‘यं पुच्छितञ्च विस्सज्जितञ्चा’’तिआदिनिद्देसगाथाय इदानि मया वुच्चमानो ‘‘अयं विचयो हारो किं विचिनती’’तिआदिको संवण्णनाविसेसो विचयहारविभङ्गो नामाति योजना।
11. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena desanāhāravibhaṅgena assādādayo suttatthā ācariyena vibhattā, so saṃvaṇṇanāvisesabhūto desanāhāravibhaṅgo paripuṇṇo, ‘‘katamo vicayo hāro’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo vicayo hāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu niddiṭṭhesu soḷasasu desanāhārādīsu hāresu katamo saṃvaṇṇanāviseso vicayo hāro vicayahāravibhaṅgo nāmāti pucchati. ‘‘Yaṃ pucchitañca vissajjitañcā’’tiādiniddesagāthāya idāni mayā vuccamāno ‘‘ayaṃ vicayo hāro kiṃ vicinatī’’tiādiko saṃvaṇṇanāviseso vicayahāravibhaṅgo nāmāti yojanā.
‘‘अयं विचयो हारो किं विचिनती’’ति इमिना यो विचयो विचिनितब्बो, तं विचयं विचिनितब्बं पुच्छति, तस्मा विचिनितब्बं विसयं विसुं विसुं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘पदं विचिनति, पञ्हं विचिनती’’तिआदि वुत्तं। ‘‘किं विचयो पदविचयो’’तिआदिं अवत्वा ‘‘किं विचिनति, पदं विचिनती’’तिआदिवचनेन विचयसद्दस्स कत्तुसाधनत्थं दस्सेति। तत्थ पदं विचिनतीति नवविधस्स सुत्तन्तस्स सब्बं पदं याव निगमना नामपदादिजातिसद्दादिइत्थिलिङ्गादिआकारन्तादिपठमविभत्यन्तादिएकवचनादिवसेन विचिनति। पञ्हं विचिनतीति अदिट्ठजोतनादिसत्ताधिट्ठानादिसम्मुतिविसयादिअतीतविसयादिवसेन विचिनति। विस्सज्जनं विचिनतीति एकंसब्याकरणविस्सज्जनादिसावसेसब्याकरणविस्सज्जनादि सउत्तरब्याकरण विस्सज्जनादि लोकियब्याकरणविस्सज्जनादिवसेन विचिनति। पुब्बापरं विचिनतीति पुब्बेन अपरं संसन्दित्वा विचिनति। अस्सादं विचिनतीति अस्सादकतण्हादिअस्सादेतब्बसुखादिवसेन विचिनति। आदीनवं विचिनतीति दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खसङ्खारदुक्खवसेन वा अनिट्ठानुभवनादिआदिअन्तवन्ततादिसंकिलेसभागियादिवसेन वा विचिनति। निस्सरणं विचिनतीति मग्गवसेन वा निब्बानवसेन वा मग्गस्स वा आगमवसेन, निब्बानस्स असङ्खतधातुआदिपरियायवसेन वा विचिनति। फलं विचिनतीति धम्मचरणस्स दुग्गतिगमनाभावेन वा मच्चुतरणादिना वा देसनाय फलं, देसनानुसारेन चरणस्स फलं विचिनति। उपायं विचिनतीति अनिच्चानुपस्सनादिवसेन पवत्तननिब्बिदाञाणादिवसेन वा सद्धासतिवसेन वा विसुद्धिया उपायं विचिनति। आणत्तिं विचिनतीति पापपरिवज्जनाणत्तिवसेन वा लोकस्स सुञ्ञतापेक्खनाणत्तिवसेन वा विचिनति। अनुगीतिं विचिनतीति वुत्तानुगीतिवसेन वा वुच्चमानानुगीतिवसेन वा अनुरूपं गीतिं विचिनति। सब्बे नव सुत्तन्ते विचिनतीति सुत्तगेय्यादिके नव सुत्ते आहच्चवचनवसेन वा अनुसन्धिवचनवसेन वा नीतत्थवचनवसेन वा नेय्यत्थवचनवसेन वा संकिलेसभागियादिवसेन वा विचिनति।
‘‘Ayaṃ vicayo hāro kiṃ vicinatī’’ti iminā yo vicayo vicinitabbo, taṃ vicayaṃ vicinitabbaṃ pucchati, tasmā vicinitabbaṃ visayaṃ visuṃ visuṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘padaṃ vicinati, pañhaṃ vicinatī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Kiṃ vicayo padavicayo’’tiādiṃ avatvā ‘‘kiṃ vicinati, padaṃ vicinatī’’tiādivacanena vicayasaddassa kattusādhanatthaṃ dasseti. Tattha padaṃ vicinatīti navavidhassa suttantassa sabbaṃ padaṃ yāva nigamanā nāmapadādijātisaddādiitthiliṅgādiākārantādipaṭhamavibhatyantādiekavacanādivasena vicinati. Pañhaṃ vicinatīti adiṭṭhajotanādisattādhiṭṭhānādisammutivisayādiatītavisayādivasena vicinati. Vissajjanaṃ vicinatīti ekaṃsabyākaraṇavissajjanādisāvasesabyākaraṇavissajjanādi sauttarabyākaraṇa vissajjanādi lokiyabyākaraṇavissajjanādivasena vicinati. Pubbāparaṃ vicinatīti pubbena aparaṃ saṃsanditvā vicinati. Assādaṃ vicinatīti assādakataṇhādiassādetabbasukhādivasena vicinati. Ādīnavaṃ vicinatīti dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhavasena vā aniṭṭhānubhavanādiādiantavantatādisaṃkilesabhāgiyādivasena vā vicinati. Nissaraṇaṃ vicinatīti maggavasena vā nibbānavasena vā maggassa vā āgamavasena, nibbānassa asaṅkhatadhātuādipariyāyavasena vā vicinati. Phalaṃ vicinatīti dhammacaraṇassa duggatigamanābhāvena vā maccutaraṇādinā vā desanāya phalaṃ, desanānusārena caraṇassa phalaṃ vicinati. Upāyaṃ vicinatīti aniccānupassanādivasena pavattananibbidāñāṇādivasena vā saddhāsativasena vā visuddhiyā upāyaṃ vicinati. Āṇattiṃ vicinatīti pāpaparivajjanāṇattivasena vā lokassa suññatāpekkhanāṇattivasena vā vicinati. Anugītiṃ vicinatīti vuttānugītivasena vā vuccamānānugītivasena vā anurūpaṃ gītiṃ vicinati. Sabbe nava suttante vicinatīti suttageyyādike nava sutte āhaccavacanavasena vā anusandhivacanavasena vā nītatthavacanavasena vā neyyatthavacanavasena vā saṃkilesabhāgiyādivasena vā vicinati.
किञ्चापि पदविचयो पठमं विभत्तो, सुत्तस्स पन अनुपदं विचिनितब्बताय अतिभारियो, न सुकरो पदविचयोति तं अग्गहेत्वा पञ्हाविचयविस्सज्जनविचये ताव विभजन्तो ‘‘यथा किं भवे’’तिआदिमाह। तत्थ यथा किं भवेति येन पकारेन सो पञ्हाविचयो पवत्तेतब्बो, तं पकारजातं कीदिसं भवेय्याति अत्थो दट्ठब्बो। आयस्मा अजितो पारायने भगवन्तं पञ्हं यथा येन पकारेन पुच्छति, तथा तेन पकारेन पञ्हाविचयो पवत्तेतब्बोति अत्थो। तत्थ आयस्माति पियवचनं। अजितोति बावरीब्राह्मणस्स परिचारकभूतानं सोळसन्नं अञ्ञतरो अजितो। पारायनेति पारं निब्बानं अयति गच्छति एतेनाति पारायनं, अजितसुत्तादिसोळससुत्तस्सेतं अधिवचनं।
Kiñcāpi padavicayo paṭhamaṃ vibhatto, suttassa pana anupadaṃ vicinitabbatāya atibhāriyo, na sukaro padavicayoti taṃ aggahetvā pañhāvicayavissajjanavicaye tāva vibhajanto ‘‘yathā kiṃ bhave’’tiādimāha. Tattha yathā kiṃ bhaveti yena pakārena so pañhāvicayo pavattetabbo, taṃ pakārajātaṃ kīdisaṃ bhaveyyāti attho daṭṭhabbo. Āyasmā ajito pārāyane bhagavantaṃ pañhaṃ yathā yena pakārena pucchati, tathā tena pakārena pañhāvicayo pavattetabboti attho. Tattha āyasmāti piyavacanaṃ. Ajitoti bāvarībrāhmaṇassa paricārakabhūtānaṃ soḷasannaṃ aññataro ajito. Pārāyaneti pāraṃ nibbānaṃ ayati gacchati etenāti pārāyanaṃ, ajitasuttādisoḷasasuttassetaṃ adhivacanaṃ.
‘‘केनस्सु निवुतो लोको, (इच्चायस्मा अजितो,)
‘‘Kenassu nivuto loko, (iccāyasmā ajito,)
केनस्सु नप्पकासति।
Kenassu nappakāsati;
किस्साभिलेपनं ब्रूसि, किं सु तस्स महब्भय’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १०३८; चूळनि॰ वत्थुगाथा ५७, अजितमाणवपुच्छानिद्देस १) –
Kissābhilepanaṃ brūsi, kiṃ su tassa mahabbhaya’’nti. (su. ni. 1038; cūḷani. vatthugāthā 57, ajitamāṇavapucchāniddesa 1) –
गाथाय ‘‘केन धम्मेन लोको अरियवज्जो सत्तो निवुतो पटिच्छादितो, इति आयस्मा अजितो पुच्छति। केन हेतुना यथावुत्तलोको नप्पकासति, अस्स यथावुत्तलोकस्स किं अभिलेपनं इति त्वं ब्रूसि, तस्स यथावुत्तलोकस्स किं महब्भयन्ति त्वं ब्रूसीति पुच्छती’’ति अत्थो।
Gāthāya ‘‘kena dhammena loko ariyavajjo satto nivuto paṭicchādito, iti āyasmā ajito pucchati. Kena hetunā yathāvuttaloko nappakāsati, assa yathāvuttalokassa kiṃ abhilepanaṃ iti tvaṃ brūsi, tassa yathāvuttalokassa kiṃ mahabbhayanti tvaṃ brūsīti pucchatī’’ti attho.
इति इमिना पभेदेन चत्तारि इमानि गाथापादपदानि पुच्छितानि पुच्छावसेन वुत्तानि, पुच्छितत्थदीपकानि वा, पधानवसेन पन सो ‘‘एको पञ्हो’’ति मतो, यदिपि चतुन्नं पदानं पुच्छनवसेन पवत्तत्ता चतुब्बिधोति वत्तब्बो, ञातुं पन इच्छितस्स एकस्सेव अत्थस्स सम्भवतो ‘‘एको पञ्हो’’ति वुत्तं। ‘‘कारणं वदेही’’ति वत्तब्बत्ता कारणमाह ‘‘एकवत्थुपरिग्गहा’’ति। इदं वुत्तं होति – ‘‘यदिपि निवारणापकासनाभिलेपनमहब्भयसङ्खाता चत्तारो अत्था पुच्छायं गहिता, एकस्स पन अभिधेय्यत्थस्स गहणतो ‘एको पञ्हो’ति पधानवसेन गहितोति दट्ठब्बो’’ति। ‘‘एकवत्थुपरिग्गहणं कथं अम्हेहि सद्दहितब्ब’’न्ति वत्तब्बभावतो ‘‘एवञ्हि आहा’’ति वुत्तं। एवं एकवत्थुपरिग्गहणेनेव भगवा हि यस्मा आह, इति तस्मा एकवत्थुपरिग्गहणं तुम्हेहि सद्दहितब्बन्ति वुत्तं होति।
Iti iminā pabhedena cattāri imāni gāthāpādapadāni pucchitāni pucchāvasena vuttāni, pucchitatthadīpakāni vā, padhānavasena pana so ‘‘eko pañho’’ti mato, yadipi catunnaṃ padānaṃ pucchanavasena pavattattā catubbidhoti vattabbo, ñātuṃ pana icchitassa ekasseva atthassa sambhavato ‘‘eko pañho’’ti vuttaṃ. ‘‘Kāraṇaṃ vadehī’’ti vattabbattā kāraṇamāha ‘‘ekavatthupariggahā’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yadipi nivāraṇāpakāsanābhilepanamahabbhayasaṅkhātā cattāro atthā pucchāyaṃ gahitā, ekassa pana abhidheyyatthassa gahaṇato ‘eko pañho’ti padhānavasena gahitoti daṭṭhabbo’’ti. ‘‘Ekavatthupariggahaṇaṃ kathaṃ amhehi saddahitabba’’nti vattabbabhāvato ‘‘evañhi āhā’’ti vuttaṃ. Evaṃ ekavatthupariggahaṇeneva bhagavā hi yasmā āha, iti tasmā ekavatthupariggahaṇaṃ tumhehi saddahitabbanti vuttaṃ hoti.
‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’ति इमिना लोकाधिट्ठानं पटिच्छादनं पुच्छति, न नानाधम्माधिट्ठानं। ‘‘केनस्सु नप्पकासती’’ति इमिना लोकस्सेव अप्पकासनं पुच्छति, न नानासभावधम्मस्स। ‘‘किस्साभिलेपनं ब्रूसी’’ति इमिना लोकस्सेव अभिलेपनं पुच्छति, न नानासभावधम्मस्स। ‘‘किं सु तस्स महब्भय’’न्ति इमिना तस्सेव लोकस्स महब्भयं पुच्छति, न नानासभावधम्मस्स। तस्मा ‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’तिआदिपञ्हो एकाधिट्ठाननानाधिट्ठानेसु एकाधिट्ठानो, धम्माधिट्ठानसत्ताधिट्ठानेसु सत्ताधिट्ठानो, अदिट्ठजोतनादीसु अदिट्ठजोतनापञ्होतिआदिना यथासम्भवं विचिनितब्बोति अधिप्पायो।
‘‘Kenassu nivuto loko’’ti iminā lokādhiṭṭhānaṃ paṭicchādanaṃ pucchati, na nānādhammādhiṭṭhānaṃ. ‘‘Kenassu nappakāsatī’’ti iminā lokasseva appakāsanaṃ pucchati, na nānāsabhāvadhammassa. ‘‘Kissābhilepanaṃ brūsī’’ti iminā lokasseva abhilepanaṃ pucchati, na nānāsabhāvadhammassa. ‘‘Kiṃ su tassa mahabbhaya’’nti iminā tasseva lokassa mahabbhayaṃ pucchati, na nānāsabhāvadhammassa. Tasmā ‘‘kenassu nivuto loko’’tiādipañho ekādhiṭṭhānanānādhiṭṭhānesu ekādhiṭṭhāno, dhammādhiṭṭhānasattādhiṭṭhānesu sattādhiṭṭhāno, adiṭṭhajotanādīsu adiṭṭhajotanāpañhotiādinā yathāsambhavaṃ vicinitabboti adhippāyo.
‘‘पञ्हस्स यो लोको ‘अधिट्ठानो’ति गहितो, सो लोको तिविधो’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘लोको तिविधो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तयो विधा एतस्स लोकस्साति तिविधो। किलिस्सति रागादिवसेन कामावचरसत्तोति किलेसो, किलेसो च सो लोको चाति किलेसलोको, कामावचरसत्तो। सो हि रागादिकिलेसबहुलताय किलेसलोकोति। भवति झानाभिञ्ञाहि बुद्धीहीति भवो, भवो च सो लोको चाति भवलोको, रूपावचरसत्तो। सो हि झानादिबुद्धीहि भवतीति। इन्द्रियेन समन्नागतोति इन्द्रियो, इन्द्रियो च सो लोको चाति इन्द्रियलोको, अरूपावचरसत्तो। सो हि आनेञ्जसमाधिबहुलताय विसुद्धिन्द्रियो होतीति लोकसमञ्ञा परियापन्नधम्मवसेन पवत्ता, तस्मा अरिया न गहिताति।
‘‘Pañhassa yo loko ‘adhiṭṭhāno’ti gahito, so loko tividho’’ti vattabbabhāvato ‘‘loko tividho’’tiādi vuttaṃ. Tattha tayo vidhā etassa lokassāti tividho. Kilissati rāgādivasena kāmāvacarasattoti kileso, kileso ca so loko cāti kilesaloko, kāmāvacarasatto. So hi rāgādikilesabahulatāya kilesalokoti. Bhavati jhānābhiññāhi buddhīhīti bhavo, bhavo ca so loko cāti bhavaloko, rūpāvacarasatto. So hi jhānādibuddhīhi bhavatīti. Indriyena samannāgatoti indriyo, indriyo ca so loko cāti indriyaloko, arūpāvacarasatto. So hi āneñjasamādhibahulatāya visuddhindriyo hotīti lokasamaññā pariyāpannadhammavasena pavattā, tasmā ariyā na gahitāti.
‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’तिआदिगाथाय पुच्छाविचयो हारो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘विस्सज्जनाविचयो हारो कत्थ विस्सज्जनाय विभत्तो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ विस्सज्जना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’तिआदिपुच्छायं –
‘‘Kenassu nivuto loko’’tiādigāthāya pucchāvicayo hāro ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘vissajjanāvicayo hāro kattha vissajjanāya vibhatto’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha vissajjanā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘kenassu nivuto loko’’tiādipucchāyaṃ –
‘‘अविज्जाय निवुतो लोको, (अजिताति भगवा,)
‘‘Avijjāya nivuto loko, (ajitāti bhagavā,)
विविच्छा पमादा नप्पकासति।
Vivicchā pamādā nappakāsati;
जप्पाभिलेपनं ब्रूमि, दुक्खमस्स महब्भय’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १०३९; चूळनि॰ वत्थुगाथा ५८, अजितमाणवपुच्छानिद्देस) –
Jappābhilepanaṃ brūmi, dukkhamassa mahabbhaya’’nti. (su. ni. 1039; cūḷani. vatthugāthā 58, ajitamāṇavapucchāniddesa) –
अयं गाथा विस्सज्जनाति दट्ठब्बा। तत्थ अविज्जाय निवुतो लोकोति काळपक्खचतुद्दसी, घनवनसण्ड, मेघपटलच्छादन, अड्ढरत्तीनं वसेन चतुरङ्गसमन्नागतेन अन्धकारेन रथघटादि पटिच्छादितो विय धम्मसभावपटिच्छादनलक्खणाय अविज्जाय सत्तलोको निवुतो पटिच्छादितो। ‘‘अजिता’’ति च आलपनं कत्वा भगवा आह। विविच्छाति विचिकिच्छाय पमादहेतु यथावुत्तलोको नप्पकासति। जप्पं तण्हं यथावुत्तलोकस्स ‘‘अभिलेपन’’न्ति अहं ब्रूमीति भगवा आह, दुक्खं जातिआदिवट्टदुक्खं अस्स यथावुत्तलोकस्स ‘‘महब्भय’’न्ति अहं ब्रूमीति भगवा अजितं आहाति अत्थो।
Ayaṃ gāthā vissajjanāti daṭṭhabbā. Tattha avijjāya nivuto lokoti kāḷapakkhacatuddasī, ghanavanasaṇḍa, meghapaṭalacchādana, aḍḍharattīnaṃ vasena caturaṅgasamannāgatena andhakārena rathaghaṭādi paṭicchādito viya dhammasabhāvapaṭicchādanalakkhaṇāya avijjāya sattaloko nivuto paṭicchādito. ‘‘Ajitā’’ti ca ālapanaṃ katvā bhagavā āha. Vivicchāti vicikicchāya pamādahetu yathāvuttaloko nappakāsati. Jappaṃ taṇhaṃ yathāvuttalokassa ‘‘abhilepana’’nti ahaṃ brūmīti bhagavā āha, dukkhaṃ jātiādivaṭṭadukkhaṃ assa yathāvuttalokassa ‘‘mahabbhaya’’nti ahaṃ brūmīti bhagavā ajitaṃ āhāti attho.
‘‘इमाय विस्सज्जनाय कथं विचिनेय्या’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इमानि चत्तारि पदानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इमानि चत्तारि पदानीति ‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’तिआदिपुच्छागाथायं वुत्तानि गाथापदानि। इमेहि चतूहि पदेहीति ‘‘अविज्जाय निवुतो लोको’’ति विस्सज्जनागाथायं वुत्तेहि गाथापदेहि विस्सज्जितानि। कथं? पठमं पदं पठमेन पदेन, दुतियं पदं दुतियेन पदेन, ततियं पदं ततियेन पदेन, चतुत्थं पदं चतुत्थेन पदेन विस्सज्जितं।
‘‘Imāya vissajjanāya kathaṃ vicineyyā’’ti pucchitabbattā ‘‘imāni cattāri padānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha imāni cattāri padānīti ‘‘kenassu nivuto loko’’tiādipucchāgāthāyaṃ vuttāni gāthāpadāni. Imehi catūhi padehīti ‘‘avijjāya nivuto loko’’ti vissajjanāgāthāyaṃ vuttehi gāthāpadehi vissajjitāni. Kathaṃ? Paṭhamaṃ padaṃ paṭhamena padena, dutiyaṃ padaṃ dutiyena padena, tatiyaṃ padaṃ tatiyena padena, catutthaṃ padaṃ catutthena padena vissajjitaṃ.
‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’ति पठमपञ्हे ‘‘अविज्जाय निवुतो लोको’’ति पठमा विस्सज्जना कता, न उप्पटिपाटिया। विज्जाय पटिपक्खा अविज्जा, तस्मा अविज्जाय अजानको लोको भवेय्य। कथं निवुतो सद्दहितब्बोति आह ‘‘नीवरणेहि निवुतो लोको’’ति। यदि एवं ‘‘नीवरणेन निवुतो लोको’’ति विस्सज्जना कातब्बाति चोदनं मनसि कत्वा वुत्तं ‘‘अविज्जानीवरणा हि सब्बे सत्ता’’ति। ‘‘सब्बसत्तानं अविज्जानीवरणभावो केन वचनेन सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यथाह भगवा’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Kenassu nivuto loko’’ti paṭhamapañhe‘‘avijjāya nivuto loko’’ti paṭhamā vissajjanā katā, na uppaṭipāṭiyā. Vijjāya paṭipakkhā avijjā, tasmā avijjāya ajānako loko bhaveyya. Kathaṃ nivuto saddahitabboti āha ‘‘nīvaraṇehi nivuto loko’’ti. Yadi evaṃ ‘‘nīvaraṇena nivuto loko’’ti vissajjanā kātabbāti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ ‘‘avijjānīvaraṇā hi sabbe sattā’’ti. ‘‘Sabbasattānaṃ avijjānīvaraṇabhāvo kena vacanena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘yathāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘सब्बसत्तानं, भिक्खवे, सब्बपाणानं सब्बभूतानं, परियायतो एकमेव नीवरणं वदामि, यदिदं अविज्जा। अविज्जानीवरणा हि सब्बे सत्ता। सब्बसोव भिक्खवे अविज्जाय निरोधा चागा पटिनिस्सग्गा नत्थि सत्तानं नीवरणन्ति वदामी’’ति यं वचनं यथा येन पकारेन भगवा आह, तथा तेन पकारेन वुत्तेन तेन वचनेन तुम्हेहि सब्बसत्तानं अविज्जानीवरणभावो सद्दहितब्बोति।
‘‘Sabbasattānaṃ, bhikkhave, sabbapāṇānaṃ sabbabhūtānaṃ, pariyāyato ekameva nīvaraṇaṃ vadāmi, yadidaṃ avijjā. Avijjānīvaraṇā hi sabbe sattā. Sabbasova bhikkhave avijjāya nirodhā cāgā paṭinissaggā natthi sattānaṃ nīvaraṇanti vadāmī’’ti yaṃ vacanaṃ yathā yena pakārena bhagavā āha, tathā tena pakārena vuttena tena vacanena tumhehi sabbasattānaṃ avijjānīvaraṇabhāvo saddahitabboti.
‘‘अविज्जाय निवुतो लोको’’ति पदेन ‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’ति पठमस्सेव पदस्स विस्सज्जना न सिया, ‘‘केनस्सु नप्पकासती’’ति दुतियपदस्सापि विस्सज्जना सियाति चोदनं मनसि कत्वा ‘‘तेन चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेन ‘‘अविज्जाय निवुतो लोको’’ति पदेन ‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’ति पठमस्स पदस्स विस्सज्जना युत्ता युत्ततरा होति, युत्ततरत्ता ‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’ति पञ्हे ‘‘अविज्जाय निवुतो लोको’’ति विस्सज्जनाति मया वत्तब्बायेवाति अधिप्पायो।
‘‘Avijjāya nivuto loko’’ti padena ‘‘kenassu nivuto loko’’ti paṭhamasseva padassa vissajjanā na siyā, ‘‘kenassu nappakāsatī’’ti dutiyapadassāpi vissajjanā siyāti codanaṃ manasi katvā ‘‘tena cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tena ‘‘avijjāya nivuto loko’’ti padena ‘‘kenassu nivuto loko’’ti paṭhamassa padassa vissajjanā yuttā yuttatarā hoti, yuttatarattā ‘‘kenassu nivuto loko’’ti pañhe ‘‘avijjāya nivuto loko’’ti vissajjanāti mayā vattabbāyevāti adhippāyo.
‘‘केनस्सु नप्पकासती’’ति इमस्मिं पञ्हे ‘‘विविच्छा पमादा नप्पकासती’’ति अयं विस्सज्जना कातब्बा, विविच्छाय पवत्तत्ता, पमादा च लोको नप्पकासतीति अत्थो। अविज्जानीवरणाय निवुतो लोको नप्पकासतीति विस्सज्जना कातब्बा, ‘‘कथं विविच्छा पमादा लोको नप्पकासतीति विस्सज्जना कता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यो पुग्गलो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यो पुथुज्जनभूतो पुग्गलो अविज्जानीवरणेहि निवुतो, सो पुथुज्जनभूतो पुग्गलो विविच्छाय विविच्छति। ‘‘याय विविच्छाय विविच्छति, सा विविच्छा कतमा नामा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘विविच्छा नाम वुच्चति विचिकिच्छा’’ति वुत्तं। ‘‘ताय कस्मा नप्पकासती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सो विचिकिच्छन्तो’’तिआदि वुत्तं। ताय विचिकिच्छन्तो सो पुथुज्जनभूतो पुग्गलो सद्दहितब्बेसु नाभिसद्दहति; सद्दहितब्बेसु न अभिसद्दहन्तो अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं सच्छिकिरियाय आरभितब्बं वीरियं नारभति; अनारभन्तो सो पुग्गलो इध लोके पमादमनुयुत्तो विहरतीति, पमादेन विहरन्तो पमत्तो पुग्गलो सुक्के धम्मे न उप्पादियति; अनुप्पादयन्तस्स तस्स पुग्गलस्स ते सुक्का धम्मा अनुप्पादियमाना हुत्वा नप्पकासन्ति पकासनवसेन न पवत्तन्ति; तस्मा ‘‘विविच्छा पमादा लोको नप्पकासती’’ति विस्सज्जना कातब्बाति अधिप्पायो।
‘‘Kenassu nappakāsatī’’ti imasmiṃ pañhe ‘‘vivicchā pamādā nappakāsatī’’ti ayaṃ vissajjanā kātabbā, vivicchāya pavattattā, pamādā ca loko nappakāsatīti attho. Avijjānīvaraṇāya nivuto loko nappakāsatīti vissajjanā kātabbā, ‘‘kathaṃ vivicchā pamādā loko nappakāsatīti vissajjanā katā’’ti vattabbattā ‘‘yo puggalo’’tiādi vuttaṃ. Tattha yo puthujjanabhūto puggalo avijjānīvaraṇehi nivuto, so puthujjanabhūto puggalo vivicchāya vivicchati. ‘‘Yāya vivicchāya vivicchati, sā vivicchā katamā nāmā’’ti pucchitabbattā ‘‘vivicchā nāma vuccati vicikicchā’’ti vuttaṃ. ‘‘Tāya kasmā nappakāsatī’’ti vattabbattā ‘‘so vicikicchanto’’tiādi vuttaṃ. Tāya vicikicchanto so puthujjanabhūto puggalo saddahitabbesu nābhisaddahati; saddahitabbesu na abhisaddahanto akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya, kusalānaṃ dhammānaṃ sacchikiriyāya ārabhitabbaṃ vīriyaṃ nārabhati; anārabhanto so puggalo idha loke pamādamanuyutto viharatīti, pamādena viharanto pamatto puggalo sukke dhamme na uppādiyati; anuppādayantassa tassa puggalassa te sukkā dhammā anuppādiyamānā hutvā nappakāsanti pakāsanavasena na pavattanti; tasmā ‘‘vivicchā pamādā loko nappakāsatī’’ti vissajjanā kātabbāti adhippāyo.
‘‘तादिसस्स सुक्कधम्मानं अप्पकासनभावो अम्हेहि केन वचनेन सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘यथाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ –
‘‘Tādisassa sukkadhammānaṃ appakāsanabhāvo amhehi kena vacanena saddahitabbo’’ti vattabbabhāvato ‘‘yathāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha –
‘‘दूरे सन्तो पकासन्ति, हिमवन्तोव पब्बतो।
‘‘Dūre santo pakāsanti, himavantova pabbato;
असन्तेत्थ न दिस्सन्ति, रत्तिं खित्ता यथा सरा।
Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā yathā sarā;
ते गुणेहि पकासन्ति, कित्तिया च यसेन चा’’ति॥ –
Te guṇehi pakāsanti, kittiyā ca yasena cā’’ti. –
यं गाथापाठं भगवा यथा येन अप्पकासनाकारेन आह, तथा तेन अप्पकासनाकारेन वुत्तेन तेन गाथापाठेन तादिसस्स पुग्गलस्स सुक्कधम्मानं अप्पकासनभावो तुम्हेहि सद्दहितब्बोयेव, तस्मा ‘‘विविच्छा पमादा लोको नप्पकासती’’ति विस्सज्जना कातब्बावाति अधिप्पायो।
Yaṃ gāthāpāṭhaṃ bhagavā yathā yena appakāsanākārena āha, tathā tena appakāsanākārena vuttena tena gāthāpāṭhena tādisassa puggalassa sukkadhammānaṃ appakāsanabhāvo tumhehi saddahitabboyeva, tasmā ‘‘vivicchā pamādā loko nappakāsatī’’ti vissajjanā kātabbāvāti adhippāyo.
गाथात्थो पन – हिमवन्तो पब्बतो दूरे ठितो दूरे ठितानम्पि सचक्खुकानं पुग्गलानं पकासति इव, एवं सन्तो सप्पुरिसा दूरे ठितानम्पि गुणवसेन पवत्ताय कित्तिया च गुणवसेन पवत्तेहि यसपरिभोगपरिवारेहि च दूरे ठितानं पण्डितानं पकासन्ति, रत्तिकाले खित्ता सरा उसू न दिस्सन्ति यथा, एत्थ सत्तलोके विविच्छापमादानं वसेन विहरन्तो असन्तो न दिस्सन्ति। ये सन्तो पकासन्ति, ते सन्तो गुणेहि पकासन्तीति दस्सेतुं ‘‘ते गुणेहि पकासन्ती’’ति वुत्तं । गुणा नाम अब्भन्तरे जाता, ‘‘कथं गुणेहि पकासन्ती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘कित्तिया च यसेन चा’’ति वुत्तं। गुणानुभावेन पवत्ताय कित्तिया च गुणानुभावेन पवत्तेन यसेन च पकासन्ता पुग्गला गुणेहि पकासन्तीति वत्तब्बावाति।
Gāthāttho pana – himavanto pabbato dūre ṭhito dūre ṭhitānampi sacakkhukānaṃ puggalānaṃ pakāsati iva, evaṃ santo sappurisā dūre ṭhitānampi guṇavasena pavattāya kittiyā ca guṇavasena pavattehi yasaparibhogaparivārehi ca dūre ṭhitānaṃ paṇḍitānaṃ pakāsanti, rattikāle khittā sarā usū na dissanti yathā, ettha sattaloke vivicchāpamādānaṃ vasena viharanto asanto na dissanti. Ye santo pakāsanti, te santo guṇehi pakāsantīti dassetuṃ ‘‘te guṇehi pakāsantī’’ti vuttaṃ . Guṇā nāma abbhantare jātā, ‘‘kathaṃ guṇehi pakāsantī’’ti vattabbattā ‘‘kittiyā ca yasena cā’’ti vuttaṃ. Guṇānubhāvena pavattāya kittiyā ca guṇānubhāvena pavattena yasena ca pakāsantā puggalā guṇehi pakāsantīti vattabbāvāti.
यदि विविच्छापमादानं वसेन नप्पकासति, एवं सति लोको निवुतो होति, तस्मा पठमस्स पदस्सापि विस्सज्जना कातब्बाति चोदनं मनसि कत्वा ‘‘तेन चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेनाति ‘‘विविच्छा पमादा नप्पकासती’’ति पदेन ‘‘केनस्सु नप्पकासती’’ति दुतियस्स पदस्स विस्सज्जना युत्ता युत्ततराति अत्थो। पदेनाति च पदत्थट्ठेन विस्सज्जनाति अत्थो। पदस्साति पदत्थस्स पुच्छितब्बस्साति अत्थो दट्ठब्बो। एस नयो हेट्ठा, उपरि च।
Yadi vivicchāpamādānaṃ vasena nappakāsati, evaṃ sati loko nivuto hoti, tasmā paṭhamassa padassāpi vissajjanā kātabbāti codanaṃ manasi katvā ‘‘tena cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tenāti ‘‘vivicchā pamādā nappakāsatī’’ti padena ‘‘kenassu nappakāsatī’’ti dutiyassa padassa vissajjanā yuttā yuttatarāti attho. Padenāti ca padatthaṭṭhena vissajjanāti attho. Padassāti padatthassa pucchitabbassāti attho daṭṭhabbo. Esa nayo heṭṭhā, upari ca.
‘‘किस्साभिलेपनं ब्रूसी’’ति पञ्हे ‘‘जप्पाभिलेपनं ब्रूमी’’ति विस्सज्जना तस्सा अजितेन दट्ठब्बा। ‘‘कतमा जप्पा नामा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘जप्पा नाम वुच्चति तण्हा’’ति वुत्तं। सा तण्हा लोकं अभिलिम्पतीति कथं विञ्ञायतीति योजना। तेन वुत्तं ‘‘यथाह भगवा’’तिआदि। तत्थ यथा येन तण्हाय अभिलेपनभावेन –
‘‘Kissābhilepanaṃ brūsī’’ti pañhe ‘‘jappābhilepanaṃ brūmī’’ti vissajjanā tassā ajitena daṭṭhabbā. ‘‘Katamā jappā nāmā’’ti pucchitabbattā ‘‘jappā nāma vuccati taṇhā’’ti vuttaṃ. Sā taṇhā lokaṃ abhilimpatīti kathaṃ viññāyatīti yojanā. Tena vuttaṃ ‘‘yathāha bhagavā’’tiādi. Tattha yathā yena taṇhāya abhilepanabhāvena –
‘‘रत्तो अत्थं न जानाति, रत्तो धम्मं न पस्सति।
‘‘Ratto atthaṃ na jānāti, ratto dhammaṃ na passati;
अन्धं तमं तदा होति, यं रागो सहते नर’’न्ति॥ –
Andhaṃ tamaṃ tadā hoti, yaṃ rāgo sahate nara’’nti. –
यं गाथं भगवा आह, तथा तेन अभिलेपनभावेन वुत्ताय ताय गाथाय सा तण्हा लोकं अभिलिम्पतीति विञ्ञायतीति अधिप्पायो।
Yaṃ gāthaṃ bhagavā āha, tathā tena abhilepanabhāvena vuttāya tāya gāthāya sā taṇhā lokaṃ abhilimpatīti viññāyatīti adhippāyo.
गाथायं पन – रज्जति सत्तोति रत्तो, रागसमङ्गीसत्तो। कारणं पटिच्च असति पवत्तति फलन्ति अत्थं, फलं। कारणं फलं धारेति, तं कारणं धम्मं नाम। अन्धकारं अन्धं। यन्ति यम्हि काले। यन्ति हि भुम्मत्थे पच्चत्तवचनं। यम्हि काले रागो नरं रागसमङ्गिं सहते अभिभवति, तदा काले अन्धं अन्धकारं तमं होतीति योजना। रागो नरं यं यस्मा सहते, तस्मा अन्धं तमं तदा होतीति वा, रागो यं नरं सहते, तस्स नरस्स अन्धं तमं तदा होतीति वा, रागो नरं यं सहते अभिभूयते यं सहनं अभिभवनं निप्फादेति, तं सहनं अभिभवनं अन्धं अन्धकारं तमं होतीति वा योजना।
Gāthāyaṃ pana – rajjati sattoti ratto, rāgasamaṅgīsatto. Kāraṇaṃ paṭicca asati pavattati phalanti atthaṃ, phalaṃ. Kāraṇaṃ phalaṃ dhāreti, taṃ kāraṇaṃ dhammaṃ nāma. Andhakāraṃ andhaṃ. Yanti yamhi kāle. Yanti hi bhummatthe paccattavacanaṃ. Yamhi kāle rāgo naraṃ rāgasamaṅgiṃ sahate abhibhavati, tadā kāle andhaṃ andhakāraṃ tamaṃ hotīti yojanā. Rāgo naraṃ yaṃ yasmā sahate, tasmā andhaṃ tamaṃ tadā hotīti vā, rāgo yaṃ naraṃ sahate, tassa narassa andhaṃ tamaṃ tadā hotīti vā, rāgo naraṃ yaṃ sahate abhibhūyate yaṃ sahanaṃ abhibhavanaṃ nipphādeti, taṃ sahanaṃ abhibhavanaṃ andhaṃ andhakāraṃ tamaṃ hotīti vā yojanā.
‘‘यदि रत्तो अत्थादिकं न जानाति, एवं सति कथं जप्पाभिलेपनं भवती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सायं तण्हा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ आरम्मणेसु आसत्तिबहुलस्स आसङ्गबहुलस्स तण्हासमङ्गिस्स पुग्गलस्स सा अयं तण्हा एवं बहुआसङ्गवसेन अभिजप्पा परियुट्ठानट्ठायिनी होति। इति करित्वा इमिना कारणेन तत्थ तण्हाय सत्तलोको केनचि सिलेसेन अभिलित्तो मक्खितो विय जप्पाभिलेपेन अभिलित्तो नाम भवतीति योजना। ‘‘जप्पाभिलेपनं अप्पकासनस्सपि कारणं भवति, तस्मा ‘केनस्सु नप्पकासती’ति दुतियपदत्थस्सपि विस्सज्जना सिया’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेन चा’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Yadi ratto atthādikaṃ na jānāti, evaṃ sati kathaṃ jappābhilepanaṃ bhavatī’’ti vattabbattā ‘‘sāyaṃ taṇhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ārammaṇesu āsattibahulassa āsaṅgabahulassa taṇhāsamaṅgissa puggalassa sā ayaṃ taṇhā evaṃ bahuāsaṅgavasena abhijappā pariyuṭṭhānaṭṭhāyinī hoti. Iti karitvā iminā kāraṇena tattha taṇhāya sattaloko kenaci silesena abhilitto makkhito viya jappābhilepena abhilitto nāma bhavatīti yojanā. ‘‘Jappābhilepanaṃ appakāsanassapi kāraṇaṃ bhavati, tasmā ‘kenassu nappakāsatī’ti dutiyapadatthassapi vissajjanā siyā’’ti vattabbattā ‘‘tena cā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘तस्स लोकस्स महब्भयं कि’’न्ति इमस्मिं चतुत्थपञ्हे ‘‘अस्स लोकस्स दुक्खं महब्भयं भवे’’ति अयं विस्सज्जना तस्सा अजितेन दट्ठब्बा। भायति लोको एतस्माति भयं, महन्तं भयं महब्भयं। ‘‘कतिविधं दुक्ख’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘दुविधं दुक्ख’’न्तिआदि वुत्तं। द्वे विधा अस्स दुक्खस्साति दुविधं। ‘‘कतमं दुविधं दुक्ख’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘कायिकञ्च चेतसिकञ्चा’’ति वुत्तं। ‘‘कतमं कायिकं, कतमं चेतसिक’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यं कायिकं, इदं दुक्खं यं चेतसिकं, इदं दोमनस्स’’न्ति वुत्तं।
‘‘Tassa lokassa mahabbhayaṃ ki’’nti imasmiṃ catutthapañhe ‘‘assa lokassa dukkhaṃ mahabbhayaṃ bhave’’ti ayaṃ vissajjanā tassā ajitena daṭṭhabbā. Bhāyati loko etasmāti bhayaṃ, mahantaṃ bhayaṃ mahabbhayaṃ. ‘‘Katividhaṃ dukkha’’nti pucchitabbattā ‘‘duvidhaṃ dukkha’’ntiādi vuttaṃ. Dve vidhā assa dukkhassāti duvidhaṃ. ‘‘Katamaṃ duvidhaṃ dukkha’’nti pucchitabbattā ‘‘kāyikañca cetasikañcā’’ti vuttaṃ. ‘‘Katamaṃ kāyikaṃ, katamaṃ cetasika’’nti pucchitabbattā ‘‘yaṃ kāyikaṃ, idaṃ dukkhaṃ yaṃ cetasikaṃ, idaṃ domanassa’’nti vuttaṃ.
रोगादिसत्थादिअनिट्ठरूपं सत्तलोकस्स महब्भयं भवेय्य, ‘‘कथं दुक्खं महब्भयं भवेति सद्दहेतब्ब’’न्ति वत्तब्बभावतो ‘‘सब्बे सत्ता ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सब्बे सत्ता यथावुत्तस्स दुक्खस्स उब्बिज्जन्ति, दुक्खेन समसमं अञ्ञं भयं सत्तानं नत्थि, दुक्खतो उत्तरितरं वा पन भयं कुतो अत्थि। हि यस्मा नत्थि, तस्मा दुक्खतो अञ्ञस्स भयस्स अभावतो ‘‘दुक्खं लोकस्स महब्भय’’न्ति वचनं सद्दहितब्बन्ति अधिप्पायो।
Rogādisatthādianiṭṭharūpaṃ sattalokassa mahabbhayaṃ bhaveyya, ‘‘kathaṃ dukkhaṃ mahabbhayaṃ bhaveti saddahetabba’’nti vattabbabhāvato ‘‘sabbe sattā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sabbe sattā yathāvuttassa dukkhassa ubbijjanti, dukkhena samasamaṃ aññaṃ bhayaṃ sattānaṃ natthi, dukkhato uttaritaraṃ vā pana bhayaṃ kuto atthi. Hi yasmā natthi, tasmā dukkhato aññassa bhayassa abhāvato ‘‘dukkhaṃ lokassa mahabbhaya’’nti vacanaṃ saddahitabbanti adhippāyo.
‘‘सब्बे सत्ता’’तिआदिवचनेन रोगादिसत्थादिअनिट्ठरूपं दुक्खमूलमेवाति दस्सेति। ‘‘कायिकचेतसिकवसेन दुविधं दुक्खं दुक्खवेदनायेव, एवं सति सङ्खारदुक्खविपरिणामदुक्खानं महब्भयभावो न आपज्जेय्या’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तिस्सो दुक्खता’’तिआदि वुत्तं।
‘‘Sabbe sattā’’tiādivacanena rogādisatthādianiṭṭharūpaṃ dukkhamūlamevāti dasseti. ‘‘Kāyikacetasikavasena duvidhaṃ dukkhaṃ dukkhavedanāyeva, evaṃ sati saṅkhāradukkhavipariṇāmadukkhānaṃ mahabbhayabhāvo na āpajjeyyā’’ti vattabbabhāvato ‘‘tisso dukkhatā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘तिस्सो दुक्खता सब्बेसं सत्तानं सब्बकालेसु उप्पज्जन्ति, कदाचि कस्सचि न उप्पज्जन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ लोको’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तासु तीसु दुक्खतासु। लोकोति भोगसम्पन्नो चेव अप्पाबाधो च सत्तलोको। ओधसो ओधिसो कदाचि करहचि अत्तूपक्कममूलाय दुक्खदुक्खताय मुच्चति, कदाचि परूपक्कममूलाय दुक्खदुक्खताय मुच्चति, तथा ओधसो ओधिसो कदाचि करहचि दीघायुको लोको विपरिणामदुक्खताय मुच्चति, ‘‘केन हेतुना मुच्चती’’ति पुच्छितब्बत्ता पुच्छं ठपेत्वा हेतुं दस्सेतुं ‘‘तं किस्स हेतू’’तिआदि वुत्तं। सत्तलोके अप्पेकच्चे अप्पाबाधा होन्ति, ते भोगसम्पन्नत्ता चेव अप्पाबाधत्ता च दुक्खदुक्खताय मुच्चन्ति, विसेसतो रूपावचरसत्ता मुच्चन्ति। अप्पेकच्चे दीघायुकापि होन्ति, ते दीघायुकत्ता विपरिणामदुक्खताय मुच्चन्ति; विसेसतो अरूपावचरसत्ता मुच्चन्ति अरूपावचरसत्तानं उपेक्खासमापत्तिबहुलत्ता।
‘‘Tisso dukkhatā sabbesaṃ sattānaṃ sabbakālesu uppajjanti, kadāci kassaci na uppajjantī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha loko’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tāsu tīsu dukkhatāsu. Lokoti bhogasampanno ceva appābādho ca sattaloko. Odhaso odhiso kadāci karahaci attūpakkamamūlāya dukkhadukkhatāya muccati, kadāci parūpakkamamūlāya dukkhadukkhatāya muccati, tathā odhaso odhiso kadāci karahaci dīghāyuko loko vipariṇāmadukkhatāya muccati, ‘‘kena hetunā muccatī’’ti pucchitabbattā pucchaṃ ṭhapetvā hetuṃ dassetuṃ ‘‘taṃ kissa hetū’’tiādi vuttaṃ. Sattaloke appekacce appābādhā honti, te bhogasampannattā ceva appābādhattā ca dukkhadukkhatāya muccanti, visesato rūpāvacarasattā muccanti. Appekacce dīghāyukāpi honti, te dīghāyukattā vipariṇāmadukkhatāya muccanti; visesato arūpāvacarasattā muccanti arūpāvacarasattānaṃ upekkhāsamāpattibahulattā.
तेसं ताहि दुक्खताहि मुच्चनं अनेकन्तिकं होति, तस्मा ताहि अनतिक्कन्तत्ता अनेकन्तिकं मुच्चनं तुम्हेहि वुत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमं एकन्तिकमुच्चन’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सङ्खारदुक्खताय पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सङ्खारदुक्खतायाति दुक्खवेदनापि सङ्खतत्ता सङ्खारपरियापन्ना, तादिसाय सङ्खारदुक्खतायाति अत्थो गहेतब्बो। लोकोति अरहा। उपादीयति विपाकक्खन्धचतुक्ककटत्तारूपसङ्खातं खन्धपञ्चकन्ति उपादि, उपादियेव सेसं उपादिसेसं, खन्धपञ्चकं, तं नत्थि एतिस्सा निब्बानधातुयाति अनुपादिसेसा। अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया अनुपादिसेसनिब्बानधातु हुत्वा मुच्चति, इत्थम्भूतलक्खणे चायं करणनिद्देसो। निब्बानधातूति च खन्धपञ्चकस्स निब्बायनमत्तं अधिप्पेतं, न असङ्खतधातु। तस्माति सङ्खारदुक्खताय सकललोकब्यापकभावेन सब्बलोकसङ्गाहकत्ता वुत्तप्पकारसङ्खारदुक्खताय सब्बलोकस्स दुक्खं होति, इति कत्वा सङ्खारदुक्खताय सब्बलोकस्स दुक्खभावतो ‘‘दुक्खमस्स महब्भय’’न्ति भगवता वुत्तं।
Tesaṃ tāhi dukkhatāhi muccanaṃ anekantikaṃ hoti, tasmā tāhi anatikkantattā anekantikaṃ muccanaṃ tumhehi vuttaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamaṃ ekantikamuccana’’nti pucchitabbattā ‘‘saṅkhāradukkhatāya panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha saṅkhāradukkhatāyāti dukkhavedanāpi saṅkhatattā saṅkhārapariyāpannā, tādisāya saṅkhāradukkhatāyāti attho gahetabbo. Lokoti arahā. Upādīyati vipākakkhandhacatukkakaṭattārūpasaṅkhātaṃ khandhapañcakanti upādi, upādiyeva sesaṃ upādisesaṃ, khandhapañcakaṃ, taṃ natthi etissā nibbānadhātuyāti anupādisesā. Anupādisesāya nibbānadhātuyā anupādisesanibbānadhātu hutvā muccati, itthambhūtalakkhaṇe cāyaṃ karaṇaniddeso. Nibbānadhātūti ca khandhapañcakassa nibbāyanamattaṃ adhippetaṃ, na asaṅkhatadhātu. Tasmāti saṅkhāradukkhatāya sakalalokabyāpakabhāvena sabbalokasaṅgāhakattā vuttappakārasaṅkhāradukkhatāya sabbalokassa dukkhaṃ hoti, iti katvā saṅkhāradukkhatāya sabbalokassa dukkhabhāvato ‘‘dukkhamassa mahabbhaya’’nti bhagavatā vuttaṃ.
‘‘वेदनापच्चया तण्हा’’ति (म॰ नि॰ ३.१२६; सं॰ नि॰ २.१, ३, ३६; महाव॰ १; विभ॰ २२५) वचनतो ‘‘दुक्खमस्स महब्भय’’न्ति पदेन ‘‘किस्साभिलेपनं ब्रूसी’’ति ततियपदस्सापि विस्सज्जना सियाति आसङ्कभावतो ‘‘तेन च चतुत्थस्स पदस्स विस्सज्जना युत्ता’’ति वुत्तं। ‘‘केन यथाक्कमं पुच्छाविस्सज्जनानं युत्ततरभावो जानितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। तेन यथाक्कमं पुच्छाविस्सज्जनानं युत्ततरत्ता युत्ततरजाननको भगवा ‘‘अविज्जाय निवुतो लोको’’तिआदिमाह, तस्मा युत्ततरभावो तुम्हेहि जानितब्बोति।
‘‘Vedanāpaccayā taṇhā’’ti (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1, 3, 36; mahāva. 1; vibha. 225) vacanato ‘‘dukkhamassa mahabbhaya’’nti padena ‘‘kissābhilepanaṃ brūsī’’ti tatiyapadassāpi vissajjanā siyāti āsaṅkabhāvato ‘‘tena ca catutthassa padassa vissajjanā yuttā’’ti vuttaṃ. ‘‘Kena yathākkamaṃ pucchāvissajjanānaṃ yuttatarabhāvo jānitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tena yathākkamaṃ pucchāvissajjanānaṃ yuttatarattā yuttatarajānanako bhagavā ‘‘avijjāya nivuto loko’’tiādimāha, tasmā yuttatarabhāvo tumhehi jānitabboti.
एत्थ च लोकस्स नीवरणादीनि अजानन्तेन च तित्थियवादेसु समयन्तरेसु परिचयेन च तेसु समयन्तरेसु चेव नीवरणादीसु च संसयपक्खन्देन एकंसेनेव सत्ताधिट्ठानेन पुच्छितब्बत्ता, एकंसेनेव सत्ताधिट्ठानेन ब्याकातब्बत्ता च सत्ताधिट्ठाना पुच्छा कताति वेदितब्बा। सा चायं पुच्छा अजानन्तस्स जाननत्थाय, जातसंसयस्स च संसयविनोदनत्थाय विस्सज्जेतब्बस्स नीवरणादिविसयस्स चतुब्बिधत्ता चतुब्बिधा। नीवरणादीनं पन विसयानं लोको च आधारभावेन गाथायं वुत्तोति ‘‘एको पञ्हो दस्सितो’’ति अयमेत्थ पुच्छाविचयो, विस्सज्जनाविचयो पन ‘‘अदिट्ठजोतना विस्सज्जना, विमतिच्छेदना विस्सज्जना’’तिआदिना पुच्छाविचये वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बो।
Ettha ca lokassa nīvaraṇādīni ajānantena ca titthiyavādesu samayantaresu paricayena ca tesu samayantaresu ceva nīvaraṇādīsu ca saṃsayapakkhandena ekaṃseneva sattādhiṭṭhānena pucchitabbattā, ekaṃseneva sattādhiṭṭhānena byākātabbattā ca sattādhiṭṭhānā pucchā katāti veditabbā. Sā cāyaṃ pucchā ajānantassa jānanatthāya, jātasaṃsayassa ca saṃsayavinodanatthāya vissajjetabbassa nīvaraṇādivisayassa catubbidhattā catubbidhā. Nīvaraṇādīnaṃ pana visayānaṃ loko ca ādhārabhāvena gāthāyaṃ vuttoti ‘‘eko pañho dassito’’ti ayamettha pucchāvicayo, vissajjanāvicayo pana ‘‘adiṭṭhajotanā vissajjanā, vimaticchedanā vissajjanā’’tiādinā pucchāvicaye vuttanayānusārena veditabbo.
एकाधारे पुच्छाविस्सज्जने विचयो आचरियेहि विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘अनेकाधारे पुच्छाविस्सज्जने यो विचयो विभजनारहो, सो विचयो कथं अम्हेहि विञ्ञायति, अम्हाकं विञ्ञापनत्थाय तस्मिं विचयं विभजथा’’ति वत्तब्बभावतो अनेकाधारं पुच्छं ताव नीहरित्वा दस्सेतुं –
Ekādhāre pucchāvissajjane vicayo ācariyehi vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘anekādhāre pucchāvissajjane yo vicayo vibhajanāraho, so vicayo kathaṃ amhehi viññāyati, amhākaṃ viññāpanatthāya tasmiṃ vicayaṃ vibhajathā’’ti vattabbabhāvato anekādhāraṃ pucchaṃ tāva nīharitvā dassetuṃ –
‘‘सवन्ति सब्बधि सोता, (इच्चायस्मा अजितो,)
‘‘Savanti sabbadhi sotā, (iccāyasmā ajito,)
सोतानं किं निवारणं।
Sotānaṃ kiṃ nivāraṇaṃ;
सोतानं संवरं ब्रूहि, केन सोता पिधीयरे’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०४०; चूळनि॰ वत्थुगाथा ५९, अजितमाणवपुच्छानिद्देस ३) –
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūhi, kena sotā pidhīyare’’ti. (su. ni. 1040; cūḷani. vatthugāthā 59, ajitamāṇavapucchāniddesa 3) –
गाथमाह । गाथात्थो ताव दट्ठब्बो। सवन्तीति सन्दन्ति, पवत्तन्तीति अत्थो। सब्बधीति तण्हादीनं आरम्मणभूतेसु सब्बेसु रूपादीसु आयतनेसु। सोताति तण्हाभिज्झाब्यापादादयो सोता। इच्चायस्माति इति एवं आयस्मा अजितो आह। सोतानन्ति तण्हाभिज्झाब्यापादादीनं सोतानं। किं निवारणन्ति किं कतमं धम्मजातं आवरणं भवे, का कतमा धम्मजाति रक्खा भवे। सोतानं संवरं ब्रूहीति सोतानं तण्हाभिज्झाब्यापादादीनं संवरणं आवरणं इदं धम्मजातं भवेति सब्बसत्तहितत्थं अम्हाकं त्वं कथेहि। केन सोता पिधीयरेति केन पहायकधम्मेन तण्हाभिज्झाब्यापादादयो सोता पण्डितेहि पिधीयरेति पुच्छतीति पुच्छितानि।
Gāthamāha . Gāthāttho tāva daṭṭhabbo. Savantīti sandanti, pavattantīti attho. Sabbadhīti taṇhādīnaṃ ārammaṇabhūtesu sabbesu rūpādīsu āyatanesu. Sotāti taṇhābhijjhābyāpādādayo sotā. Iccāyasmāti iti evaṃ āyasmā ajito āha. Sotānanti taṇhābhijjhābyāpādādīnaṃ sotānaṃ. Kiṃ nivāraṇanti kiṃ katamaṃ dhammajātaṃ āvaraṇaṃ bhave, kā katamā dhammajāti rakkhā bhave. Sotānaṃ saṃvaraṃ brūhīti sotānaṃ taṇhābhijjhābyāpādādīnaṃ saṃvaraṇaṃ āvaraṇaṃ idaṃ dhammajātaṃ bhaveti sabbasattahitatthaṃ amhākaṃ tvaṃ kathehi. Kena sotāpidhīyareti kena pahāyakadhammena taṇhābhijjhābyāpādādayo sotā paṇḍitehi pidhīyareti pucchatīti pucchitāni.
‘‘पुच्छावसेन कथिताय ‘सवन्ति…पे॰… पिधीयरे’ति इमाय गाथाय कित्तकानि पदानि पुच्छितानि, कित्तका पञ्हा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इमानि चत्तारि पदानि पुच्छितानि, ते द्वे पञ्हा’’ति वुत्तं। ‘‘पुच्छावसेन पवत्ताय इमिस्सा गाथाय यदि चत्तारि पदानि सियुं, एवं सन्तेसु पञ्हापि चतुब्बिधा सियुं, कस्मा ‘द्वे’ति वुत्ता’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘कस्मा? इमे हि बह्वाधिवचनेन पुच्छिता’’ति वुत्तं। इमे एताय गाथाय गहिता अत्था बह्वाधिवचनेन पुच्छिता। इदं वुत्तं होति – ‘‘सवन्ति…पे॰… पिधीयरेति बहूनि वचनानि अधिकिच्च पवत्ता संवरसङ्खाता सति चेव पिदहनहेतुभूता पञ्ञा चाति इमे द्वे अत्थाव पुच्छिता, तस्मा अत्थवसेन द्वे पञ्हा वुत्ता वा’’ति। ‘‘पुच्छाय दुविधत्थविसयता कथं वुत्ता’’ति वत्तब्बत्ता पुच्छाय दुविधत्थविसयतं विवरितुं ‘‘एवं समापन्नस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ एवं समापन्नस्साति इमाहि दुग्गतिहेतुभूताहि ञातिब्यसनादिसङ्खाताहि आपदाहि वा, पाणवधादीहि आपदाहि वा, समं सह, सब्बथा वा अयं सत्तलोको आपन्नो अज्झोत्थटो, एवं अज्झोत्थटस्स वा समापन्नस्स। एवं संकिलिट्ठस्साति ञातिब्यसनादयो वा पाणवधादीनि आगम्म पवत्तेहि दसहि किलेसवत्थूहि च अयं सत्तलोको संकिलिट्ठो, एवं संकिलिट्ठस्स च लोकस्साति समापन्नस्स अज्झोत्थटस्स लोकस्स वोदानं वुट्ठानं किं कतमं धम्मजातं भवे। इति एवञ्हि सच्चं अजितसुत्ते आहाति वित्थारत्थो, पुच्छाय दुविधत्थविसयता ञातब्बाति अधिप्पायो।
‘‘Pucchāvasena kathitāya ‘savanti…pe… pidhīyare’ti imāya gāthāya kittakāni padāni pucchitāni, kittakā pañhā’’ti pucchitabbattā ‘‘imāni cattāri padāni pucchitāni, te dve pañhā’’ti vuttaṃ. ‘‘Pucchāvasena pavattāya imissā gāthāya yadi cattāri padāni siyuṃ, evaṃ santesu pañhāpi catubbidhā siyuṃ, kasmā ‘dve’ti vuttā’’ti vattabbattā ‘‘kasmā? Ime hi bahvādhivacanena pucchitā’’ti vuttaṃ. Ime etāya gāthāya gahitā atthā bahvādhivacanena pucchitā. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘savanti…pe… pidhīyareti bahūni vacanāni adhikicca pavattā saṃvarasaṅkhātā sati ceva pidahanahetubhūtā paññā cāti ime dve atthāva pucchitā, tasmā atthavasena dve pañhā vuttā vā’’ti. ‘‘Pucchāya duvidhatthavisayatā kathaṃ vuttā’’ti vattabbattā pucchāya duvidhatthavisayataṃ vivarituṃ ‘‘evaṃ samāpannassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha evaṃ samāpannassāti imāhi duggatihetubhūtāhi ñātibyasanādisaṅkhātāhi āpadāhi vā, pāṇavadhādīhi āpadāhi vā, samaṃ saha, sabbathā vā ayaṃ sattaloko āpanno ajjhotthaṭo, evaṃ ajjhotthaṭassa vā samāpannassa. Evaṃ saṃkiliṭṭhassāti ñātibyasanādayo vā pāṇavadhādīni āgamma pavattehi dasahi kilesavatthūhi ca ayaṃ sattaloko saṃkiliṭṭho, evaṃ saṃkiliṭṭhassa ca lokassāti samāpannassa ajjhotthaṭassa lokassa vodānaṃ vuṭṭhānaṃ kiṃ katamaṃ dhammajātaṃ bhave. Iti evañhi saccaṃ ajitasutte āhāti vitthārattho, pucchāya duvidhatthavisayatā ñātabbāti adhippāyo.
‘‘किं नु सोता सब्बस्स लोकस्स सब्बधि सवन्ति, उदाहु, एकच्चस्सेवा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सवन्ति सब्बधि सोताति, असमाहितस्स सवन्ति अभिज्झाब्यापादप्पमादबहुलस्सा’’ति वुत्तं। तत्थ अभिज्झाब्यापादप्पमादबहुलत्ता रूपादीसु नानारम्मणेसु विक्खित्तचित्तस्सेव सोता सवन्ति पवत्तन्ति, न समाहितस्स अभिज्झाब्यापादप्पमादविरहितस्साति अधिप्पायो दट्ठब्बो। ‘‘कतमा अभिज्झा, कतमो ब्यापादो, कतमो पमादो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ या अभिज्झा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु अभिज्झाब्यापादप्पमादेसु। या अभिज्झा, अयं लोभो, न अभिज्झायनमत्तं। लोभो च अकुसलमूलं, न लुब्भनमत्तं। यो ब्यापादो , अयं दोसो, न ब्यापज्जनमत्तं। दोसो च अकुसलमूलं, न दूसनमत्तं। यो पमादो, अयं मोहो, न सतिविप्पवासमत्तं। मोहो च अकुसलमूलं, न मूहनमत्तं। एवं इमिना वुत्तप्पकारेन अभिज्झादीनं अकुसलमूलत्ता यस्स अभिज्झाब्यापादप्पमादबहुलस्स असमाहितस्स छसु रूपादीसु आयतनेसु तण्हा सवन्ति।
‘‘Kiṃ nu sotā sabbassa lokassa sabbadhi savanti, udāhu, ekaccassevā’’ti pucchitabbattā ‘‘savanti sabbadhi sotāti, asamāhitassa savanti abhijjhābyāpādappamādabahulassā’’ti vuttaṃ. Tattha abhijjhābyāpādappamādabahulattā rūpādīsu nānārammaṇesu vikkhittacittasseva sotā savanti pavattanti, na samāhitassa abhijjhābyāpādappamādavirahitassāti adhippāyo daṭṭhabbo. ‘‘Katamā abhijjhā, katamo byāpādo, katamo pamādo’’ti vattabbattā ‘‘tattha yā abhijjhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu abhijjhābyāpādappamādesu. Yā abhijjhā, ayaṃ lobho, na abhijjhāyanamattaṃ. Lobho ca akusalamūlaṃ, na lubbhanamattaṃ. Yo byāpādo, ayaṃ doso, na byāpajjanamattaṃ. Doso ca akusalamūlaṃ, na dūsanamattaṃ. Yo pamādo, ayaṃ moho, na sativippavāsamattaṃ. Moho ca akusalamūlaṃ, na mūhanamattaṃ. Evaṃ iminā vuttappakārena abhijjhādīnaṃ akusalamūlattā yassa abhijjhābyāpādappamādabahulassa asamāhitassa chasu rūpādīsu āyatanesu taṇhā savanti.
‘‘कतिविधा सा तण्हा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हा’’ति वुत्तं। ‘‘छन्नं रूपतण्हादीनं छसु रूपादिआयतनेसु सवनं केन च वचनेन अम्हेहि सद्दहितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘यथाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘सवतीति च खो, भिक्खवे…पे॰… पटिहञ्ञती’’ति यं वचनं भगवा यथा येन पकारेन आह, तथा तेन पकारेन वुत्तनयेन वचनेन तुम्हेहि सद्दहितब्बन्ति अधिप्पायो। एत्थ च चक्खादीनं रूपतण्हादीनं छन्नं सोतानं द्वारभावेन पवत्तत्ता चक्खादयो निस्सितूपचारवसेन सयं सवन्तो विय भगवता वुत्ता। इतीति एवं वुत्तप्पकारेन सब्बा सब्बस्मा चक्खादिद्वारतो च सवति पवत्तति। सब्बथा सब्बप्पकारेन तण्हायनमिच्छाभिनिवेसनउन्नमनादिप्पकारेन सवति पवत्ततीति अत्थो। ‘‘कस्मा सब्बस्मा चक्खादिद्वारतो च सवति पवत्तति, सब्बप्पकारेन तण्हायनमिच्छाभिनिवेसनउन्नमनादिप्पकारेन सवनभावो विजानितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेनाति असमाहितस्स अभिज्झाब्यापादादीनं चक्खादिद्वारतो च तण्हायनमिच्छाभिनिवेसउन्नमनाकारेन तण्हादिवसेन पवत्तनतो पवत्तजाननको भगवा ‘‘सवन्ति सब्बधि सोता’’ति आह।
‘‘Katividhā sā taṇhā’’ti vattabbattā ‘‘rūpataṇhā…pe… dhammataṇhā’’ti vuttaṃ. ‘‘Channaṃ rūpataṇhādīnaṃ chasu rūpādiāyatanesu savanaṃ kena ca vacanena amhehi saddahitabba’’nti vattabbattā ‘‘yathāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Savatīti ca kho, bhikkhave…pe… paṭihaññatī’’ti yaṃ vacanaṃ bhagavā yathā yena pakārena āha, tathā tena pakārena vuttanayena vacanena tumhehi saddahitabbanti adhippāyo. Ettha ca cakkhādīnaṃ rūpataṇhādīnaṃ channaṃ sotānaṃ dvārabhāvena pavattattā cakkhādayo nissitūpacāravasena sayaṃ savanto viya bhagavatā vuttā. Itīti evaṃ vuttappakārena sabbā sabbasmā cakkhādidvārato ca savati pavattati. Sabbathā sabbappakārena taṇhāyanamicchābhinivesanaunnamanādippakārena savati pavattatīti attho. ‘‘Kasmā sabbasmā cakkhādidvārato ca savati pavattati, sabbappakārena taṇhāyanamicchābhinivesanaunnamanādippakārena savanabhāvo vijānitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tenāti asamāhitassa abhijjhābyāpādādīnaṃ cakkhādidvārato ca taṇhāyanamicchābhinivesaunnamanākārena taṇhādivasena pavattanato pavattajānanako bhagavā ‘‘savanti sabbadhi sotā’’ti āha.
‘‘सोतानं ‘किं निवारण’न्ति इमिना किं पुच्छति? सोतानं अनुसयप्पहानं पुच्छति किं? उदाहु वीतिक्कमप्पहानं पुच्छती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सोतानं किं निवारणन्ति परियुट्ठानविघातं पुच्छती’’ति वुत्तं। ‘‘इदं परियुट्ठानविघातं वोदानं, उदाहु वुट्ठानं कि’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘इदं वोदान’’न्ति वुत्तं। ‘‘सोतानं संवरं ब्रूहि, ‘केन सोता पिधीयरे’ति इमिना किं पुच्छति? सोतानं परियुट्ठानं पुच्छति किं? उदाहु वीतिक्कमनं, समुग्घाटं वा पुच्छति कि’’न्ति वत्तब्बत्ता सोतानं…पे॰… पिधीयरेति अनुसयसमुग्घाटं पुच्छती’’ति वुत्तं। ‘‘इदं अनुसयसमुग्घाटं वोदानं किं, उदाहु वुट्ठानं कि’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘इदं वुट्ठान’’न्ति वुत्तं।
‘‘Sotānaṃ ‘kiṃ nivāraṇa’nti iminā kiṃ pucchati? Sotānaṃ anusayappahānaṃ pucchati kiṃ? Udāhu vītikkamappahānaṃ pucchatī’’ti vattabbattā ‘‘sotānaṃ kiṃ nivāraṇanti pariyuṭṭhānavighātaṃ pucchatī’’ti vuttaṃ. ‘‘Idaṃ pariyuṭṭhānavighātaṃ vodānaṃ, udāhu vuṭṭhānaṃ ki’’nti vattabbattā ‘‘idaṃ vodāna’’nti vuttaṃ. ‘‘Sotānaṃ saṃvaraṃ brūhi, ‘kena sotā pidhīyare’ti iminā kiṃ pucchati? Sotānaṃ pariyuṭṭhānaṃ pucchati kiṃ? Udāhu vītikkamanaṃ, samugghāṭaṃ vā pucchati ki’’nti vattabbattā sotānaṃ…pe… pidhīyareti anusayasamugghāṭaṃ pucchatī’’ti vuttaṃ. ‘‘Idaṃ anusayasamugghāṭaṃ vodānaṃ kiṃ, udāhu vuṭṭhānaṃ ki’’nti vattabbattā ‘‘idaṃ vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ.
‘‘सवन्ति सब्बधि सोता’’तिआदिपुच्छाविचयो आचरियेन वुत्तो, अम्हेहि च ञातो; ताय पुच्छाय ‘‘कतमो विस्सज्जनविचयो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ विस्सज्जना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पुच्छायं –
‘‘Savanti sabbadhi sotā’’tiādipucchāvicayo ācariyena vutto, amhehi ca ñāto; tāya pucchāya ‘‘katamo vissajjanavicayo’’ti vattabbattā ‘‘tattha vissajjanā’’tiādi vuttaṃ. Tattha pucchāyaṃ –
‘‘यानि सोतानि लोकस्मिं, (अजिताति भगवा,)
‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ, (ajitāti bhagavā,)
सति तेसं निवारणं।
Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;
सोतानं संवरं ब्रूमि, पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०४१ चूळनि॰ वत्थुगाथा ६०, अजितमाणवपुच्छानिद्देस ४) –
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhīyare’’ti. (su. ni. 1041 cūḷani. vatthugāthā 60, ajitamāṇavapucchāniddesa 4) –
गाथा विस्सज्जनाति दट्ठब्बा। तस्सं गाथायं अजित लोकस्मिं यानि सोतानि सवन्ति, तेसं सोतानं यं निवारणं, सा सति होति; तं सतिं सोतानं संवरन्ति अहं ब्रूमि; एते सोता पञ्ञाय पिधीयरेति योजना कातब्बा। तत्थ सतीति विपस्सनापञ्ञाय सम्पयुत्ता सति। पञ्ञायाति मग्गपञ्ञाय। पिधीयरेति उप्पज्जितुं अप्पदानवसेन पिधीयन्ति पच्छिज्जन्ति।
Gāthā vissajjanāti daṭṭhabbā. Tassaṃ gāthāyaṃ ajita lokasmiṃ yāni sotāni savanti, tesaṃ sotānaṃ yaṃ nivāraṇaṃ, sā sati hoti; taṃ satiṃ sotānaṃ saṃvaranti ahaṃ brūmi; ete sotā paññāya pidhīyareti yojanā kātabbā. Tattha satīti vipassanāpaññāya sampayuttā sati. Paññāyāti maggapaññāya. Pidhīyareti uppajjituṃ appadānavasena pidhīyanti pacchijjanti.
‘‘सति तेसं निवारणं सोतानं संवरं ब्रूमी’’ति भगवा आह – ‘‘याय कायचि सतिया सोतानं संवरणकिच्चं सिद्धं किं, विसिट्ठाय सतिया सोतानं संवरणकिच्चं सिद्धं किं, कतमाय सतिया सोतानं संवरणकिच्चं सिद्ध’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘कायगताय सतिया’’तिआदि वुत्तं। तत्थ कायगताय सतियाति रूपकाये गतं केसादिकं अनिच्चादितो विपस्सित्वा पवत्ताय विपस्सनाञाणसम्पयुत्ताय सतिया। भावितायाति कायगतं अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो निब्बिन्दनतो विरज्जनतो निरोधनतो पटिनिस्सज्जनतो अनुपस्सनावसेन भाविताय। एवञ्हि अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति; दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं पजहति; अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं पजहति; निब्बिन्दन्तो नन्दिं पजहति; विरज्जन्तो रागं पजहति; निरोधेन्तो समुदयं पजहति; पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहतीति। बहुलीकतायाति यथावुत्तप्पकारेन दिवसम्पि मासम्पि संवच्छरम्पि सत्तसंवच्छरम्पि बहुलीकताय। चक्खुन्ति अभिज्झादिपवत्तिद्वारभावेन ठितं चक्खुं, निग्गहितागमं दट्ठब्बं। नाविञ्छतीति चक्खुद्वारे पवत्तं अभिज्झादिसहितं चित्तसन्तानं, तंसमङ्गीपुग्गलं वा नाकड्ढति, मनापिकेसु रूपेसु नाविञ्छतीति योजना। अमनापिकेसु रूपेसु न पटिहञ्ञति । कायगताय सतिया भाविताय बहुलीकताय सोतं नाविञ्छति। मनापिकेसु सद्देसु…पे॰… अमनापिकेसु सद्देसु न पटिहञ्ञतीति योजना यथासम्भवतो कातब्बा।
‘‘Sati tesaṃ nivāraṇaṃ sotānaṃ saṃvaraṃ brūmī’’ti bhagavā āha – ‘‘yāya kāyaci satiyā sotānaṃ saṃvaraṇakiccaṃ siddhaṃ kiṃ, visiṭṭhāya satiyā sotānaṃ saṃvaraṇakiccaṃ siddhaṃ kiṃ, katamāya satiyā sotānaṃ saṃvaraṇakiccaṃ siddha’’nti pucchitabbattā ‘‘kāyagatāya satiyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha kāyagatāya satiyāti rūpakāye gataṃ kesādikaṃ aniccādito vipassitvā pavattāya vipassanāñāṇasampayuttāya satiyā. Bhāvitāyāti kāyagataṃ aniccato dukkhato anattato nibbindanato virajjanato nirodhanato paṭinissajjanato anupassanāvasena bhāvitāya. Evañhi aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati; dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati; anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati; nibbindanto nandiṃ pajahati; virajjanto rāgaṃ pajahati; nirodhento samudayaṃ pajahati; paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatīti. Bahulīkatāyāti yathāvuttappakārena divasampi māsampi saṃvaccharampi sattasaṃvaccharampi bahulīkatāya. Cakkhunti abhijjhādipavattidvārabhāvena ṭhitaṃ cakkhuṃ, niggahitāgamaṃ daṭṭhabbaṃ. Nāviñchatīti cakkhudvāre pavattaṃ abhijjhādisahitaṃ cittasantānaṃ, taṃsamaṅgīpuggalaṃ vā nākaḍḍhati, manāpikesu rūpesu nāviñchatīti yojanā. Amanāpikesu rūpesu na paṭihaññati. Kāyagatāya satiyā bhāvitāya bahulīkatāya sotaṃ nāviñchati. Manāpikesu saddesu…pe… amanāpikesu saddesu na paṭihaññatīti yojanā yathāsambhavato kātabbā.
‘‘केन कारणेन नाविञ्छति पटिहञ्ञती’’ति पुच्छति, इन्द्रियानं संवुतनिवारितत्ता नाविञ्छति न पटिहञ्ञतीति विस्सज्जेति। ‘‘केनारक्खेन ते संवुतनिवारिता’’ति पुच्छति, सतिआरक्खेन ते संवुतनिवारिताति विस्सज्जेति। ‘‘सतिआरक्खेन संवुतनिवारितभावो केन अम्हेहि सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तेनाति तस्मा सतिआरक्खेन संवुतनिवारितत्ता संवुतनिवारितजाननको भगवा ‘‘सति तेसं निवारण’’न्ति यं वचनं आह, तेन वचनेन तुम्हेहि सतिआरक्खेन संवुतनिवारितभावो सद्दहितब्बोति पुब्बभागे पञ्ञा सत्यानुगाति किच्चमेवेत्थ अधिकन्ति दट्ठब्बं।
‘‘Kena kāraṇena nāviñchati paṭihaññatī’’ti pucchati, indriyānaṃ saṃvutanivāritattā nāviñchati na paṭihaññatīti vissajjeti. ‘‘Kenārakkhena te saṃvutanivāritā’’ti pucchati, satiārakkhena te saṃvutanivāritāti vissajjeti. ‘‘Satiārakkhena saṃvutanivāritabhāvo kena amhehi saddahitabbo’’ti vattabbattā tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tenāti tasmā satiārakkhena saṃvutanivāritattā saṃvutanivāritajānanako bhagavā ‘‘sati tesaṃ nivāraṇa’’nti yaṃ vacanaṃ āha, tena vacanena tumhehi satiārakkhena saṃvutanivāritabhāvo saddahitabboti pubbabhāge paññā satyānugāti kiccamevettha adhikanti daṭṭhabbaṃ.
‘‘सति तेसं निवारण’’न्ति विस्सज्जनस्स वित्थारत्थो आचरियेन वुत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति विस्सज्जनस्स वित्थारत्थो ‘‘कथं अम्हेहि जानितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति विस्सज्जनस्स वित्थारत्थं दस्सेन्तो ‘‘पञ्ञाय अनुसया पहीयन्ती’’तिआदिमाह। तत्थ पञ्ञायाति मग्गपञ्ञाय। अनुसयाति अनुरूपं कारणं लभित्वा उप्पज्जनारहा कामरागानुसयादयो। पहीयन्ति समुच्छेदवसेन अनुसयेसु पञ्ञाय पहीनेसु परियुट्ठानापि अत्थतो पहीयन्ति। किस्स पहीनत्ता ‘‘पहीयन्ती’’ति वुच्चति? अनुसयस्स पहीनत्ता परियुट्ठाना पहीयन्तीति विस्सज्जेति।
‘‘Sati tesaṃ nivāraṇa’’nti vissajjanassa vitthārattho ācariyena vutto, amhehi ca ñāto, ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti vissajjanassa vitthārattho ‘‘kathaṃ amhehi jānitabbo’’ti vattabbattā ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti vissajjanassa vitthāratthaṃ dassento ‘‘paññāya anusayā pahīyantī’’tiādimāha. Tattha paññāyāti maggapaññāya. Anusayāti anurūpaṃ kāraṇaṃ labhitvā uppajjanārahā kāmarāgānusayādayo. Pahīyanti samucchedavasena anusayesu paññāya pahīnesu pariyuṭṭhānāpi atthato pahīyanti. Kissa pahīnattā ‘‘pahīyantī’’ti vuccati? Anusayassa pahīnattā pariyuṭṭhānā pahīyantīti vissajjeti.
‘‘तं अनुसयप्पहानेन परियुट्ठानप्पहानं किं विय भवती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तं यथा खन्धवन्तस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ खन्धवन्तस्स रुक्खस्स कुदालादिना भूमिं खणित्वा अनवसेसमूलुद्धरणे कते तस्स रुक्खस्स पुप्फफलपल्लवङ्कुरसन्ततिपि कुदालादिना समुच्छिन्नाव भवति यथा, एवं अरहत्तमग्गञाणेन अनुसयेसु पहीनेसु अनुसयानं परियुट्ठानसन्तति समुच्छिन्ना पिदहिता पटिच्छन्ना भवति। केन समुच्छिन्ना भवति? पञ्ञाय मग्गपञ्ञाय समुच्छिन्ना भवतीति अत्थयोजना दट्ठब्बा। ‘‘पञ्ञाय परिच्छिन्नभावो कथं सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेना’’तिआदि वुत्तं। ‘‘पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति वचनतो अनुसयानं परियुट्ठानसन्ततिया पञ्ञाय परिच्छिन्नभावो पण्डितेहि सद्दहितब्बोति अधिप्पायो।
‘‘Taṃ anusayappahānena pariyuṭṭhānappahānaṃ kiṃ viya bhavatī’’ti pucchitabbattā ‘‘taṃ yathā khandhavantassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha khandhavantassa rukkhassa kudālādinā bhūmiṃ khaṇitvā anavasesamūluddharaṇe kate tassa rukkhassa pupphaphalapallavaṅkurasantatipi kudālādinā samucchinnāva bhavati yathā, evaṃ arahattamaggañāṇena anusayesu pahīnesu anusayānaṃ pariyuṭṭhānasantati samucchinnā pidahitā paṭicchannā bhavati. Kena samucchinnā bhavati? Paññāya maggapaññāya samucchinnā bhavatīti atthayojanā daṭṭhabbā. ‘‘Paññāya paricchinnabhāvo kathaṃ saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Paññāyete pidhīyare’’ti vacanato anusayānaṃ pariyuṭṭhānasantatiyā paññāya paricchinnabhāvo paṇḍitehi saddahitabboti adhippāyo.
इमेसु पञ्हाविस्सज्जनेसु सोतानं संवरं, पिधानञ्च अजानन्तेन वा संसयितेन वा संवरपिधानानं पुच्छितब्बत्ता धम्माधिट्ठाना पुच्छाति पुच्छाविचयो चेव सतिपञ्ञानं विस्सज्जेतब्बत्ता धम्माधिट्ठानं विस्सज्जनन्ति विस्सज्जनविचयो च वेदितब्बो। एतेसु च ‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’तिआदिको पञ्हो नीवरणविचिकिच्छापमादजप्पानं वसेन चतुब्बिधोपि लोकाधिट्ठानवसेन एको पञ्होति वुत्तो, एवं सति ‘‘सवन्ति सब्बधि सोता’’तिआदिकोपि पञ्हो संवरपिधानानं वसेन दुविधोपि एकत्थवसेन गहेत्वा एकाधिट्ठानवसेन ‘‘एको पञ्हो’’ति वत्तब्बो, सोतानं बहुभावतो वा ‘‘बहुपञ्हो’’ति वत्तब्बो; तथा पन अवत्वा सोते अनामसित्वा संवरपिधानानं वसेन ‘‘सवन्ति सब्बधि सोता’’तिआदिम्हि ‘‘द्वे पञ्हा’’ति वुत्ता। तदनुसारेन ‘‘केनस्सु निवुतो लोको’’तिआदिम्हिपि लोकं अनामसित्वा नीवरणादीनं चतुन्नं वसेन ‘‘चत्तारो पञ्हा’’तिपि वत्तब्बाति अयं नयो दस्सितोति नयदस्सनं दट्ठब्बं।
Imesu pañhāvissajjanesu sotānaṃ saṃvaraṃ, pidhānañca ajānantena vā saṃsayitena vā saṃvarapidhānānaṃ pucchitabbattā dhammādhiṭṭhānā pucchāti pucchāvicayo ceva satipaññānaṃ vissajjetabbattā dhammādhiṭṭhānaṃ vissajjananti vissajjanavicayo ca veditabbo. Etesu ca ‘‘kenassu nivuto loko’’tiādiko pañho nīvaraṇavicikicchāpamādajappānaṃ vasena catubbidhopi lokādhiṭṭhānavasena eko pañhoti vutto, evaṃ sati ‘‘savanti sabbadhi sotā’’tiādikopi pañho saṃvarapidhānānaṃ vasena duvidhopi ekatthavasena gahetvā ekādhiṭṭhānavasena ‘‘eko pañho’’ti vattabbo, sotānaṃ bahubhāvato vā ‘‘bahupañho’’ti vattabbo; tathā pana avatvā sote anāmasitvā saṃvarapidhānānaṃ vasena ‘‘savanti sabbadhi sotā’’tiādimhi ‘‘dve pañhā’’ti vuttā. Tadanusārena ‘‘kenassu nivuto loko’’tiādimhipi lokaṃ anāmasitvā nīvaraṇādīnaṃ catunnaṃ vasena ‘‘cattāro pañhā’’tipi vattabbāti ayaṃ nayo dassitoti nayadassanaṃ daṭṭhabbaṃ.
देसनाकाले वुत्तधम्मस्स अनुसन्धिमग्गहेत्वा अत्तना रचितनियामेनेव पुच्छितपञ्हस्स चेव पञ्हं अट्ठपेत्वा, पटिञ्ञञ्च अकत्वा विस्सज्जनस्स च विचयहारो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘देसनाकाले वुत्तधम्मस्स अनुसन्धिं गहेत्वा पुच्छितपञ्हस्स चेव तं पञ्हं ठपेत्वा, पटिञ्ञञ्च कत्वा विस्सज्जनस्स च यो विचयो हारो विभत्तो, सो विचयहारो कथं अम्हेहि विञ्ञायति, अम्हाकं विञ्ञापनत्थाय तस्मिं विचयं विभजेथा’’ति वत्तब्बभावतो तेसु विचेतब्बाकारं दस्सेन्तो ‘‘यानि सोतानी’’तिआदिगाथाय विचयाकारदस्सनानन्तरं ‘‘पञ्ञा चेव सति चा’’तिआदिमाह।
Desanākāle vuttadhammassa anusandhimaggahetvā attanā racitaniyāmeneva pucchitapañhassa ceva pañhaṃ aṭṭhapetvā, paṭiññañca akatvā vissajjanassa ca vicayahāro ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘desanākāle vuttadhammassa anusandhiṃ gahetvā pucchitapañhassa ceva taṃ pañhaṃ ṭhapetvā, paṭiññañca katvā vissajjanassa ca yo vicayo hāro vibhatto, so vicayahāro kathaṃ amhehi viññāyati, amhākaṃ viññāpanatthāya tasmiṃ vicayaṃ vibhajethā’’ti vattabbabhāvato tesu vicetabbākāraṃ dassento ‘‘yāni sotānī’’tiādigāthāya vicayākāradassanānantaraṃ ‘‘paññā ceva sati cā’’tiādimāha.
तत्थ गाथात्थो ताव विञ्ञातब्बो – याय पञ्ञाय अनुसयप्पहानेन सोतनिरुज्झनं वुत्तं, याय सतिया च परियुट्ठानप्पहानेन सोतनिरुज्झनं वुत्तं, सायं पञ्ञा चेव सायं सति च ताहि पञ्ञासतीहि असेसं सहुप्पन्नं नामञ्चेव रूपञ्च, एतं सब्बं कत्थ निरुज्झमाने असेसं उपरुज्झतीति मारिस मे मया पुट्ठो त्वं भगवा मय्हं एतं निरुज्झनं पब्रूहि, इति आयस्मा अजितो भगवन्तं पुच्छति।
Tattha gāthāttho tāva viññātabbo – yāya paññāya anusayappahānena sotanirujjhanaṃ vuttaṃ, yāya satiyā ca pariyuṭṭhānappahānena sotanirujjhanaṃ vuttaṃ, sāyaṃ paññā ceva sāyaṃ sati ca tāhi paññāsatīhi asesaṃ sahuppannaṃ nāmañceva rūpañca, etaṃ sabbaṃ kattha nirujjhamāne asesaṃ uparujjhatīti mārisa me mayā puṭṭho tvaṃ bhagavā mayhaṃ etaṃ nirujjhanaṃ pabrūhi, iti āyasmā ajito bhagavantaṃ pucchati.
अजित त्वं यमेतं पञ्हं पुच्छितं निरुज्झनं मं अपुच्छि, अहं ते तव तं निरुज्झनं वदामि। यत्थ विञ्ञाणनिरोधे पञ्ञासतिसहितं नामञ्च रूपञ्च विञ्ञाणस्स निरोधेन सह एकतो असेसं उपरुज्झति, एत्थ विञ्ञाणनिरोधे एतं सब्बं विञ्ञाणनिरोधेन एकतो एकक्खणे अपुब्बं अचरिमं उपरुज्झति, एतं विञ्ञाणनिरोधं तस्स नामरूपस्स निरोधो नातिवत्तति, तं तं नामरूपनिरोधं सो सो विञ्ञाणनिरोधो नातिवत्ततीति।
Ajita tvaṃ yametaṃ pañhaṃ pucchitaṃ nirujjhanaṃ maṃ apucchi, ahaṃ te tava taṃ nirujjhanaṃ vadāmi. Yattha viññāṇanirodhe paññāsatisahitaṃ nāmañca rūpañca viññāṇassa nirodhena saha ekato asesaṃ uparujjhati, ettha viññāṇanirodhe etaṃ sabbaṃ viññāṇanirodhena ekato ekakkhaṇe apubbaṃ acarimaṃ uparujjhati, etaṃ viññāṇanirodhaṃ tassa nāmarūpassa nirodho nātivattati, taṃ taṃ nāmarūpanirodhaṃ so so viññāṇanirodho nātivattatīti.
‘‘तस्मिं पञ्हे अयं अजितो किं पुच्छति? उपरुज्झनमेव पुच्छति, उदाहु अञ्ञं पुच्छती’’ति वत्तब्बतो ‘‘अयं पञ्हे अनुसन्धिं पुच्छती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अयन्ति यो आयस्मा अजितो पञ्हं अपुच्छीति अयं अजितो। पञ्हेति ‘‘पञ्ञा चेव सति चा’’तिआदिपञ्हे। यदि अनुसन्धिं पुच्छति, एवं सति ‘‘कत्थेतं उपरुज्झती’’ति पुच्छनं अयुत्तं भवेय्याति? न, अनुसन्धीयति एतेन उपनिरुज्झनेनाति अनुसन्धीति अत्थसम्भवतो। तेन वुत्तं ‘‘अनुसन्धिं पुच्छन्तो किं…पे॰… निब्बानधातु’’न्ति। अनुसन्धिपुच्छनेन अनुपादिसेसनिब्बानधातुयापि पुच्छनतो ‘‘कत्थेतं उपरुज्झती’’ति पुच्छनं युत्तमेव।
‘‘Tasmiṃ pañhe ayaṃ ajito kiṃ pucchati? Uparujjhanameva pucchati, udāhu aññaṃ pucchatī’’ti vattabbato ‘‘ayaṃ pañhe anusandhiṃ pucchatī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ayanti yo āyasmā ajito pañhaṃ apucchīti ayaṃ ajito. Pañheti ‘‘paññā ceva sati cā’’tiādipañhe. Yadi anusandhiṃ pucchati, evaṃ sati ‘‘katthetaṃ uparujjhatī’’ti pucchanaṃ ayuttaṃ bhaveyyāti? Na, anusandhīyati etena upanirujjhanenāti anusandhīti atthasambhavato. Tena vuttaṃ ‘‘anusandhiṃ pucchanto kiṃ…pe… nibbānadhātu’’nti. Anusandhipucchanena anupādisesanibbānadhātuyāpi pucchanato ‘‘katthetaṃ uparujjhatī’’ti pucchanaṃ yuttameva.
‘‘या अनुपादिसेसनिब्बानधातु पुच्छिता, तं कतमाय पटिपदाय अधिगच्छती’’ति पुच्छितब्बत्ता चतुसच्चकम्मट्ठानभावनासङ्खातं पटिपदं विसयेन सह दस्सेतुं ‘‘तीणी सच्चानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सङ्खतानीति कम्मादिपच्चयेहि समेच्च सम्भूय दुक्खादीनि करीयन्तीति सङ्खतानि। निरोधधम्मानीति निरुज्झनं निरोधो, धम्मोपि निरोधधम्मोव, तस्मा निरोधो धम्मो सभावो येसं दुक्खादीनन्ति निरोधधम्मानीति अत्थोव गहेतब्बो। तानि तीणि सच्चानि सरूपतो दस्सेतुं ‘‘दुक्खं समुदयो मग्गो’’ति वुत्तं। तीणि दुक्खसमुदयमग्गसच्चानि सङ्खतानीति वुत्तानि, ‘‘किं निरोधसच्च’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘निरोधो असङ्खतो’’ति वुत्तं। इध ‘‘निरोधधम्मो’’तिपि वत्तब्बं। कम्मादिपच्चयेहि असङ्खतत्ता असङ्खतो। उप्पादनिरोधाभावतो अनिरोधधम्मो। ‘‘पहायकपहातब्बेसु सच्चेसु कतमेन पहायकेन कतमो पहातब्बो, कतमाय भूमिया पहीनो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ समुदयो द्वीसु भूमीसू’’तिआदि वुत्तं। तत्थ द्वीसु भूमीसूति दस्सनभावनाभूमीसु। कामच्छन्दोति कामभवरागो। रूपरागोति रूपभवरागो। अरूपरागोति अरूपभवरागो। संयोजनभेदतो दस संयोजनानि पहीयन्तीति योजना।
‘‘Yā anupādisesanibbānadhātu pucchitā, taṃ katamāya paṭipadāya adhigacchatī’’ti pucchitabbattā catusaccakammaṭṭhānabhāvanāsaṅkhātaṃ paṭipadaṃ visayena saha dassetuṃ ‘‘tīṇī saccānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha saṅkhatānīti kammādipaccayehi samecca sambhūya dukkhādīni karīyantīti saṅkhatāni. Nirodhadhammānīti nirujjhanaṃ nirodho, dhammopi nirodhadhammova, tasmā nirodho dhammo sabhāvo yesaṃ dukkhādīnanti nirodhadhammānīti atthova gahetabbo. Tāni tīṇi saccāni sarūpato dassetuṃ ‘‘dukkhaṃ samudayo maggo’’ti vuttaṃ. Tīṇi dukkhasamudayamaggasaccāni saṅkhatānīti vuttāni, ‘‘kiṃ nirodhasacca’’nti pucchitabbattā ‘‘nirodho asaṅkhato’’ti vuttaṃ. Idha ‘‘nirodhadhammo’’tipi vattabbaṃ. Kammādipaccayehi asaṅkhatattā asaṅkhato. Uppādanirodhābhāvato anirodhadhammo. ‘‘Pahāyakapahātabbesu saccesu katamena pahāyakena katamo pahātabbo, katamāya bhūmiyā pahīno’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha samudayo dvīsu bhūmīsū’’tiādi vuttaṃ. Tattha dvīsu bhūmīsūti dassanabhāvanābhūmīsu. Kāmacchandoti kāmabhavarāgo. Rūparāgoti rūpabhavarāgo. Arūparāgoti arūpabhavarāgo. Saṃyojanabhedato dasa saṃyojanāni pahīyantīti yojanā.
१२. पहातब्बसंयोजनानि दस्सनभूमिभावनाभूमिभेदेन विभत्तानि, अम्हेहिपि ञातानि, ‘‘इन्द्रियभेदतो कथं विभत्तानी’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तत्थ तीणी’’तिआदि वुत्तं। अथ वा ‘‘पहातब्बसंयोजनेसु कतमानि संयोजनानि कतमं इन्द्रियं अत्तनो पहायकं कत्वा निरुज्झन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ तीणी’’तिआदि वुत्तं। अधिट्ठाय अत्तनो पहायकं कत्वा निरुज्झन्ति अनुप्पादवसेन। ‘‘अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियञ्च अञ्ञिन्द्रियञ्च संयोजनानं निरुज्झनहेतु होतु, अञ्ञाताविन्द्रियं किस्स हेतू’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘यं पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यं येन अञ्ञाताविन्द्रियेन अरहा ‘‘मे जाति खीणा’’ति एवं जानाति, इदं जाननहेतु अञ्ञाताविन्द्रियं खये जातिक्खये अरहत्तफले पवत्तं ञाणं। यं येन अञ्ञाताविन्द्रियेन अरहा ‘‘इत्थत्ताय अपरं न भविस्सामी’’ति पजानाति, इदं पजाननहेतु अञ्ञाताविन्द्रियं। अनुप्पादे पन अनुप्पज्जने अरहत्तफले पवत्तं ञाणं अञ्ञाताविन्द्रियं जाननहेतु होतीति वुत्तं होति। इन्द्रियञाणानि पहायकानि कत्वा संयोजनानि निरुज्झन्ति, ‘‘तानि ञाणानि कदा निरुज्झन्ती’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तत्थ यञ्चा’’तिआदि वुत्तं।
12. Pahātabbasaṃyojanāni dassanabhūmibhāvanābhūmibhedena vibhattāni, amhehipi ñātāni, ‘‘indriyabhedato kathaṃ vibhattānī’’ti vattabbabhāvato ‘‘tattha tīṇī’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘pahātabbasaṃyojanesu katamāni saṃyojanāni katamaṃ indriyaṃ attano pahāyakaṃ katvā nirujjhantī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha tīṇī’’tiādi vuttaṃ. Adhiṭṭhāya attano pahāyakaṃ katvā nirujjhanti anuppādavasena. ‘‘Anaññātaññassāmītindriyañca aññindriyañca saṃyojanānaṃ nirujjhanahetu hotu, aññātāvindriyaṃ kissa hetū’’ti pucchitabbattā ‘‘yaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yaṃ yena aññātāvindriyena arahā ‘‘me jāti khīṇā’’ti evaṃ jānāti, idaṃ jānanahetu aññātāvindriyaṃ khaye jātikkhaye arahattaphale pavattaṃ ñāṇaṃ. Yaṃ yena aññātāvindriyena arahā ‘‘itthattāya aparaṃ na bhavissāmī’’ti pajānāti, idaṃ pajānanahetu aññātāvindriyaṃ. Anuppāde pana anuppajjane arahattaphale pavattaṃ ñāṇaṃ aññātāvindriyaṃ jānanahetu hotīti vuttaṃ hoti. Indriyañāṇāni pahāyakāni katvā saṃyojanāni nirujjhanti, ‘‘tāni ñāṇāni kadā nirujjhantī’’ti vattabbabhāvato ‘‘tattha yañcā’’tiādi vuttaṃ.
‘‘अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं अञ्ञिन्द्रियं पापुणन्तस्स निरुज्झतु, अञ्ञिन्द्रियं अरहत्तं पापुणन्तस्स निरुज्झतु, अञ्ञाताविन्द्रियं कदा निरुज्झती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ यञ्च खये’’तिआदि वुत्तं। तत्थ द्वेति किच्चभेदेन द्वे, सभावतो पन एकाव।
‘‘Anaññātaññassāmītindriyaṃ aññindriyaṃ pāpuṇantassa nirujjhatu, aññindriyaṃ arahattaṃ pāpuṇantassa nirujjhatu, aññātāvindriyaṃ kadā nirujjhatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yañca khaye’’tiādi vuttaṃ. Tattha dveti kiccabhedena dve, sabhāvato pana ekāva.
‘‘पजाननकिच्चम्पि एकमेव, कथं द्वे सियु’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। आरम्मणपञ्ञाभेदेन द्वे नामानि लब्भन्तीति वुत्तं होति। साति या पञ्ञा पुब्बगाथायं सोतपिधानकिच्चेन वुत्ता, सा पञ्ञा पकारेहि जाननसभावेन पञ्ञा नाम। यथादिट्ठं आरम्मणं अपिलापनट्ठेन ओगाहनट्ठेन सति नाम।
‘‘Pajānanakiccampi ekameva, kathaṃ dve siyu’’nti vattabbattā ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Ārammaṇapaññābhedena dve nāmāni labbhantīti vuttaṃ hoti. Sāti yā paññā pubbagāthāyaṃ sotapidhānakiccena vuttā, sā paññā pakārehi jānanasabhāvena paññā nāma. Yathādiṭṭhaṃ ārammaṇaṃ apilāpanaṭṭhena ogāhanaṭṭhena sati nāma.
१३. ‘‘पञ्ञा चेव सति चा’’ति पदस्स अत्थो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘नामरूपञ्चा’ति पदस्स अत्थो कथं अम्हेहि ञातब्बो’’ति वत्तब्बत्ता नामरूपं विभजन्तो ‘‘तत्थ ये पञ्चुपादानक्खन्धा’’तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति कम्मविपाकवट्टभेदे भवत्तये। तत्थाति पञ्चुपादानक्खन्धसङ्खातनामरूपसमुदाये। पञ्चिन्द्रियानीति चक्खादिपञ्चिन्द्रियानि । विञ्ञाणसम्पयुत्तन्ति सम्पयुत्तपच्चयत्तं सन्धाय न वुत्तं, पचुरजनस्स पन अविभजित्वा गहणीयसभावमत्तं सन्धाय वुत्तं। विभागं जानन्तेहि पन ‘‘नामं विञ्ञाणसम्पयुत्तं, रूपं पन न विञ्ञाणसम्पयुत्तं, सहजात’’न्ति विभजित्वा गहेतब्बं। तस्साति पञ्ञासतिसहितस्स नामरूपस्स। निरोधन्ति अनुपादिसेसनिब्बानधातुं।
13. ‘‘Paññā ceva sati cā’’ti padassa attho ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘nāmarūpañcā’ti padassa attho kathaṃ amhehi ñātabbo’’ti vattabbattā nāmarūpaṃ vibhajanto ‘‘tattha ye pañcupādānakkhandhā’’tiādimāha. Tattha tatthāti kammavipākavaṭṭabhede bhavattaye. Tatthāti pañcupādānakkhandhasaṅkhātanāmarūpasamudāye. Pañcindriyānīti cakkhādipañcindriyāni . Viññāṇasampayuttanti sampayuttapaccayattaṃ sandhāya na vuttaṃ, pacurajanassa pana avibhajitvā gahaṇīyasabhāvamattaṃ sandhāya vuttaṃ. Vibhāgaṃ jānantehi pana ‘‘nāmaṃ viññāṇasampayuttaṃ, rūpaṃ pana na viññāṇasampayuttaṃ, sahajāta’’nti vibhajitvā gahetabbaṃ. Tassāti paññāsatisahitassa nāmarūpassa. Nirodhanti anupādisesanibbānadhātuṃ.
भगवन्तं पुच्छन्तो आयस्मा अजितो ‘‘पञ्ञा चेव…पे॰… कत्थेतं उपरुज्झती’’ति एवं पारायने आह। ‘‘पञ्ञा चेवातिआदिगाथाय या अनुपादिसेसनिब्बानधातु पुच्छिता, सा अनुपादिसेसनिब्बानधातु कतमेन अधिगमेन पत्तब्बा’’ति पुच्छितब्बत्ता चतुरिद्धिपादमुखेन अरियमग्गाधिगममुखेन पत्तब्बा, चतुरिद्धिपादभावनाय च चत्तारिन्द्रियानि मूलभूतानि, तस्मा मूलभूतानि तानि चत्तारिन्द्रियानि निद्धारेत्वा दस्सेन्तो ‘‘तत्थ सति च पञ्ञा चा’’तिआदिमाह। कुसलाकुसलधम्मगतियो समन्वेसमानाय सतिया सिज्झमानाय एकन्तेन समाधि निप्फादेतब्बो, सतिग्गहणेन च परियुट्ठानप्पहानं गाथायं अधिप्पेतं, परियुट्ठानप्पहानेन च समाधिकिच्चं पाकटन्ति आह ‘‘सति द्वे इन्द्रियानि सतिन्द्रियञ्च समाधिन्द्रियञ्चा’’ति। पञ्ञाय अनुसयसमुग्घातं चतुब्बिधसम्मप्पधानसङ्खातेन वीरियेन सिज्झति, न विना तेनाति वुत्तं ‘‘पञ्ञा द्वे इन्द्रियानि पञ्ञिन्द्रियञ्च वीरियिन्द्रियञ्चा’’ति।
Bhagavantaṃ pucchanto āyasmā ajito ‘‘paññā ceva…pe… katthetaṃ uparujjhatī’’ti evaṃ pārāyane āha. ‘‘Paññā cevātiādigāthāya yā anupādisesanibbānadhātu pucchitā, sā anupādisesanibbānadhātu katamena adhigamena pattabbā’’ti pucchitabbattā caturiddhipādamukhena ariyamaggādhigamamukhena pattabbā, caturiddhipādabhāvanāya ca cattārindriyāni mūlabhūtāni, tasmā mūlabhūtāni tāni cattārindriyāni niddhāretvā dassento ‘‘tattha sati ca paññā cā’’tiādimāha. Kusalākusaladhammagatiyo samanvesamānāya satiyā sijjhamānāya ekantena samādhi nipphādetabbo, satiggahaṇena ca pariyuṭṭhānappahānaṃ gāthāyaṃ adhippetaṃ, pariyuṭṭhānappahānena ca samādhikiccaṃ pākaṭanti āha ‘‘sati dve indriyāni satindriyañca samādhindriyañcā’’ti. Paññāya anusayasamugghātaṃ catubbidhasammappadhānasaṅkhātena vīriyena sijjhati, na vinā tenāti vuttaṃ ‘‘paññā dve indriyāni paññindriyañca vīriyindriyañcā’’ti.
इमेसु यथावुत्तेसु चतूसु इन्द्रियेसु पुब्बभागे वा मग्गक्खणे वा सिज्झन्तेसु तंसम्पयुत्ता या सद्दहना ओकप्पना सिद्धा, इदं सद्दहनओकप्पनसङ्खातं धम्मजातं सद्धिन्द्रियं सिद्धं, ‘‘तेसु मूलभूतेसु इन्द्रियेसु सिद्धेसु कतमेन इन्द्रियेन कतमो धम्मो सिद्धो’’ति पुच्छितब्बत्ता इमिना अयं सिद्धोति दस्सेन्तो ‘‘तत्थ या सद्धाधिपतेय्या’’तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति सत्यादीसु। सद्धाधिपतेय्याति पच्चयभूताय सद्धाय सिद्धो छन्दो अधिपतीति सद्धाधिपति, सद्धाधिपतिना पवत्तेतब्बा चित्तेकग्गताति सद्धाधिपतेय्या। छन्दसमाधीति छन्दं जेट्ठकं कत्वा पवत्तितो समाधि वा छन्दाधिपतिना सम्पयुत्तो पुब्बभागे पवत्तो समाधि वा छन्दसमाधि, पहानं पहानहेतु होतीति योजना कातब्बा। पहानन्ति च पजहति विक्खम्भितकिलेसे एतेन छन्दसमाधिनाति पहानन्ति करणसाधनत्थो गहेतब्बो। पटिसङ्खानबलेनाति परिकम्मबलेन। भावनाबलेनाति महग्गतभावनाबलेन।
Imesu yathāvuttesu catūsu indriyesu pubbabhāge vā maggakkhaṇe vā sijjhantesu taṃsampayuttā yā saddahanā okappanā siddhā, idaṃ saddahanaokappanasaṅkhātaṃ dhammajātaṃ saddhindriyaṃ siddhaṃ, ‘‘tesu mūlabhūtesu indriyesu siddhesu katamena indriyena katamo dhammo siddho’’ti pucchitabbattā iminā ayaṃ siddhoti dassento ‘‘tattha yā saddhādhipateyyā’’tiādimāha. Tattha tatthāti satyādīsu. Saddhādhipateyyāti paccayabhūtāya saddhāya siddho chando adhipatīti saddhādhipati, saddhādhipatinā pavattetabbā cittekaggatāti saddhādhipateyyā. Chandasamādhīti chandaṃ jeṭṭhakaṃ katvā pavattito samādhi vā chandādhipatinā sampayutto pubbabhāge pavatto samādhi vā chandasamādhi, pahānaṃ pahānahetu hotīti yojanā kātabbā. Pahānanti ca pajahati vikkhambhitakilese etena chandasamādhināti pahānanti karaṇasādhanattho gahetabbo. Paṭisaṅkhānabalenāti parikammabalena. Bhāvanābalenāti mahaggatabhāvanābalena.
‘‘सो छन्दसमाधि सयं केवलोव पहान’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तत्थ ये अस्सासपस्सासा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तस्मिं समाहिते चित्ते चित्तुप्पादे। ‘‘तस्मिं समाहिते चित्तुप्पादे अस्सासा’’तिआदिना अस्सासादिसीसेन अस्सासादिजनका वीरियसङ्खारा गहिता, ते च याव भावनापारिपूरी, ताव पुनप्पुनं सरणतो च सरा, पुनप्पुनं सङ्कप्पतो च सङ्कप्पा। यो पन ‘‘सरसङ्कप्पा, इमे सङ्खारा चा’’ति एवं वुत्तप्पकारो पुरिमको छन्दसमाधि वा किलेसविक्खम्भनताय च तदङ्गप्पहानताय च पहानं पहानहेतुपधानं वा, ‘‘इमे वुत्तप्पकारा सङ्खारादयो किं भावेन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इमे च सङ्खारा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इमे सङ्खारा च तदुभयञ्च छन्दसमाधिप्पधानसङ्खारसमन्नागतं विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं इद्धिपादं भावेतीति योजना।
‘‘So chandasamādhi sayaṃ kevalova pahāna’’nti vattabbattā ‘‘tattha ye assāsapassāsā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ samāhite citte cittuppāde. ‘‘Tasmiṃ samāhite cittuppāde assāsā’’tiādinā assāsādisīsena assāsādijanakā vīriyasaṅkhārā gahitā, te ca yāva bhāvanāpāripūrī, tāva punappunaṃ saraṇato ca sarā, punappunaṃ saṅkappato ca saṅkappā. Yo pana ‘‘sarasaṅkappā, ime saṅkhārā cā’’ti evaṃ vuttappakāro purimako chandasamādhi vā kilesavikkhambhanatāya ca tadaṅgappahānatāya ca pahānaṃ pahānahetupadhānaṃ vā, ‘‘ime vuttappakārā saṅkhārādayo kiṃ bhāventī’’ti pucchitabbattā ‘‘ime ca saṅkhārā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ime saṅkhārā ca tadubhayañca chandasamādhippadhānasaṅkhārasamannāgataṃ vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmiṃ iddhipādaṃ bhāvetīti yojanā.
छन्दसमाधिप्पधानसङ्खारसमन्नागतन्ति छन्दो एव अधिपति छन्दाधिपति, छन्दाधिपतिसमाधि। तेन वुत्तं भगवता – ‘‘छन्दं चे, भिक्खवे, भिक्खु अधिपतिं करित्वा लभति समाधि’’न्ति (विभ॰ ४३२)। छन्दहेतुको वा समाधि, छन्दादिको वा समाधि छन्दसमाधि, छन्दाधिपतिस्स पच्चयुप्पन्नो समाधीति वुत्तं होति। पधानभूता सङ्खारा पधानसङ्खारा, पधानसद्देन सङ्खतसङ्खारादयो निवत्तापिता, छन्दसमाधि च पधानसङ्खारा चाति छन्दसमाधिप्पधानसङ्खारा , तेहि समन्नागतो छन्द…पे॰… समन्नागतो, तं…पे॰… गतं। इज्झति समिज्झति निप्पज्जतीति इद्धि, कोट्ठासो, इद्धि एव पादो कोट्ठासोति इद्धिपादो, इद्धिपादचतुत्थो। इज्झन्ति वा ताय सत्ता इद्धा वुद्धा उक्कंसगता होन्तीति इद्धि, पज्जति एतेनाति पादो, इद्धिया पादोति इद्धिपादो। इद्धिपादोति सामञ्ञत्थवसेन वुत्तोपि ‘‘छन्दसमाधिप्पधानसङ्खारसमन्नागत’’न्ति वुत्तत्ता छन्दिद्धिपादोव गहेतब्बो, तं इद्धिपादं तं छन्दिद्धिपादं भावेति वड्ढेतीति अत्थो।
Chandasamādhippadhānasaṅkhārasamannāgatanti chando eva adhipati chandādhipati, chandādhipatisamādhi. Tena vuttaṃ bhagavatā – ‘‘chandaṃ ce, bhikkhave, bhikkhu adhipatiṃ karitvā labhati samādhi’’nti (vibha. 432). Chandahetuko vā samādhi, chandādiko vā samādhi chandasamādhi, chandādhipatissa paccayuppanno samādhīti vuttaṃ hoti. Padhānabhūtā saṅkhārā padhānasaṅkhārā, padhānasaddena saṅkhatasaṅkhārādayo nivattāpitā, chandasamādhi ca padhānasaṅkhārā cāti chandasamādhippadhānasaṅkhārā, tehi samannāgato chanda…pe… samannāgato, taṃ…pe… gataṃ. Ijjhati samijjhati nippajjatīti iddhi, koṭṭhāso, iddhi eva pādo koṭṭhāsoti iddhipādo, iddhipādacatuttho. Ijjhanti vā tāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi, pajjati etenāti pādo, iddhiyā pādoti iddhipādo. Iddhipādoti sāmaññatthavasena vuttopi ‘‘chandasamādhippadhānasaṅkhārasamannāgata’’nti vuttattā chandiddhipādova gahetabbo, taṃ iddhipādaṃ taṃ chandiddhipādaṃ bhāveti vaḍḍhetīti attho.
विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितन्ति विपस्सनाक्खणे किच्चतो तदङ्गविवेकनिस्सितं, अज्झासयतो निस्सरणविवेकनिस्सितं, मग्गक्खणे पन किच्चतो समुच्छेदविवेकनिस्सितं, आरम्मणतो निस्सरणविवेकनिस्सितं। विरागनिस्सितन्ति विपस्सनाक्खणे किच्चतो तदङ्गविरागनिस्सितं, अज्झासयतो निस्सरणविवेकनिस्सितं, मग्गक्खणे पन किच्चतो समुच्छेदविरागनिस्सितं , आरम्मणतो निस्सरणविरागनिस्सितं। निरोधनिस्सितन्ति विपस्सनाक्खणे किच्चतो तदङ्गनिरोधनिस्सितं, अज्झासयतो निस्सरणनिरोधनिस्सितं, मग्गक्खणे किच्चतो समुच्छेदनिरोधनिस्सितं, आरम्मणतो निस्सरणनिरोधनिस्सितं। वोस्सग्गपरिणामिन्ति एत्थ परिच्चागवोस्सग्गपक्खन्दनवोस्सग्गवसेन वोस्सग्गो दुविधो। तत्थपि विपस्सनाक्खणे तदङ्गवसेन परिच्चागवोस्सग्गो, निब्बाननिन्नभावेन पक्खन्दनवोस्सग्गो, मग्गक्खणे समुच्छेदवसेन परिच्चागवोस्सग्गो, आरम्मणकरणेन निब्बानपक्खन्दनवोस्सग्गोति विभजित्वा गहेतब्बो। यथावुत्तवोस्सग्गत्थं परिणमति, परिणतं वा परिपचति परिपचनं करोतीति वोस्सग्गपरिणामी, तं वोस्सग्गपरिणामिं।
Vivekanissitaṃ virāganissitanti vipassanākkhaṇe kiccato tadaṅgavivekanissitaṃ, ajjhāsayato nissaraṇavivekanissitaṃ, maggakkhaṇe pana kiccato samucchedavivekanissitaṃ, ārammaṇato nissaraṇavivekanissitaṃ. Virāganissitanti vipassanākkhaṇe kiccato tadaṅgavirāganissitaṃ, ajjhāsayato nissaraṇavivekanissitaṃ, maggakkhaṇe pana kiccato samucchedavirāganissitaṃ , ārammaṇato nissaraṇavirāganissitaṃ. Nirodhanissitanti vipassanākkhaṇe kiccato tadaṅganirodhanissitaṃ, ajjhāsayato nissaraṇanirodhanissitaṃ, maggakkhaṇe kiccato samucchedanirodhanissitaṃ, ārammaṇato nissaraṇanirodhanissitaṃ. Vossaggapariṇāminti ettha pariccāgavossaggapakkhandanavossaggavasena vossaggo duvidho. Tatthapi vipassanākkhaṇe tadaṅgavasena pariccāgavossaggo, nibbānaninnabhāvena pakkhandanavossaggo, maggakkhaṇe samucchedavasena pariccāgavossaggo, ārammaṇakaraṇena nibbānapakkhandanavossaggoti vibhajitvā gahetabbo. Yathāvuttavossaggatthaṃ pariṇamati, pariṇataṃ vā paripacati paripacanaṃ karotīti vossaggapariṇāmī, taṃ vossaggapariṇāmiṃ.
छन्दिद्धिपादभावनाकारो आचरियेन वुत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कथं वीरियिद्धिपादभावनाकारो अम्हेहि विजानितब्बो’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तत्थ या वीरियाधिपतेय्या’’तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो हेट्ठा वुत्तनयानुसारेनेव विञ्ञेय्यो। संखित्तवसेन पन ठपितं पाठं वित्थारतो ठपेस्सामि। कथं? –
Chandiddhipādabhāvanākāro ācariyena vutto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ vīriyiddhipādabhāvanākāro amhehi vijānitabbo’’ti vattabbabhāvato ‘‘tattha yā vīriyādhipateyyā’’tiādi vuttaṃ. Tassattho heṭṭhā vuttanayānusāreneva viññeyyo. Saṃkhittavasena pana ṭhapitaṃ pāṭhaṃ vitthārato ṭhapessāmi. Kathaṃ? –
‘‘तत्थ या वीरियाधिपतेय्या चित्तेकग्गता, अयं वीरियसमाधि। समाहिते चित्ते किलेसानं विक्खम्भनताय पटिसङ्खानबलेन वा भावनाबलेन वा, इदं पहानं। तत्थ ये अस्सासपस्सासा वितक्कविचारा सञ्ञावेदयिता सरसङ्कप्पा, इमे सङ्खारा। इति पुरिमको च वीरियसमाधि, किलेसविक्खम्भनताय च पहानं इमे च सङ्खारा, तदुभयं वीरियसमाधिप्पधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं।
‘‘Tattha yā vīriyādhipateyyā cittekaggatā, ayaṃ vīriyasamādhi. Samāhite citte kilesānaṃ vikkhambhanatāya paṭisaṅkhānabalena vā bhāvanābalena vā, idaṃ pahānaṃ. Tattha ye assāsapassāsā vitakkavicārā saññāvedayitā sarasaṅkappā, ime saṅkhārā. Iti purimako ca vīriyasamādhi, kilesavikkhambhanatāya ca pahānaṃ ime ca saṅkhārā, tadubhayaṃ vīriyasamādhippadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmiṃ.
‘‘तत्थ या चित्ताधिपतेय्या चित्तेकग्गता, अयं चित्तसमाधि। समाहिते चित्ते किलेसानं विक्खम्भनताय पटिसङ्खानबलेन वा भावनाबलेन वा, इदं पहानं। तत्थ ये अस्सासपस्सासा वितक्कविचारा सञ्ञावेदयिता सरसङ्कप्पा, इमे सङ्खारा। इति पुरिमको च चित्तसमाधि, किलेसविक्खम्भनताय च पहानं इमे च सङ्खारा, तदुभयं चित्तसमाधिप्पधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं।
‘‘Tattha yā cittādhipateyyā cittekaggatā, ayaṃ cittasamādhi. Samāhite citte kilesānaṃ vikkhambhanatāya paṭisaṅkhānabalena vā bhāvanābalena vā, idaṃ pahānaṃ. Tattha ye assāsapassāsā vitakkavicārā saññāvedayitā sarasaṅkappā, ime saṅkhārā. Iti purimako ca cittasamādhi, kilesavikkhambhanatāya ca pahānaṃ ime ca saṅkhārā, tadubhayaṃ cittasamādhippadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmiṃ.
‘‘तत्थ या वीमंसाधिपतेय्या चित्तेकग्गता, अयं वीमंसासमाधि, समाहिते चित्ते किलेसानं विक्खम्भनताय पटिसङ्खानबलेन वा भावनाबलेन वा, इदं पहानं। तत्थ ये अस्सासपस्सासा वितक्कविचारा सञ्ञावेदयिता सरसङ्कप्पा, इमे सङ्खारा। इति पुरिमको च वीमंसासमाधि किलेसविक्खम्भनताय च पहानं इमे च सङ्खारा, तदुभयं वीमंसासमाधिप्पधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामि’’न्ति।
‘‘Tattha yā vīmaṃsādhipateyyā cittekaggatā, ayaṃ vīmaṃsāsamādhi, samāhite citte kilesānaṃ vikkhambhanatāya paṭisaṅkhānabalena vā bhāvanābalena vā, idaṃ pahānaṃ. Tattha ye assāsapassāsā vitakkavicārā saññāvedayitā sarasaṅkappā, ime saṅkhārā. Iti purimako ca vīmaṃsāsamādhi kilesavikkhambhanatāya ca pahānaṃ ime ca saṅkhārā, tadubhayaṃ vīmaṃsāsamādhippadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmi’’nti.
अयं पन विसेसो – वीरियसमाधीति वीरियं जेट्ठकं कत्वा पवत्तितो समाधि वा वीरियाधिपतिना सम्पयुत्तो पुब्बभागे पवत्तो समाधि वा वीरियसमाधि। चित्तसमाधीति चित्तं जेट्ठकं कत्वा पवत्तितो समाधि वा चित्ताधिपतिना सम्पयुत्तो पुब्बभागे पवत्तो समाधि वा चित्तसमाधि। वीमंसासमाधीति वीमंसं जेट्ठकं कत्वा पवत्तितो समाधि वा वीमंसाधिपतिना सम्पयुत्तो पुब्बभागे पवत्तो समाधि वा वीमंसासमाधीति।
Ayaṃ pana viseso – vīriyasamādhīti vīriyaṃ jeṭṭhakaṃ katvā pavattito samādhi vā vīriyādhipatinā sampayutto pubbabhāge pavatto samādhi vā vīriyasamādhi. Cittasamādhīti cittaṃ jeṭṭhakaṃ katvā pavattito samādhi vā cittādhipatinā sampayutto pubbabhāge pavatto samādhi vā cittasamādhi. Vīmaṃsāsamādhīti vīmaṃsaṃ jeṭṭhakaṃ katvā pavattito samādhi vā vīmaṃsādhipatinā sampayutto pubbabhāge pavatto samādhi vā vīmaṃsāsamādhīti.
सत्तिबलानुरूपेनेत्थ सङ्खेपवण्णना कता, गम्भीरञाणेहि पन अट्ठकथाटीकानुरूपेन वित्थारतो वा गम्भीरतो वा विभजित्वा गहेतब्बा।
Sattibalānurūpenettha saṅkhepavaṇṇanā katā, gambhīrañāṇehi pana aṭṭhakathāṭīkānurūpena vitthārato vā gambhīrato vā vibhajitvā gahetabbā.
१४. ‘‘छन्दसमाधि वीरियसमाधि चित्तसमाधि वीमंसासमाधी’’ति वुत्तो, ‘‘एवं सति वीमंसासमाधियेव ञाणमूलको ञाणपुब्बङ्गमो ञाणानुपरिवत्ति भवेय्य, अञ्ञे तयो समाधयो अञ्ञाणमूलका अञ्ञाणपुब्बङ्गमा अञ्ञाणपवत्तियो भवेय्यु’’न्ति वत्तब्बत्ता सब्बे समाधयो ञाणमूलकादयोयेवाति दस्सेतुं ‘‘सब्बो समाधि ञाणमूलको’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सब्बो समाधीति छन्दसमाधि, वीरियसमाधि, चित्तसमाधि, वीमंसासमाधीति चतुब्बिधो समाधि। ञाणमूलकोति एकावज्जनवीथिनानावज्जनवीथीसु पवत्तं उपचारञाणमूलको। ञाणपुब्बङ्गमोति अधिगमञाणं पुब्बङ्गमं अस्साति ञाणपुब्बङ्गमो। ञाणानुपरिवत्तीति पच्चवेक्खणञाणं अनुपरिवत्ति अस्साति ञाणानुपरिवत्ति। अथ वा नानावज्जनूपचारञाणं वा पटिसन्धिञाणं वा मूलं अस्साति ञाणमूलको, उपचारञाणं पुब्बङ्गमं अस्साति ञाणपुब्बङ्गमो, अप्पनाञाणं अनुपरिवत्ति अस्साति ञाणानुपरिवत्ति । सब्बं वा उपचारञाणं मूलं अस्साति ञाणमूलको। अप्पनाञाणं पुब्बङ्गमं अस्साति ञाणपुब्बङ्गमो। अभिञ्ञाञाणं अनुपरिवत्ति अस्साति ञाणानुपरिवत्ति, अनुपरिवत्तनं वा अनुपरिवत्ति, ञाणस्स अनुपरिवत्ति ञाणानुपरिवत्ति, ञाणानुपरिवत्ति अस्साति ञाणानुपरिवत्ति। ञाणं पन पुब्बे वुत्तप्पकारमेव।
14. ‘‘Chandasamādhi vīriyasamādhi cittasamādhi vīmaṃsāsamādhī’’ti vutto, ‘‘evaṃ sati vīmaṃsāsamādhiyeva ñāṇamūlako ñāṇapubbaṅgamo ñāṇānuparivatti bhaveyya, aññe tayo samādhayo aññāṇamūlakā aññāṇapubbaṅgamā aññāṇapavattiyo bhaveyyu’’nti vattabbattā sabbe samādhayo ñāṇamūlakādayoyevāti dassetuṃ ‘‘sabbo samādhi ñāṇamūlako’’tiādi vuttaṃ. Tattha sabbo samādhīti chandasamādhi, vīriyasamādhi, cittasamādhi, vīmaṃsāsamādhīti catubbidho samādhi. Ñāṇamūlakoti ekāvajjanavīthinānāvajjanavīthīsu pavattaṃ upacārañāṇamūlako. Ñāṇapubbaṅgamoti adhigamañāṇaṃ pubbaṅgamaṃ assāti ñāṇapubbaṅgamo. Ñāṇānuparivattīti paccavekkhaṇañāṇaṃ anuparivatti assāti ñāṇānuparivatti. Atha vā nānāvajjanūpacārañāṇaṃ vā paṭisandhiñāṇaṃ vā mūlaṃ assāti ñāṇamūlako, upacārañāṇaṃ pubbaṅgamaṃ assāti ñāṇapubbaṅgamo, appanāñāṇaṃ anuparivatti assāti ñāṇānuparivatti. Sabbaṃ vā upacārañāṇaṃ mūlaṃ assāti ñāṇamūlako. Appanāñāṇaṃ pubbaṅgamaṃ assāti ñāṇapubbaṅgamo. Abhiññāñāṇaṃ anuparivatti assāti ñāṇānuparivatti, anuparivattanaṃ vā anuparivatti, ñāṇassa anuparivatti ñāṇānuparivatti, ñāṇānuparivatti assāti ñāṇānuparivatti. Ñāṇaṃ pana pubbe vuttappakārameva.
यथा पुरे तथा पच्छाति यथा छन्दसमाधिआदिचतुब्बिधसमाधिस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणानुपरिवत्तिभावेन पुरे अतीतासु जातीसु असङ्ख्येय्येसुपि संवट्टविवट्टेसु अत्तनो खन्धपटिबद्धस्स, परेसं खन्धपटिबद्धस्स च सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनं तथा तथावुत्तसमाधिस्स अनागतंसञाणानुपरिवत्तिभावेन पच्छा अनागतासु जातीसु असङ्ख्येय्येसुपि संवट्टविवट्टेसु अत्तनो खन्धपटिबद्धस्स, परेसं खन्धपटिबद्धस्स च सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनन्ति अत्थो दट्ठब्बो। यथा पच्छा तथा पुरेति यथा यथावुत्तसमाधिस्स चेतोपरियञाणानुपरिवत्तिभावेन अनागतेसु सत्तसुयेव दिवसेसु परसत्तानंयेव चित्तस्स सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनं, तथा तथावुत्तसमाधिस्स पुरे अतीतेसु सत्तसुयेव दिवसेसु परसत्तानंयेव चित्तस्स सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनन्ति अत्थो।
Yathā pure tathā pacchāti yathā chandasamādhiādicatubbidhasamādhissa pubbenivāsānussatiñāṇānuparivattibhāvena pure atītāsu jātīsu asaṅkhyeyyesupi saṃvaṭṭavivaṭṭesu attano khandhapaṭibaddhassa, paresaṃ khandhapaṭibaddhassa ca suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhanaṃ tathā tathāvuttasamādhissa anāgataṃsañāṇānuparivattibhāvena pacchā anāgatāsu jātīsu asaṅkhyeyyesupi saṃvaṭṭavivaṭṭesu attano khandhapaṭibaddhassa, paresaṃ khandhapaṭibaddhassa ca suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhananti attho daṭṭhabbo. Yathā pacchā tathā pureti yathā yathāvuttasamādhissa cetopariyañāṇānuparivattibhāvena anāgatesu sattasuyeva divasesu parasattānaṃyeva cittassa suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhanaṃ, tathā tathāvuttasamādhissa pure atītesu sattasuyeva divasesu parasattānaṃyeva cittassa suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhananti attho.
यथा दिवा तथा रत्तिन्ति यथा चक्खुमन्तानं सत्तानं दिवसभागे सूरियालोकेन अन्धकारस्स विद्धंसितत्ता आपाथगतं चक्खुविञ्ञेय्यं रूपं मनोविञ्ञाणेनपि सुविञ्ञेय्यं, तथा रत्तिभागे चतुरङ्गसमन्नागतेपि अन्धकारे वत्तमाने यथावुत्तसमाधिस्स दिब्बचक्खुञाणानुपरिवत्तिभावेन रूपायतनस्स सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनं। यथा रत्तिं तथा दिवाति यथा रत्तिभागे चतुरङ्गसमन्नागतेपि अन्धकारे यथावुत्तसमाधिस्स दिब्बचक्खुञाणानुपरिवत्तिभावेन रूपायतनस्स सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनं, तथा दिवसभागे सुखुमस्स रूपायतनस्स वा केनचि पाकारादिना तिरोहितस्स रूपायतनस्स वा अतिदूरट्ठाने पवत्तस्स रूपायतनस्स वा यथावुत्तसमाधिस्स दिब्बचक्खुञाणानुपरिवत्तिभावेन सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनन्ति अत्थो दट्ठब्बो।
Yathā divā tathā rattinti yathā cakkhumantānaṃ sattānaṃ divasabhāge sūriyālokena andhakārassa viddhaṃsitattā āpāthagataṃ cakkhuviññeyyaṃ rūpaṃ manoviññāṇenapi suviññeyyaṃ, tathā rattibhāge caturaṅgasamannāgatepi andhakāre vattamāne yathāvuttasamādhissa dibbacakkhuñāṇānuparivattibhāvena rūpāyatanassa suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhanaṃ. Yathā rattiṃ tathā divāti yathā rattibhāge caturaṅgasamannāgatepi andhakāre yathāvuttasamādhissa dibbacakkhuñāṇānuparivattibhāvena rūpāyatanassa suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhanaṃ, tathā divasabhāge sukhumassa rūpāyatanassa vā kenaci pākārādinā tirohitassa rūpāyatanassa vā atidūraṭṭhāne pavattassa rūpāyatanassa vā yathāvuttasamādhissa dibbacakkhuñāṇānuparivattibhāvena suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhananti attho daṭṭhabbo.
यथा यथावुत्तसमाधिस्स दिवसभागे दिब्बसोतञाणानुपरिवत्तिभावेन सुखुमस्स सद्दायतनस्स वा केनचि पाकारादिना तिरोहितस्स सद्दायतनस्स वा अतिदूरट्ठाने पवत्तस्स सद्दायतनस्स वा सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनं, तथा रत्तिभागेपि यथावुत्तसमाधिस्स दिब्बसोतञाणानुपरिवत्तिभावेन सुखुमस्स सद्दायतनस्स वा केनचि पाकारादिना तिरोहितस्स सद्दायतनस्स वा अतिदूरट्ठाने पवत्तस्स सद्दायतनस्स वा सुट्ठु पटिविज्झनमेव, न दुप्पटिविज्झनन्ति अयं नयोपि नेतब्बो। तेन वुत्तं अट्ठकथायं –
Yathā yathāvuttasamādhissa divasabhāge dibbasotañāṇānuparivattibhāvena sukhumassa saddāyatanassa vā kenaci pākārādinā tirohitassa saddāyatanassa vā atidūraṭṭhāne pavattassa saddāyatanassa vā suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhanaṃ, tathā rattibhāgepi yathāvuttasamādhissa dibbasotañāṇānuparivattibhāvena sukhumassa saddāyatanassa vā kenaci pākārādinā tirohitassa saddāyatanassa vā atidūraṭṭhāne pavattassa saddāyatanassa vā suṭṭhu paṭivijjhanameva, na duppaṭivijjhananti ayaṃ nayopi netabbo. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘यथा पुरेति यथा समाधिस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणानुपरिवत्तिभावेना’’तिआदिं वत्वा ‘‘यथा च रूपायतने वुत्तं, तथा समाधिस्स दिब्बसोतञाणानुपरिवत्तिताय सद्दायतने च नेतब्ब’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १४)।
‘‘Yathā pureti yathā samādhissa pubbenivāsānussatiñāṇānuparivattibhāvenā’’tiādiṃ vatvā ‘‘yathā ca rūpāyatane vuttaṃ, tathā samādhissa dibbasotañāṇānuparivattitāya saddāyatane ca netabba’’nti (netti. aṭṭha. 14).
‘‘ञाणमूलकादिसमाधिना पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणानुपरिवत्तिभावादिसहितेन किं भावेती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इति विवटेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इतीति एवं वुत्तप्पकारेन। अपरियोनद्धेनाति नीवरणादिविगमनेन। सप्पभासं चित्तन्ति इद्धिपादसम्पयुत्तं मग्गचित्तं भावेति। इद्धिपादसम्पयुत्ते मग्गचित्ते उप्पज्जमाने हि मग्गचित्तसहभूनि कुसलानि सद्धिन्द्रियवीरियिन्द्रियसतिन्द्रियसमाधिन्द्रियपञ्ञिन्द्रियभूतानि पञ्चिन्द्रियानि उप्पज्जन्ति। मग्गचित्ते निरुज्झमाने अनुप्पज्जनभावेन निरुज्झन्ति एकचित्तक्खणिकत्ता। एवं मग्गविञ्ञाणस्स निरोधा पञ्ञा च सति च निरुज्झतीति योजना।
‘‘Ñāṇamūlakādisamādhinā pubbenivāsānussatiñāṇānuparivattibhāvādisahitena kiṃ bhāvetī’’ti pucchitabbattā ‘‘iti vivaṭenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha itīti evaṃ vuttappakārena. Apariyonaddhenāti nīvaraṇādivigamanena. Sappabhāsaṃ cittanti iddhipādasampayuttaṃ maggacittaṃ bhāveti. Iddhipādasampayutte maggacitte uppajjamāne hi maggacittasahabhūni kusalāni saddhindriyavīriyindriyasatindriyasamādhindriyapaññindriyabhūtāni pañcindriyāni uppajjanti. Maggacitte nirujjhamāne anuppajjanabhāvena nirujjhanti ekacittakkhaṇikattā. Evaṃ maggaviññāṇassa nirodhā paññā ca sati ca nirujjhatīti yojanā.
‘‘कस्स विञ्ञाणस्स निरोधा नामरूपं निरुज्झती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘नामरूपञ्चा’’तिआदि वुत्तं, पटिसन्धिविञ्ञाणस्स निरोधा नामरूपञ्च निरुज्झतीति वुत्तं होति। अथ वा ‘‘विञ्ञाणस्स निरोधा पञ्ञा च सति चाति वुत्तानि पञ्चिन्द्रियानि एवं निरुज्झन्ती’’ति वत्तब्बत्ता नामरूपञ्च निरुज्झति, निरुज्झमानं पन नामरूपं पटिसन्धिविञ्ञाणस्स निरोधा निरुज्झतीति दस्सेतुं ‘‘नामरूपञ्चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ नामरूपञ्चाति मग्गेन तण्हाअविज्जादिके अनुपच्छिन्ने उप्पज्जनारहं वेदनादिक्खन्धत्तयं, भूतुपादारूपञ्च। विञ्ञाणहेतुकन्ति उप्पज्जनारहं पटिसन्धिविञ्ञाणं हेतु अस्स नामरूपस्साति विञ्ञाणहेतुकं। विञ्ञाणपच्चया निब्बत्तन्ति विञ्ञाणेन पच्चयेन निब्बत्तं। तस्साति उप्पज्जनारहस्स पटिसन्धिविञ्ञाणस्स। हेतूति तण्हाअविज्जादिको किलेसो। विञ्ञाणन्ति उप्पज्जनारहं पटिसन्धिविञ्ञाणं। अनाहारन्ति अप्पच्चयं। अनभिनन्दितन्ति कामतण्हादीहि अनभिनन्दितब्बं। अप्पटिसन्धिकन्ति पुनब्भवाभिसन्दहनरहितं। न्ति तादिसं विञ्ञाणं। अहेतूति नत्थि हेतुसङ्खातं पटिसन्धिविञ्ञाणं इमस्स नामरूपस्साति अहेतु। अप्पच्चयन्ति सहायविरहेन नत्थि पच्चया सङ्खारा इमस्साति अप्पच्चयं। एवं पटिसन्धिविञ्ञाणस्स निरोधा नामरूपञ्च निरुज्झतीति।
‘‘Kassa viññāṇassa nirodhā nāmarūpaṃ nirujjhatī’’ti vattabbattā ‘‘nāmarūpañcā’’tiādi vuttaṃ, paṭisandhiviññāṇassa nirodhā nāmarūpañca nirujjhatīti vuttaṃ hoti. Atha vā ‘‘viññāṇassa nirodhā paññā ca sati cāti vuttāni pañcindriyāni evaṃ nirujjhantī’’ti vattabbattā nāmarūpañca nirujjhati, nirujjhamānaṃ pana nāmarūpaṃ paṭisandhiviññāṇassa nirodhā nirujjhatīti dassetuṃ ‘‘nāmarūpañcā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nāmarūpañcāti maggena taṇhāavijjādike anupacchinne uppajjanārahaṃ vedanādikkhandhattayaṃ, bhūtupādārūpañca. Viññāṇahetukanti uppajjanārahaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ hetu assa nāmarūpassāti viññāṇahetukaṃ. Viññāṇapaccayā nibbattanti viññāṇena paccayena nibbattaṃ. Tassāti uppajjanārahassa paṭisandhiviññāṇassa. Hetūti taṇhāavijjādiko kileso. Viññāṇanti uppajjanārahaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ. Anāhāranti appaccayaṃ. Anabhinanditanti kāmataṇhādīhi anabhinanditabbaṃ. Appaṭisandhikanti punabbhavābhisandahanarahitaṃ. Nti tādisaṃ viññāṇaṃ. Ahetūti natthi hetusaṅkhātaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ imassa nāmarūpassāti ahetu. Appaccayanti sahāyavirahena natthi paccayā saṅkhārā imassāti appaccayaṃ. Evaṃ paṭisandhiviññāṇassa nirodhā nāmarūpañca nirujjhatīti.
‘‘पञ्ञासतीनञ्चेव नामरूपस्स च वुत्तप्पकारेन निरुज्झनभावो कथं अम्हेहि सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। वत्तब्बाकारेन पञ्ञासतीनञ्चेव नामरूपस्स च निरुज्झनभावजाननको भगवा यथानिरुज्झनभावदीपकं ‘‘यमेतं…पे॰… एत्थेतं उपरुज्झती’’ति गाथावचनं आह। तेन गाथावचनेन तुम्हेहि मया वुत्तो निरुज्झनभावो सद्दहितब्बोयेवाति। एत्थापि पञ्ञासतिनामरूपानं निरुज्झनं अजानन्तेन तत्थ वा संसयन्तेन अजितेन पुच्छितब्बत्ता ‘‘अदिट्ठजोतना पुच्छाति वा दिट्ठसंसन्दना पुच्छाति वा पञ्ञादीनं अनेकत्थत्ता धम्मतो वा अनेकाधिट्ठाना पुच्छाति वा धम्माधिट्ठाना पुच्छा’’ति वा इच्चेवमादिपुच्छाविचयो निद्धारेतब्बो। ‘‘सरूपदस्सनविस्सज्जनन्ति वा अनेकाधिट्ठानविस्सज्जनन्ति वा धम्माधिट्ठानविस्सज्जन’’न्ति वा इच्चेवमादिविस्सज्जनविचयो निद्धारेतब्बो।
‘‘Paññāsatīnañceva nāmarūpassa ca vuttappakārena nirujjhanabhāvo kathaṃ amhehi saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Vattabbākārena paññāsatīnañceva nāmarūpassa ca nirujjhanabhāvajānanako bhagavā yathānirujjhanabhāvadīpakaṃ ‘‘yametaṃ…pe… etthetaṃ uparujjhatī’’ti gāthāvacanaṃ āha. Tena gāthāvacanena tumhehi mayā vutto nirujjhanabhāvo saddahitabboyevāti. Etthāpi paññāsatināmarūpānaṃ nirujjhanaṃ ajānantena tattha vā saṃsayantena ajitena pucchitabbattā ‘‘adiṭṭhajotanā pucchāti vā diṭṭhasaṃsandanā pucchāti vā paññādīnaṃ anekatthattā dhammato vā anekādhiṭṭhānā pucchāti vā dhammādhiṭṭhānā pucchā’’ti vā iccevamādipucchāvicayo niddhāretabbo. ‘‘Sarūpadassanavissajjananti vā anekādhiṭṭhānavissajjananti vā dhammādhiṭṭhānavissajjana’’nti vā iccevamādivissajjanavicayo niddhāretabbo.
एवं सत्ताधिट्ठानादिपुच्छाविस्सज्जनानि चेव धम्माधिट्ठानादिपुच्छाविस्सज्जनानि च विसुं विसुं दस्सेत्वा पुच्छाविचयो चेव विस्सज्जनविचयो च आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘सत्ताधिट्ठानधम्माधिट्ठानेसु एकतो दस्सितेसु पुच्छाविस्सज्जनेसु कथं पुच्छाविचयो चेव विस्सज्जनविचयो च अम्हेहि विञ्ञातब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता सत्ताधिट्ठानधम्माधिट्ठानं पुच्छं नीहरित्वा तत्थ विचयं विभजन्तो ‘‘ये च सङ्खतधम्मासे’’तिआदिमाह। अट्ठकथायं पन –
Evaṃ sattādhiṭṭhānādipucchāvissajjanāni ceva dhammādhiṭṭhānādipucchāvissajjanāni ca visuṃ visuṃ dassetvā pucchāvicayo ceva vissajjanavicayo ca ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘sattādhiṭṭhānadhammādhiṭṭhānesu ekato dassitesu pucchāvissajjanesu kathaṃ pucchāvicayo ceva vissajjanavicayo ca amhehi viññātabbo’’ti pucchitabbattā sattādhiṭṭhānadhammādhiṭṭhānaṃ pucchaṃ nīharitvā tattha vicayaṃ vibhajanto ‘‘ye ca saṅkhatadhammāse’’tiādimāha. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
‘‘एवं अनुसन्धिपुच्छम्पि दस्सेत्वा हेट्ठा सत्ताधिट्ठाना, धम्माधिट्ठाना च पुच्छा विसुं विसुं दस्सिताति इदानि ता सह दस्सेतुं ‘‘ये च सङ्खतधम्मासे’तिआदि आरद्ध’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १४) –
‘‘Evaṃ anusandhipucchampi dassetvā heṭṭhā sattādhiṭṭhānā, dhammādhiṭṭhānā ca pucchā visuṃ visuṃ dassitāti idāni tā saha dassetuṃ ‘‘ye ca saṅkhatadhammāse’tiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 14) –
वुत्तं। तस्सायं अत्थो – इध सासने ये अरहन्तो सङ्खतधम्मा होन्ति, पुथू बहूयेव सत्त जना सेक्खा सीलादिसिक्खमाना होन्ति, तेसं अरहन्तावञ्चेव सेक्खानञ्च इरियं पटिपत्तिं में महा पुट्ठो निपको त्वं भगवा पब्रूहि मारिस इति आयस्मा अजितो पुच्छन्तो आहाति।
Vuttaṃ. Tassāyaṃ attho – idha sāsane ye arahanto saṅkhatadhammā honti, puthū bahūyeva satta janā sekkhā sīlādisikkhamānā honti, tesaṃ arahantāvañceva sekkhānañca iriyaṃ paṭipattiṃ meṃ mahā puṭṭho nipako tvaṃ bhagavā pabrūhi mārisa iti āyasmā ajito pucchanto āhāti.
१५. तस्सं गाथायं ‘‘कित्तकानि पुच्छितानी’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘इमानी’’तिआदि वुत्तं। पदत्थानुरूपं पुच्छितब्बत्ता ‘‘इमानि तीणि पदानि पुच्छितानी’’ति वुत्तं। ‘‘ये च …पे॰… मारिसा’’ति गाथायं ये पञ्हा पुच्छिता, ते पञ्हा तयो होन्ति, ‘‘किस्स केन कारणेन तयो होन्ती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘किस्स…पे॰… योगेना’’ति वुत्तं। सेक्खा अरिया च असेक्खा अरिया च विपस्सनापुब्बङ्गमं पहानञ्चाति सेखासेखविपस्सनापुब्बङ्गमप्पहानानि, तेसं योगोति सेखा…पे॰… योगो, तेन सेखा…पे॰… योगेन। एवं पुच्छाविधिना हि यस्मा ‘‘ये च सङ्खतधम्मासे…पे॰… मारिसा’’ति गाथमाह, तस्मा तयो पञ्हा होन्तीति दट्ठब्बा।
15. Tassaṃ gāthāyaṃ ‘‘kittakāni pucchitānī’’ti vattabbattā ‘‘imānī’’tiādi vuttaṃ. Padatthānurūpaṃ pucchitabbattā ‘‘imāni tīṇi padāni pucchitānī’’ti vuttaṃ. ‘‘Ye ca …pe… mārisā’’ti gāthāyaṃ ye pañhā pucchitā, te pañhā tayo honti, ‘‘kissa kena kāraṇena tayo hontī’’ti pucchitabbattā ‘‘kissa…pe… yogenā’’ti vuttaṃ. Sekkhā ariyā ca asekkhā ariyā ca vipassanāpubbaṅgamaṃ pahānañcāti sekhāsekhavipassanāpubbaṅgamappahānāni, tesaṃ yogoti sekhā…pe… yogo, tena sekhā…pe… yogena. Evaṃ pucchāvidhinā hi yasmā ‘‘ye ca saṅkhatadhammāse…pe… mārisā’’ti gāthamāha, tasmā tayo pañhā hontīti daṭṭhabbā.
‘‘ये च सङ्खतधम्मासे’’ति इमिना असेक्खानं अरहत्तं पुच्छति, ‘‘ये च सेक्खा पुथू इधा’’ति इमिना सेक्खासेक्खानं सेक्खसिक्खनं पुच्छति, ‘‘तेसं मे निपको इरियं, पुट्ठो पब्रूहि मारिसा’’ति इमिना सेक्खासेक्खानं विपस्सना पुब्बभागे तदङ्गप्पहानं पुच्छति। ‘‘अदिट्ठजोतना पुच्छाति वा दिट्ठसंसन्दना पुच्छाति वा सत्ताधिट्ठाना पुच्छाति वा अनेकाधिट्ठाना पुच्छा’’ति वा इच्चेवमादिपुच्छाविचयो निद्धारेतब्बो।
‘‘Ye ca saṅkhatadhammāse’’ti iminā asekkhānaṃ arahattaṃ pucchati, ‘‘ye ca sekkhā puthū idhā’’ti iminā sekkhāsekkhānaṃ sekkhasikkhanaṃ pucchati, ‘‘tesaṃ me nipako iriyaṃ, puṭṭho pabrūhi mārisā’’ti iminā sekkhāsekkhānaṃ vipassanā pubbabhāge tadaṅgappahānaṃ pucchati. ‘‘Adiṭṭhajotanā pucchāti vā diṭṭhasaṃsandanā pucchāti vā sattādhiṭṭhānā pucchāti vā anekādhiṭṭhānā pucchā’’ti vā iccevamādipucchāvicayo niddhāretabbo.
सत्तधम्माधिट्ठानं पुच्छं नीहरित्वा पुच्छाविचयो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘तस्सं पुच्छायं कतमा विस्सज्जनागाथा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ विस्सज्जना’’तिआदि आरद्धं। तत्थाति तस्सं गाथायं। ‘‘कामेसु…पे॰… परिब्बजे’’ति विस्सज्जनागाथा भगवता वुत्ता। कामेसूति कामीयन्तीति कामा, तेसु कामेसु। वत्थुकामेसु किलेसकामेन पण्डितेहि नाभिगिज्झेय्य। मनसा नाविलोसियाति आविलभावकरे ब्यापादवितक्कादयो चेव कायदुच्चरितादयो च धम्मे पजहन्तो पण्डितो मनसा अनाविलो सुप्पसन्नो भवेय्य। कुसलो सब्बधम्मानन्ति सब्बधम्मानं अनिच्चतादिना परितुलितत्ता अनिच्चतादीसु पञ्चसु खन्धेसु कुसलो छेको। सतोति केसादीसु सरतीति सतो। भिक्खूति सङ्खतधम्मे भयादितो इक्खतीति भिक्खु। परिब्बजेति तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदप्पहानभावेन किलेसकामवत्थुकामे परि समन्ततो वज्जेय्य।
Sattadhammādhiṭṭhānaṃ pucchaṃ nīharitvā pucchāvicayo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘tassaṃ pucchāyaṃ katamā vissajjanāgāthā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha vissajjanā’’tiādi āraddhaṃ. Tatthāti tassaṃ gāthāyaṃ. ‘‘Kāmesu…pe… paribbaje’’ti vissajjanāgāthā bhagavatā vuttā. Kāmesūti kāmīyantīti kāmā, tesu kāmesu. Vatthukāmesu kilesakāmena paṇḍitehi nābhigijjheyya. Manasā nāvilosiyāti āvilabhāvakare byāpādavitakkādayo ceva kāyaduccaritādayo ca dhamme pajahanto paṇḍito manasā anāvilo suppasanno bhaveyya. Kusalo sabbadhammānanti sabbadhammānaṃ aniccatādinā paritulitattā aniccatādīsu pañcasu khandhesu kusalo cheko. Satoti kesādīsu saratīti sato. Bhikkhūti saṅkhatadhamme bhayādito ikkhatīti bhikkhu. Paribbajeti tadaṅgavikkhambhanasamucchedappahānabhāvena kilesakāmavatthukāme pari samantato vajjeyya.
पुच्छागाथायं ‘‘निपको’’ति पदेन पसंसितेन भगवता विस्सज्जनागाथा वुत्ता, तस्स भगवतो येन अनावरणञाणेन उक्कंसगतेन पक्कभावो दस्सितो, तं अनावरणञाणं ताव कायकम्मादिभेदेहि विभजित्वा दस्सेन्तो ‘‘भगवतो सब्बं कायकम्म’’न्तिआदिमाह। तत्थ अनावरणञाणेन जानित्वा कतं सब्बं कायकम्मं ञाणपुब्बङ्गमं ञाणानुपरिवत्ति। एस नयो सेसेसुपि। अतीते अंसेति अतीतभवे सपरक्खन्धादिके कोट्ठासे अञ्ञाणेन अप्पटिहतं भगवतो ञाणदस्सनं। अनागते अंसेति अनागतभवे सपरक्खन्धादिके कोट्ठासे। पच्चुप्पन्ने अंसेति पच्चुप्पन्ने भवे सपरक्खन्धादिके कोट्ठासे।
Pucchāgāthāyaṃ ‘‘nipako’’ti padena pasaṃsitena bhagavatā vissajjanāgāthā vuttā, tassa bhagavato yena anāvaraṇañāṇena ukkaṃsagatena pakkabhāvo dassito, taṃ anāvaraṇañāṇaṃ tāva kāyakammādibhedehi vibhajitvā dassento ‘‘bhagavato sabbaṃ kāyakamma’’ntiādimāha. Tattha anāvaraṇañāṇena jānitvā kataṃ sabbaṃ kāyakammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivatti. Esa nayo sesesupi. Atīte aṃseti atītabhave saparakkhandhādike koṭṭhāse aññāṇena appaṭihataṃ bhagavato ñāṇadassanaṃ. Anāgate aṃseti anāgatabhave saparakkhandhādike koṭṭhāse. Paccuppanne aṃseti paccuppanne bhave saparakkhandhādike koṭṭhāse.
‘‘ञाणदस्सनस्स कतरस्मिं पटिघातो’’ति पुच्छितब्बत्ता पुच्छं ठपेत्वा पटिघातविसयं दस्सेतुं ‘‘को चा’’तिआदि वुत्तं। अथ वा ‘‘पच्चुप्पन्नभवे सपरक्खन्धादिके कोट्ठासे अञ्ञेसम्पि ञाणदस्सनं भवेय्य, तदनुसारेन अतीतानागतकोट्ठासेसुपि कतरस्मिं अञ्ञेसं ञाणदस्सनस्स पटिघातो भवेय्या’’ति पुच्छितब्बत्ता पुच्छं ठपेत्वा पटिघातविसयं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘को चा’’ति वुत्तं। तत्थ को चाति क्व कतरस्मिं समये अञ्ञेसं ञाणदस्सनस्स पटिघातो भवेय्याति पुच्छि।
‘‘Ñāṇadassanassa katarasmiṃ paṭighāto’’ti pucchitabbattā pucchaṃ ṭhapetvā paṭighātavisayaṃ dassetuṃ ‘‘ko cā’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘paccuppannabhave saparakkhandhādike koṭṭhāse aññesampi ñāṇadassanaṃ bhaveyya, tadanusārena atītānāgatakoṭṭhāsesupi katarasmiṃ aññesaṃ ñāṇadassanassa paṭighāto bhaveyyā’’ti pucchitabbattā pucchaṃ ṭhapetvā paṭighātavisayaṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘ko cā’’ti vuttaṃ. Tattha ko cāti kva katarasmiṃ samaye aññesaṃ ñāṇadassanassa paṭighāto bhaveyyāti pucchi.
अनिच्चे, दुक्खे, अनत्तनिये च अञ्ञेसं अञ्ञाणं यं अदस्सनं अत्थि, अञ्ञाणादस्सनसङ्खातो सभावो ञाणदस्सनस्स पटिघातो भवति, न सपरक्खन्धादिदस्सनमत्तपटिघातो। एतेन अनिच्चतो लक्खणत्तये पवत्तस्स ञाणदस्सनस्स अञ्ञेसं दुरभिसम्भवं, भगवतो च ञाणदस्सनस्स अञ्ञेहि असाधारणतं दस्सेति। भगवतो हि लक्खणत्तयविभावनेन वेनेय्या चतुसच्चप्पटिवेधं लभन्ति। ‘‘भगवतो ञाणदस्सनपटिघाताभावेन अञ्ञेसञ्च ञाणदस्सनस्स पटिघातभावो कतमाय उपमाय अम्हाकं पाकटो’’ति वत्तब्बभावतो उपमाय पाकटं कातुं ‘‘यथा इधा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इध सत्तलोके चक्खुमा पुरिसो आकासे तारकानि पस्सेय्य, गणनसङ्केतेन ‘‘एत्तकानी’’ति नो च जानेय्य यथा, एवं अञ्ञेसं ञाणदस्सनस्स पटिघातो अयं अञ्ञाणदस्सनसभावो भवति।
Anicce, dukkhe, anattaniye ca aññesaṃ aññāṇaṃ yaṃ adassanaṃ atthi, aññāṇādassanasaṅkhāto sabhāvo ñāṇadassanassa paṭighāto bhavati, na saparakkhandhādidassanamattapaṭighāto. Etena aniccato lakkhaṇattaye pavattassa ñāṇadassanassa aññesaṃ durabhisambhavaṃ, bhagavato ca ñāṇadassanassa aññehi asādhāraṇataṃ dasseti. Bhagavato hi lakkhaṇattayavibhāvanena veneyyā catusaccappaṭivedhaṃ labhanti. ‘‘Bhagavato ñāṇadassanapaṭighātābhāvena aññesañca ñāṇadassanassa paṭighātabhāvo katamāya upamāya amhākaṃ pākaṭo’’ti vattabbabhāvato upamāya pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘yathā idhā’’tiādi vuttaṃ. Tattha idha sattaloke cakkhumā puriso ākāse tārakāni passeyya, gaṇanasaṅketena ‘‘ettakānī’’ti no ca jāneyya yathā, evaṃ aññesaṃ ñāṇadassanassa paṭighāto ayaṃ aññāṇadassanasabhāvo bhavati.
भगवतो पन तथा अभावतो केनचि अञ्ञाणेन अदस्सनेन अप्पटिहतं ञाणदस्सनं भवतीति अत्थो दट्ठब्बो। ‘‘भगवतो ञाणदस्सनस्स अप्पटिहतभावो कस्मा अम्हेहि सद्दहितब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘अनावरणञाणदस्सना हि बुद्धा भगवन्तो’’ति वुत्तं। ‘‘निपकस्स…पे॰… भगवतो अनावरणञाणं कायकम्मादिभेदेहि आचरियेन विभजित्वा दस्सितं, अम्हेहि च ञातं, पच्छा गाथाय ‘इरिय’न्ति पदेन पुच्छिता सेक्खासेक्खपटिपदा कथं विजानितब्बा’’ति वत्तब्बत्ता सेक्खासेक्खपटिपदं दस्सेतुं ‘‘तत्थ सेखेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तस्मिं विस्सज्जने। सेखेनाति सिक्खनसीलेन पुग्गलेन रजनीयेसु रूपारम्मणादीसु धम्मेसु गेधा चित्तं रक्खितब्बं, परियुट्ठानीयेसु आघातवत्थूसु दोसा चित्तं रक्खितब्बं।
Bhagavato pana tathā abhāvato kenaci aññāṇena adassanena appaṭihataṃ ñāṇadassanaṃ bhavatīti attho daṭṭhabbo. ‘‘Bhagavato ñāṇadassanassa appaṭihatabhāvo kasmā amhehi saddahitabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘anāvaraṇañāṇadassanā hi buddhā bhagavanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Nipakassa…pe… bhagavato anāvaraṇañāṇaṃ kāyakammādibhedehi ācariyena vibhajitvā dassitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, pacchā gāthāya ‘iriya’nti padena pucchitā sekkhāsekkhapaṭipadā kathaṃ vijānitabbā’’ti vattabbattā sekkhāsekkhapaṭipadaṃ dassetuṃ ‘‘tattha sekhenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ vissajjane. Sekhenāti sikkhanasīlena puggalena rajanīyesu rūpārammaṇādīsu dhammesu gedhā cittaṃ rakkhitabbaṃ, pariyuṭṭhānīyesu āghātavatthūsu dosā cittaṃ rakkhitabbaṃ.
‘‘तेसु गेधदोसेसु कतमं निवारेन्तो भगवा विस्सज्जनगाथायं कतमं पदमाहा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ या इच्छा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति गेधदोसेसु। इच्छाति रागिच्छा। मुच्छाति लोभमोहसहगतमोहमुच्छा। पत्थनाति रागपत्थना। पियायनाति तण्हापियायनाव, न मेत्तापियायना। कीळनाति गेधकीळना। एतानि हि गेधपरियायवचनानि। तं गेधसङ्खातं इच्छादिकं निवारेन्तो भगवा ‘‘कामेसु नाभिगिज्झेय्या’’ति एवं विसुं विसुं पकारेन आह।
‘‘Tesu gedhadosesu katamaṃ nivārento bhagavā vissajjanagāthāyaṃ katamaṃ padamāhā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yā icchā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti gedhadosesu. Icchāti rāgicchā. Mucchāti lobhamohasahagatamohamucchā. Patthanāti rāgapatthanā. Piyāyanāti taṇhāpiyāyanāva, na mettāpiyāyanā. Kīḷanāti gedhakīḷanā. Etāni hi gedhapariyāyavacanāni. Taṃ gedhasaṅkhātaṃ icchādikaṃ nivārento bhagavā ‘‘kāmesu nābhigijjheyyā’’ti evaṃ visuṃ visuṃ pakārena āha.
परियुट्ठानविघातं दोसं निवारेन्तो भगवा ‘‘मनसानाविलो सिया’’ति एवं विसुं विसुं पकारेन आहाति योजना। गेधदोसानं विसुं विसुं निवारेन्तो भगवा द्वे पदानि आहाति वुत्तं, ‘‘तं केन अत्थेन सद्दहितब्ब’’न्ति वत्तब्बत्ता ‘‘तथा हि सेखो’’तिआदि वुत्तं। रजनीयेसु अभिगिज्झन्तो सेखो अनुप्पन्नं लोभपधानं किलेसञ्च उप्पादेति, उप्पन्नं किलेसञ्च फातिं अभिवड्ढनं करोति, परियुट्ठानीयेसु आविलो सेखो अनुप्पन्नं दोसपधानं किलेसञ्च उप्पादेति, उप्पन्नं किलेसञ्च फातिं वड्ढनं करोति, इति इमिना पटिक्खेपअत्थेन तं मम वचनं सद्दहितब्बन्ति अधिप्पायो।
Pariyuṭṭhānavighātaṃ dosaṃ nivārento bhagavā ‘‘manasānāvilo siyā’’ti evaṃ visuṃ visuṃ pakārena āhāti yojanā. Gedhadosānaṃ visuṃ visuṃ nivārento bhagavā dve padāni āhāti vuttaṃ, ‘‘taṃ kena atthena saddahitabba’’nti vattabbattā ‘‘tathā hi sekho’’tiādi vuttaṃ. Rajanīyesu abhigijjhanto sekho anuppannaṃ lobhapadhānaṃ kilesañca uppādeti, uppannaṃ kilesañca phātiṃ abhivaḍḍhanaṃ karoti, pariyuṭṭhānīyesu āvilo sekho anuppannaṃ dosapadhānaṃ kilesañca uppādeti, uppannaṃ kilesañca phātiṃ vaḍḍhanaṃ karoti, iti iminā paṭikkhepaatthena taṃ mama vacanaṃ saddahitabbanti adhippāyo.
‘‘किं पन अनभिगिज्झन्तो, अनाविलो च सेक्खो अगेधदोसनिवारणमेव करोति, उदाहु उत्तरिपि पटिपदं पूरेती’’ति पुच्छितब्बत्ता उत्तरिपि पटिपदं पूरेतियेवाति दस्सेन्तो ‘‘यो पन अनाविलसङ्कप्पो’’तिआदिमाह। तत्थ अनाविलसङ्कप्पोति नत्थि आविलकरा सङ्कप्पा ब्यापादसङ्कप्पविहिंसासङ्कप्पा एतस्साति अनाविलसङ्कप्पो, इच्छादिगेधस्स अभावेन अनभिगिज्झन्तो वायमति कुसलवायामं पवत्तेति। ‘‘कथं वायमती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो अनुप्पन्नान’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ सोति उपरिभावनामग्गभावत्थाय पटिपज्जमानो सेक्खो। अनुप्पन्नानन्तिआदीनं अत्थो सक्का अट्ठकथावचनेनेव (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १५-१६) जानितुन्ति न विभत्तो।
‘‘Kiṃ pana anabhigijjhanto, anāvilo ca sekkho agedhadosanivāraṇameva karoti, udāhu uttaripi paṭipadaṃ pūretī’’ti pucchitabbattā uttaripi paṭipadaṃ pūretiyevāti dassento ‘‘yo pana anāvilasaṅkappo’’tiādimāha. Tattha anāvilasaṅkappoti natthi āvilakarā saṅkappā byāpādasaṅkappavihiṃsāsaṅkappā etassāti anāvilasaṅkappo, icchādigedhassa abhāvena anabhigijjhanto vāyamati kusalavāyāmaṃ pavatteti. ‘‘Kathaṃ vāyamatī’’ti pucchitabbattā ‘‘so anuppannāna’’ntiādi vuttaṃ. Tattha soti uparibhāvanāmaggabhāvatthāya paṭipajjamāno sekkho. Anuppannānantiādīnaṃ attho sakkā aṭṭhakathāvacaneneva (netti. aṭṭha. 15-16) jānitunti na vibhatto.
१६. येनाति असुभादीनं अनुस्सरणलक्खणेन इन्द्रियेन तण्हामयितवत्थूसु कामतण्हाय सहजातं वितक्कं वारेति, इदं असुभादिअनुस्सरणलक्खणं इन्द्रियं सतिन्द्रियं। येन महग्गतभावप्पत्तेन अविक्खेपेन ब्यापादवितक्कं वारेति, इदं अविक्खेपसङ्खातं इन्द्रियं समाधिन्द्रियं। येन सम्मप्पधानेन विहिंसावितक्कं वारेति, इदं सम्मप्पधानसङ्खातं इन्द्रियं वीरियिन्द्रियं। येन सम्मादिट्ठिसङ्खातेन इन्द्रियेन उप्पन्नुप्पन्ने…पे॰… नाधिवासेति, इदं सम्मादिट्ठिसङ्खातं इन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियं। इमेसु चतूसु इन्द्रियेसु सह उप्पज्जमाना या सद्दहना ओकप्पना उप्पज्जति, अनाविलभावतो इदं सद्दहनसङ्खातं इन्द्रियं सद्धिन्द्रियं। इमानि सेक्खस्स पञ्चिन्द्रियानि।
16.Yenāti asubhādīnaṃ anussaraṇalakkhaṇena indriyena taṇhāmayitavatthūsu kāmataṇhāya sahajātaṃ vitakkaṃ vāreti, idaṃ asubhādianussaraṇalakkhaṇaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Yena mahaggatabhāvappattena avikkhepena byāpādavitakkaṃ vāreti, idaṃ avikkhepasaṅkhātaṃ indriyaṃ samādhindriyaṃ. Yena sammappadhānena vihiṃsāvitakkaṃ vāreti, idaṃ sammappadhānasaṅkhātaṃ indriyaṃ vīriyindriyaṃ. Yena sammādiṭṭhisaṅkhātena indriyena uppannuppanne…pe… nādhivāseti, idaṃ sammādiṭṭhisaṅkhātaṃ indriyaṃ paññindriyaṃ. Imesu catūsu indriyesu saha uppajjamānā yā saddahanā okappanā uppajjati, anāvilabhāvato idaṃ saddahanasaṅkhātaṃ indriyaṃ saddhindriyaṃ. Imāni sekkhassa pañcindriyāni.
एकस्मिंयेव विसये जेट्ठकभावं न पापुणेय्युं, अत्तनो विसये जेट्ठकभावं पापुणितुं अरहन्ति, ‘‘कतमं इन्द्रियं कत्थ विसये जेट्ठकभावं पवत्त’’न्ति पुच्छितब्बभावतो इदं इन्द्रियं इमस्मिं विसये पवत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘तत्थ सद्धिन्द्रियं कत्थ दट्ठब्ब’’न्तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति तेसु इन्द्रियेसु चतूसु सोतापत्तियङ्गेसु सद्धिन्द्रियं जेट्ठकभावं पवत्तन्ति दट्ठब्बं। एवं सेसेसुपि योजेतब्बं। किं नु सेक्खो पञ्ञिन्द्रियेव अप्पमत्तो’ति भगवता वुत्तो थोमितो, उदाहु सब्बेहि कुसलेहि धम्मेहीति पुच्छितब्बत्ता सब्बेहि कुसलेहि धम्मेहि पञ्चिन्द्रियपमुखेहि वुत्तो थोमितो होतीति दस्सेतुं ‘‘एवं सेखो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ एवं पञ्चिन्द्रियानं निब्बत्तिदस्सनेन सेखो पुग्गलो सब्बेहि कुसलेहि धम्मेहि अप्पमत्तोति भगवता वुत्तो थोमितो अनाविलताय मनसाति योजना। ‘‘सेक्खस्स अनाविलता केन सद्दहितब्बा’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाह भगवा मनसानाविलो सिया’’ति वुत्तं। भगवता ‘‘मनसानाविलो सिया’’ति वुत्तत्ता सेक्खस्स अनाविलता तुम्हेहि सद्दहितब्बाति।
Ekasmiṃyeva visaye jeṭṭhakabhāvaṃ na pāpuṇeyyuṃ, attano visaye jeṭṭhakabhāvaṃ pāpuṇituṃ arahanti, ‘‘katamaṃ indriyaṃ kattha visaye jeṭṭhakabhāvaṃ pavatta’’nti pucchitabbabhāvato idaṃ indriyaṃ imasmiṃ visaye pavattanti dassento ‘‘tattha saddhindriyaṃ kattha daṭṭhabba’’ntiādimāha. Tattha tatthāti tesu indriyesu catūsu sotāpattiyaṅgesu saddhindriyaṃ jeṭṭhakabhāvaṃ pavattanti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ sesesupi yojetabbaṃ. Kiṃ nu sekkho paññindriyeva appamatto’ti bhagavatā vutto thomito, udāhu sabbehi kusalehi dhammehīti pucchitabbattā sabbehi kusalehi dhammehi pañcindriyapamukhehi vutto thomito hotīti dassetuṃ ‘‘evaṃ sekho’’tiādi vuttaṃ. Tattha evaṃ pañcindriyānaṃ nibbattidassanena sekho puggalo sabbehi kusalehi dhammehi appamattoti bhagavatā vutto thomito anāvilatāya manasāti yojanā. ‘‘Sekkhassa anāvilatā kena saddahitabbā’’ti vattabbattā ‘‘tenāha bhagavā manasānāvilo siyā’’ti vuttaṃ. Bhagavatā ‘‘manasānāvilo siyā’’ti vuttattā sekkhassa anāvilatā tumhehi saddahitabbāti.
१७. सेक्खस्स मत्थकप्पत्ता पटिपदा आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘कथं असेक्खस्स मत्थकप्पत्ता पटिपदा ञातब्बा’’ति वत्तब्बत्ता असेक्खस्स मत्थकप्पत्तं पटिपदं विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘कुसलो सब्बधम्मान’’न्तिआदिमाह। तत्थ सब्बधम्मानन्ति सब्बेसु धम्मेसु मत्थकप्पत्ताय पटिपदाय असेक्खो कुसलो छेकतरोति भगवता वुत्तो थोमितो अनाविलताय मनसाति। असेक्खस्स सब्बधम्मेसु यं कोसल्लं दस्सेतुकामो, तस्स कोसल्लस्स विसयभूते सब्बधम्मे ताव पुग्गलाधिट्ठानेन विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘लोको नामा’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘सब्बधम्मान’’न्ति इमिना वुत्तधम्मसङ्खातो लोको नाम किलेसलोको, भवलोको, इन्द्रियलोकोति तिविधो होतीति योजना। तत्थ परित्तधम्मट्ठो किलेसजननट्ठेन किलेसो, कुसलादिपवत्तनट्ठेन लोको चाति किलेसलोको। महग्गतधम्मट्ठो भवनट्ठेन भवो, वुत्तनयेन लोको चाति भवलोको। सद्धिन्द्रियादिधम्मट्ठो आधिपच्चट्ठयोगवसेन इन्द्रियभूतो हुत्वा सद्धिन्द्रियादिपत्तनट्ठेन लोको चाति इन्द्रियलोको।
17. Sekkhassa matthakappattā paṭipadā ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, ‘‘kathaṃ asekkhassa matthakappattā paṭipadā ñātabbā’’ti vattabbattā asekkhassa matthakappattaṃ paṭipadaṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘kusalo sabbadhammāna’’ntiādimāha. Tattha sabbadhammānanti sabbesu dhammesu matthakappattāya paṭipadāya asekkho kusalo chekataroti bhagavatā vutto thomito anāvilatāya manasāti. Asekkhassa sabbadhammesu yaṃ kosallaṃ dassetukāmo, tassa kosallassa visayabhūte sabbadhamme tāva puggalādhiṭṭhānena vibhajitvā dassetuṃ ‘‘loko nāmā’’tiādimāha. Tattha ‘‘sabbadhammāna’’nti iminā vuttadhammasaṅkhāto loko nāma kilesaloko, bhavaloko, indriyalokoti tividho hotīti yojanā. Tattha parittadhammaṭṭho kilesajananaṭṭhena kileso, kusalādipavattanaṭṭhena loko cāti kilesaloko. Mahaggatadhammaṭṭho bhavanaṭṭhena bhavo, vuttanayena loko cāti bhavaloko. Saddhindriyādidhammaṭṭho ādhipaccaṭṭhayogavasena indriyabhūto hutvā saddhindriyādipattanaṭṭhena loko cāti indriyaloko.
‘‘तीसु लोकेसु कतमेन कतमो समुदागच्छती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्था’’तिआदि वुत्तं। ‘‘सद्धादिइन्द्रियानि को निब्बत्तेती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सो इन्द्रियानि निब्बत्तेती’’ति वुत्तं । तत्थ सोति यो पुग्गलो किलेसलोकसङ्खाते परित्तधम्मे, भवलोकसङ्खाते महग्गतधम्मे च तंतंसम्पादनवसेन ठितो, सो पुग्गलो सद्धिन्द्रियादीनि इन्द्रियानि अत्तसन्ताने निब्बत्तेति।
‘‘Tīsu lokesu katamena katamo samudāgacchatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Saddhādiindriyāni ko nibbattetī’’ti pucchitabbattā ‘‘so indriyāni nibbattetī’’ti vuttaṃ . Tattha soti yo puggalo kilesalokasaṅkhāte parittadhamme, bhavalokasaṅkhāte mahaggatadhamme ca taṃtaṃsampādanavasena ṭhito, so puggalo saddhindriyādīni indriyāni attasantāne nibbatteti.
‘‘इन्द्रियेसु अत्तसन्तानेसु पुनप्पुनं निब्बत्तापनवसेन वुड्ढापियमानेसु का पञ्ञा भवती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इन्द्रियेसू’’तिआदि वुत्तं। तत्थ नेय्यस्साति अभिञ्ञेय्यस्स। परिञ्ञाति रूपारूपधम्मे सलक्खणतो, पच्चयतो च परिग्गहादिवसेन पवत्तपञ्ञा। ‘‘सा परिञ्ञा कतिविधेन उपपरिक्खितब्बा’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सा दुविधेना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सा परिञ्ञा दस्सनपरिञ्ञाय च भावनापरिञ्ञाय च दुविधेन विञ्ञूहि उपपरिक्खित्वा गहेतब्बाति। दस्सनपरिञ्ञायाति च दस्सनमग्गपञ्ञाजनिकाय ञातपरिञ्ञायाति अत्थो गहेतब्बो। तेन अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘दस्सनपरिञ्ञाति ञातपरिञ्ञा’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १७)। भावनापरिञ्ञायाति भावनामग्गपञ्ञाजनिकाय तीरणपरिञ्ञाय सद्धिं पहानपरिञ्ञायाति अत्थो।
‘‘Indriyesu attasantānesu punappunaṃ nibbattāpanavasena vuḍḍhāpiyamānesu kā paññā bhavatī’’ti pucchitabbattā ‘‘indriyesū’’tiādi vuttaṃ. Tattha neyyassāti abhiññeyyassa. Pariññāti rūpārūpadhamme salakkhaṇato, paccayato ca pariggahādivasena pavattapaññā. ‘‘Sā pariññā katividhena upaparikkhitabbā’’ti pucchitabbattā ‘‘sā duvidhenā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sā pariññā dassanapariññāya ca bhāvanāpariññāya ca duvidhena viññūhi upaparikkhitvā gahetabbāti. Dassanapariññāyāti ca dassanamaggapaññājanikāya ñātapariññāyāti attho gahetabbo. Tena aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘dassanapariññāti ñātapariññā’’ti (netti. aṭṭha. 17). Bhāvanāpariññāyāti bhāvanāmaggapaññājanikāya tīraṇapariññāya saddhiṃ pahānapariññāyāti attho.
‘‘सा दुविधेना’तिआदिना वुत्तो अत्थो अतिसङ्खेपो न सक्का विञ्ञातुं, वित्थारेत्वा कथेही’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यदा ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ यदाति बलवविपस्सनुप्पज्जनकाले। सेखोति सिक्खनसीलताय कल्याणपुथुज्जनो चेव सोतापन्नादिको च। ञेय्यन्ति ञातब्बं रूपादिकं सङ्खारं। परिजानातीति परिग्गहादिञाणेन परिग्गहेत्वा जानाति निब्बिदाञाणसहगतेन। तस्साति कल्याणपुथुज्जनस्स चेव सोतापन्नादिकस्स च। द्वे धम्माति कल्याणपुथुज्जनस्स बलवविपस्सनाधम्मो चेव सोतापन्नादिकस्स च बलवविपस्सनाधम्मो च। यथाक्कमं दस्सनकोसल्लं सोतापत्तिमग्गञाणञ्चेव भावनाकोसल्लं सकदागामिमग्गादिकञ्च सन्ताने पवत्तापनवसेन गच्छन्ति।
‘‘Sā duvidhenā’tiādinā vutto attho atisaṅkhepo na sakkā viññātuṃ, vitthāretvā kathehī’’ti vattabbattā ‘‘yadā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha yadāti balavavipassanuppajjanakāle. Sekhoti sikkhanasīlatāya kalyāṇaputhujjano ceva sotāpannādiko ca. Ñeyyanti ñātabbaṃ rūpādikaṃ saṅkhāraṃ. Parijānātīti pariggahādiñāṇena pariggahetvā jānāti nibbidāñāṇasahagatena. Tassāti kalyāṇaputhujjanassa ceva sotāpannādikassa ca. Dve dhammāti kalyāṇaputhujjanassa balavavipassanādhammo ceva sotāpannādikassa ca balavavipassanādhammo ca. Yathākkamaṃ dassanakosallaṃ sotāpattimaggañāṇañceva bhāvanākosallaṃ sakadāgāmimaggādikañca santāne pavattāpanavasena gacchanti.
‘‘पुब्बे यं ञाणं ‘नेय्यस्स परिञ्ञा’ति वुत्तं, तं ञाणं कतिविधेन वेदितब्ब’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तं ञाणं पञ्चविधेन वेदितब्बं…पे॰.. सच्छिकिरिया’’ति वुत्तं। ‘‘तासु विपस्सनाभेदेन भिन्नासु पञ्चसु अभिञ्ञादीसु कतमा अभिञ्ञा, कतमा परिञ्ञा, कतमं पहानं, कतमा भावना, कतमा सच्छिकिरिया’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति अभिञ्ञादीसु। यं धम्मानं सलक्खणे ञाणन्ति रूपधम्मानं कक्खळादिसलक्खणे, अरूपधम्मानं फुसनादिसलक्खणे आरम्मणकरणवसेन पवत्तं यं ञाणं हेतुफलजाननहेतुजाननसङ्खाता धम्मपटिसम्भिदा चेव हेतुफलजाननसङ्खाता अत्थपटिसम्भिदा च भवति। अयं सलक्खणेन सद्धिं हेतुफलजानना पञ्ञा अभिञ्ञा नाम।
‘‘Pubbe yaṃ ñāṇaṃ ‘neyyassa pariññā’ti vuttaṃ, taṃ ñāṇaṃ katividhena veditabba’’nti pucchitabbattā ‘‘taṃ ñāṇaṃ pañcavidhena veditabbaṃ…pe... sacchikiriyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Tāsu vipassanābhedena bhinnāsu pañcasu abhiññādīsu katamā abhiññā, katamā pariññā, katamaṃ pahānaṃ, katamā bhāvanā, katamā sacchikiriyā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti abhiññādīsu. Yaṃ dhammānaṃ salakkhaṇe ñāṇanti rūpadhammānaṃ kakkhaḷādisalakkhaṇe, arūpadhammānaṃ phusanādisalakkhaṇe ārammaṇakaraṇavasena pavattaṃ yaṃ ñāṇaṃ hetuphalajānanahetujānanasaṅkhātā dhammapaṭisambhidā ceva hetuphalajānanasaṅkhātā atthapaṭisambhidā ca bhavati. Ayaṃ salakkhaṇena saddhiṃ hetuphalajānanā paññā abhiññā nāma.
एवन्ति वुत्तप्पकारेन। अभिञ्ञाञाणेन अभिजानित्वा। या परिजाननातिआदीसु ‘‘इदं अनवज्जं कुसलं, इदं सावज्जं अकुसलं, इदं अकुसलविपाकजनकं सावज्जं, इदं कुसलविपाकजनकं अनवज्जं, इदं संकिलिट्ठं कण्हं, इदं असंकिलिट्ठं सुक्कं, इदं कुसलं अनवज्जादिकं सेवितब्बं, इदं अकुसलं सावज्जादिकं न सेवितब्ब’’न्ति एवं अनिच्चादितो कलापसम्मसनादिवसेन गहिता सम्मसिता इमे विपस्सनाय आरम्मणभूता सङ्खतधम्मा इदं उदयब्बयञाणादिफलं आनिसंसं अनुक्कमेन निब्बत्तापेन्ति। तन्निब्बत्तविपस्सनाय उप्पज्जनतो उपचारं उप्पादेन्ति, एवं अनुक्कमेन गहितानं पवत्तितानं तेसं उदयब्बयञाणादीनं अयं सच्चानुबोधपटिवेधो अत्थोति परिच्छिन्दित्वा या परिजानना पवत्ता, सा अयं परिजानना परिञ्ञा नामाति योजेत्वा, एवं वुत्तप्पकाराय परिञ्ञापञ्ञाय परिजानित्वा पहातब्बा, भावेतब्बा, सच्छिकातब्बा च तयो धम्मा अवसिट्ठा भवन्ति। ‘‘ये अकुसला, ते पहातब्बा’’ति या परिजानना पञ्ञा पवत्ता, इदं पहानं पहानञाणं। ‘‘ये कुसला, ते भावेतब्बा’’ति या परिजानना पञ्ञा पवत्ता, सा भावनापञ्ञा। ‘‘यं असङ्खतं, इदं सच्छिकिरिय’’न्ति या परिजानना पञ्ञा पवत्ता, सा सच्छिकिरियापञ्ञाति योजेत्वा अट्ठकथाधिप्पायेन अविरुद्धो अत्थो गहेतब्बो।
Evanti vuttappakārena. Abhiññāñāṇena abhijānitvā. Yā parijānanātiādīsu ‘‘idaṃ anavajjaṃ kusalaṃ, idaṃ sāvajjaṃ akusalaṃ, idaṃ akusalavipākajanakaṃ sāvajjaṃ, idaṃ kusalavipākajanakaṃ anavajjaṃ, idaṃ saṃkiliṭṭhaṃ kaṇhaṃ, idaṃ asaṃkiliṭṭhaṃ sukkaṃ, idaṃ kusalaṃ anavajjādikaṃ sevitabbaṃ, idaṃ akusalaṃ sāvajjādikaṃ na sevitabba’’nti evaṃ aniccādito kalāpasammasanādivasena gahitā sammasitā ime vipassanāya ārammaṇabhūtā saṅkhatadhammā idaṃ udayabbayañāṇādiphalaṃ ānisaṃsaṃ anukkamena nibbattāpenti. Tannibbattavipassanāya uppajjanato upacāraṃ uppādenti, evaṃ anukkamena gahitānaṃ pavattitānaṃ tesaṃ udayabbayañāṇādīnaṃ ayaṃ saccānubodhapaṭivedho atthoti paricchinditvā yā parijānanā pavattā, sā ayaṃ parijānanā pariññā nāmāti yojetvā, evaṃ vuttappakārāya pariññāpaññāya parijānitvā pahātabbā, bhāvetabbā, sacchikātabbā ca tayo dhammā avasiṭṭhā bhavanti. ‘‘Ye akusalā, te pahātabbā’’ti yā parijānanā paññā pavattā, idaṃ pahānaṃ pahānañāṇaṃ. ‘‘Ye kusalā, te bhāvetabbā’’ti yā parijānanā paññā pavattā, sā bhāvanāpaññā. ‘‘Yaṃ asaṅkhataṃ, idaṃ sacchikiriya’’nti yā parijānanā paññā pavattā, sā sacchikiriyāpaññāti yojetvā aṭṭhakathādhippāyena aviruddho attho gahetabbo.
अभिञ्ञादयो पञ्चविधा पञ्ञा आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘ताहि परिञ्ञाहि जानन्तो पुग्गलो ‘कि’न्ति वुच्चति थोमीयती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘यो एव’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ यो पुग्गलो एवं वुत्तप्पकारेन जानाति, अयं जानन्तो पुग्गलो पच्चयुप्पन्नेसु धम्मेसु कुसलत्ता छेकत्ता ‘‘अत्थकुसलो’’ति वुच्चति थोमीयति, पच्चयधम्मेसु कुसलत्ता ‘‘धम्मकुसलो’’ति च चतुन्नं एकत्तादीनं नयानं युत्तताय कोविदत्ता ‘‘कल्याणताकुसलो’’ति च फलसमापत्तीसु कोविदत्ता ‘‘फलताकुसलो’’ति च वड्ढीसु कोविदत्ता ‘‘आयकुसलो’’ति च अवड्ढीसु कोविदत्ता ‘‘अपायकुसलो’’ति च अच्चायिके किच्चे वा भये वा उप्पन्ने सति तस्स किच्चस्स, भयस्स वा तिकिच्छनसमत्थे ठानुप्पत्तियकारणे कोविदत्ता ‘‘उपायकुसलो’’ति च महन्तेसु अभिक्कमादीसु सतिसम्पजञ्ञाय सम्पन्नत्ता ‘‘महता कोसल्लेन समन्नागतो’’ति च वुच्चति थोमीयति। ‘‘तस्स असेक्खस्स अत्थादीसु कुसलभावो कथं सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘कुसलो सब्बधम्मान’’न्ति वुत्तत्ता सद्दहितब्बोति अधिप्पायो।
Abhiññādayo pañcavidhā paññā ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, ‘‘tāhi pariññāhi jānanto puggalo ‘ki’nti vuccati thomīyatī’’ti vattabbattā ‘‘yo eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yo puggalo evaṃ vuttappakārena jānāti, ayaṃ jānanto puggalo paccayuppannesu dhammesu kusalattā chekattā ‘‘atthakusalo’’ti vuccati thomīyati, paccayadhammesu kusalattā ‘‘dhammakusalo’’ti ca catunnaṃ ekattādīnaṃ nayānaṃ yuttatāya kovidattā ‘‘kalyāṇatākusalo’’ti ca phalasamāpattīsu kovidattā ‘‘phalatākusalo’’ti ca vaḍḍhīsu kovidattā ‘‘āyakusalo’’ti ca avaḍḍhīsu kovidattā ‘‘apāyakusalo’’ti ca accāyike kicce vā bhaye vā uppanne sati tassa kiccassa, bhayassa vā tikicchanasamatthe ṭhānuppattiyakāraṇe kovidattā ‘‘upāyakusalo’’ti ca mahantesu abhikkamādīsu satisampajaññāya sampannattā ‘‘mahatā kosallena samannāgato’’ti ca vuccati thomīyati. ‘‘Tassa asekkhassa atthādīsu kusalabhāvo kathaṃ saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Kusalo sabbadhammāna’’nti vuttattā saddahitabboti adhippāyo.
‘‘कुसलो सब्बधम्मान’’न्ति पदस्स अत्थो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति पदस्स अत्थो कथं अम्हेहि वित्थारतो विञ्ञातो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘सतो भिक्खु परिब्बजे’’तिआदि वुत्तं। अथ वा ‘‘सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति भगवता वुत्तं, ‘‘कत्थ पवत्तेन सतिसहितेन ञाणेन सम्पन्नो सतो किमत्थं परिब्बजे’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इमेसु पवत्तेन सतिसहितञाणेन सम्पन्नो सतो इममत्थं परिब्बजे’’ति नियमेत्वा दस्सेन्तो ‘‘सतो भिक्खु परिब्बजे’’तिआदिमाह। तत्थ तेनाति यो अभिक्कमादीसु पवत्तेन सतिसहितञाणेन समन्नागतो सतो असेक्खभिक्खु, तेन असेक्खभिक्खुना परिनिट्ठितसिक्खत्ता अञ्ञपयोजनाभावतो दिट्ठधम्मसुखविहारत्थं अभिक्कन्ते…पे॰… तुण्हीभावेन सतेन सतिसहितेन सम्पजानेन ञाणेन विहातब्बं चतुइरियापथपरिवत्तनसङ्खातं विहरणं पवत्तेतब्बं।
‘‘Kusalo sabbadhammāna’’nti padassa attho ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘sato bhikkhu paribbaje’’ti padassa attho kathaṃ amhehi vitthārato viññāto’’ti vattabbattā ‘‘sato bhikkhu paribbaje’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘sato bhikkhu paribbaje’’ti bhagavatā vuttaṃ, ‘‘kattha pavattena satisahitena ñāṇena sampanno sato kimatthaṃ paribbaje’’ti pucchitabbattā ‘‘imesu pavattena satisahitañāṇena sampanno sato imamatthaṃ paribbaje’’ti niyametvā dassento ‘‘sato bhikkhu paribbaje’’tiādimāha. Tattha tenāti yo abhikkamādīsu pavattena satisahitañāṇena samannāgato sato asekkhabhikkhu, tena asekkhabhikkhunā pariniṭṭhitasikkhattā aññapayojanābhāvato diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ abhikkante…pe… tuṇhībhāvena satena satisahitena sampajānena ñāṇena vihātabbaṃ catuiriyāpathaparivattanasaṅkhātaṃ viharaṇaṃ pavattetabbaṃ.
‘‘या सेक्खासेक्खपटिपदा निद्दिट्ठा, इमा सेक्खासेक्खपटिपदा सङ्खेपतो कतिविधा’’ति पुच्छितब्बत्ता इमा पटिपदासङ्खाता चरिया सङ्खेपतो पुग्गलवसेन द्वेति दस्सेतुं ‘‘इमा द्वे चरिया’’तिआदिमाह। तत्थ या चरिया भावेतब्बकुसलादिभेदेन वा अत्थकोसल्लादिभेदेन वा अभिक्कमादीसु सतिसम्पजञ्ञभेदेन वा निद्दिट्ठा, इमा चरिया द्वेति भगवता अनुञ्ञाता अनुजाननवसेन देसिता, विसुद्धानं अरहन्तानं एका चरिया, विसुज्झन्तानं सेक्खानं एका चरियाति पुग्गलवसेन द्वेति दट्ठब्बा।
‘‘Yā sekkhāsekkhapaṭipadā niddiṭṭhā, imā sekkhāsekkhapaṭipadā saṅkhepato katividhā’’ti pucchitabbattā imā paṭipadāsaṅkhātā cariyā saṅkhepato puggalavasena dveti dassetuṃ ‘‘imā dve cariyā’’tiādimāha. Tattha yā cariyā bhāvetabbakusalādibhedena vā atthakosallādibhedena vā abhikkamādīsu satisampajaññabhedena vā niddiṭṭhā, imā cariyā dveti bhagavatā anuññātā anujānanavasena desitā, visuddhānaṃ arahantānaṃ ekā cariyā, visujjhantānaṃ sekkhānaṃ ekā cariyāti puggalavasena dveti daṭṭhabbā.
‘‘असेक्खोयेव कस्मा ‘सतो अभिक्कमती’तिआदिना वुच्चति थोमीयति, कल्याणपुथुज्जनोपि ‘सतो अभिक्कमती’तिआदिना वुच्चति थोमीयती’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘कतकिच्चानि ही’’तिआदि वुत्तं। अरहतो इन्द्रियानि कतकिच्चानि, इन्द्रियानं कतकिच्चत्ता यं पुच्छं पुच्छितब्बं, तं सब्बं चतुब्बिधं दुक्खस्स परिञ्ञाभिसमयेन बोज्झितब्बं…पे॰… निरोधस्स सच्छिकिरियाभिसमयेन बोज्झितब्बं भवे। चतुब्बिधं इदं बोज्झं बोज्झितब्बं यो असेक्खो सतिवेपुल्लप्पत्तत्ता एवं परिञ्ञाभिसमयादिना जानाति, अयं असेक्खो निप्परियायेन ‘‘रागस्स खयाय, दोसस्स खयाय, मोहस्स खयाय सतो अभिक्कमति, सतो पटिक्कमती’’ति वुच्चति थोमीयति। सेक्खोपि यथावुत्तं बोज्झं बोज्झितब्बं अत्तनो परिञ्ञाभिसमयादिना जानाति, तस्मा ‘‘सतो…पे॰… मोहस्सा’’ति वुच्चति थोमीयतीति वेदितब्बो। तेन वुत्तं ‘‘के विसुज्झन्ता? सेक्खा’’ति।
‘‘Asekkhoyeva kasmā ‘sato abhikkamatī’tiādinā vuccati thomīyati, kalyāṇaputhujjanopi ‘sato abhikkamatī’tiādinā vuccati thomīyatī’’ti vattabbattā ‘‘katakiccāni hī’’tiādi vuttaṃ. Arahato indriyāni katakiccāni, indriyānaṃ katakiccattā yaṃ pucchaṃ pucchitabbaṃ, taṃ sabbaṃ catubbidhaṃ dukkhassa pariññābhisamayena bojjhitabbaṃ…pe… nirodhassa sacchikiriyābhisamayena bojjhitabbaṃ bhave. Catubbidhaṃ idaṃ bojjhaṃ bojjhitabbaṃ yo asekkho sativepullappattattā evaṃ pariññābhisamayādinā jānāti,ayaṃ asekkho nippariyāyena ‘‘rāgassa khayāya, dosassa khayāya, mohassa khayāya sato abhikkamati, sato paṭikkamatī’’ti vuccati thomīyati. Sekkhopi yathāvuttaṃ bojjhaṃ bojjhitabbaṃ attano pariññābhisamayādinā jānāti, tasmā ‘‘sato…pe… mohassā’’ti vuccati thomīyatīti veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘ke visujjhantā? Sekkhā’’ti.
‘‘कस्मा सेक्खासेक्खानं सतिसम्पजञ्ञेन अभिक्कमनादिभावो, रागादीनञ्च खयभावो सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता वुत्तं ‘‘तेनाह भगवा सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति। ‘‘भगवतो सब्बं कायकम्मं ञाणपुब्बङ्गम’न्तिआदिना (नेत्ति॰ १५) मनापिकेसु कामेसु नाभिगिज्झनभावो, अमनापिकेसु कामेसु मनसा अनाविलभावो, सब्बधम्मेसु कुसलभावो, सतिसम्पजञ्ञेन समन्नागतस्स परिब्बजनभावो आचरियेन निद्दिट्ठो, सो नाभिगिज्झनभावादिको कस्मा अम्हेहि सद्दहितब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता वुत्तं ‘‘तेनाह कामेसु…पे॰… परिब्बजे’’ति। इमिस्सा गाथायपि पुच्छाविस्सज्जनविचयो पुब्बे एकाधिट्ठानादिधम्माधिट्ठानादिवसेन वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बो।
‘‘Kasmā sekkhāsekkhānaṃ satisampajaññena abhikkamanādibhāvo, rāgādīnañca khayabhāvo saddahitabbo’’ti vattabbattā vuttaṃ ‘‘tenāha bhagavā sato bhikkhu paribbaje’’ti. ‘‘Bhagavato sabbaṃ kāyakammaṃ ñāṇapubbaṅgama’ntiādinā (netti. 15) manāpikesu kāmesu nābhigijjhanabhāvo, amanāpikesu kāmesu manasā anāvilabhāvo, sabbadhammesu kusalabhāvo, satisampajaññena samannāgatassa paribbajanabhāvo ācariyena niddiṭṭho, so nābhigijjhanabhāvādiko kasmā amhehi saddahitabbo’’ti pucchitabbattā vuttaṃ ‘‘tenāha kāmesu…pe… paribbaje’’ti. Imissā gāthāyapi pucchāvissajjanavicayo pubbe ekādhiṭṭhānādidhammādhiṭṭhānādivasena vuttanayānusārena veditabbo.
विचयहारविभङ्गे अजितसुत्तं नीहरित्वा पुच्छाविस्सज्जनविचयो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कतमो सुत्तन्तरेसु पुच्छाविस्सज्जनविचयो’’ति पुच्छितब्बत्ता अजितसुत्ते पुच्छाविस्सज्जनविचयनयानुसारेन सुत्तन्तरेसुपि पुच्छाविस्सज्जनानि नीहरित्वा पुच्छाविचयविस्सज्जनविचया योजेतब्बाति दस्सेतुं ‘‘एवं पुच्छितब्बं, एवं विस्सज्जितब्ब’’न्ति वुत्तं। अट्ठकथायं पन –
Vicayahāravibhaṅge ajitasuttaṃ nīharitvā pucchāvissajjanavicayo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘katamo suttantaresu pucchāvissajjanavicayo’’ti pucchitabbattā ajitasutte pucchāvissajjanavicayanayānusārena suttantaresupi pucchāvissajjanāni nīharitvā pucchāvicayavissajjanavicayā yojetabbāti dassetuṃ ‘‘evaṃ pucchitabbaṃ, evaṃ vissajjitabba’’nti vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
एत्तावता च महाथेरो विचयहारं विभजन्तो अजितसुत्तवसेन पुच्छाविचयं, विस्सज्जनविचयञ्च दस्सेत्वा इदानि सुत्तन्तरेसुपि पुच्छाविस्सज्जनविचयानं नयं दस्सेन्तो एवं पुच्छितब्बं, एवं विस्सज्जितब्ब’न्ति आहा’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ १७) –
Ettāvatā ca mahāthero vicayahāraṃ vibhajanto ajitasuttavasena pucchāvicayaṃ, vissajjanavicayañca dassetvā idāni suttantaresupi pucchāvissajjanavicayānaṃ nayaṃ dassento evaṃ pucchitabbaṃ, evaṃ vissajjitabba’nti āhā’’ti (netti. aṭṭha. 17) –
वुत्तं। तत्थ एवन्ति अजितसुत्ते (सु॰ नि॰ १०३८ आदयो; चूळनि॰ वत्थुगाथा ५७, अजितमाणवपुच्छानिद्देस १ आदयो) वुत्तपुच्छाविचयानुसारेन पुच्छावसेन पवत्तसुत्तं नीहरित्वा पुच्छाविचयो विभजेतब्बो, एवं अजितसुत्ते (सु॰ नि॰ १०३८ आदयो; चूळनि॰ वत्थुगाथा ५७ आदयो, अजितमाणवपुच्छानिद्देस १ आदयो) वुत्तविस्सज्जनविचयानुसारेन सुत्तन्तरेसुपि विस्सज्जनवसेन पवत्तसुत्तं नीहरित्वा विस्सज्जनविचयो विभजेतब्बो।
Vuttaṃ. Tattha evanti ajitasutte (su. ni. 1038 ādayo; cūḷani. vatthugāthā 57, ajitamāṇavapucchāniddesa 1 ādayo) vuttapucchāvicayānusārena pucchāvasena pavattasuttaṃ nīharitvā pucchāvicayo vibhajetabbo, evaṃ ajitasutte (su. ni. 1038 ādayo; cūḷani. vatthugāthā 57 ādayo, ajitamāṇavapucchāniddesa 1 ādayo) vuttavissajjanavicayānusārena suttantaresupi vissajjanavasena pavattasuttaṃ nīharitvā vissajjanavicayo vibhajetabbo.
पुच्छाविस्सज्जनविचया आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘कतमो सुत्तअनुगीतिविचयो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सुत्तस्स च अनुगीती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सुत्तस्साति नीहरितसुत्तस्स। अनुगीतीति सुत्तन्तरदेसनासङ्खाता अनुगीति। अत्थतो च ब्यञ्जनतो च समानेतब्बाति तस्सा अनुगीतिया अत्थतो, ब्यञ्जनतो च संवण्णेतब्बसुत्तेन समाना सदिसी कातब्बा, तस्मिं वा संवण्णियमानसुत्ते अनुगीति सुत्तत्थतो, ब्यञ्जनतो च समानेतब्बा । ‘‘अत्थतो असमाने को नाम दोसो आपज्जेय्या’’ति पुच्छितब्बत्ता अत्थापगतं हि ब्यञ्जनं सम्फप्पलापं भवती’’ति वुत्तं। ‘‘अत्थतो असमाने दोसो वुत्तो, अम्हेहि च ञातो, ब्यञ्जनतो असमाने पन को नाम दोसो आपज्जती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘दुन्निक्खित्तस्स पदब्यञ्जनस्स अत्थोपि दुन्नयो भवती’’ति वुत्तं। तस्मा सदोसत्ता अनुगीतिया वा सुत्तेन अत्थब्यञ्जनूपेतं सङ्गायितब्बं।
Pucchāvissajjanavicayā ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, ‘‘katamo suttaanugītivicayo’’ti pucchitabbattā ‘‘suttassa ca anugītī’’tiādi vuttaṃ. Tattha suttassāti nīharitasuttassa. Anugītīti suttantaradesanāsaṅkhātā anugīti. Atthato ca byañjanato ca samānetabbāti tassā anugītiyā atthato, byañjanato ca saṃvaṇṇetabbasuttena samānā sadisī kātabbā, tasmiṃ vā saṃvaṇṇiyamānasutte anugīti suttatthato, byañjanato ca samānetabbā . ‘‘Atthato asamāne ko nāma doso āpajjeyyā’’ti pucchitabbattā atthāpagataṃ hi byañjanaṃ samphappalāpaṃ bhavatī’’ti vuttaṃ. ‘‘Atthato asamāne doso vutto, amhehi ca ñāto, byañjanato asamāne pana ko nāma doso āpajjatī’’ti pucchitabbattā ‘‘dunnikkhittassa padabyañjanassa atthopi dunnayo bhavatī’’ti vuttaṃ. Tasmā sadosattā anugītiyā vā suttena atthabyañjanūpetaṃ saṅgāyitabbaṃ.
अनुगीतिविचयो आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कतमो सुत्तस्स विचयो’’ति पुच्छितब्बत्ता सुत्तञ्चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सुत्तञ्चाति निद्धारितसुत्तञ्च। ‘‘इदं निद्धारितसुत्तं नाम भगवता वुत्तं आहच्चवचनं किं, उदाहु सङ्गायन्तेहि वुत्तं अनुसन्धिवचनं कि’’न्ति पविचिनितब्बं, ‘‘इदं निद्धारितसुत्तं नीतत्थं किं, उदाहु नेय्यत्थं कि’’न्ति पविचिनितब्बं, ‘‘इदं निद्धारितसुत्तं संकिलेसभागियं किं, उदाहु वासनाभागियं कि’’न्ति पविचिनितब्बं, ‘‘इदं निद्धारितसुत्तं निब्बेधभागियं किं, उदाहु असेक्खभागियं कि’’न्ति पविचिनितब्बं। एवं पविचिनित्वा यदि आहच्चवचनं भवे, एवं सति ‘‘आहच्चवचन’’न्ति निद्धारेत्वा गहेतब्बं। यदि असेक्खसुत्तं भवे, एवं सति ‘‘असेक्खसुत्त’’न्ति निद्धारेत्वा गहेतब्बं, ञातन्ति अत्थो।
Anugītivicayo ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘katamo suttassa vicayo’’ti pucchitabbattā suttañcā’’tiādi vuttaṃ. Tattha suttañcāti niddhāritasuttañca. ‘‘Idaṃ niddhāritasuttaṃ nāma bhagavatā vuttaṃ āhaccavacanaṃ kiṃ, udāhu saṅgāyantehi vuttaṃ anusandhivacanaṃ ki’’nti pavicinitabbaṃ, ‘‘idaṃ niddhāritasuttaṃ nītatthaṃ kiṃ, udāhu neyyatthaṃ ki’’nti pavicinitabbaṃ, ‘‘idaṃ niddhāritasuttaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ kiṃ, udāhu vāsanābhāgiyaṃ ki’’nti pavicinitabbaṃ, ‘‘idaṃ niddhāritasuttaṃ nibbedhabhāgiyaṃ kiṃ, udāhu asekkhabhāgiyaṃ ki’’nti pavicinitabbaṃ. Evaṃ pavicinitvā yadi āhaccavacanaṃ bhave, evaṃ sati ‘‘āhaccavacana’’nti niddhāretvā gahetabbaṃ. Yadi asekkhasuttaṃ bhave, evaṃ sati ‘‘asekkhasutta’’nti niddhāretvā gahetabbaṃ, ñātanti attho.
‘‘सुत्तं पविचिनित्वा सुत्तस्स अत्थभूतानि सब्बानि सच्चानि निद्धारेत्वा कत्थ पदेसे पस्सितब्बानी’’ति पुच्छितब्बत्ता पुच्छं ठपेत्वा इमस्मिं पदेसे पस्सितब्बानीति दस्सेतुं ‘‘कुहिं इमस्स सुत्तस्स सब्बानि…पे॰… परियोसाने’’ति वुत्तं। तत्थ इमस्स सुत्तस्साति यं सुत्तं विचिनितुं निद्धारितं, इमस्स सुत्तस्स चतुसच्चविनिमुत्तस्स सुत्तत्थस्स अभावतो सब्बानि सच्चानि तस्सेव सुत्तस्स आदिमज्झपरियोसाने पस्सितब्बानीति अत्थो।
‘‘Suttaṃ pavicinitvā suttassa atthabhūtāni sabbāni saccāni niddhāretvā kattha padese passitabbānī’’ti pucchitabbattā pucchaṃ ṭhapetvā imasmiṃ padese passitabbānīti dassetuṃ ‘‘kuhiṃ imassa suttassa sabbāni…pe… pariyosāne’’ti vuttaṃ. Tattha imassa suttassāti yaṃ suttaṃ vicinituṃ niddhāritaṃ, imassa suttassa catusaccavinimuttassa suttatthassa abhāvato sabbāni saccāni tasseva suttassa ādimajjhapariyosāne passitabbānīti attho.
यथावुत्तं सुत्तविचयं निगमेन्तो ‘‘एवं सुत्तं पविचेतब्ब’’न्ति आह। ‘‘न यथावुत्तपुच्छादीनं पविचेतब्बभावो अम्हेहि जानितब्बो सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘तेनाह…पे॰… अनुगीती’’ति वुत्तं। तत्थ तेन यथावुत्तपुच्छादीनं विचेतब्बभावेन आयस्मा महाकच्चानो ‘‘यं पुच्छितञ्च…पे॰… अनुगीती’’तिआदिकं यं वचनं आह, तेन वचनेन विचेतब्बभावो तुम्हेहि जानितब्बो सद्दहितब्बोवाति वुत्तं होति।
Yathāvuttaṃ suttavicayaṃ nigamento ‘‘evaṃ suttaṃ pavicetabba’’nti āha. ‘‘Na yathāvuttapucchādīnaṃ pavicetabbabhāvo amhehi jānitabbo saddahitabbo’’ti vattabbabhāvato ‘‘tenāha…pe… anugītī’’ti vuttaṃ. Tattha tena yathāvuttapucchādīnaṃ vicetabbabhāvena āyasmā mahākaccāno ‘‘yaṃ pucchitañca…pe… anugītī’’tiādikaṃ yaṃ vacanaṃ āha, tena vacanena vicetabbabhāvo tumhehi jānitabbo saddahitabbovāti vuttaṃ hoti.
‘‘यथावुत्तप्पकारो च विचयो हारो परिपुण्णो किं, उदाहु अञ्ञोपि निद्धारेत्वा योजेतब्बो अत्थि कि’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘नियुत्तो विचयो हारो’’ति वुत्तं। तत्थ पुच्छाविचयविस्सज्जनविचयपुब्बापरविचयअनुगीतिविचयसुत्तविचया सरूपतो विभत्ता, तेहि अवसेसो अस्सादादिविचयोपि यथारहं निद्धारेत्वा युत्तो युञ्जितब्बोति अधिप्पायो।
‘‘Yathāvuttappakāro ca vicayo hāro paripuṇṇo kiṃ, udāhu aññopi niddhāretvā yojetabbo atthi ki’’nti pucchitabbattā ‘‘niyutto vicayo hāro’’ti vuttaṃ. Tattha pucchāvicayavissajjanavicayapubbāparavicayaanugītivicayasuttavicayā sarūpato vibhattā, tehi avaseso assādādivicayopi yathārahaṃ niddhāretvā yutto yuñjitabboti adhippāyo.
इति विचयहारविभङ्गे सत्तिबलानुरूपा रचिता
Iti vicayahāravibhaṅge sattibalānurūpā racitā
विभावना निट्ठिता।
Vibhāvanā niṭṭhitā.
पण्डितेहि पन अट्ठकथाटीकानुसारेन गम्भीरत्थो वित्थारतो विभजित्वा गहेतब्बोति।
Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / २. विचयहारविभङ्गो • 2. Vicayahāravibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / २. विचयहारविभङ्गवण्णना • 2. Vicayahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / २. विचयहारविभङ्गवण्णना • 2. Vicayahāravibhaṅgavaṇṇanā
