| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५४६] ९. विधुरजातकवण्णना
[546] 9. Vidhurajātakavaṇṇanā
चतुपोसथकण्डं
Catuposathakaṇḍaṃ
पण्डु किसियासि दुब्बलाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अत्तनो पञ्ञापारमिं आरब्भ कथेसि। एकदिवसञ्हि भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, सत्था महापञ्ञो पुथुपञ्ञो गम्भीरपञ्ञो जवनपञ्ञो हासपञ्ञो तिक्खपञ्ञो निब्बेधिकपञ्ञो परप्पवादमद्दनो, अत्तनो पञ्ञानुभावेन खत्तियपण्डितादीहि अभिसङ्खते सुखुमपञ्हे भिन्दित्वा ते दमेत्वा निब्बिसेवने कत्वा तीसु सरणेसु चेव सीलेसु च पतिट्ठापेत्वा अमतगामिमग्गं पटिपादेसी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘अनच्छरियं, भिक्खवे, यं तथागतो परमाभिसम्बोधिप्पत्तो परप्पवादं भिन्दित्वा खत्तियादयो दमेय्य। पुरिमभवस्मिञ्हि बोधिञाणं परियेसन्तोपि तथागतो पञ्ञवा परप्पवादमद्दनोयेव। तथा हि अहं विधुरकाले सट्ठियोजनुब्बेधे काळपब्बतमुद्धनि पुण्णकं नाम यक्खसेनापतिं अत्तनो ञाणबलेनेव दमेत्वा निब्बिसेवनं कत्वा पञ्चसीलेसु पतिट्ठापेन्तो अत्तनो जीवितं दापेसि’’न्ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Paṇḍukisiyāsi dubbalāti idaṃ satthā jetavane viharanto attano paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, satthā mahāpañño puthupañño gambhīrapañño javanapañño hāsapañño tikkhapañño nibbedhikapañño parappavādamaddano, attano paññānubhāvena khattiyapaṇḍitādīhi abhisaṅkhate sukhumapañhe bhinditvā te dametvā nibbisevane katvā tīsu saraṇesu ceva sīlesu ca patiṭṭhāpetvā amatagāmimaggaṃ paṭipādesī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘anacchariyaṃ, bhikkhave, yaṃ tathāgato paramābhisambodhippatto parappavādaṃ bhinditvā khattiyādayo dameyya. Purimabhavasmiñhi bodhiñāṇaṃ pariyesantopi tathāgato paññavā parappavādamaddanoyeva. Tathā hi ahaṃ vidhurakāle saṭṭhiyojanubbedhe kāḷapabbatamuddhani puṇṇakaṃ nāma yakkhasenāpatiṃ attano ñāṇabaleneva dametvā nibbisevanaṃ katvā pañcasīlesu patiṭṭhāpento attano jīvitaṃ dāpesi’’nti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते कुरुरट्ठे इन्दपत्थनगरे धनञ्चयकोरब्यो नाम राजा रज्जं कारेसि। विधुरपण्डितो नाम अमच्चो तस्स अत्थधम्मानुसासको अहोसि। सो मधुरकथो महाधम्मकथिको सकलजम्बुदीपे राजानो हत्थिकन्तवीणासरेन पलुद्धहत्थिनो विय अत्तनो मधुरधम्मदेसनाय पलोभेत्वा तेसं सकसकरज्जानि गन्तुं अददमानो बुद्धलीलाय महाजनस्स धम्मं देसेन्तो महन्तेन यसेन तस्मिं नगरे पटिवसि।
Atīte kururaṭṭhe indapatthanagare dhanañcayakorabyo nāma rājā rajjaṃ kāresi. Vidhurapaṇḍito nāma amacco tassa atthadhammānusāsako ahosi. So madhurakatho mahādhammakathiko sakalajambudīpe rājāno hatthikantavīṇāsarena paluddhahatthino viya attano madhuradhammadesanāya palobhetvā tesaṃ sakasakarajjāni gantuṃ adadamāno buddhalīlāya mahājanassa dhammaṃ desento mahantena yasena tasmiṃ nagare paṭivasi.
तदा हि बाराणसियम्पि गिहिसहायका चत्तारो ब्राह्मणमहासाला महल्लककाले कामेसु आदीनवं दिस्वा हिमवन्तं पविसित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा वनमूलफलाहारा तत्थेव चिरं वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय चारिकं चरमाना अङ्गरट्ठे कालचम्पानगरं पत्वा राजुय्याने वसित्वा पुनदिवसे भिक्खाय नगरं पविसिंसु। तत्थ चत्तारो सहायका कुटुम्बिका तेसं इरियापथेसु पसीदित्वा वन्दित्वा भिक्खाभाजनं गहेत्वा एकेकं अत्तनो निवेसने निसीदापेत्वा पणीतेन आहारेन परिविसित्वा पटिञ्ञं गाहापेत्वा उय्यानेयेव वासापेसुं। ते चत्तारो तापसा चतुन्नं कुटुम्बिकानं गेहेसु निबद्धं भुञ्जित्वा दिवाविहारत्थाय एको तापसो तावतिंसभवनं गच्छति, एको नागभवनं, एको सुपण्णभवनं, एको कोरब्यरञ्ञो मिगाजिनउय्यानं गच्छति। तेसु यो देवलोकं गन्त्वा दिवाविहारं करोति, सो सक्कस्स यसं ओलोकेत्वा अत्तनो उपट्ठाकस्स तमेव वण्णेति। यो नागभवनं गन्त्वा दिवाविहारं करोति, सो नागराजस्स सम्पत्तिं ओलोकेत्वा अत्तनो उपट्ठाकस्स तमेव वण्णेति। यो सुपण्णभवनं गन्त्वा दिवाविहारं करोति, सो सुपण्णराजस्स विभूतिं ओलोकेत्वा अत्तनो उपट्ठाकस्स तमेव वण्णेति। यो धनञ्चयकोरब्यराजस्स उय्यानं गन्त्वा दिवाविहारं करोति, सो धनञ्चयकोरब्यरञ्ञो सिरिसोभग्गं ओलोकेत्वा अत्तनो उपट्ठाकस्स तमेव वण्णेति।
Tadā hi bārāṇasiyampi gihisahāyakā cattāro brāhmaṇamahāsālā mahallakakāle kāmesu ādīnavaṃ disvā himavantaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā vanamūlaphalāhārā tattheva ciraṃ vasitvā loṇambilasevanatthāya cārikaṃ caramānā aṅgaraṭṭhe kālacampānagaraṃ patvā rājuyyāne vasitvā punadivase bhikkhāya nagaraṃ pavisiṃsu. Tattha cattāro sahāyakā kuṭumbikā tesaṃ iriyāpathesu pasīditvā vanditvā bhikkhābhājanaṃ gahetvā ekekaṃ attano nivesane nisīdāpetvā paṇītena āhārena parivisitvā paṭiññaṃ gāhāpetvā uyyāneyeva vāsāpesuṃ. Te cattāro tāpasā catunnaṃ kuṭumbikānaṃ gehesu nibaddhaṃ bhuñjitvā divāvihāratthāya eko tāpaso tāvatiṃsabhavanaṃ gacchati, eko nāgabhavanaṃ, eko supaṇṇabhavanaṃ, eko korabyarañño migājinauyyānaṃ gacchati. Tesu yo devalokaṃ gantvā divāvihāraṃ karoti, so sakkassa yasaṃ oloketvā attano upaṭṭhākassa tameva vaṇṇeti. Yo nāgabhavanaṃ gantvā divāvihāraṃ karoti, so nāgarājassa sampattiṃ oloketvā attano upaṭṭhākassa tameva vaṇṇeti. Yo supaṇṇabhavanaṃ gantvā divāvihāraṃ karoti, so supaṇṇarājassa vibhūtiṃ oloketvā attano upaṭṭhākassa tameva vaṇṇeti. Yo dhanañcayakorabyarājassa uyyānaṃ gantvā divāvihāraṃ karoti, so dhanañcayakorabyarañño sirisobhaggaṃ oloketvā attano upaṭṭhākassa tameva vaṇṇeti.
ते चत्तारोपि जना तं तदेव ठानं पत्थेत्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा आयुपरियोसाने एको सक्को हुत्वा निब्बत्ति, एको सपुत्तदारो नागभवने नागराजा हुत्वा निब्बत्ति, एको सुपण्णभवने सिम्बलिविमाने सुपण्णराजा हुत्वा निब्बत्ति। एको धनञ्चयकोरब्यरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति। तेपि तापसा अपरिहीनज्झाना कालं कत्वा ब्रह्मलोके निब्बत्तिंसु। कोरब्यकुमारो वुड्ढिमन्वाय पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठहित्वा धम्मेन समेन रज्जं कारेसि। सो पन जूतवित्तको अहोसि। सो विधुरपण्डितस्स ओवादे ठत्वा दानं देति, सीलं रक्खति, उपोसथं उपवसति।
Te cattāropi janā taṃ tadeva ṭhānaṃ patthetvā dānādīni puññāni katvā āyupariyosāne eko sakko hutvā nibbatti, eko saputtadāro nāgabhavane nāgarājā hutvā nibbatti, eko supaṇṇabhavane simbalivimāne supaṇṇarājā hutvā nibbatti. Eko dhanañcayakorabyarañño aggamahesiyā kucchimhi nibbatti. Tepi tāpasā aparihīnajjhānā kālaṃ katvā brahmaloke nibbattiṃsu. Korabyakumāro vuḍḍhimanvāya pitu accayena rajje patiṭṭhahitvā dhammena samena rajjaṃ kāresi. So pana jūtavittako ahosi. So vidhurapaṇḍitassa ovāde ṭhatvā dānaṃ deti, sīlaṃ rakkhati, uposathaṃ upavasati.
सो एकदिवसं समादिन्नुपोसथो ‘‘विवेकमनुब्रूहिस्सामी’’ति उय्यानं गन्त्वा मनुञ्ञट्ठाने निसीदित्वा समणधम्मं अकासि। सक्कोपि समादिन्नुपोसथो ‘‘देवलोके पलिबोधो होती’’ति मनुस्सलोके तमेव उय्यानं आगन्त्वा एकस्मिं मनुञ्ञट्ठाने निसीदित्वा समणधम्मं अकासि। वरुणनागराजापि समादिन्नुपोसथो ‘‘नागभवने पलिबोधो होती’’ति तत्थेवागन्त्वा एकस्मिं मनुञ्ञट्ठाने निसीदित्वा समणधम्मं अकासि। सुपण्णराजापि समादिन्नुपोसथो ‘‘सुपण्णभवने पलिबोधो होती’’ति तत्थेवागन्त्वा एकस्मिं मनुञ्ञट्ठाने निसीदित्वा समणधम्मं अकासि। तेपि चत्तारो जना सायन्हसमये सकट्ठानेहि निक्खमित्वा मङ्गलपोक्खरणितीरे समागन्त्वा अञ्ञमञ्ञं ओलोकेत्वा पुब्बसिनेहवसेन समग्गा सम्मोदमाना हुत्वा अञ्ञमञ्ञं मेत्तचित्तं उपट्ठपेत्वा मधुरपटिसन्थारं करिंसु। तेसु सक्को मङ्गलसिलापट्टे निसीदि, इतरेपि अत्तनो अत्तनो युत्तासनं ञत्वा निसीदिंसु। अथ ने सक्को आह ‘‘मयं चत्तारोपि राजानोव , अम्हेसु पन कस्स सीलं महन्त’’न्ति? अथ नं वरुणनागराजा आह ‘‘तुम्हाकं तिण्णं जनानं सीलतो मय्हं सीलं महन्त’’न्ति। ‘‘किमेत्थ कारण’’न्ति? ‘‘अयं सुपण्णराजा अम्हाकं जातानम्पि अजातानम्पि पच्चामित्तोव, अहं एवरूपं अम्हाकं जीवितक्खयकरं पच्चामित्तं दिस्वापि कोधं न करोमि, इमिना कारणेन मम सीलं महन्त’’न्ति वत्वा इदं दसकनिपाते चतुपोसथजातके पठमं गाथमाह –
So ekadivasaṃ samādinnuposatho ‘‘vivekamanubrūhissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā manuññaṭṭhāne nisīditvā samaṇadhammaṃ akāsi. Sakkopi samādinnuposatho ‘‘devaloke palibodho hotī’’ti manussaloke tameva uyyānaṃ āgantvā ekasmiṃ manuññaṭṭhāne nisīditvā samaṇadhammaṃ akāsi. Varuṇanāgarājāpi samādinnuposatho ‘‘nāgabhavane palibodho hotī’’ti tatthevāgantvā ekasmiṃ manuññaṭṭhāne nisīditvā samaṇadhammaṃ akāsi. Supaṇṇarājāpi samādinnuposatho ‘‘supaṇṇabhavane palibodho hotī’’ti tatthevāgantvā ekasmiṃ manuññaṭṭhāne nisīditvā samaṇadhammaṃ akāsi. Tepi cattāro janā sāyanhasamaye sakaṭṭhānehi nikkhamitvā maṅgalapokkharaṇitīre samāgantvā aññamaññaṃ oloketvā pubbasinehavasena samaggā sammodamānā hutvā aññamaññaṃ mettacittaṃ upaṭṭhapetvā madhurapaṭisanthāraṃ kariṃsu. Tesu sakko maṅgalasilāpaṭṭe nisīdi, itarepi attano attano yuttāsanaṃ ñatvā nisīdiṃsu. Atha ne sakko āha ‘‘mayaṃ cattāropi rājānova , amhesu pana kassa sīlaṃ mahanta’’nti? Atha naṃ varuṇanāgarājā āha ‘‘tumhākaṃ tiṇṇaṃ janānaṃ sīlato mayhaṃ sīlaṃ mahanta’’nti. ‘‘Kimettha kāraṇa’’nti? ‘‘Ayaṃ supaṇṇarājā amhākaṃ jātānampi ajātānampi paccāmittova, ahaṃ evarūpaṃ amhākaṃ jīvitakkhayakaraṃ paccāmittaṃ disvāpi kodhaṃ na karomi, iminā kāraṇena mama sīlaṃ mahanta’’nti vatvā idaṃ dasakanipāte catuposathajātake paṭhamaṃ gāthamāha –
‘‘यो कोपनेय्ये न करोति कोपं, न कुज्झति सप्पुरिसो कदाचि।
‘‘Yo kopaneyye na karoti kopaṃ, na kujjhati sappuriso kadāci;
कुद्धोपि सो नाविकरोति कोपं, तं वे नरं समणमाहु लोके’’ति॥ (जा॰ १.१०.२४)।
Kuddhopi so nāvikaroti kopaṃ, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.24);
तत्थ योति खत्तियादीसु यो कोचि। कोपनेय्येति कुज्झितब्बयुत्तके पुग्गले खन्तीवादीतापसो विय कोपं न करोति। कदाचीति यो किस्मिञ्चि काले न कुज्झतेव। कुद्धोपीति सचे पन सो सप्पुरिसो कुज्झति, अथ कुद्धोपि तं कोपं नाविकरोति चूळबोधितापसो विय। तं वे नरन्ति महाराजानो तं वे पुरिसं समितपापताय लोके पण्डिता ‘‘समण’’न्ति कथेन्ति। इमे पन गुणा मयि सन्ति, तस्मा ममेव सीलं महन्तन्ति।
Tattha yoti khattiyādīsu yo koci. Kopaneyyeti kujjhitabbayuttake puggale khantīvādītāpaso viya kopaṃ na karoti. Kadācīti yo kismiñci kāle na kujjhateva. Kuddhopīti sace pana so sappuriso kujjhati, atha kuddhopi taṃ kopaṃ nāvikaroti cūḷabodhitāpaso viya. Taṃ ve naranti mahārājāno taṃ ve purisaṃ samitapāpatāya loke paṇḍitā ‘‘samaṇa’’nti kathenti. Ime pana guṇā mayi santi, tasmā mameva sīlaṃ mahantanti.
तं सुत्वा सुपण्णराजा ‘‘अयं नागो मम अग्गभक्खो, यस्मा पनाहं एवरूपं अग्गभक्खं दिस्वापि खुदं अधिवासेत्वा आहारहेतु पापं न करोमि, तस्मा ममेव सीलं महन्त’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –
Taṃ sutvā supaṇṇarājā ‘‘ayaṃ nāgo mama aggabhakkho, yasmā panāhaṃ evarūpaṃ aggabhakkhaṃ disvāpi khudaṃ adhivāsetvā āhārahetu pāpaṃ na karomi, tasmā mameva sīlaṃ mahanta’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –
‘‘ऊनूदरो यो सहते जिघच्छं, दन्तो तपस्सी मितपानभोजनो।
‘‘Ūnūdaro yo sahate jighacchaṃ, danto tapassī mitapānabhojano;
आहारहेतु न करोति पापं, तं वे नरं समणमाहु लोके’’ति॥ (जा॰ १.१०.२५)।
Āhārahetu na karoti pāpaṃ, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.25);
तत्थ दन्तोति इन्द्रियदमनेन समन्नागतो। तपस्सीति तपनिस्सितको। आहारहेतूति अतिजिघच्छपिळितोपि यो पापं लामककम्मं न करोति धम्मसेनापतिसारिपुत्तत्थेरो विय। अहं पनज्ज आहारहेतु पापं न करोमि, तस्मा ममेव सीलं महन्तन्ति।
Tattha dantoti indriyadamanena samannāgato. Tapassīti tapanissitako. Āhārahetūti atijighacchapiḷitopi yo pāpaṃ lāmakakammaṃ na karoti dhammasenāpatisāriputtatthero viya. Ahaṃ panajja āhārahetu pāpaṃ na karomi, tasmā mameva sīlaṃ mahantanti.
ततो सक्को देवराजा ‘‘अहं नानप्पकारं सुखपदट्ठानं देवलोकसम्पत्तिं पहाय सीलरक्खणत्थाय मनुस्सलोकं आगतो, तस्मा ममेव सीलं महन्त’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –
Tato sakko devarājā ‘‘ahaṃ nānappakāraṃ sukhapadaṭṭhānaṃ devalokasampattiṃ pahāya sīlarakkhaṇatthāya manussalokaṃ āgato, tasmā mameva sīlaṃ mahanta’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –
‘‘खिड्डं रतिं विप्पजहित्वान सब्बं, न चालिकं भासति किञ्चि लोके।
‘‘Khiḍḍaṃ ratiṃ vippajahitvāna sabbaṃ, na cālikaṃ bhāsati kiñci loke;
विभूसट्ठाना विरतो मेथुनस्मा, तं वे नरं समणमाहु लोके’’ति॥ (जा॰ १.१०.२६)।
Vibhūsaṭṭhānā virato methunasmā, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.26);
तत्थ खिड्डन्ति कायिकवाचसिकखिड्डं। रतिन्ति दिब्बकामगुणरतिं। किञ्चीति अप्पमत्तकम्पि। विभूसट्ठानाति मंसविभूसा छविविभूसाति द्वे विभूसा। तत्थ अज्झोहरणीयाहारो मंसविभूसा नाम, मालागन्धादीनि छविविभूसा नाम, येन अकुसलचित्तेन धारीयति, तं तस्स ठानं, ततो विरतो मेथुनसेवनतो च यो पटिविरतो। तं वे नरं समणमाहु लोकेति अहं अज्ज देवच्छरायो पहाय इधागन्त्वा समणधम्मं करोमि, तस्मा ममेव सीलं महन्तन्ति। एवं सक्कोपि अत्तनो सीलमेव वण्णेति।
Tattha khiḍḍanti kāyikavācasikakhiḍḍaṃ. Ratinti dibbakāmaguṇaratiṃ. Kiñcīti appamattakampi. Vibhūsaṭṭhānāti maṃsavibhūsā chavivibhūsāti dve vibhūsā. Tattha ajjhoharaṇīyāhāro maṃsavibhūsā nāma, mālāgandhādīni chavivibhūsā nāma, yena akusalacittena dhārīyati, taṃ tassa ṭhānaṃ, tato virato methunasevanato ca yo paṭivirato. Taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loketi ahaṃ ajja devaccharāyo pahāya idhāgantvā samaṇadhammaṃ karomi, tasmā mameva sīlaṃ mahantanti. Evaṃ sakkopi attano sīlameva vaṇṇeti.
तं सुत्वा धनञ्चयराजा ‘‘अहं अज्ज महन्तं परिग्गहं सोळससहस्सनाटकित्थिपरिपुण्णं अन्तेपुरं चजित्वा उय्याने समणधम्मं करोमि, तस्मा ममेव सीलं महन्त’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –
Taṃ sutvā dhanañcayarājā ‘‘ahaṃ ajja mahantaṃ pariggahaṃ soḷasasahassanāṭakitthiparipuṇṇaṃ antepuraṃ cajitvā uyyāne samaṇadhammaṃ karomi, tasmā mameva sīlaṃ mahanta’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –
‘‘परिग्गहं लोभधम्मञ्च सब्बं, यो वे परिञ्ञाय परिच्चजेति।
‘‘Pariggahaṃ lobhadhammañca sabbaṃ, yo ve pariññāya pariccajeti;
दन्तं ठितत्तं अममं निरासं, तं वे नरं समणमाहु लोके’’ति॥ (जा॰ १.१०.२७)।
Dantaṃ ṭhitattaṃ amamaṃ nirāsaṃ, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.27);
तत्थ परिग्गहन्ति नानप्पकारं वत्थुकामं। लोभधम्मन्ति तस्मिं उप्पज्जनतण्हं। परिञ्ञायाति ञातपरिञ्ञा, तीरणपरिञ्ञा, पहानपरिञ्ञाति इमाहि तीहि परिञ्ञाहि परिजानित्वा। तत्थ खन्धादीनं दुक्खादिसभावजाननं ञातपरिञ्ञा, तेसु अगुणं उपधारेत्वा तीरणं तीरणपरिञ्ञा, तेसु दोसं दिस्वा छन्दरागस्सापकड्ढनं पहानपरिञ्ञा। यो इमाहि तीहि परिञ्ञाहि जानित्वा वत्थुकामकिलेसकामे परिच्चजति, छड्डेत्वा गच्छति। दन्तन्ति निब्बिसेवनं। ठितत्तन्ति मिच्छावितक्काभावेन ठितसभावं। अममन्ति अहन्ति ममायनतण्हारहितं। निरासन्ति पुत्तदारादीसु निच्छन्दरागं। तं वे नरन्ति तं एवरूपं पुग्गलं ‘‘समण’’न्ति वदन्ति।
Tattha pariggahanti nānappakāraṃ vatthukāmaṃ. Lobhadhammanti tasmiṃ uppajjanataṇhaṃ. Pariññāyāti ñātapariññā, tīraṇapariññā, pahānapariññāti imāhi tīhi pariññāhi parijānitvā. Tattha khandhādīnaṃ dukkhādisabhāvajānanaṃ ñātapariññā, tesu aguṇaṃ upadhāretvā tīraṇaṃ tīraṇapariññā, tesu dosaṃ disvā chandarāgassāpakaḍḍhanaṃ pahānapariññā. Yo imāhi tīhi pariññāhi jānitvā vatthukāmakilesakāme pariccajati, chaḍḍetvā gacchati. Dantanti nibbisevanaṃ. Ṭhitattanti micchāvitakkābhāvena ṭhitasabhāvaṃ. Amamanti ahanti mamāyanataṇhārahitaṃ. Nirāsanti puttadārādīsu nicchandarāgaṃ. Taṃ ve naranti taṃ evarūpaṃ puggalaṃ ‘‘samaṇa’’nti vadanti.
इति ते सब्बेपि अत्तनो अत्तनो सीलमेव महन्तन्ति वण्णेत्वा सक्कादयो धनञ्चयं पुच्छिंसु ‘‘अत्थि पन, महाराज, कोचि तुम्हाकं सन्तिके पण्डितो, यो नो इमं कङ्खं विनोदेय्या’’ति । ‘‘आम, महाराजानो मम अत्थधम्मानुसासको महापञ्ञो असमधुरो विधुरपण्डितो नाम अत्थि, सो नो इमं कङ्खं विनोदेस्सति, तस्स सन्तिकं गच्छामा’’ति। अथ ते सब्बे ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छिंसु। अथ सब्बेपि उय्याना निक्खमित्वा धम्मसभं गन्त्वा पल्लङ्कं अलङ्कारापेत्वा बोधिसत्तं पल्लङ्कवरमज्झे निसीदापेत्वा पटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं निसिन्ना ‘‘पण्डित, अम्हाकं कङ्खा उप्पन्ना, तं नो विनोदेही’’ति वत्वा इमं गाथमाहंसु –
Iti te sabbepi attano attano sīlameva mahantanti vaṇṇetvā sakkādayo dhanañcayaṃ pucchiṃsu ‘‘atthi pana, mahārāja, koci tumhākaṃ santike paṇḍito, yo no imaṃ kaṅkhaṃ vinodeyyā’’ti . ‘‘Āma, mahārājāno mama atthadhammānusāsako mahāpañño asamadhuro vidhurapaṇḍito nāma atthi, so no imaṃ kaṅkhaṃ vinodessati, tassa santikaṃ gacchāmā’’ti. Atha te sabbe ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchiṃsu. Atha sabbepi uyyānā nikkhamitvā dhammasabhaṃ gantvā pallaṅkaṃ alaṅkārāpetvā bodhisattaṃ pallaṅkavaramajjhe nisīdāpetvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisinnā ‘‘paṇḍita, amhākaṃ kaṅkhā uppannā, taṃ no vinodehī’’ti vatvā imaṃ gāthamāhaṃsu –
‘‘पुच्छाम कत्तारमनोमपञ्ञं, कथासु नो विग्गहो अत्थि जातो।
‘‘Pucchāma kattāramanomapaññaṃ, kathāsu no viggaho atthi jāto;
छिन्दज्ज कङ्खं विचिकिच्छितानि, तदज्ज कङ्खं वितरेमु सब्बे’’ति॥ (जा॰ १.१०.२८)।
Chindajja kaṅkhaṃ vicikicchitāni, tadajja kaṅkhaṃ vitaremu sabbe’’ti. (jā. 1.10.28);
तत्थ कत्तारन्ति कत्तब्बयुत्तककारकं। विग्गहो अत्थि जातोति एको सीलविग्गहो सीलविवादो उप्पन्नो अत्थि। छिन्दज्जाति अम्हाकं तं कङ्खं तानि च विचिकिच्छितानि वजिरेन सिनेरुं पहरन्तो विय अज्ज छिन्द। वितरेमूति वितरेय्याम।
Tattha kattāranti kattabbayuttakakārakaṃ. Viggaho atthi jātoti eko sīlaviggaho sīlavivādo uppanno atthi. Chindajjāti amhākaṃ taṃ kaṅkhaṃ tāni ca vicikicchitāni vajirena sineruṃ paharanto viya ajja chinda. Vitaremūti vitareyyāma.
पण्डितो तेसं कथं सुत्वा ‘‘महाराजानो तुम्हाकं सीलं निस्साय उप्पन्नं विवादकथं सुकथितदुक्कथितं जानिस्सामी’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Paṇḍito tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘mahārājāno tumhākaṃ sīlaṃ nissāya uppannaṃ vivādakathaṃ sukathitadukkathitaṃ jānissāmī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
‘‘ये पण्डिता अत्थदसा भवन्ति, भासन्ति ते योनिसो तत्थ काले।
‘‘Ye paṇḍitā atthadasā bhavanti, bhāsanti te yoniso tattha kāle;
कथं नु कथानं अभासितानं, अत्थं नयेय्युं कुसला जनिन्दा’’ति॥ (जा॰ १.१०.२९)।
Kathaṃ nu kathānaṃ abhāsitānaṃ, atthaṃ nayeyyuṃ kusalā janindā’’ti. (jā. 1.10.29);
तत्थ अत्थदसाति अत्थदस्सनसमत्था। तत्थ कालेति तस्मिं विग्गहे आरोचिते युत्तप्पयुत्तकाले ते पण्डिता तमत्थं आचिक्खन्ता योनिसो भासन्ति। अत्थं नयेय्युं कुसलाति कुसला छेकापि समाना अभासितानं कथानं कथं नु अत्थं ञाणेन नयेय्युं उपपरिक्खेय्युं। जनिन्दाति राजानो आलपति। तस्मा इदं ताव मे वदेथ।
Tattha atthadasāti atthadassanasamatthā. Tattha kāleti tasmiṃ viggahe ārocite yuttappayuttakāle te paṇḍitā tamatthaṃ ācikkhantā yoniso bhāsanti. Atthaṃ nayeyyuṃ kusalāti kusalā chekāpi samānā abhāsitānaṃ kathānaṃ kathaṃ nu atthaṃ ñāṇena nayeyyuṃ upaparikkheyyuṃ. Janindāti rājāno ālapati. Tasmā idaṃ tāva me vadetha.
‘‘कथं हवे भासति नागराजा, गरुळो पन वेनतेय्यो किमाह।
‘‘Kathaṃ have bhāsati nāgarājā, garuḷo pana venateyyo kimāha;
गन्धब्बराजा पन किं वदेति, कथं पन कुरूनं राजसेट्ठो’’ति॥ (जा॰ १.१०.३०)।
Gandhabbarājā pana kiṃ vadeti, kathaṃ pana kurūnaṃ rājaseṭṭho’’ti. (jā. 1.10.30);
तत्थ गन्धब्बराजाति सक्कं सन्धायाह।
Tattha gandhabbarājāti sakkaṃ sandhāyāha.
अथस्स ते इमं गाथमाहंसु –
Athassa te imaṃ gāthamāhaṃsu –
‘‘खन्तिं हवे भासति नागराजा, अप्पाहारं गरुळो वेनतेय्यो।
‘‘Khantiṃ have bhāsati nāgarājā, appāhāraṃ garuḷo venateyyo;
गन्धब्बराजा रतिविप्पहानं, अकिञ्चनं कुरूनं राजसेट्ठो’’ति॥ (जा॰ १.१०.३१)।
Gandhabbarājā rativippahānaṃ, akiñcanaṃ kurūnaṃ rājaseṭṭho’’ti. (jā. 1.10.31);
तस्सत्थो – पण्डित, नागराजा ताव कोपनेय्येपि पुग्गले अकुप्पनसङ्खातं अधिवासनखन्तिं वण्णेति, गरुळो अप्पाहारतासङ्खातं आहारहेतु पापस्स अकरणं, सक्को पञ्चकामगुणरतीनं विप्पहानं, कुरुराजा निप्पलिबोधभावं वण्णेतीति।
Tassattho – paṇḍita, nāgarājā tāva kopaneyyepi puggale akuppanasaṅkhātaṃ adhivāsanakhantiṃ vaṇṇeti, garuḷo appāhāratāsaṅkhātaṃ āhārahetu pāpassa akaraṇaṃ, sakko pañcakāmaguṇaratīnaṃ vippahānaṃ, kururājā nippalibodhabhāvaṃ vaṇṇetīti.
अथ तेसं कथं सुत्वा महासत्तो इमं गाथमाह –
Atha tesaṃ kathaṃ sutvā mahāsatto imaṃ gāthamāha –
‘‘सब्बानि एतानि सुभासितानि, न हेत्थ दुब्भासितमत्थि किञ्चि।
‘‘Sabbāni etāni subhāsitāni, na hettha dubbhāsitamatthi kiñci;
यस्मिञ्च एतानि पतिट्ठितानि, अराव नाभ्या सुसमोहितानि।
Yasmiñca etāni patiṭṭhitāni, arāva nābhyā susamohitāni;
चतुब्भि धम्मेहि समङ्गिभूतं, तं वे नरं समणमाहु लोके’’ति॥ (जा॰ १.१०.३२)।
Catubbhi dhammehi samaṅgibhūtaṃ, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.32);
तत्थ एतानीति एतानि चत्तारिपि गुणजातानि यस्मिं पुग्गले सकटनाभियं सुट्ठु समोहितानि अरा विय पतिट्ठितानि, चतूहिपेतेहि धम्मेहि समन्नागतं पुग्गलं पण्डिता ‘‘समण’’न्ति आहु लोकेति।
Tattha etānīti etāni cattāripi guṇajātāni yasmiṃ puggale sakaṭanābhiyaṃ suṭṭhu samohitāni arā viya patiṭṭhitāni, catūhipetehi dhammehi samannāgataṃ puggalaṃ paṇḍitā ‘‘samaṇa’’nti āhu loketi.
एवं महासत्तो चतुन्नम्पि सीलं एकसममेव अकासि। तं सुत्वा चत्तारोपि राजानो तस्स तुट्ठा थुतिं करोन्ता इमं गाथमाहंसु –
Evaṃ mahāsatto catunnampi sīlaṃ ekasamameva akāsi. Taṃ sutvā cattāropi rājāno tassa tuṭṭhā thutiṃ karontā imaṃ gāthamāhaṃsu –
‘‘तुवञ्हि सेट्ठो त्वमनुत्तरोसि, त्वं धम्मगू धम्मविदू सुमेधो।
‘‘Tuvañhi seṭṭho tvamanuttarosi, tvaṃ dhammagū dhammavidū sumedho;
पञ्ञाय पञ्हं समधिग्गहेत्वा, अच्छेच्छि धीरो विचिकिच्छितानि।
Paññāya pañhaṃ samadhiggahetvā, acchecchi dhīro vicikicchitāni;
अच्छेच्छि कङ्खं विचिकिच्छितानि, चुन्दो यथा नागदन्तं खरेना’’ति॥ (जा॰ १.१०.३३)।
Acchecchi kaṅkhaṃ vicikicchitāni, cundo yathā nāgadantaṃ kharenā’’ti. (jā. 1.10.33).
तत्थ त्वमनुत्तरोसीति त्वं अनुत्तरो असि, नत्थि तया उत्तरितरो नाम। धम्मगूति धम्मस्स गोपको चेव धम्मञ्ञू च। धम्मविदूति पाकटधम्मो। सुमेधोति सुन्दरपञ्ञो पञ्ञायाति अत्तनो पञ्ञाय अम्हाकं पञ्हं सुट्ठु अधिगण्हित्वा ‘‘इदमेत्थ कारण’’न्ति यथाभूतं ञत्वा। अच्छेच्छीति त्वं धीरो अम्हाकं विचिकिच्छितानि छिन्दि, एवं छिन्दन्तो च ‘‘छिन्दज्ज कङ्खं विचिकिच्छितानी’’ति इदं अम्हाकं आयाचनं सम्पादेन्तो अच्छेच्छि कङ्खं विचिकिच्छितानि । चुन्दो यथा नागदन्तं खरेनाति यथा दन्तकारो ककचेन हत्थिदन्तं छिन्देय्य, एवं छिन्दीति अत्थो।
Tattha tvamanuttarosīti tvaṃ anuttaro asi, natthi tayā uttaritaro nāma. Dhammagūti dhammassa gopako ceva dhammaññū ca. Dhammavidūti pākaṭadhammo. Sumedhoti sundarapañño paññāyāti attano paññāya amhākaṃ pañhaṃ suṭṭhu adhigaṇhitvā ‘‘idamettha kāraṇa’’nti yathābhūtaṃ ñatvā. Acchecchīti tvaṃ dhīro amhākaṃ vicikicchitāni chindi, evaṃ chindanto ca ‘‘chindajja kaṅkhaṃ vicikicchitānī’’ti idaṃ amhākaṃ āyācanaṃ sampādento acchecchi kaṅkhaṃ vicikicchitāni . Cundo yathā nāgadantaṃ kharenāti yathā dantakāro kakacena hatthidantaṃ chindeyya, evaṃ chindīti attho.
एवं ते चत्तारोपि राजानो तस्स पञ्हब्याकरणेन तुट्ठमानसा अहेसुं। अथ नं सक्को दिब्बदुकूलेन पूजेसि, गरुळो सुवण्णमालाय, वरुणो नागराजा मणिना, धनञ्चयराजा गवसहस्सादीहि पूजेसि। तेनेवाह –
Evaṃ te cattāropi rājāno tassa pañhabyākaraṇena tuṭṭhamānasā ahesuṃ. Atha naṃ sakko dibbadukūlena pūjesi, garuḷo suvaṇṇamālāya, varuṇo nāgarājā maṇinā, dhanañcayarājā gavasahassādīhi pūjesi. Tenevāha –
‘‘नीलुप्पलाभं विमलं अनग्घं, वत्थं इदं धूमसमानवण्णं।
‘‘Nīluppalābhaṃ vimalaṃ anagghaṃ, vatthaṃ idaṃ dhūmasamānavaṇṇaṃ;
पञ्हस्स वेय्याकरणेन तुट्ठो, ददामि ते धम्मपूजाय धीर॥
Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te dhammapūjāya dhīra.
‘‘सुवण्णमालं सतपत्तफुल्लितं, सकेसरं रत्नसहस्समण्डितं।
‘‘Suvaṇṇamālaṃ satapattaphullitaṃ, sakesaraṃ ratnasahassamaṇḍitaṃ;
पञ्हस्स वेय्याकरणेन तुट्ठो, ददामि ते धम्मपूजाय धीर॥
Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te dhammapūjāya dhīra.
‘‘मणिं अनग्घं रुचिरं पभस्सरं, कण्ठावसत्तं मणिभूसितं मे।
‘‘Maṇiṃ anagghaṃ ruciraṃ pabhassaraṃ, kaṇṭhāvasattaṃ maṇibhūsitaṃ me;
पञ्हस्स वेय्याकरणेन तुट्ठो, ददामि ते धम्मपूजाय धीर॥
Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te dhammapūjāya dhīra.
‘‘गवं सहस्सं उसभञ्च नागं, आजञ्ञयुत्ते च रथे दस इमे।
‘‘Gavaṃ sahassaṃ usabhañca nāgaṃ, ājaññayutte ca rathe dasa ime;
पञ्हस्स वेय्याकरणेन तुट्ठो, ददामि ते गामवरानि सोळसा’’ति॥ (जा॰ १.१०.३४-३७)।
Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te gāmavarāni soḷasā’’ti. (jā. 1.10.34-37);
एवं सक्कादयो महासत्तं पूजेत्वा सकट्ठानमेव अगमिंसु।
Evaṃ sakkādayo mahāsattaṃ pūjetvā sakaṭṭhānameva agamiṃsu.
चतुपोसथकण्डं निट्ठितं।
Catuposathakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
दोहळकण्डं
Dohaḷakaṇḍaṃ
तेसु नागराजस्स भरिया विमलादेवी नाम। सा तस्स गीवाय पिळन्धनमणिं अपस्सन्ती पुच्छि ‘‘देव, कहं पन ते मणी’’ति? ‘‘भद्दे, चन्दब्राह्मणपुत्तस्स विधुरपण्डितस्स धम्मकथं सुत्वा पसन्नचित्तो अहं तेन मणिना तं पूजेसिं। न केवलञ्च अहमेव, सक्कोपि तं दिब्बदुकूलेन पूजेसि, सुपण्णराजा सुवण्णमालाय, धनञ्चयराजा गवस्ससहस्सादीहि पूजेसी’’ति। ‘‘धम्मकथिको सो, देवा’’ति। ‘‘भद्दे, किं वदेसि, जम्बुदीपतले बुद्धुप्पादो विय पवत्तति, सकलजम्बुदीपे एकसतराजानो तस्स मधुरधम्मकथाय बज्झित्वा हत्थिकन्तवीणासरेन पलुद्धमत्तवारणा विय अत्तनो अत्तनो रज्जानि गन्तुं न इच्छन्ति, एवरूपो सो मधुरधम्मकथिको’’ति तस्स गुणं वण्णेसि। सा विधुरपण्डितस्स गुणकथं सुत्वा तस्स धम्मकथं सोतुकामा हुत्वा चिन्तेसि ‘‘सचाहं वक्खामि ‘देव, तस्स धम्मकथं सोतुकामा, इध नं आनेही’ति, न मेतं आनेस्सति। यंनूनाहं ‘तस्स मे हदये दोहळो उप्पन्नो’ति गिलानालयं करेय्य’’न्ति। सा तथा कत्वा सिरगब्भं पविसित्वा अत्तनो परिचारिकानं सञ्ञं दत्वा सिरिसयने निपज्जि। नागराजा उपट्ठानवेलाय तं अपस्सन्तो ‘‘कहं विमला’’ति परिचारिकायो पुच्छित्वा ‘‘गिलाना, देवा’’ति वुत्ते उट्ठायासना तस्सा सन्तिकं गन्त्वा सयनपस्से निसीदित्वा सरीरं परिमज्जन्तो पठमं गाथमाह –
Tesu nāgarājassa bhariyā vimalādevī nāma. Sā tassa gīvāya piḷandhanamaṇiṃ apassantī pucchi ‘‘deva, kahaṃ pana te maṇī’’ti? ‘‘Bhadde, candabrāhmaṇaputtassa vidhurapaṇḍitassa dhammakathaṃ sutvā pasannacitto ahaṃ tena maṇinā taṃ pūjesiṃ. Na kevalañca ahameva, sakkopi taṃ dibbadukūlena pūjesi, supaṇṇarājā suvaṇṇamālāya, dhanañcayarājā gavassasahassādīhi pūjesī’’ti. ‘‘Dhammakathiko so, devā’’ti. ‘‘Bhadde, kiṃ vadesi, jambudīpatale buddhuppādo viya pavattati, sakalajambudīpe ekasatarājāno tassa madhuradhammakathāya bajjhitvā hatthikantavīṇāsarena paluddhamattavāraṇā viya attano attano rajjāni gantuṃ na icchanti, evarūpo so madhuradhammakathiko’’ti tassa guṇaṃ vaṇṇesi. Sā vidhurapaṇḍitassa guṇakathaṃ sutvā tassa dhammakathaṃ sotukāmā hutvā cintesi ‘‘sacāhaṃ vakkhāmi ‘deva, tassa dhammakathaṃ sotukāmā, idha naṃ ānehī’ti, na metaṃ ānessati. Yaṃnūnāhaṃ ‘tassa me hadaye dohaḷo uppanno’ti gilānālayaṃ kareyya’’nti. Sā tathā katvā siragabbhaṃ pavisitvā attano paricārikānaṃ saññaṃ datvā sirisayane nipajji. Nāgarājā upaṭṭhānavelāya taṃ apassanto ‘‘kahaṃ vimalā’’ti paricārikāyo pucchitvā ‘‘gilānā, devā’’ti vutte uṭṭhāyāsanā tassā santikaṃ gantvā sayanapasse nisīditvā sarīraṃ parimajjanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१३४६.
1346.
‘‘पण्डु किसियासि दुब्बला, वण्णरूपं न तवेदिसं पुरे।
‘‘Paṇḍu kisiyāsi dubbalā, vaṇṇarūpaṃ na tavedisaṃ pure;
विमले अक्खाहि पुच्छिता, कीदिसी तुय्हं सरीरवेदना’’ति॥
Vimale akkhāhi pucchitā, kīdisī tuyhaṃ sarīravedanā’’ti.
तत्थ पण्डूति पण्डुपलासवण्णा। किसियाति किसा। दुब्बलाति अप्पथामा। वण्णरूपं न तवेदिसं पुरेति तव वण्णसङ्खातं रूपं पुरे एदिसं न होति, निद्दोसं अनवज्जं, तं इदानि परिवत्तित्वा अमनुञ्ञसभावं जातं। विमलेति तं आलपति।
Tattha paṇḍūti paṇḍupalāsavaṇṇā. Kisiyāti kisā. Dubbalāti appathāmā. Vaṇṇarūpaṃ na tavedisaṃ pureti tava vaṇṇasaṅkhātaṃ rūpaṃ pure edisaṃ na hoti, niddosaṃ anavajjaṃ, taṃ idāni parivattitvā amanuññasabhāvaṃ jātaṃ. Vimaleti taṃ ālapati.
अथस्स सा आचिक्खन्ती दुतियं गाथमाह –
Athassa sā ācikkhantī dutiyaṃ gāthamāha –
१३४७.
1347.
‘‘धम्मो मनुजेसु मातीनं, दोहळो नाम जनिन्द वुच्चति।
‘‘Dhammo manujesu mātīnaṃ, dohaḷo nāma janinda vuccati;
धम्माहटं नागकुञ्जर, विधुरस्स हदयाभिपत्थये’’ति॥
Dhammāhaṭaṃ nāgakuñjara, vidhurassa hadayābhipatthaye’’ti.
तत्थ धम्मोति सभावो। मातीनन्ति इत्थीनं। जनिन्दाति नागजनस्स इन्द। धम्माहटं नागकुञ्जर, विधुरस्स हदयाभिपत्थयेति नागसेट्ठ, अहं धम्मेन समेन असाहसिककम्मेन आहटं विधुरस्स हदयं अभिपत्थयामि, तं मे लभमानाय जीवितं अत्थि, अलभमानाय इधेव मरणन्ति तस्स पञ्ञं सन्धायेवमाह –
Tattha dhammoti sabhāvo. Mātīnanti itthīnaṃ. Janindāti nāgajanassa inda. Dhammāhaṭaṃ nāgakuñjara, vidhurassa hadayābhipatthayeti nāgaseṭṭha, ahaṃ dhammena samena asāhasikakammena āhaṭaṃ vidhurassa hadayaṃ abhipatthayāmi, taṃ me labhamānāya jīvitaṃ atthi, alabhamānāya idheva maraṇanti tassa paññaṃ sandhāyevamāha –
तं सुत्वा नागराजा ततियं गाथमाह –
Taṃ sutvā nāgarājā tatiyaṃ gāthamāha –
१३४८.
1348.
‘‘चन्दं खो त्वं दोहळायसि, सूरियं वा अथ वापि मालुतं।
‘‘Candaṃ kho tvaṃ dohaḷāyasi, sūriyaṃ vā atha vāpi mālutaṃ;
दुल्लभञ्हि विधुरस्स दस्सनं, को विधुरमिध मानयिस्सती’’ति॥
Dullabhañhi vidhurassa dassanaṃ, ko vidhuramidha mānayissatī’’ti.
तत्थ दुल्लभञ्हि विधुरस्स दस्सनन्ति असमधुरस्स विधुरस्स दस्सनमेव दुल्लभं। तस्स हि सकलजम्बुदीपे राजानो धम्मिकं रक्खावरणगुत्तिं पच्चुपट्ठापेत्वा विचरन्ति, पस्सितुम्पि नं कोचि न लभति, तं को इध आनयिस्सतीति वदति।
Tattha dullabhañhi vidhurassa dassananti asamadhurassa vidhurassa dassanameva dullabhaṃ. Tassa hi sakalajambudīpe rājāno dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttiṃ paccupaṭṭhāpetvā vicaranti, passitumpi naṃ koci na labhati, taṃ ko idha ānayissatīti vadati.
सा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘अलभमानाय मे इधेव मरण’’न्ति परिवत्तित्वा पिट्ठिं दत्वा साळककण्णेन मुखं पिदहित्वा निपज्जि। नागराजा अनत्तमनो सिरिगब्भं पविसित्वा सयनपिट्ठे निसिन्नो ‘‘विमला विधुरपण्डितस्स हदयमंसं आहरापेती’’ति सञ्ञी हुत्वा ‘‘पण्डितस्स हदयं अलभन्तिया विमलाय जीवितं नत्थि, कथं नु खो तस्स हदयमंसं लभिस्सामी’’ति चिन्तेसि। अथस्स धीता इरन्धती नाम नागकञ्ञा सब्बालङ्कारपटिमण्डिता महन्तेन सिरिविलासेन पितु उपट्ठानं आगन्त्वा पितरं वन्दित्वा एकमन्तं ठिता, सा तस्स इन्द्रियविकारं दिस्वा ‘‘तात, अतिविय दोमनस्सप्पत्तोसि, किं नु खो कारण’’न्ति पुच्छन्ती इमं गाथमाह –
Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘alabhamānāya me idheva maraṇa’’nti parivattitvā piṭṭhiṃ datvā sāḷakakaṇṇena mukhaṃ pidahitvā nipajji. Nāgarājā anattamano sirigabbhaṃ pavisitvā sayanapiṭṭhe nisinno ‘‘vimalā vidhurapaṇḍitassa hadayamaṃsaṃ āharāpetī’’ti saññī hutvā ‘‘paṇḍitassa hadayaṃ alabhantiyā vimalāya jīvitaṃ natthi, kathaṃ nu kho tassa hadayamaṃsaṃ labhissāmī’’ti cintesi. Athassa dhītā irandhatī nāma nāgakaññā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā mahantena sirivilāsena pitu upaṭṭhānaṃ āgantvā pitaraṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhitā, sā tassa indriyavikāraṃ disvā ‘‘tāta, ativiya domanassappattosi, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti pucchantī imaṃ gāthamāha –
१३४९.
1349.
‘‘किं नु तात तुवं पज्झायसि, पदुमं हत्थगतंव ते मुखं।
‘‘Kiṃ nu tāta tuvaṃ pajjhāyasi, padumaṃ hatthagataṃva te mukhaṃ;
किं नु दुम्मनरूपोसि इस्सर, मा त्वं सोचि अमित्ततापना’’ति॥
Kiṃ nu dummanarūposi issara, mā tvaṃ soci amittatāpanā’’ti.
तत्थ पज्झायसीति पुनप्पुनं चिन्तेसि। हत्थगतन्ति हत्थेन परिमद्दितं पदुमं विय ते मुखं जातं। इस्सराति पञ्चयोजनसतिकस्स मन्दिरनागभवनस्स, सामीति।
Tattha pajjhāyasīti punappunaṃ cintesi. Hatthagatanti hatthena parimadditaṃ padumaṃ viya te mukhaṃ jātaṃ. Issarāti pañcayojanasatikassa mandiranāgabhavanassa, sāmīti.
धीतु वचनं सुत्वा नागराजा तमत्थं आरोचेन्तो आह –
Dhītu vacanaṃ sutvā nāgarājā tamatthaṃ ārocento āha –
१३५०.
1350.
‘‘माता हि तव इरन्धति, विधुरस्स हदयं धनियति।
‘‘Mātā hi tava irandhati, vidhurassa hadayaṃ dhaniyati;
दुल्लभञ्हि विधुरस्स दस्सनं, को विधुरमिध मानयिस्सती’’ति॥
Dullabhañhi vidhurassa dassanaṃ, ko vidhuramidha mānayissatī’’ti.
तत्थ धनियतीति पत्थेति इच्छति।
Tattha dhaniyatīti pattheti icchati.
अथ नं नागराजा ‘‘अम्म, मम सन्तिके विधुरं आनेतुं समत्थो नत्थि, त्वं मातु जीवितं देहि, विधुरं आनेतुं समत्थं भत्तारं परियेसाही’’ति उय्योजेन्तो उपड्ढगाथमाह –
Atha naṃ nāgarājā ‘‘amma, mama santike vidhuraṃ ānetuṃ samattho natthi, tvaṃ mātu jīvitaṃ dehi, vidhuraṃ ānetuṃ samatthaṃ bhattāraṃ pariyesāhī’’ti uyyojento upaḍḍhagāthamāha –
१३५१.
1351.
‘‘तस्स भत्तुपरियेसनं चर, यो विधुरमिध मानयिस्सती’’ति॥
‘‘Tassa bhattupariyesanaṃ cara, yo vidhuramidha mānayissatī’’ti.
तत्थ चराति विचर।
Tattha carāti vicara.
इति सो किलेसाभिरतभावेन धीतु अननुच्छविकं कथं कथेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti so kilesābhiratabhāvena dhītu ananucchavikaṃ kathaṃ kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
‘‘पितुनो च सा सुत्वान वाक्यं, रत्तिं निक्खम्म अवस्सुतिं चरी’’ति॥
‘‘Pituno ca sā sutvāna vākyaṃ, rattiṃ nikkhamma avassutiṃ carī’’ti.
तत्थ अवस्सुतिन्ति भिक्खवे, सा नागमाणविका पितु वचनं सुत्वा पितरं अस्सासेत्वा मातु सन्तिकं गन्त्वा तम्पि अस्सासेत्वा अत्तनो सिरिगब्भं गन्त्वा सब्बालङ्कारेहि अत्तानं अलङ्करित्वा एकं कुसुम्भरत्तवत्थं निवासेत्वा एकं एकंसे कत्वा तमेव रत्तिं उदकं द्विधा कत्वा नागभवनतो निक्खम्म हिमवन्तप्पदेसे समुद्दतीरे ठितं सट्ठियोजनुब्बेधं एकग्घनं काळपब्बतं नाम अञ्जनगिरिं गन्त्वा अवस्सुतिं चरि किलेसअवस्सुतिं भत्तुपरियेसनं चरीति अत्थो।
Tattha avassutinti bhikkhave, sā nāgamāṇavikā pitu vacanaṃ sutvā pitaraṃ assāsetvā mātu santikaṃ gantvā tampi assāsetvā attano sirigabbhaṃ gantvā sabbālaṅkārehi attānaṃ alaṅkaritvā ekaṃ kusumbharattavatthaṃ nivāsetvā ekaṃ ekaṃse katvā tameva rattiṃ udakaṃ dvidhā katvā nāgabhavanato nikkhamma himavantappadese samuddatīre ṭhitaṃ saṭṭhiyojanubbedhaṃ ekagghanaṃ kāḷapabbataṃ nāma añjanagiriṃ gantvā avassutiṃ cari kilesaavassutiṃ bhattupariyesanaṃ carīti attho.
चरन्ती च यानि हिमवन्ते वण्णगन्धसम्पन्नानि पुप्फानि, तानि आहरित्वा सकलपब्बतं मणिअग्घियं विय अलङ्करित्वा उपरितले पुप्फसन्थारं कत्वा मनोरमेनाकारेन नच्चित्वा मधुरगीतं गायन्ती सत्तमं गाथमाह –
Carantī ca yāni himavante vaṇṇagandhasampannāni pupphāni, tāni āharitvā sakalapabbataṃ maṇiagghiyaṃ viya alaṅkaritvā uparitale pupphasanthāraṃ katvā manoramenākārena naccitvā madhuragītaṃ gāyantī sattamaṃ gāthamāha –
१३५२.
1352.
‘‘के गन्धब्बे रक्खसे च नागे, के किम्पुरिसे चापि मानुसे।
‘‘Ke gandhabbe rakkhase ca nāge, ke kimpurise cāpi mānuse;
के पण्डिते सब्बकामददे, दीघरत्तं भत्ता मे भविस्सती’’ति॥
Ke paṇḍite sabbakāmadade, dīgharattaṃ bhattā me bhavissatī’’ti.
तत्थ के गन्धब्बे रक्खसे च नागेति को गन्धब्बो वा रक्खसो वा नागो वा। के पण्डिते सब्बकामददेति को एतेसु गन्धब्बादीसु पण्डितो सब्बकामं दातुं समत्थो, सो विधुरस्स हदयमंसदोहळिनिया मम मातु मनोरथं मत्थकं पापेत्वा मय्हं दीघरत्तं भत्ता भविस्सतीति।
Tattha ke gandhabbe rakkhase ca nāgeti ko gandhabbo vā rakkhaso vā nāgo vā. Ke paṇḍite sabbakāmadadeti ko etesu gandhabbādīsu paṇḍito sabbakāmaṃ dātuṃ samattho, so vidhurassa hadayamaṃsadohaḷiniyā mama mātu manorathaṃ matthakaṃ pāpetvā mayhaṃ dīgharattaṃ bhattā bhavissatīti.
तस्मिं खणे वेस्सवणमहाराजस्स भागिनेय्यो पुण्णको नाम यक्खसेनापति तिगावुतप्पमाणं मनोमयसिन्धवं अभिरुय्ह काळपब्बतमत्थकेन यक्खसमागमं गच्छन्तो तं ताय गीतसद्दं अस्सोसि। अनन्तरे अत्तभावे अनुभूतपुब्बाय इत्थिया गीतसद्दो तस्स छविआदीनि छिन्दित्वा अट्ठिमिञ्जं आहच्च अट्ठासि। सो ताय पटिबद्धचित्तो हुत्वा निवत्तित्वा सिन्धवपिट्ठे निसिन्नोव ‘‘भद्दे, अहं मम पञ्ञाय धम्मेन समेन विधुरस्स हदयं आनेतुं समत्थोम्हि, त्वं मा चिन्तयी’’ति तं अस्सासेन्तो अट्ठमं गाथमाह –
Tasmiṃ khaṇe vessavaṇamahārājassa bhāgineyyo puṇṇako nāma yakkhasenāpati tigāvutappamāṇaṃ manomayasindhavaṃ abhiruyha kāḷapabbatamatthakena yakkhasamāgamaṃ gacchanto taṃ tāya gītasaddaṃ assosi. Anantare attabhāve anubhūtapubbāya itthiyā gītasaddo tassa chaviādīni chinditvā aṭṭhimiñjaṃ āhacca aṭṭhāsi. So tāya paṭibaddhacitto hutvā nivattitvā sindhavapiṭṭhe nisinnova ‘‘bhadde, ahaṃ mama paññāya dhammena samena vidhurassa hadayaṃ ānetuṃ samatthomhi, tvaṃ mā cintayī’’ti taṃ assāsento aṭṭhamaṃ gāthamāha –
१३५३.
1353.
‘‘अस्सास हेस्सामि ते पति, भत्ता ते हेस्सामि अनिन्दलोचने।
‘‘Assāsa hessāmi te pati, bhattā te hessāmi anindalocane;
पञ्ञा हि ममं तथाविधा, अस्सास हेस्ससि भरिया ममा’’ति॥
Paññā hi mamaṃ tathāvidhā, assāsa hessasi bhariyā mamā’’ti.
तत्थ अनिन्दलोचनेति अनिन्दितब्बलोचने। तथाविधाति विधुरस्स हदयमंसं आहरणसमत्था।
Tattha anindalocaneti aninditabbalocane. Tathāvidhāti vidhurassa hadayamaṃsaṃ āharaṇasamatthā.
अथ नं इरन्धती ‘‘तेन हि एहि, गच्छाम मे पितु सन्तिक’’न्ति आनेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha naṃ irandhatī ‘‘tena hi ehi, gacchāma me pitu santika’’nti ānesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३५४.
1354.
‘‘अवचासि पुण्णकं इरन्धती, पुब्बपथानुगतेन चेतसा।
‘‘Avacāsi puṇṇakaṃ irandhatī, pubbapathānugatena cetasā;
एहि गच्छाम पितु ममन्तिके, एसोव ते एतमत्थं पवक्खती’’ति॥
Ehi gacchāma pitu mamantike, esova te etamatthaṃ pavakkhatī’’ti.
तत्थ पुब्बपथानुगतेनाति अनन्तरे अत्तभावे भूतपुब्बसामिके तस्मिं पुब्बपथेनेव अनुगतेन। एहि गच्छामाति भिक्खवे, सो यक्खसेनापति एवं वत्वा ‘‘इमं अस्सपिट्ठिं आरोपेत्वा नेस्सामी’’ति पब्बतमत्थका ओतरित्वा तस्सा गहणत्थं हत्थं पसारेसि। सा अत्तनो हत्थं गण्हितुं अदत्वा तेन पसारितहत्थं सयं गहेत्वा ‘‘सामि, नाहं अनाथा, मय्हं पिता वरुणो नाम नागराजा, माता विमला नाम देवी, एहि मम पितु सन्तिकं गच्छाम, एसो एव ते यथा अम्हाकं मङ्गलकिरियाय भवितब्बं, एवं एतमत्थं पवक्खती’’ति अवचासि।
Tattha pubbapathānugatenāti anantare attabhāve bhūtapubbasāmike tasmiṃ pubbapatheneva anugatena. Ehi gacchāmāti bhikkhave, so yakkhasenāpati evaṃ vatvā ‘‘imaṃ assapiṭṭhiṃ āropetvā nessāmī’’ti pabbatamatthakā otaritvā tassā gahaṇatthaṃ hatthaṃ pasāresi. Sā attano hatthaṃ gaṇhituṃ adatvā tena pasāritahatthaṃ sayaṃ gahetvā ‘‘sāmi, nāhaṃ anāthā, mayhaṃ pitā varuṇo nāma nāgarājā, mātā vimalā nāma devī, ehi mama pitu santikaṃ gacchāma, eso eva te yathā amhākaṃ maṅgalakiriyāya bhavitabbaṃ, evaṃ etamatthaṃ pavakkhatī’’ti avacāsi.
एवं वत्वा सा यक्खं गहेत्वा पितु सन्तिकं अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vatvā sā yakkhaṃ gahetvā pitu santikaṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३५५.
1355.
‘‘अलङ्कता सुवसना, मालिनी चन्दनुस्सदा।
‘‘Alaṅkatā suvasanā, mālinī candanussadā;
यक्खं हत्थे गहेत्वान, पितुसन्तिकुपागमी’’ति॥
Yakkhaṃ hatthe gahetvāna, pitusantikupāgamī’’ti.
तत्थ पितुसन्तिकुपागमीति अत्तनो पितुनो नागरञ्ञो सन्तिकं उपागमि।
Tattha pitusantikupāgamīti attano pituno nāgarañño santikaṃ upāgami.
पुण्णकोपि यक्खो पटिहरित्वा नागराजस्स सन्तिकं गन्त्वा इरन्धतिं याचन्तो आह –
Puṇṇakopi yakkho paṭiharitvā nāgarājassa santikaṃ gantvā irandhatiṃ yācanto āha –
१३५६.
1356.
‘‘नागवर वचो सुणोहि मे, पतिरूपं पटिपज्ज सुङ्कियं।
‘‘Nāgavara vaco suṇohi me, patirūpaṃ paṭipajja suṅkiyaṃ;
पत्थेमि अहं इरन्धतिं, ताय समङ्गिं करोहि मं तुवं॥
Patthemi ahaṃ irandhatiṃ, tāya samaṅgiṃ karohi maṃ tuvaṃ.
१३५७.
1357.
‘‘सतं हत्थी सतं अस्सा, सतं अस्सतरीरथा।
‘‘Sataṃ hatthī sataṃ assā, sataṃ assatarīrathā;
सतं वलभियो पुण्णा, नानारत्नस्स केवला।
Sataṃ valabhiyo puṇṇā, nānāratnassa kevalā;
ते नाग पटिपज्जस्सु, धीतरं देहिरन्धति’’न्ति॥
Te nāga paṭipajjassu, dhītaraṃ dehirandhati’’nti.
तत्थ सुङ्कियन्ति अत्तनो कुलपदेसानुरूपं धितु सुङ्कं धनं पटिपज्ज गण्ह। समङ्गिं करोहीति मं ताय सद्धिं समङ्गिभूतं करोहि। वलभियोति भण्डसकटियो। नानारत्नस्स केवलाति नानारतनस्स सकलपरिपुण्णा।
Tattha suṅkiyanti attano kulapadesānurūpaṃ dhitu suṅkaṃ dhanaṃ paṭipajja gaṇha. Samaṅgiṃ karohīti maṃ tāya saddhiṃ samaṅgibhūtaṃ karohi. Valabhiyoti bhaṇḍasakaṭiyo. Nānāratnassa kevalāti nānāratanassa sakalaparipuṇṇā.
अथ नं नागराजा आह –
Atha naṃ nāgarājā āha –
१३५८.
1358.
‘‘याव आमन्तये ञाती, मित्ते च सुहदज्जने।
‘‘Yāva āmantaye ñātī, mitte ca suhadajjane;
अनामन्त कतं कम्मं, तं पच्छा अनुतप्पती’’ति॥
Anāmanta kataṃ kammaṃ, taṃ pacchā anutappatī’’ti.
तत्थ याव आमन्तये ञातीति भो यक्खसेनापति, अहं तुय्हं धीतरं देमि, नो न देमि, थोकं पन आगमेहि, याव ञातकेपि जानापेमि। तं पच्छा अनुतप्पतीति इत्थियो हि गतगतट्ठाने अभिरमन्तिपि अनभिरमन्तिपि, अनभिरतिकाले ञातकादयो अम्हेहि सद्धिं अनामन्तेत्वा कतं कम्मं नाम एवरूपं होतीति उस्सुक्कं न करोन्ति, एवं तं कम्मं पच्छा अनुतापं आवहतीति।
Tattha yāva āmantaye ñātīti bho yakkhasenāpati, ahaṃ tuyhaṃ dhītaraṃ demi, no na demi, thokaṃ pana āgamehi, yāva ñātakepi jānāpemi. Taṃ pacchā anutappatīti itthiyo hi gatagataṭṭhāne abhiramantipi anabhiramantipi, anabhiratikāle ñātakādayo amhehi saddhiṃ anāmantetvā kataṃ kammaṃ nāma evarūpaṃ hotīti ussukkaṃ na karonti, evaṃ taṃ kammaṃ pacchā anutāpaṃ āvahatīti.
एवं वत्वा सो भरियाय वसनट्ठानं गन्त्वा ताय सद्धिं सल्लपि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vatvā so bhariyāya vasanaṭṭhānaṃ gantvā tāya saddhiṃ sallapi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३५९.
1359.
‘‘ततो सो वरुणो नागो, पविसित्वा निवेसनं।
‘‘Tato so varuṇo nāgo, pavisitvā nivesanaṃ;
भरियं आमन्तयित्वान, इदं वचनमब्रवि॥
Bhariyaṃ āmantayitvāna, idaṃ vacanamabravi.
१३६०.
1360.
‘‘‘अयं सो पुण्णको यक्खो, याचती मं इरन्धतिं।
‘‘‘Ayaṃ so puṇṇako yakkho, yācatī maṃ irandhatiṃ;
बहुना वित्तलाभेन, तस्स देम पियं मम’’’न्ति॥
Bahunā vittalābhena, tassa dema piyaṃ mama’’’nti.
तत्थ पविसित्वाति वरुणो पुण्णकं तत्थेव ठपेत्वा सयं उट्ठाय यत्थस्स भरिया निपन्ना, तं निवेसनं पविसित्वा। पियं ममन्ति मम पियं धीतरं तस्स बहुना वित्तलाभेन देमाति पुच्छति।
Tattha pavisitvāti varuṇo puṇṇakaṃ tattheva ṭhapetvā sayaṃ uṭṭhāya yatthassa bhariyā nipannā, taṃ nivesanaṃ pavisitvā. Piyaṃ mamanti mama piyaṃ dhītaraṃ tassa bahunā vittalābhena demāti pucchati.
विमला आह –
Vimalā āha –
१३६१.
1361.
‘‘न धनेन न वित्तेन, लब्भा अम्हं इरन्धती।
‘‘Na dhanena na vittena, labbhā amhaṃ irandhatī;
सचे च खो हदयं पण्डितस्स, धम्मेन लद्धा इध माहरेय्य।
Sace ca kho hadayaṃ paṇḍitassa, dhammena laddhā idha māhareyya;
एतेन वित्तेन कुमारि लब्भा, नाञ्ञं धनं उत्तरि पत्थयामा’’ति॥
Etena vittena kumāri labbhā, nāññaṃ dhanaṃ uttari patthayāmā’’ti.
तत्थ अम्हं इरन्धतीति अम्हाकं धीता इरन्धती। एतेन वित्तेनाति एतेन तुट्ठिकारणेन।
Tattha amhaṃ irandhatīti amhākaṃ dhītā irandhatī. Etena vittenāti etena tuṭṭhikāraṇena.
सो ताय सद्धिं मन्तेत्वा पुनदेव पुण्णकेन सद्धिं मन्तेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
So tāya saddhiṃ mantetvā punadeva puṇṇakena saddhiṃ mantesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३६२.
1362.
‘‘ततो सो वरुणो नागो, निक्खमित्वा निवेसना।
‘‘Tato so varuṇo nāgo, nikkhamitvā nivesanā;
पुण्णकामन्तयित्वान, इदं वचनमब्रवि॥
Puṇṇakāmantayitvāna, idaṃ vacanamabravi.
१३६३.
1363.
‘‘‘न धनेन न वित्तेन, लब्भा अम्हं इरन्धती।
‘‘‘Na dhanena na vittena, labbhā amhaṃ irandhatī;
सचे तुवं हदयं पण्डितस, धम्मेन लद्धा इध माहरेसि।
Sace tuvaṃ hadayaṃ paṇḍitasa, dhammena laddhā idha māharesi;
एतेन वित्तेन कुमारि लब्भा, नाञ्ञं धनं उत्तरि पत्थयामा’’’ति॥
Etena vittena kumāri labbhā, nāññaṃ dhanaṃ uttari patthayāmā’’’ti.
तत्थ पुण्णकामन्तयित्वानाति पुण्णकं आमन्तयित्वा।
Tattha puṇṇakāmantayitvānāti puṇṇakaṃ āmantayitvā.
पुण्णको आह –
Puṇṇako āha –
१३६४.
1364.
‘‘यं पण्डितोत्येके वदन्ति लोके, तमेव बालोति पुनाहु अञ्ञे।
‘‘Yaṃ paṇḍitotyeke vadanti loke, tameva bāloti punāhu aññe;
अक्खाहि मे विप्पवदन्ति एत्थ, कं पण्डितं नाग तुवं वदेसी’’ति॥
Akkhāhi me vippavadanti ettha, kaṃ paṇḍitaṃ nāga tuvaṃ vadesī’’ti.
तत्थ यं पण्डितोत्येकेति सो किर ‘‘हदयं पण्डितस्सा’’ति सुत्वा चिन्तेसि ‘‘यं एके पण्डितोति वदन्ति, तमेव अञ्ञे बालोति कथेन्ति। किञ्चापि मे इरन्धतिया विधुरोति अक्खातं, तथापि तथतो जानितुं पुच्छिस्सामि न’’न्ति। तस्मा एवमाह।
Tattha yaṃpaṇḍitotyeketi so kira ‘‘hadayaṃ paṇḍitassā’’ti sutvā cintesi ‘‘yaṃ eke paṇḍitoti vadanti, tameva aññe bāloti kathenti. Kiñcāpi me irandhatiyā vidhuroti akkhātaṃ, tathāpi tathato jānituṃ pucchissāmi na’’nti. Tasmā evamāha.
नागराजा आह –
Nāgarājā āha –
१३६५.
1365.
‘‘कोरब्यराजस्स धनञ्चयस्स, यदि ते सुतो विधुरो नाम कत्ता।
‘‘Korabyarājassa dhanañcayassa, yadi te suto vidhuro nāma kattā;
आनेहि तं पण्डितं धम्मलद्धा, इरन्धती पदचरा ते होतू’’ति॥
Ānehi taṃ paṇḍitaṃ dhammaladdhā, irandhatī padacarā te hotū’’ti.
तत्थ धम्मलद्धाति धम्मेन लभित्वा। पदचराति पादपरिचारिका।
Tattha dhammaladdhāti dhammena labhitvā. Padacarāti pādaparicārikā.
तं सुत्वा पुण्णको सोमनस्सप्पत्तो सिन्धवं नयनत्थाय उपट्ठाकं आणापेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ sutvā puṇṇako somanassappatto sindhavaṃ nayanatthāya upaṭṭhākaṃ āṇāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३६६.
1366.
‘‘इदञ्च सुत्वा वरुणस्स वाक्यं, उट्ठाय यक्खो परमप्पतीतो।
‘‘Idañca sutvā varuṇassa vākyaṃ, uṭṭhāya yakkho paramappatīto;
तत्थेव सन्तो पुरिसं असंसि, आनेहि आजञ्ञमिधेव युत्त’’न्ति॥
Tattheva santo purisaṃ asaṃsi, ānehi ājaññamidheva yutta’’nti.
तत्थ पुरिसं असंसीति अत्तनो उपट्ठाकं आणापेसि। आजञ्ञन्ति कारणाकारणजाननकसिन्धवं। युत्तन्ति कप्पितं।
Tattha purisaṃ asaṃsīti attano upaṭṭhākaṃ āṇāpesi. Ājaññanti kāraṇākāraṇajānanakasindhavaṃ. Yuttanti kappitaṃ.
१३६७.
1367.
‘‘जातरूपमया कण्णा, काचम्हिचमया खुरा।
‘‘Jātarūpamayā kaṇṇā, kācamhicamayā khurā;
जम्बोनदस्स पाकस्स, सुवण्णस्स उरच्छदो’’ति॥
Jambonadassa pākassa, suvaṇṇassa uracchado’’ti.
तत्थ जातरूपमया कण्णाति तमेव सिन्धवं वण्णेन्तो आह। तस्स हि मनोमयस्स सिन्धवस्स जातरूपमया कण्णा, काचम्हिचमया खुरा, तस्स खुरा रत्तमणिमयाति अत्थो। जम्बोनदस्स पाकस्साति जम्बोनदस्स पक्कस्स रत्तसुवण्णस्स उरच्छदो।
Tattha jātarūpamayā kaṇṇāti tameva sindhavaṃ vaṇṇento āha. Tassa hi manomayassa sindhavassa jātarūpamayā kaṇṇā, kācamhicamayā khurā, tassa khurā rattamaṇimayāti attho. Jambonadassa pākassāti jambonadassa pakkassa rattasuvaṇṇassa uracchado.
सो पुरिसो तावदेव तं सिन्धवं आनेसि। पुण्णको तं अभिरुय्ह आकासेन वेस्सवणस्स सन्तिकं गन्त्वा नागभवनं वण्णेत्वा तं पवत्तिं आरोचेसि। तस्सत्थस्स पकासनत्थं इदं वुत्तं –
So puriso tāvadeva taṃ sindhavaṃ ānesi. Puṇṇako taṃ abhiruyha ākāsena vessavaṇassa santikaṃ gantvā nāgabhavanaṃ vaṇṇetvā taṃ pavattiṃ ārocesi. Tassatthassa pakāsanatthaṃ idaṃ vuttaṃ –
१३६८.
1368.
‘‘देववाहवहं यानं, अस्समारुय्ह पुण्णको।
‘‘Devavāhavahaṃ yānaṃ, assamāruyha puṇṇako;
अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सु, पक्कामि वेहायसमन्तलिक्खे॥
Alaṅkato kappitakesamassu, pakkāmi vehāyasamantalikkhe.
१३६९.
1369.
‘‘सो पुण्णको कामरागेन गिद्धो, इरन्धतिं नागकञ्ञं जिगीसं।
‘‘So puṇṇako kāmarāgena giddho, irandhatiṃ nāgakaññaṃ jigīsaṃ;
गन्त्वान तं भूतपतिं यसस्सिं, इच्चब्रवी वेस्सवणं कुवेरं॥
Gantvāna taṃ bhūtapatiṃ yasassiṃ, iccabravī vessavaṇaṃ kuveraṃ.
१३७०.
1370.
‘‘भोगवती नाम मन्दिरे, वासा हिरञ्ञवतीति वुच्चति।
‘‘Bhogavatī nāma mandire, vāsā hiraññavatīti vuccati;
नगरे निम्मिते कञ्चनमये, मण्डलस्स उरगस्स निट्ठितं॥
Nagare nimmite kañcanamaye, maṇḍalassa uragassa niṭṭhitaṃ.
१३७१.
1371.
‘‘अट्टालका ओट्ठगीवियो, लोहितङ्कस्स मसारगल्लिनो।
‘‘Aṭṭālakā oṭṭhagīviyo, lohitaṅkassa masāragallino;
पासादेत्थ सिलामया, सोवण्णरतनेहि छादिता॥
Pāsādettha silāmayā, sovaṇṇaratanehi chāditā.
१३७२.
1372.
‘‘अम्बा तिलका च जम्बुयो, सत्तपण्णा मुचलिन्दकेतका।
‘‘Ambā tilakā ca jambuyo, sattapaṇṇā mucalindaketakā;
पियङ्गु उद्दालका सहा, उपरिभद्दका सिन्दुवारका॥
Piyaṅgu uddālakā sahā, uparibhaddakā sinduvārakā.
१३७३.
1373.
‘‘चम्पेय्यका नागमल्लिका, भगिनीमाला अथ मेत्थ कोलिया।
‘‘Campeyyakā nāgamallikā, bhaginīmālā atha mettha koliyā;
एते दुमा परिणामिता, सोभयन्ति उरगस्स मन्दिरं॥
Ete dumā pariṇāmitā, sobhayanti uragassa mandiraṃ.
१३७४.
1374.
‘‘खज्जुरेत्थ सिलामया, सोवण्णधुवपुप्फिता बहू।
‘‘Khajjurettha silāmayā, sovaṇṇadhuvapupphitā bahū;
यत्थ वसतोपपातिको, नागराजा वरुणो महिद्धिको॥
Yattha vasatopapātiko, nāgarājā varuṇo mahiddhiko.
१३७५.
1375.
‘‘तस्स कोमारिका भरिया, विमला कञ्चनवेल्लिविग्गहा।
‘‘Tassa komārikā bhariyā, vimalā kañcanavelliviggahā;
काला तरुणाव उग्गता, पुचिमन्दत्थनी चारुदस्सना॥
Kālā taruṇāva uggatā, pucimandatthanī cārudassanā.
१३७६.
1376.
‘‘लाखारसरत्तसुच्छवी , कणिकाराव निवातपुप्फिता।
‘‘Lākhārasarattasucchavī , kaṇikārāva nivātapupphitā;
तिदिवोकचराव अच्छरा, विज्जुवब्भघना विनिस्सटा॥
Tidivokacarāva accharā, vijjuvabbhaghanā vinissaṭā.
१३७७.
1377.
‘‘सा दोहळिनी सुविम्हिता, विधुरस्स हदयं धनियति।
‘‘Sā dohaḷinī suvimhitā, vidhurassa hadayaṃ dhaniyati;
तं तेसं देमि इस्सर, तेन ते देन्ति इरन्धतिं मम’’न्ति॥
Taṃ tesaṃ demi issara, tena te denti irandhatiṃ mama’’nti.
तत्थ देववाहवहं यानन्ति वहितब्बोति वाहो, देवसङ्खातं वाहं वहतीति देववाहवहं। यन्ति एतेनाति यानं। कप्पितकेसमस्सूति मण्डनवसेन सुसंविहितकेसमस्सु। देवानं पन केसमस्सुकरणकम्मं नाम नत्थि, विचित्तकथिकेन पन कथितं। जिगीसन्ति पत्थयन्तो। वेस्सवणन्ति विसाणाय राजधानिया इस्सरराजानं। कुवेरन्ति एवंनामकं। भोगवती नामाति सम्पन्नभोगताय एवंलद्धनामं। मन्दिरेति मन्दिरं, भवनन्ति अत्थो। वासा हिरञ्ञवतीति नागराजस्स वसनट्ठानत्ता वासाति च, कञ्चनवतिया सुवण्णपाकारेन परिक्खित्तत्ता हिरञ्ञवतीति च वुच्चति। नगरे निम्मितेति नगरं निम्मितं। कञ्चनमयेति सुवण्णमयं। मण्डलस्साति भोगमण्डलेन समन्नागतस्स। निट्ठितन्ति करणपरिनिट्ठितं। ओट्ठगीवियोति ओट्ठगीवासण्ठानेन कता रत्तमणिमसारगल्लमया अट्टालका। पासादेत्थाति एत्थ नागभवने पासादा। सिलामयाति मणिमया। सोवण्णरतनेहीति सुवण्णसङ्खातेहि रतनेहि, सुवण्णिट्ठकाहि छादिताति अत्थो। सहाति सहकारा। उपरिभद्दकाति उद्दालकजातिकायेव रुक्खा। चम्पेय्यका नागमल्लिकाति चम्पका च नागा च मल्लिका च। भगिनीमाला अथ मेत्थ कोलियाति भगिनीमाला चेव अथ एत्थ नागभवने कोलिया नाम रुक्खा च। एते दुमा परिणामिताति एते पुप्फूपगफलूपगरुक्खा अञ्ञमञ्ञं सङ्घट्टसाखताय परिणामिता आकुलसमाकुला। खज्जुरेत्थाति खज्जुरिरुक्खा एत्थ। सिलामयाति इन्दनीलमणिमया। सोवण्णधुवपुप्फिताति ते पन सुवण्णपुप्फेहि निच्चपुप्फिता। यत्थ वसतोपपातिकोति यत्थ नागभवने ओपपातिको नागराजा वसति। कञ्चनवेल्लिविग्गहाति सुवण्णरासिसस्सिरिकसरीरा। काला तरुणाव उग्गताति विलासयुत्तताय मन्दवातेरिता कालवल्लिपल्लवा विय उग्गता। पुचिमन्दत्थनीति निम्बफलसण्ठानचूचुका । लाखारसरत्तसुच्छवीति हत्थपादतलछविं सन्धाय वुत्तं। तिदिवोकचराति तिदसभवनचरा। विज्जुवब्भघनाति अब्भघनवलाहकन्तरतो निस्सटा विज्जुलता विय। तं तेसं देमीति तं तस्स हदयं अहं तेसं देमि, एवं जानस्सु। इस्सराति मातुलं आलपति।
Tattha devavāhavahaṃ yānanti vahitabboti vāho, devasaṅkhātaṃ vāhaṃ vahatīti devavāhavahaṃ. Yanti etenāti yānaṃ. Kappitakesamassūti maṇḍanavasena susaṃvihitakesamassu. Devānaṃ pana kesamassukaraṇakammaṃ nāma natthi, vicittakathikena pana kathitaṃ. Jigīsanti patthayanto. Vessavaṇanti visāṇāya rājadhāniyā issararājānaṃ. Kuveranti evaṃnāmakaṃ. Bhogavatī nāmāti sampannabhogatāya evaṃladdhanāmaṃ. Mandireti mandiraṃ, bhavananti attho. Vāsā hiraññavatīti nāgarājassa vasanaṭṭhānattā vāsāti ca, kañcanavatiyā suvaṇṇapākārena parikkhittattā hiraññavatīti ca vuccati. Nagare nimmiteti nagaraṃ nimmitaṃ. Kañcanamayeti suvaṇṇamayaṃ. Maṇḍalassāti bhogamaṇḍalena samannāgatassa. Niṭṭhitanti karaṇapariniṭṭhitaṃ. Oṭṭhagīviyoti oṭṭhagīvāsaṇṭhānena katā rattamaṇimasāragallamayā aṭṭālakā. Pāsādetthāti ettha nāgabhavane pāsādā. Silāmayāti maṇimayā. Sovaṇṇaratanehīti suvaṇṇasaṅkhātehi ratanehi, suvaṇṇiṭṭhakāhi chāditāti attho. Sahāti sahakārā. Uparibhaddakāti uddālakajātikāyeva rukkhā. Campeyyakā nāgamallikāti campakā ca nāgā ca mallikā ca. Bhaginīmālā atha mettha koliyāti bhaginīmālā ceva atha ettha nāgabhavane koliyā nāma rukkhā ca. Ete dumā pariṇāmitāti ete pupphūpagaphalūpagarukkhā aññamaññaṃ saṅghaṭṭasākhatāya pariṇāmitā ākulasamākulā. Khajjuretthāti khajjurirukkhā ettha. Silāmayāti indanīlamaṇimayā. Sovaṇṇadhuvapupphitāti te pana suvaṇṇapupphehi niccapupphitā. Yattha vasatopapātikoti yattha nāgabhavane opapātiko nāgarājā vasati. Kañcanavelliviggahāti suvaṇṇarāsisassirikasarīrā. Kālā taruṇāva uggatāti vilāsayuttatāya mandavāteritā kālavallipallavā viya uggatā. Pucimandatthanīti nimbaphalasaṇṭhānacūcukā . Lākhārasarattasucchavīti hatthapādatalachaviṃ sandhāya vuttaṃ. Tidivokacarāti tidasabhavanacarā. Vijjuvabbhaghanāti abbhaghanavalāhakantarato nissaṭā vijjulatā viya. Taṃ tesaṃ demīti taṃ tassa hadayaṃ ahaṃ tesaṃ demi, evaṃ jānassu. Issarāti mātulaṃ ālapati.
इति सो वेस्सवणेन अननुञ्ञातो गन्तुं अविसहित्वा तं अनुजानापेतुं एता एत्तका गाथा कथेसि। वेस्सवणो पन तस्स कथं न सुणाति। किंकारणा? द्विन्नं देवपुत्तानं विमानअड्डं परिच्छिन्दतीति। पुण्णको अत्तनो वचनस्स अस्सुतभावं ञत्वा जिनकदेवपुत्तस्स सन्तिके अट्ठासि। वेस्सवणो अड्डं विनिच्छिनित्वा पराजितं अनुट्ठापेत्वा इतरं ‘‘गच्छ त्वं, तव विमाने वसाही’’ति आह। पुण्णको ‘‘गच्छ त्व’’न्ति वुत्तक्खणेयेव ‘‘मय्हं मातुलेन मम पेसितभावं जानाथा’’ति कतिपयदेवपुत्ते सक्खिं कत्वा हेट्ठा वुत्तनयेनेव सिन्धवं आहरापेत्वा अभिरुय्ह पक्कामि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti so vessavaṇena ananuññāto gantuṃ avisahitvā taṃ anujānāpetuṃ etā ettakā gāthā kathesi. Vessavaṇo pana tassa kathaṃ na suṇāti. Kiṃkāraṇā? Dvinnaṃ devaputtānaṃ vimānaaḍḍaṃ paricchindatīti. Puṇṇako attano vacanassa assutabhāvaṃ ñatvā jinakadevaputtassa santike aṭṭhāsi. Vessavaṇo aḍḍaṃ vinicchinitvā parājitaṃ anuṭṭhāpetvā itaraṃ ‘‘gaccha tvaṃ, tava vimāne vasāhī’’ti āha. Puṇṇako ‘‘gaccha tva’’nti vuttakkhaṇeyeva ‘‘mayhaṃ mātulena mama pesitabhāvaṃ jānāthā’’ti katipayadevaputte sakkhiṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva sindhavaṃ āharāpetvā abhiruyha pakkāmi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३७८.
1378.
‘‘सो पुण्णको भूतपतिं यसस्सिं, आमन्तय वेस्सवणं कुवेरं।
‘‘So puṇṇako bhūtapatiṃ yasassiṃ, āmantaya vessavaṇaṃ kuveraṃ;
तत्थेव सन्तो पुरिसं असंसि, आनेहि आजञ्ञमिधेव युत्तं॥
Tattheva santo purisaṃ asaṃsi, ānehi ājaññamidheva yuttaṃ.
१३७९.
1379.
‘‘जातरूपमया कण्णा, काचम्हिचमया खुरा।
‘‘Jātarūpamayā kaṇṇā, kācamhicamayā khurā;
जम्बोनदस्स पाकस्स, सुवण्णस्स उरच्छदो॥
Jambonadassa pākassa, suvaṇṇassa uracchado.
१३८०.
1380.
‘‘देववाहवहं यानं, अस्समारुय्ह पुण्णको।
‘‘Devavāhavahaṃ yānaṃ, assamāruyha puṇṇako;
अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सु, पक्कामि वेहायसमन्तलिक्खे’’ति॥
Alaṅkato kappitakesamassu, pakkāmi vehāyasamantalikkhe’’ti.
तत्थ आमन्तयाति आमन्तयित्वा।
Tattha āmantayāti āmantayitvā.
सो आकासेन गच्छन्तोयेव चिन्तेसि ‘‘विधुरपण्डितो महापरिवारो, न सक्का तं गण्हितुं, धनञ्चयकोरब्यो पन जूतवित्तको, तं जूतेन जिनित्वा विधुरं गण्हिस्सामि, घरे पनस्स बहूनि रतनानि, अप्पग्घेन लक्खेन जूतं न कीळिस्सति, महग्घरतनं हरितुं वट्टति, अञ्ञं रतनं राजा न गण्हिस्सति, राजगहस्स सामन्ता वेपुल्लपब्बतब्भन्तरे चक्कवत्तिरञ्ञो परिभोगमणिरतनं अत्थि महानुभावं, तं गहेत्वा तेन राजानं पलोभेत्वा जिनिस्सामी’’ति। सो तथा अकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
So ākāsena gacchantoyeva cintesi ‘‘vidhurapaṇḍito mahāparivāro, na sakkā taṃ gaṇhituṃ, dhanañcayakorabyo pana jūtavittako, taṃ jūtena jinitvā vidhuraṃ gaṇhissāmi, ghare panassa bahūni ratanāni, appagghena lakkhena jūtaṃ na kīḷissati, mahaggharatanaṃ harituṃ vaṭṭati, aññaṃ ratanaṃ rājā na gaṇhissati, rājagahassa sāmantā vepullapabbatabbhantare cakkavattirañño paribhogamaṇiratanaṃ atthi mahānubhāvaṃ, taṃ gahetvā tena rājānaṃ palobhetvā jinissāmī’’ti. So tathā akāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३८१.
1381.
‘‘सो अग्गमा राजगहं सुरम्मं, अङ्गस्स रञ्ञो नगरं दुरायुतं।
‘‘So aggamā rājagahaṃ surammaṃ, aṅgassa rañño nagaraṃ durāyutaṃ;
पहूतभक्खं बहुअन्नपानं, मसक्कसारं विय वासवस्स॥
Pahūtabhakkhaṃ bahuannapānaṃ, masakkasāraṃ viya vāsavassa.
१३८२.
1382.
‘‘मयूरकोञ्चागणसम्पघुट्ठं , दिजाभिघुट्ठं दिजसङ्घसेवितं।
‘‘Mayūrakoñcāgaṇasampaghuṭṭhaṃ , dijābhighuṭṭhaṃ dijasaṅghasevitaṃ;
नानासकुन्ताभिरुदं सुवङ्गणं, पुप्फाभिकिण्णं हिमवंव पब्बतं॥
Nānāsakuntābhirudaṃ suvaṅgaṇaṃ, pupphābhikiṇṇaṃ himavaṃva pabbataṃ.
१३८३.
1383.
‘‘सो पुण्णको वेपुलमाभिरूहि, सिलुच्चयं किम्पुरिसानुचिण्णं।
‘‘So puṇṇako vepulamābhirūhi, siluccayaṃ kimpurisānuciṇṇaṃ;
अन्वेसमानो मणिरतनं उळारं, तमद्दसा पब्बतकूटमज्झे’’ति॥
Anvesamāno maṇiratanaṃ uḷāraṃ, tamaddasā pabbatakūṭamajjhe’’ti.
तत्थ अङ्गस्स रञ्ञोति तदा अङ्गस्स रञ्ञोव मगधरज्जं अहोसि। तेन वुत्तं – ‘‘अङ्गस्स रञ्ञो नगर’’न्ति। दुरायुतन्ति पच्चत्थिकेहि दुरायुत्तं। मसक्कसारं विय वासवस्साति मसक्कसारसङ्खाते सिनेरुपब्बतमत्थके मापितत्ता ‘‘मसक्कसार’’न्ति लद्धनामं वासवस्स भवनं विय। दिजाभिघुट्ठन्ति अञ्ञेहि च पक्खीहि अभिसङ्घुट्ठं निन्नादितं। नानासकुन्ताभिरुदन्ति मधुरस्सरेन गायन्तेहि विय नानाविधेहि सकुणेहि अभिरुदं, अभिगीतन्ति अत्थो। सुवङ्गणन्ति सुन्दरअङ्गणं मनुञ्ञतलं। हिमवंव पब्बतन्ति हिमवन्तपब्बतं विय। वेपुलमाभिरूहीति भिक्खवे, सो पुण्णको एवरूपं वेपुल्लपब्बतं अभिरुहि। पब्बतकूटमज्झेति पब्बतकूटअन्तरे तं मणिं अद्दस।
Tattha aṅgassa raññoti tadā aṅgassa raññova magadharajjaṃ ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘aṅgassa rañño nagara’’nti. Durāyutanti paccatthikehi durāyuttaṃ. Masakkasāraṃ viya vāsavassāti masakkasārasaṅkhāte sinerupabbatamatthake māpitattā ‘‘masakkasāra’’nti laddhanāmaṃ vāsavassa bhavanaṃ viya. Dijābhighuṭṭhanti aññehi ca pakkhīhi abhisaṅghuṭṭhaṃ ninnāditaṃ. Nānāsakuntābhirudanti madhurassarena gāyantehi viya nānāvidhehi sakuṇehi abhirudaṃ, abhigītanti attho. Suvaṅgaṇanti sundaraaṅgaṇaṃ manuññatalaṃ. Himavaṃva pabbatanti himavantapabbataṃ viya. Vepulamābhirūhīti bhikkhave, so puṇṇako evarūpaṃ vepullapabbataṃ abhiruhi. Pabbatakūṭamajjheti pabbatakūṭaantare taṃ maṇiṃ addasa.
१३८४.
1384.
‘‘दिस्वा मणिं पभस्सरं जातिमन्तं, मनोहरं मणिरतनं उळारं।
‘‘Disvā maṇiṃ pabhassaraṃ jātimantaṃ, manoharaṃ maṇiratanaṃ uḷāraṃ;
दद्दल्लमानं यससा यसस्सिनं, ओभासती विज्जुरिवन्तलिक्खे॥
Daddallamānaṃ yasasā yasassinaṃ, obhāsatī vijjurivantalikkhe.
१३८५.
1385.
‘‘तमग्गही वेळुरियं महग्घं, मनोहरं नाम महानुभावं।
‘‘Tamaggahī veḷuriyaṃ mahagghaṃ, manoharaṃ nāma mahānubhāvaṃ;
आजञ्ञमारुय्ह मनोमवण्णो, पक्कामि वेहायसमन्तलिक्खे’’ति॥
Ājaññamāruyha manomavaṇṇo, pakkāmi vehāyasamantalikkhe’’ti.
तत्थ मनोहरन्ति मनसाभिपत्थितस्स धनस्स आहरणसमत्थं। दद्दल्लमानन्ति उज्जलमानं। यससाति परिवारमणिगणेन। ओभासतीति तं मणिरतनं आकासे विज्जुरिव ओभासति। तमग्गहीति तं मणिरतनं अग्गहेसि। तं पन मणिरतनं कुम्भिरो नाम यक्खो कुम्भण्डसहस्सपरिवारो रक्खति। सो पन तेन कुज्झित्वा ओलोकितमत्तेनेव भीततसितो पलायित्वा चक्कवाळपब्बतं पत्वा कम्पमानो ओलोकेन्तो अट्ठासि। इति तं पलापेत्वा पुण्णको मणिरतनं अग्गहेसि। मनोहरं नामाति मनसा चिन्तितं धनं आहरितुं सक्कोतीति एवंलद्धनामं।
Tattha manoharanti manasābhipatthitassa dhanassa āharaṇasamatthaṃ. Daddallamānanti ujjalamānaṃ. Yasasāti parivāramaṇigaṇena. Obhāsatīti taṃ maṇiratanaṃ ākāse vijjuriva obhāsati. Tamaggahīti taṃ maṇiratanaṃ aggahesi. Taṃ pana maṇiratanaṃ kumbhiro nāma yakkho kumbhaṇḍasahassaparivāro rakkhati. So pana tena kujjhitvā olokitamatteneva bhītatasito palāyitvā cakkavāḷapabbataṃ patvā kampamāno olokento aṭṭhāsi. Iti taṃ palāpetvā puṇṇako maṇiratanaṃ aggahesi. Manoharaṃ nāmāti manasā cintitaṃ dhanaṃ āharituṃ sakkotīti evaṃladdhanāmaṃ.
इति सो तं गहेत्वा आकासेन गच्छन्तो तं नगरं पत्तो। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti so taṃ gahetvā ākāsena gacchanto taṃ nagaraṃ patto. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१३८६.
1386.
‘‘सो अग्गमा नगरमिन्दपत्थं, ओरुय्हुपागच्छि सभं कुरूनं।
‘‘So aggamā nagaramindapatthaṃ, oruyhupāgacchi sabhaṃ kurūnaṃ;
समागते एकसतं समग्गे, अव्हेत्थ यक्खो अविकम्पमानो॥
Samāgate ekasataṃ samagge, avhettha yakkho avikampamāno.
१३८७.
1387.
‘‘को नीध रञ्ञं वरमाभिजेति, कमाभिजेय्याम वरद्धनेन।
‘‘Ko nīdha raññaṃ varamābhijeti, kamābhijeyyāma varaddhanena;
कमनुत्तरं रतनवरं जिनाम, को वापि नो जेति वरद्धनेना’’ति॥
Kamanuttaraṃ ratanavaraṃ jināma, ko vāpi no jeti varaddhanenā’’ti.
तत्थ ओरुय्हुपागच्छि सभं कुरूनन्ति भिक्खवे, सो पुण्णको अस्सपिट्ठितो ओरुय्ह अस्सं अदिस्समानरूपं ठपेत्वा माणवकवण्णेन कुरूनं सभं उपगतो। एकसतन्ति एकसतराजानो अछम्भीतो हुत्वा ‘‘को नीधा’’तिआदीनि वदन्तो जूतेन अव्हेत्थ। को नीधाति को नु इमस्मिं राजसमागमे। रञ्ञन्ति राजूनं अन्तरे। वरमाभिजेतीति अम्हाकं सन्तकं सेट्ठरतनं अभिजेति, ‘‘अहं जिनामी’’ति वत्तुं उस्सहति। कमाभिजेय्यामाति कं वा मयं जिनेय्याम। वरद्धनेनाति उत्तमधनेन। कमनुत्तरन्ति जिनन्तो च कतरं राजानं अनुत्तरं रतनवरं जिनाम। को वापि नो जेतीति अथ वा को नाम राजा अम्हे वरधनेन जेति। इति सो चतूहि पदेहि कोरब्यमेव घट्टेति।
Tattha oruyhupāgacchi sabhaṃ kurūnanti bhikkhave, so puṇṇako assapiṭṭhito oruyha assaṃ adissamānarūpaṃ ṭhapetvā māṇavakavaṇṇena kurūnaṃ sabhaṃ upagato. Ekasatanti ekasatarājāno achambhīto hutvā ‘‘ko nīdhā’’tiādīni vadanto jūtena avhettha. Ko nīdhāti ko nu imasmiṃ rājasamāgame. Raññanti rājūnaṃ antare. Varamābhijetīti amhākaṃ santakaṃ seṭṭharatanaṃ abhijeti, ‘‘ahaṃ jināmī’’ti vattuṃ ussahati. Kamābhijeyyāmāti kaṃ vā mayaṃ jineyyāma. Varaddhanenāti uttamadhanena. Kamanuttaranti jinanto ca kataraṃ rājānaṃ anuttaraṃ ratanavaraṃ jināma. Ko vāpi no jetīti atha vā ko nāma rājā amhe varadhanena jeti. Iti so catūhi padehi korabyameva ghaṭṭeti.
अथ राजा ‘‘मया इतो पुब्बे एवं सूरो हुत्वा कथेन्तो नाम न दिट्ठपुब्बो, को नु खो एसो’’ति चिन्तेत्वा पुच्छन्तो गाथमाह –
Atha rājā ‘‘mayā ito pubbe evaṃ sūro hutvā kathento nāma na diṭṭhapubbo, ko nu kho eso’’ti cintetvā pucchanto gāthamāha –
१३८८.
1388.
‘‘कुहिं नु रट्ठे तव जातिभूमि, न कोरब्यस्सेव वचो तवेदं।
‘‘Kuhiṃ nu raṭṭhe tava jātibhūmi, na korabyasseva vaco tavedaṃ;
अभीतोसि नो वण्णनिभाय सब्बे, अक्खाहि मे नामञ्च बन्धवे चा’’ति॥
Abhītosi no vaṇṇanibhāya sabbe, akkhāhi me nāmañca bandhave cā’’ti.
तत्थ न कोरब्यस्सेवाति कुरुरट्ठवासिकस्सेव तव वचनं न होति।
Tattha na korabyassevāti kururaṭṭhavāsikasseva tava vacanaṃ na hoti.
तं सुत्वा इतरो ‘‘अयं राजा मम नामं पुच्छति, पुण्णको च नाम दासो होति। सचाहं ‘पुण्णकोस्मी’ति वक्खामि, ‘एस दासो, तस्मा मं पगब्भताय एवं वदेती’ति अवमञ्ञिस्सति, अनन्तरातीते अत्तभावे नाममस्स कथेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –
Taṃ sutvā itaro ‘‘ayaṃ rājā mama nāmaṃ pucchati, puṇṇako ca nāma dāso hoti. Sacāhaṃ ‘puṇṇakosmī’ti vakkhāmi, ‘esa dāso, tasmā maṃ pagabbhatāya evaṃ vadetī’ti avamaññissati, anantarātīte attabhāve nāmamassa kathessāmī’’ti cintetvā gāthamāha –
१३८९.
1389.
‘‘कच्चायनो माणवकोस्मि राज, अनूननामो इति मव्हयन्ति।
‘‘Kaccāyano māṇavakosmi rāja, anūnanāmo iti mavhayanti;
अङ्गेसु मे ञातयो बन्धवा च, अक्खेन देवस्मि इधानुपत्तो’’ति॥
Aṅgesu me ñātayo bandhavā ca, akkhena devasmi idhānupatto’’ti.
तत्थ अनूननामोति न ऊननामो। इमिना अत्तनो पुण्णकनाममेव पटिच्छन्नं कत्वा कथेति। इति मव्हयन्तीति इति मं अव्हयन्ति पक्कोसन्ति । अङ्गेसूति अङ्गरट्ठे कालचम्पानगरे वसन्ति। अक्खेन देवस्मीति देव, जूतकीळनत्थेन इध अनुप्पत्तोस्मि।
Tattha anūnanāmoti na ūnanāmo. Iminā attano puṇṇakanāmameva paṭicchannaṃ katvā katheti. Iti mavhayantīti iti maṃ avhayanti pakkosanti . Aṅgesūti aṅgaraṭṭhe kālacampānagare vasanti. Akkhena devasmīti deva, jūtakīḷanatthena idha anuppattosmi.
अथ राजा ‘‘माणव, त्वं जूतेन जितो किं दस्ससि, किं ते अत्थी’’ति पुच्छन्तो गाथमाह –
Atha rājā ‘‘māṇava, tvaṃ jūtena jito kiṃ dassasi, kiṃ te atthī’’ti pucchanto gāthamāha –
१३९०.
1390.
‘‘किं माणवस्स रतनानि अत्थि, ये तं जिनन्तो हरे अक्खधुत्तो।
‘‘Kiṃ māṇavassa ratanāni atthi, ye taṃ jinanto hare akkhadhutto;
बहूनि रञ्ञो रतनानि अत्थि, ते त्वं दलिद्दो कथमव्हयेसी’’ति॥
Bahūni rañño ratanāni atthi, te tvaṃ daliddo kathamavhayesī’’ti.
तस्सत्थो – कित्तकानि भोतो माणवस्स रतनानि अत्थि, ये तं जिनन्तो अक्खधुत्तो ‘‘आहरा’’ति वत्वा हरेय्य। रञ्ञो पन निवेसने बहूनि रतनानि अत्थि, ते राजानो एवं बहुधने त्वं दलिद्दो समानो कथं जूतेन अव्हयसीति।
Tassattho – kittakāni bhoto māṇavassa ratanāni atthi, ye taṃ jinanto akkhadhutto ‘‘āharā’’ti vatvā hareyya. Rañño pana nivesane bahūni ratanāni atthi, te rājāno evaṃ bahudhane tvaṃ daliddo samāno kathaṃ jūtena avhayasīti.
ततो पुण्णको गाथमाह –
Tato puṇṇako gāthamāha –
१३९१.
1391.
‘‘मनोहरो नाम मणी ममायं, मनोहरं मणिरतनं उळारं।
‘‘Manoharo nāma maṇī mamāyaṃ, manoharaṃ maṇiratanaṃ uḷāraṃ;
इमञ्च आजञ्ञममित्ततापनं, एतं मे जिनित्वा हरे अक्खधुत्तो’’ति॥
Imañca ājaññamamittatāpanaṃ, etaṃ me jinitvā hare akkhadhutto’’ti.
पाळिपोत्थकेसु पन ‘‘मणि मम विज्जति लोहितङ्को’’ति लिखितं। सो पन मणि वेळुरियो, तस्मा इदमेव समेति।
Pāḷipotthakesu pana ‘‘maṇi mama vijjati lohitaṅko’’ti likhitaṃ. So pana maṇi veḷuriyo, tasmā idameva sameti.
तत्थ आजञ्ञन्ति इमं आजानीयस्सञ्च मणिञ्चाति एतं मे उभयं हरेय्य अक्खधुत्तोति अस्सं दस्सेत्वा एवमाह।
Tattha ājaññanti imaṃ ājānīyassañca maṇiñcāti etaṃ me ubhayaṃ hareyya akkhadhuttoti assaṃ dassetvā evamāha.
तं सुत्वा राजा गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā gāthamāha –
१३९२.
1392.
‘‘एको मणी माणव किं करिस्सति, आजानियेको पन किं करिस्सति।
‘‘Eko maṇī māṇava kiṃ karissati, ājāniyeko pana kiṃ karissati;
बहूनि रञ्ञो मणिरतनानि अत्थि, आजानिया वातजवा अनप्पका’’ति॥
Bahūni rañño maṇiratanāni atthi, ājāniyā vātajavā anappakā’’ti.
दोहळकण्डं निट्ठितं।
Dohaḷakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
मणिकण्डं
Maṇikaṇḍaṃ
सो रञ्ञो कथं सुत्वा ‘‘महाराज, किं नाम एतं वदेथ, एको अस्सो अस्ससहस्सं लक्खं होति, एको मणि मणिसहस्सं लक्खं होति। न हि सब्बे अस्सा एकसदिसा, इमस्स ताव जवं पस्सथा’’ति वत्वा अस्सं अभिरुहित्वा पाकारमत्थकेन पेसेसि। सत्तयोजनिकं नगरं अस्सेहि गीवाय गीवं पहरन्तेहि परिक्खित्तं विय अहोसि। अथानुक्कमेन अस्सोपि न पञ्ञायि, यक्खोपि न पञ्ञायि, उदरे बद्धरत्तपटोव पञ्ञायि। सो अस्सतो ओरुय्ह ‘‘दिट्ठो, महाराज, अस्सस्स वेगो’’ति वत्वा ‘‘आम, दिट्ठो’’ति वुत्ते ‘‘इदानि पुन पस्स, महाराजा’’ति वत्वा अस्सं अन्तोनगरे उय्याने पोक्खरणिया उदकपिट्ठे पेसेसि, खुरग्गानि अतेमेन्तोव पक्खन्दि। अथ नं पदुमपत्तेसु विचरापेत्वा पाणिं पहरित्वा हत्थं पसारेसि, अस्सो आगन्त्वा पाणितले पतिट्ठासि। ततो ‘‘वट्टते एवरूपं अस्सरतनं नरिन्दा’’ति वत्वा ‘‘वट्टती’’ति वुत्ते ‘‘महाराज, अस्सरतनं ताव तिट्ठतु, मणिरतनस्स महानुभावं पस्सा’’ति वत्वा तस्सानुभावं पकासेन्तो आह –
So rañño kathaṃ sutvā ‘‘mahārāja, kiṃ nāma etaṃ vadetha, eko asso assasahassaṃ lakkhaṃ hoti, eko maṇi maṇisahassaṃ lakkhaṃ hoti. Na hi sabbe assā ekasadisā, imassa tāva javaṃ passathā’’ti vatvā assaṃ abhiruhitvā pākāramatthakena pesesi. Sattayojanikaṃ nagaraṃ assehi gīvāya gīvaṃ paharantehi parikkhittaṃ viya ahosi. Athānukkamena assopi na paññāyi, yakkhopi na paññāyi, udare baddharattapaṭova paññāyi. So assato oruyha ‘‘diṭṭho, mahārāja, assassa vego’’ti vatvā ‘‘āma, diṭṭho’’ti vutte ‘‘idāni puna passa, mahārājā’’ti vatvā assaṃ antonagare uyyāne pokkharaṇiyā udakapiṭṭhe pesesi, khuraggāni atementova pakkhandi. Atha naṃ padumapattesu vicarāpetvā pāṇiṃ paharitvā hatthaṃ pasāresi, asso āgantvā pāṇitale patiṭṭhāsi. Tato ‘‘vaṭṭate evarūpaṃ assaratanaṃ narindā’’ti vatvā ‘‘vaṭṭatī’’ti vutte ‘‘mahārāja, assaratanaṃ tāva tiṭṭhatu, maṇiratanassa mahānubhāvaṃ passā’’ti vatvā tassānubhāvaṃ pakāsento āha –
१३९३.
1393.
‘‘इदञ्च मे मणिरतनं, पस्स त्वं द्विपदुत्तम।
‘‘Idañca me maṇiratanaṃ, passa tvaṃ dvipaduttama;
इत्थीनं विग्गहा चेत्थ, पुरिसानञ्च विग्गहा॥
Itthīnaṃ viggahā cettha, purisānañca viggahā.
१३९४.
1394.
‘‘मिगानं विग्गहा चेत्थ, सकुणानञ्च विग्गहा।
‘‘Migānaṃ viggahā cettha, sakuṇānañca viggahā;
नागराजा सुपण्णा च, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Nāgarājā supaṇṇā ca, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ इत्थीनन्ति एतस्मिञ्हि मणिरतने अलङ्कतपटियत्ता अनेका इत्थिविग्गहा पुरिसविग्गहा नानप्पकारा मिगपक्खिसङ्घा सेनङ्गादीनि च पञ्ञायन्ति, तानि दस्सेन्तो एवमाह। निम्मितन्ति इदं एवरूपं अच्छेरकं मणिम्हि निम्मितं पस्स।
Tattha itthīnanti etasmiñhi maṇiratane alaṅkatapaṭiyattā anekā itthiviggahā purisaviggahā nānappakārā migapakkhisaṅghā senaṅgādīni ca paññāyanti, tāni dassento evamāha. Nimmitanti idaṃ evarūpaṃ accherakaṃ maṇimhi nimmitaṃ passa.
‘‘अपरम्पि पस्साही’’ति वत्वा गाथा आह –
‘‘Aparampi passāhī’’ti vatvā gāthā āha –
१३९५.
1395.
‘‘हत्थानीकं रथानीकं, अस्से पत्ती च वम्मिने।
‘‘Hatthānīkaṃ rathānīkaṃ, asse pattī ca vammine;
चतुरङ्गिनिमं सेनं, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Caturaṅginimaṃ senaṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१३९६.
1396.
‘‘हत्थारोहे अनीकट्ठे, रथिके पत्तिकारके।
‘‘Hatthārohe anīkaṭṭhe, rathike pattikārake;
बलग्गानि वियूळ्हानि, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Balaggāni viyūḷhāni, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ बलग्गानीति बलानेव। वियूळ्हानीति ब्यूहवसेन ठितानि।
Tattha balaggānīti balāneva. Viyūḷhānīti byūhavasena ṭhitāni.
१३९७.
1397.
‘‘पुरं उद्धापसम्पन्नं, बहुपाकारतोरणं।
‘‘Puraṃ uddhāpasampannaṃ, bahupākāratoraṇaṃ;
सिङ्घाटके सुभूमियो, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Siṅghāṭake subhūmiyo, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१३९८.
1398.
‘‘एसिका परिखायो च, पलिखं अग्गळानि च।
‘‘Esikā parikhāyo ca, palikhaṃ aggaḷāni ca;
अट्टालके च द्वारे च, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Aṭṭālake ca dvāre ca, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ पुरन्ति नगरं। उद्धापसम्पन्नन्ति पाकारवत्थुना सम्पन्नं। बहुपाकारतोरणन्ति उच्चपाकारतोरणनगरद्वारेन सम्पन्नं। सिङ्घाटकेति वीथिचतुक्कानि। सुभूमियोति नगरूपचारे विचित्ता रमणीयभूमियो। एसिकाति नगरद्वारेसु उट्ठापिते एसिकत्थम्भे। पलिखन्ति पलिघं, अयमेव वा पाठो। अग्गळानीति नगरद्वारकवाटानि। द्वारे चाति गोपुरानि च।
Tattha puranti nagaraṃ. Uddhāpasampannanti pākāravatthunā sampannaṃ. Bahupākāratoraṇanti uccapākāratoraṇanagaradvārena sampannaṃ. Siṅghāṭaketi vīthicatukkāni. Subhūmiyoti nagarūpacāre vicittā ramaṇīyabhūmiyo. Esikāti nagaradvāresu uṭṭhāpite esikatthambhe. Palikhanti palighaṃ, ayameva vā pāṭho. Aggaḷānīti nagaradvārakavāṭāni. Dvāre cāti gopurāni ca.
१३९९.
1399.
‘‘पस्स तोरणमग्गेसु, नानादिजगणा बहू।
‘‘Passa toraṇamaggesu, nānādijagaṇā bahū;
हंसा कोञ्चा मयूरा च, चक्कवाका च कुक्कुहा॥
Haṃsā koñcā mayūrā ca, cakkavākā ca kukkuhā.
१४००.
1400.
‘‘कुणालका बहू चित्रा, सिखण्डी जीवजीवका।
‘‘Kuṇālakā bahū citrā, sikhaṇḍī jīvajīvakā;
नानादिजगणाकिण्णं, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Nānādijagaṇākiṇṇaṃ, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ तोरणमग्गेसूति एतस्मिं नगरे तोरणग्गेसु। कुणालकाति काळकोकिला। चित्राति चित्रपत्तकोकिला।
Tattha toraṇamaggesūti etasmiṃ nagare toraṇaggesu. Kuṇālakāti kāḷakokilā. Citrāti citrapattakokilā.
१४०१.
1401.
‘‘पस्स नगरं सुपाकारं, अब्भुतं लोमहंसनं।
‘‘Passa nagaraṃ supākāraṃ, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;
समुस्सितधजं रम्मं, सोण्णवालुकसन्थतं॥
Samussitadhajaṃ rammaṃ, soṇṇavālukasanthataṃ.
१४०२.
1402.
‘‘पस्सेत्थ पण्णसालायो, विभत्ता भागसो मिता।
‘‘Passettha paṇṇasālāyo, vibhattā bhāgaso mitā;
निवेसने निवेसे च, सन्धिब्यूहे पथद्धियो’’ति॥
Nivesane nivese ca, sandhibyūhe pathaddhiyo’’ti.
तत्थ सुपाकारन्ति कञ्चनपाकारपरिक्खित्तं। पण्णसालायोति नानाभण्डपुण्णे आपणे। निवेसने निवेसे चाति गेहानि चेव गेहवत्थूनि च। सन्धिब्यूहेति घरसन्धियो च अनिब्बिद्धरच्छा च। पथद्धियोति निब्बिद्धवीथियो।
Tattha supākāranti kañcanapākāraparikkhittaṃ. Paṇṇasālāyoti nānābhaṇḍapuṇṇe āpaṇe. Nivesane nivese cāti gehāni ceva gehavatthūni ca. Sandhibyūheti gharasandhiyo ca anibbiddharacchā ca. Pathaddhiyoti nibbiddhavīthiyo.
१४०३.
1403.
‘‘पानागारे च सोण्डे च, सूना ओदनिया घरा।
‘‘Pānāgāre ca soṇḍe ca, sūnā odaniyā gharā;
वेसी च गणिकायो च, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Vesī ca gaṇikāyo ca, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४०४.
1404.
‘‘मालाकारे च रजके, गन्धिके अथ दुस्सिके।
‘‘Mālākāre ca rajake, gandhike atha dussike;
सुवण्णकारे मणिकारे, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Suvaṇṇakāre maṇikāre, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४०५.
1405.
‘‘आळारिके च सूदे च, नटनाटकगायिनो।
‘‘Āḷārike ca sūde ca, naṭanāṭakagāyino;
पाणिस्सरे कुम्भथूनिके, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Pāṇissare kumbhathūnike, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ सोण्डे चाति अत्तनो अनुरूपेहि कण्ठकण्णपिलन्धनेहि समन्नागते आपानभूमिं सज्जेत्वा निसिन्ने सुरासोण्डे च। आळारिकेति पूवपाके। सूदेति भत्तकारके। पाणिस्सरेति पाणिप्पहारेन गायन्ते। कुम्भथूनिकेति घटदद्दरिवादके।
Tattha soṇḍe cāti attano anurūpehi kaṇṭhakaṇṇapilandhanehi samannāgate āpānabhūmiṃ sajjetvā nisinne surāsoṇḍe ca. Āḷāriketi pūvapāke. Sūdeti bhattakārake. Pāṇissareti pāṇippahārena gāyante. Kumbhathūniketi ghaṭadaddarivādake.
१४०६.
1406.
‘‘पस्स भेरी मुदिङ्गा च, सङ्खा पणवदिन्दिमा।
‘‘Passa bherī mudiṅgā ca, saṅkhā paṇavadindimā;
सब्बञ्च ताळावचरं, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Sabbañca tāḷāvacaraṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४०७.
1407.
‘‘सम्मतालञ्च वीणञ्च, नच्चगीतं सुवादितं।
‘‘Sammatālañca vīṇañca, naccagītaṃ suvāditaṃ;
तूरियताळितसङ्घुट्ठं, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Tūriyatāḷitasaṅghuṭṭhaṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४०८.
1408.
‘‘लङ्घिका मुट्ठिका चेत्थ, मायाकारा च सोभिया।
‘‘Laṅghikā muṭṭhikā cettha, māyākārā ca sobhiyā;
वेतालिके च जल्ले च, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Vetālike ca jalle ca, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ सम्मतालञ्चाति खदिरादिसम्मञ्चेव कंसतालञ्च। तूरियताळितसङ्घुट्ठन्ति नानातूरियानं ताळितेहि सङ्घुट्ठं। मुट्ठिकाति मुट्ठिकमल्ला। सोभियाति नगरसोभना इत्थी च सम्पन्नरूपा पुरिसा च। वेतालिकेति वेतालउट्ठापके। जल्लेति मस्सूनि करोन्ते न्हापिते।
Tattha sammatālañcāti khadirādisammañceva kaṃsatālañca. Tūriyatāḷitasaṅghuṭṭhanti nānātūriyānaṃ tāḷitehi saṅghuṭṭhaṃ. Muṭṭhikāti muṭṭhikamallā. Sobhiyāti nagarasobhanā itthī ca sampannarūpā purisā ca. Vetāliketi vetālauṭṭhāpake. Jalleti massūni karonte nhāpite.
१४०९.
1409.
‘‘समज्जा चेत्थ वत्तन्ति, आकिण्णा नरनारिभि।
‘‘Samajjā cettha vattanti, ākiṇṇā naranāribhi;
मञ्चातिमञ्चे भूमियो, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Mañcātimañce bhūmiyo, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ मञ्चातिमञ्चेति मञ्चानं उपरि बद्धमञ्चे। भूमियोति रमणीया समज्जभूमियो।
Tattha mañcātimañceti mañcānaṃ upari baddhamañce. Bhūmiyoti ramaṇīyā samajjabhūmiyo.
१४१०.
1410.
‘‘पस्स मल्ले समज्जस्मिं, फोटेन्ते दिगुणं भुजं।
‘‘Passa malle samajjasmiṃ, phoṭente diguṇaṃ bhujaṃ;
निहते निहतमाने च, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Nihate nihatamāne ca, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ समज्जस्मिन्ति मल्लरङ्गे। निहतेति निहनित्वा जिनित्वा ठिते। निहतमानेति पराजिते।
Tattha samajjasminti mallaraṅge. Nihateti nihanitvā jinitvā ṭhite. Nihatamāneti parājite.
१४११.
1411.
‘‘पस्स पब्बतपादेसु, नानामिगगणा बहू।
‘‘Passa pabbatapādesu, nānāmigagaṇā bahū;
सीहा ब्यग्घा वराहा च, अच्छकोकतरच्छयो॥
Sīhā byagghā varāhā ca, acchakokataracchayo.
१४१२.
1412.
‘‘पलासादा गवजा च, महिंसा रोहिता रुरू।
‘‘Palāsādā gavajā ca, mahiṃsā rohitā rurū;
एणेय्या च वराहा च, गणिनो नीकसूकरा॥
Eṇeyyā ca varāhā ca, gaṇino nīkasūkarā.
१४१३.
1413.
‘‘कदलिमिगा बहू चित्रा, बिळारा ससकण्टका।
‘‘Kadalimigā bahū citrā, biḷārā sasakaṇṭakā;
नानामिगगणाकिण्णं, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Nānāmigagaṇākiṇṇaṃ, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ पलासादाति खग्गमिगा। ‘‘पलता’’तिपि पाठो। गवजाति गवया। वराहाति एका मिगजातिका। तथा गणिनो चेव नीकसूकरा च। बहू चित्राति नानप्पकारा चित्रा मिगा। बिळाराति अरञ्ञबिळारा। ससकण्टकाति ससा च कण्टका च।
Tattha palāsādāti khaggamigā. ‘‘Palatā’’tipi pāṭho. Gavajāti gavayā. Varāhāti ekā migajātikā. Tathā gaṇino ceva nīkasūkarā ca. Bahū citrāti nānappakārā citrā migā. Biḷārāti araññabiḷārā. Sasakaṇṭakāti sasā ca kaṇṭakā ca.
१४१४.
1414.
‘‘नज्जायो सुप्पतित्थायो, सोण्णवालुकसन्थता।
‘‘Najjāyo suppatitthāyo, soṇṇavālukasanthatā;
अच्छा सवन्ति अम्बूनि, मच्छगुम्बनिसेविता॥
Acchā savanti ambūni, macchagumbanisevitā.
१४१५.
1415.
‘‘कुम्भीला मकरा चेत्थ, सुसुमारा च कच्छपा।
‘‘Kumbhīlā makarā cettha, susumārā ca kacchapā;
पाठीना पावुसा मच्छा, बलजा मुञ्चरोहिता’’ति॥
Pāṭhīnā pāvusā macchā, balajā muñcarohitā’’ti.
तत्थ नज्जायोति नदियो। सोण्णवालुकसन्थताति सुवण्णवालुकाय सन्थततला। कुम्भीलाति इमे एवरूपा जलचरा अन्तोनदियं विचरन्ति, तेपि मणिम्हि पस्साहीति।
Tattha najjāyoti nadiyo. Soṇṇavālukasanthatāti suvaṇṇavālukāya santhatatalā. Kumbhīlāti ime evarūpā jalacarā antonadiyaṃ vicaranti, tepi maṇimhi passāhīti.
१४१६.
1416.
‘‘नानादिजगणाकिण्णा, नानादुमगणायुता।
‘‘Nānādijagaṇākiṇṇā, nānādumagaṇāyutā;
वेळुरियकरोदायो, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Veḷuriyakarodāyo, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ वेळुरियकरोदायोति वेळुरियपासाणे पहरित्वा सद्दं करोन्तियो एवरूपा नज्जायोति।
Tattha veḷuriyakarodāyoti veḷuriyapāsāṇe paharitvā saddaṃ karontiyo evarūpā najjāyoti.
१४१७.
1417.
‘‘पस्सेत्थ पोक्खरणियो, सुविभत्ता चतुद्दिसा।
‘‘Passettha pokkharaṇiyo, suvibhattā catuddisā;
नानादिजगणाकिण्णा, पुथुलोमनिसेविता॥
Nānādijagaṇākiṇṇā, puthulomanisevitā.
१४१८.
1418.
‘‘समन्तोदकसम्पन्नं, महिं सागरकुण्डलं।
‘‘Samantodakasampannaṃ, mahiṃ sāgarakuṇḍalaṃ;
उपेतं वनराजेहि, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Upetaṃ vanarājehi, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ पुथुलोमनिसेविताति महामच्छेहि निसेविता। वनराजेहीति वनराजीहि, अयमेव वा पाठो।
Tattha puthulomanisevitāti mahāmacchehi nisevitā. Vanarājehīti vanarājīhi, ayameva vā pāṭho.
१४१९.
1419.
‘‘पुरतो विदेहे पस्स, गोयानिये च पच्छतो।
‘‘Purato videhe passa, goyāniye ca pacchato;
कुरुयो जम्बुदीपञ्च, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Kuruyo jambudīpañca, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२०.
1420.
‘‘पस्स चन्दं सूरियञ्च, ओभासन्ते चतुद्दिसा।
‘‘Passa candaṃ sūriyañca, obhāsante catuddisā;
सिनेरुं अनुपरियन्ते, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Sineruṃ anupariyante, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२१.
1421.
‘‘सिनेरुं हिमवन्तञ्च, सागरञ्च महीतलं।
‘‘Sineruṃ himavantañca, sāgarañca mahītalaṃ;
चत्तारो च महाराजे, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Cattāro ca mahārāje, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२२.
1422.
‘‘आरामे वनगुम्बे च, पाटिये च सिलुच्चये।
‘‘Ārāme vanagumbe ca, pāṭiye ca siluccaye;
रम्मे किम्पुरिसाकिण्णे, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Ramme kimpurisākiṇṇe, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२३.
1423.
‘‘फारुसकं चित्तलतं, मिस्सकं नन्दनं वनं।
‘‘Phārusakaṃ cittalataṃ, missakaṃ nandanaṃ vanaṃ;
वेजयन्तञ्च पासादं, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Vejayantañca pāsādaṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२४.
1424.
‘‘सुधम्मं तावतिंसञ्च, पारिछत्तञ्च पुप्फितं।
‘‘Sudhammaṃ tāvatiṃsañca, pārichattañca pupphitaṃ;
एरावणं नागराजं, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Erāvaṇaṃ nāgarājaṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२५.
1425.
‘‘पस्सेत्थ देवकञ्ञायो, नभा विज्जुरिवुग्गता।
‘‘Passettha devakaññāyo, nabhā vijjurivuggatā;
नन्दने विचरन्तियो, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Nandane vicarantiyo, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२६.
1426.
‘‘पस्सेत्थ देवकञ्ञायो, देवपुत्तपलोभिनी।
‘‘Passettha devakaññāyo, devaputtapalobhinī;
देवपुत्ते रममाने, मणिम्हि पस्स निम्मित’’न्ति॥
Devaputte ramamāne, maṇimhi passa nimmita’’nti.
तत्थ विदेहेति पुब्बविदेहदीपं। गोयानियेति अपरगोयानदीपं। कुरुयोति उत्तरकुरु च दक्खिणतो जम्बुदीपञ्च। अनुपरियन्तेति एते चन्दिमसूरिये सिनेरुं अनुपरियायन्ते। पाटियेति पत्थरित्वा ठपिते विय पिट्ठिपासाणे।
Tattha videheti pubbavidehadīpaṃ. Goyāniyeti aparagoyānadīpaṃ. Kuruyoti uttarakuru ca dakkhiṇato jambudīpañca. Anupariyanteti ete candimasūriye sineruṃ anupariyāyante. Pāṭiyeti pattharitvā ṭhapite viya piṭṭhipāsāṇe.
१४२७.
1427.
‘‘परोसहस्सपासादे, वेळुरियफलसन्थते।
‘‘Parosahassapāsāde, veḷuriyaphalasanthate;
पज्जलन्ते च वण्णेन, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Pajjalante ca vaṇṇena, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२८.
1428.
‘‘तावतिंसे च यामे च, तुसिते चापि निम्मिते।
‘‘Tāvatiṃse ca yāme ca, tusite cāpi nimmite;
परनिम्मितवसवत्तिनो, मणिम्हि पस्स निम्मितं॥
Paranimmitavasavattino, maṇimhi passa nimmitaṃ.
१४२९.
1429.
‘‘पस्सेत्थ पोक्खरणियो, विप्पसन्नोदिका सुची।
‘‘Passettha pokkharaṇiyo, vippasannodikā sucī;
मन्दालकेहि सञ्छन्ना, पदुमुप्पलकेहि चा’’ति॥
Mandālakehi sañchannā, padumuppalakehi cā’’ti.
तत्थ परोसहस्सन्ति तावतिंसभवने अतिरेकसहस्सपासादे।
Tattha parosahassanti tāvatiṃsabhavane atirekasahassapāsāde.
१४३०.
1430.
‘‘दसेत्थ राजियो सेता, दस नीला मनोरमा।
‘‘Dasettha rājiyo setā, dasa nīlā manoramā;
छ पिङ्गला पन्नरस, हलिद्दा च चतुद्दस॥
Cha piṅgalā pannarasa, haliddā ca catuddasa.
१४३१.
1431.
‘‘वीसति तत्थ सोवण्णा, वीसति रजतामया।
‘‘Vīsati tattha sovaṇṇā, vīsati rajatāmayā;
इन्दगोपकवण्णाभा, ताव दिस्सन्ति तिंसति॥
Indagopakavaṇṇābhā, tāva dissanti tiṃsati.
१४३२.
1432.
‘‘दसेत्थ काळियो छच्च, मञ्जेट्ठा पन्नवीसति।
‘‘Dasettha kāḷiyo chacca, mañjeṭṭhā pannavīsati;
मिस्सा बन्धुकपुप्फेहि, नीलुप्पलविचित्तिका॥
Missā bandhukapupphehi, nīluppalavicittikā.
१४३३.
1433.
‘‘एवं सब्बङ्गसम्पन्नं, अच्चिमन्तं पभस्सरं।
‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ, accimantaṃ pabhassaraṃ;
ओधिसुङ्कं महाराज, पस्स त्वं द्विपदुत्तमा’’ति॥
Odhisuṅkaṃ mahārāja, passa tvaṃ dvipaduttamā’’ti.
तत्थ दसेत्थ राजियो सेताति एतस्मिं मणिक्खन्धे दस सेतराजियो। छ पिङ्गला पन्नरसाति छ च पन्नरस चाति एकवीसति पिङ्गलराजियो । हलिद्दाति हलिद्दवण्णा चतुद्दस। तिंसतीति इन्दगोपकवण्णाभा तिंस राजियो। दस छच्चाति दस च छ च सोळस काळराजियो। पन्नवीसतीति पञ्चवीसति मञ्जेट्ठवण्णा पभस्सरा। मिस्सा बन्धुकपुप्फेहीति काळमञ्जेट्ठवण्णराजियो एतेहि मिस्सा विचित्तिका पस्स। एत्थ हि काळराजियो बन्धुजीवकपुप्फेहि मिस्सा, मञ्जेट्ठराजियो नीलुप्पलेहि विचित्तिका। ओधिसुङ्कन्ति सुङ्ककोट्ठासं। यो मं जूते जिनिस्सति, तस्सिमं सुङ्ककोट्ठासं पस्साति वदति। अट्ठकथायं पन ‘‘होतु सुङ्कं, महाराजा’’तिपि पाठो। तस्सत्थो – द्विपदुत्तम पस्स त्वं इमं एवरूपं मणिक्खन्धं, इदमेव, महाराज, सुङ्कं होतु। यो मं जूते जिनिस्सति, तस्सिदं भविस्सतीति।
Tattha dasettha rājiyo setāti etasmiṃ maṇikkhandhe dasa setarājiyo. Cha piṅgalā pannarasāti cha ca pannarasa cāti ekavīsati piṅgalarājiyo . Haliddāti haliddavaṇṇā catuddasa. Tiṃsatīti indagopakavaṇṇābhā tiṃsa rājiyo. Dasa chaccāti dasa ca cha ca soḷasa kāḷarājiyo. Pannavīsatīti pañcavīsati mañjeṭṭhavaṇṇā pabhassarā. Missā bandhukapupphehīti kāḷamañjeṭṭhavaṇṇarājiyo etehi missā vicittikā passa. Ettha hi kāḷarājiyo bandhujīvakapupphehi missā, mañjeṭṭharājiyo nīluppalehi vicittikā. Odhisuṅkanti suṅkakoṭṭhāsaṃ. Yo maṃ jūte jinissati, tassimaṃ suṅkakoṭṭhāsaṃ passāti vadati. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘hotu suṅkaṃ, mahārājā’’tipi pāṭho. Tassattho – dvipaduttama passa tvaṃ imaṃ evarūpaṃ maṇikkhandhaṃ, idameva, mahārāja, suṅkaṃ hotu. Yo maṃ jūte jinissati, tassidaṃ bhavissatīti.
मणिकण्डं निट्ठितं।
Maṇikaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
अक्खकण्डं
Akkhakaṇḍaṃ
एवं वत्वा पुण्णको ‘‘महाराज, अहं ताव जूते पराजितो इमं मणिरतनं दस्सामि, त्वं पन किं दस्ससी’’ति आह। ‘‘तात, मम सरीरञ्च देविञ्च सेतच्छत्तञ्च ठपेत्वा सेसं मम सन्तकं सुङ्कं होतू’’ति। ‘‘तेन हि, देव, मा चिरायि, अहं दूरागतो, खिप्पं जूतमण्डलं सज्जापेही’’ति। राजा अमच्चे आणापेसि। ते खिप्पं जूतमण्डलं सज्जेत्वा रञ्ञो वरपोत्थकत्थरणं सन्थरित्वा सेसराजूनञ्चापि आसनानि पञ्ञपेत्वा पुण्णकस्सपि पतिरूपं आसनं पञ्ञपेत्वा रञ्ञो कालं आरोचयिंसु। ततो पुण्णको राजानं गाथाय अज्झभासि –
Evaṃ vatvā puṇṇako ‘‘mahārāja, ahaṃ tāva jūte parājito imaṃ maṇiratanaṃ dassāmi, tvaṃ pana kiṃ dassasī’’ti āha. ‘‘Tāta, mama sarīrañca deviñca setacchattañca ṭhapetvā sesaṃ mama santakaṃ suṅkaṃ hotū’’ti. ‘‘Tena hi, deva, mā cirāyi, ahaṃ dūrāgato, khippaṃ jūtamaṇḍalaṃ sajjāpehī’’ti. Rājā amacce āṇāpesi. Te khippaṃ jūtamaṇḍalaṃ sajjetvā rañño varapotthakattharaṇaṃ santharitvā sesarājūnañcāpi āsanāni paññapetvā puṇṇakassapi patirūpaṃ āsanaṃ paññapetvā rañño kālaṃ ārocayiṃsu. Tato puṇṇako rājānaṃ gāthāya ajjhabhāsi –
१४३४.
1434.
‘‘उपागतं राज मुपेहि लक्खं, नेतादिसं मणिरतनं तवत्थि।
‘‘Upāgataṃ rāja mupehi lakkhaṃ, netādisaṃ maṇiratanaṃ tavatthi;
धम्मेन जिस्साम असाहसेन, जितो च नो खिप्पमवाकरोही’’ति॥
Dhammena jissāma asāhasena, jito ca no khippamavākarohī’’ti.
तस्सत्थो – महाराज, जूतसालाय कम्मं उपागतं निट्ठितं, एतादिसं मणिरतनं तव नत्थि, मा पपञ्चं करोहि, उपेहि लक्खं अक्खेहि कीळनट्ठानं उपगच्छ। कीळन्ता च मयं धम्मेन जिस्साम, धम्मेनेव नो असाहसेन जयो होतु। सचे पन त्वं जितो भविस्ससि, अथ नो खिप्पमवाकरोहि, पपञ्चं अकत्वाव जितो धनं ददेय्यासीति वुत्तं होति।
Tassattho – mahārāja, jūtasālāya kammaṃ upāgataṃ niṭṭhitaṃ, etādisaṃ maṇiratanaṃ tava natthi, mā papañcaṃ karohi, upehi lakkhaṃ akkhehi kīḷanaṭṭhānaṃ upagaccha. Kīḷantā ca mayaṃ dhammena jissāma, dhammeneva no asāhasena jayo hotu. Sace pana tvaṃ jito bhavissasi, atha no khippamavākarohi, papañcaṃ akatvāva jito dhanaṃ dadeyyāsīti vuttaṃ hoti.
अथ नं राजा ‘‘माणव, त्वं मं ‘राजा’ति मा भायि, धम्मेनेव नो असाहसेन जयपराजयो भविस्सती’’ति आह। तं सुत्वा पुण्णको ‘‘अम्हाकं धम्मेनेव जयपराजयभावं जानाथा’’ति तेपि राजानो सक्खिं करोन्तो गाथमाह –
Atha naṃ rājā ‘‘māṇava, tvaṃ maṃ ‘rājā’ti mā bhāyi, dhammeneva no asāhasena jayaparājayo bhavissatī’’ti āha. Taṃ sutvā puṇṇako ‘‘amhākaṃ dhammeneva jayaparājayabhāvaṃ jānāthā’’ti tepi rājāno sakkhiṃ karonto gāthamāha –
१४३५.
1435.
‘‘पञ्चाल पच्चुग्गत सूरसेन, मच्छा च मद्दा सह केककेभि।
‘‘Pañcāla paccuggata sūrasena, macchā ca maddā saha kekakebhi;
पस्सन्तु नोते असठेन युद्धं, न नो सभायं न करोन्ति किञ्ची’’ति॥
Passantu note asaṭhena yuddhaṃ, na no sabhāyaṃ na karonti kiñcī’’ti.
तत्थ पच्चुग्गताति उग्गतत्ता पञ्ञातत्ता पाकटत्ता पञ्चालराजानमेवालपति। मच्छा चाति त्वञ्च, सम्म मच्छराज। मद्दाति मद्दराज। सह केककेभीति केककेभिनामेन जनपदेन सह वत्तमानकेककेभिराज, त्वञ्च। अथ वा सहसद्दं ‘‘केककेभी’’ति पदस्स पच्छतो ठपेत्वा पच्चुग्गतसद्दञ्च सूरसेनविसेसनं कत्वा पञ्चालपच्चुग्गतसूरसेन मच्छा च मद्दा च केककेभि सह सेसराजानो चाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। पस्सन्तु नोतेति अम्हाकं द्विन्नं एते राजानो असठेन अक्खयुद्धं पस्सन्तु। न नो सभायं न करोन्ति किञ्चीति एत्थ नोति निपातमत्तं, सभायं किञ्चि सक्खिं न न करोन्ति, खत्तियेपि ब्राह्मणेपि करोन्तियेव, तस्मा सचे किञ्चि अकारणं उप्पज्जति, ‘‘न नो सुतं, न नो दिट्ठ’’न्ति वत्तुं न लभिस्सथ, अप्पमत्ता होथाति।
Tattha paccuggatāti uggatattā paññātattā pākaṭattā pañcālarājānamevālapati. Macchā cāti tvañca, samma maccharāja. Maddāti maddarāja. Saha kekakebhīti kekakebhināmena janapadena saha vattamānakekakebhirāja, tvañca. Atha vā sahasaddaṃ ‘‘kekakebhī’’ti padassa pacchato ṭhapetvā paccuggatasaddañca sūrasenavisesanaṃ katvā pañcālapaccuggatasūrasena macchā ca maddā ca kekakebhi saha sesarājāno cāti evamettha attho daṭṭhabbo. Passantu noteti amhākaṃ dvinnaṃ ete rājāno asaṭhena akkhayuddhaṃ passantu. Na no sabhāyaṃ na karonti kiñcīti ettha noti nipātamattaṃ, sabhāyaṃ kiñci sakkhiṃ na na karonti, khattiyepi brāhmaṇepi karontiyeva, tasmā sace kiñci akāraṇaṃ uppajjati, ‘‘na no sutaṃ, na no diṭṭha’’nti vattuṃ na labhissatha, appamattā hothāti.
एवं यक्खसेनापति राजानो सक्खिं अकासि। राजापि एकसतराजपरिवुतो पुण्णकं गहेत्वा जूतसालं पाविसि। सब्बेपि पतिरूपासनेसु निसीदिंसु, रजतफलके सुवण्णपासके ठपयिंसु। पुण्णको तुरिततुरितो आह ‘‘महाराज, पासकेसु आया नाम मालिकं सावट्टं बहुलं सन्तिभद्रादयो चतुवीसति, तेसु तुम्हे अत्तनो रुच्चनकं आयं गण्हथा’’ति। राजा ‘‘साधू’’ति बहुलं गण्हि। पुण्णको सावट्टं गण्हि। अथ नं राजा आह ‘‘तेन हि ताव माणव, पासके पातेही’’ति। ‘‘महाराज, पठमं मम वारो न पापुणाति, तुम्हे पातेथा’’ति वुत्ते राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। तस्स पन ततिये अत्तभावे मातुभूतपुब्बा आरक्खदेवता, तस्सा आनुभावेन राजा जूते जिनाति। सा तस्स अविदूरे ठिता अहोसि। राजा देवधीतरं अनुस्सरित्वा जूतगीतं गायन्तो इमा गाथा आह –
Evaṃ yakkhasenāpati rājāno sakkhiṃ akāsi. Rājāpi ekasatarājaparivuto puṇṇakaṃ gahetvā jūtasālaṃ pāvisi. Sabbepi patirūpāsanesu nisīdiṃsu, rajataphalake suvaṇṇapāsake ṭhapayiṃsu. Puṇṇako turitaturito āha ‘‘mahārāja, pāsakesu āyā nāma mālikaṃ sāvaṭṭaṃ bahulaṃ santibhadrādayo catuvīsati, tesu tumhe attano ruccanakaṃ āyaṃ gaṇhathā’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti bahulaṃ gaṇhi. Puṇṇako sāvaṭṭaṃ gaṇhi. Atha naṃ rājā āha ‘‘tena hi tāva māṇava, pāsake pātehī’’ti. ‘‘Mahārāja, paṭhamaṃ mama vāro na pāpuṇāti, tumhe pātethā’’ti vutte rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Tassa pana tatiye attabhāve mātubhūtapubbā ārakkhadevatā, tassā ānubhāvena rājā jūte jināti. Sā tassa avidūre ṭhitā ahosi. Rājā devadhītaraṃ anussaritvā jūtagītaṃ gāyanto imā gāthā āha –
‘‘सब्बा नदी वङ्कगती, सब्बे कट्ठमया वना।
‘‘Sabbā nadī vaṅkagatī, sabbe kaṭṭhamayā vanā;
सब्बित्थियो करे पापं, लभमाने निवातके॥ (जा॰ २.२१.३०८)।
Sabbitthiyo kare pāpaṃ, labhamāne nivātake. (jā. 2.21.308);
‘‘अथ पस्सतु मं अम्म, विजयं मे पदिस्सतु।
‘‘Atha passatu maṃ amma, vijayaṃ me padissatu;
अनुकम्पाहि मे अम्म, महन्तं जयमेस्सतु॥
Anukampāhi me amma, mahantaṃ jayamessatu.
‘‘देवते त्वज्ज रक्ख देवि, पस्स मा मं विभावेय्य।
‘‘Devate tvajja rakkha devi, passa mā maṃ vibhāveyya;
अनुकम्पका पतिट्ठा च, पस्स भद्रानि रक्खितुं॥
Anukampakā patiṭṭhā ca, passa bhadrāni rakkhituṃ.
‘‘जम्बोनदमयं पासं, चतुरंसमट्ठङ्गुलि।
‘‘Jambonadamayaṃ pāsaṃ, caturaṃsamaṭṭhaṅguli;
विभाति परिसमज्झे, सब्बकामददो भव॥
Vibhāti parisamajjhe, sabbakāmadado bhava.
‘‘देवते मे जयं देहि, पस्स मं अप्पभागिनं।
‘‘Devate me jayaṃ dehi, passa maṃ appabhāginaṃ;
मातानुकम्पको पोसो, सदा भद्रानि पस्सति॥
Mātānukampako poso, sadā bhadrāni passati.
‘‘अट्ठकं मालिकं वुत्तं, सावट्टञ्च छकं मतं।
‘‘Aṭṭhakaṃ mālikaṃ vuttaṃ, sāvaṭṭañca chakaṃ mataṃ;
चतुक्कं बहुलं ञेय्यं, द्विबिन्दुसन्तिभद्रकं।
Catukkaṃ bahulaṃ ñeyyaṃ, dvibindusantibhadrakaṃ;
चतुवीसति आया च, मुनिन्देन पकासिता’’ति॥
Catuvīsati āyā ca, munindena pakāsitā’’ti.
राजा एवं जूतगीतं गायित्वा पासके हत्थेन परिवत्तेत्वा आकासे खिपि। पुण्णकस्स आनुभावेन पासका रञ्ञो पराजयाय भस्सन्ति। राजा जूतसिप्पम्हि अतिकुसलताय पासके अत्तनो पराजयाय भस्सन्ते ञत्वा आकासेयेव सङ्कड्ढन्तो गहेत्वा पुन आकासे खिपि। दुतियम्पि अत्तनो पराजयाय भस्सन्ते ञत्वा तथेव अग्गहेसि। ततो पुण्णको चिन्तेसि ‘‘अयं राजा मादिसेन यक्खेन सद्धिं जूतं कीळन्तो भस्समाने पासके सङ्कड्ढित्वा गण्हाति, किं नु खो कारण’’न्ति। सो ओलोकेन्तो तस्स आरक्खदेवताय आनुभावं ञत्वा अक्खीनि उम्मीलेत्वा कुद्धो विय नं ओलोकेसि। सा भीततसिता पलायित्वा चक्कवाळपब्बतमत्थकं पत्वा कम्पमाना ओलोकेत्वा अट्ठासि। राजा ततियम्पि पासके खिपित्वा अत्तनो पराजयाय भस्सन्ते ञत्वापि पुण्णकस्सानुभावेन हत्थं पसारेत्वा गण्हितुं नासक्खि। ते रञ्ञो पराजयाय पतिंसु। अथस्स पराजितभावं ञत्वा पुण्णको अप्फोटेत्वा महन्तेन सद्देन ‘‘जितं मे’’ति तिक्खत्तुं सीहनादं नदि। सो सद्दो सकलजम्बुदीपं फरि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Rājā evaṃ jūtagītaṃ gāyitvā pāsake hatthena parivattetvā ākāse khipi. Puṇṇakassa ānubhāvena pāsakā rañño parājayāya bhassanti. Rājā jūtasippamhi atikusalatāya pāsake attano parājayāya bhassante ñatvā ākāseyeva saṅkaḍḍhanto gahetvā puna ākāse khipi. Dutiyampi attano parājayāya bhassante ñatvā tatheva aggahesi. Tato puṇṇako cintesi ‘‘ayaṃ rājā mādisena yakkhena saddhiṃ jūtaṃ kīḷanto bhassamāne pāsake saṅkaḍḍhitvā gaṇhāti, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti. So olokento tassa ārakkhadevatāya ānubhāvaṃ ñatvā akkhīni ummīletvā kuddho viya naṃ olokesi. Sā bhītatasitā palāyitvā cakkavāḷapabbatamatthakaṃ patvā kampamānā oloketvā aṭṭhāsi. Rājā tatiyampi pāsake khipitvā attano parājayāya bhassante ñatvāpi puṇṇakassānubhāvena hatthaṃ pasāretvā gaṇhituṃ nāsakkhi. Te rañño parājayāya patiṃsu. Athassa parājitabhāvaṃ ñatvā puṇṇako apphoṭetvā mahantena saddena ‘‘jitaṃ me’’ti tikkhattuṃ sīhanādaṃ nadi. So saddo sakalajambudīpaṃ phari. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१४३६.
1436.
‘‘ते पाविसुं अक्खमदेन मत्ता, राजा कुरूनं पुण्णको चापि यक्खो।
‘‘Te pāvisuṃ akkhamadena mattā, rājā kurūnaṃ puṇṇako cāpi yakkho;
राजा कलिं विच्चिनमग्गहेसि, कटं अग्गही पुण्णको नाम यक्खो॥
Rājā kaliṃ viccinamaggahesi, kaṭaṃ aggahī puṇṇako nāma yakkho.
१४३७.
1437.
‘‘ते तत्थ जूते उभये समागते, रञ्ञं सकासे सखीनञ्च मज्झे।
‘‘Te tattha jūte ubhaye samāgate, raññaṃ sakāse sakhīnañca majjhe;
अजेसि यक्खो नरवीरसेट्ठं, तत्थप्पनादो तुमुलो बभूवा’’ति॥
Ajesi yakkho naravīraseṭṭhaṃ, tatthappanādo tumulo babhūvā’’ti.
तत्थ पाविसुन्ति जूतसालं पविसिंसु। विच्चिनन्ति राजा चतुवीसतिया आयेसु विचिनन्तो कलिं पराजयग्गाहं अग्गहेसि। कटं अग्गहीति पुण्णको नाम यक्खो जयग्गाहं गण्हि। ते तत्थ जूते उभये समागतेति ते तत्थ जूते समागता उभो जूतं कीळिंसूति अत्थो। रञ्ञन्ति अथ तेसं एकसतराजूनं सकासे अवसेसानञ्च सखीनं मज्झे सो यक्खो नरवीरसेट्ठं राजानं अजेसि। तत्थप्पनादो तुमुलो बभूवाति तस्मिं जूतमण्डले ‘‘रञ्ञो पराजितभावं जानाथ, जितं मे, जितं मे’’ति महन्तो सद्दो अहोसि।
Tattha pāvisunti jūtasālaṃ pavisiṃsu. Viccinanti rājā catuvīsatiyā āyesu vicinanto kaliṃ parājayaggāhaṃ aggahesi. Kaṭaṃ aggahīti puṇṇako nāma yakkho jayaggāhaṃ gaṇhi. Te tattha jūte ubhaye samāgateti te tattha jūte samāgatā ubho jūtaṃ kīḷiṃsūti attho. Raññanti atha tesaṃ ekasatarājūnaṃ sakāse avasesānañca sakhīnaṃ majjhe so yakkho naravīraseṭṭhaṃ rājānaṃ ajesi. Tatthappanādo tumulo babhūvāti tasmiṃ jūtamaṇḍale ‘‘rañño parājitabhāvaṃ jānātha, jitaṃ me, jitaṃ me’’ti mahanto saddo ahosi.
राजा पराजितो अनत्तमनो अहोसि। अथ नं समस्सासेन्तो पुण्णको गाथमाह –
Rājā parājito anattamano ahosi. Atha naṃ samassāsento puṇṇako gāthamāha –
१४३८.
1438.
‘‘जयो महाराज पराजयो च, आयूहतं अञ्ञतरस्स होति।
‘‘Jayo mahārāja parājayo ca, āyūhataṃ aññatarassa hoti;
जनिन्द जीनोसि वरद्धनेन, जितो च मे खिप्पमवाकरोही’’ति॥
Janinda jīnosi varaddhanena, jito ca me khippamavākarohī’’ti.
तत्थ आयूहतन्ति द्विन्नं वायाममानानं अञ्ञतरस्स एव होति, तस्मा ‘‘पराजितोम्ही’’ति मा चिन्तयि। जीनोसीति परिहीनोसि। वरद्धनेनाति परमधनेन। खिप्पमवाकरोहीति खिप्पं मे जयं धनं देहीति।
Tattha āyūhatanti dvinnaṃ vāyāmamānānaṃ aññatarassa eva hoti, tasmā ‘‘parājitomhī’’ti mā cintayi. Jīnosīti parihīnosi. Varaddhanenāti paramadhanena. Khippamavākarohīti khippaṃ me jayaṃ dhanaṃ dehīti.
अथ नं राजा ‘‘गण्ह, ताता’’ति वदन्तो गाथमाह –
Atha naṃ rājā ‘‘gaṇha, tātā’’ti vadanto gāthamāha –
१४३९.
1439.
‘‘हत्थी गवास्सा मणिकुण्डला च, यञ्चापि मय्हं रतनं पथब्या।
‘‘Hatthī gavāssā maṇikuṇḍalā ca, yañcāpi mayhaṃ ratanaṃ pathabyā;
गण्हाहि कच्चान वरं धनानं, आदाय येनिच्छसि तेन गच्छा’’ति॥
Gaṇhāhi kaccāna varaṃ dhanānaṃ, ādāya yenicchasi tena gacchā’’ti.
पुण्णको आह –
Puṇṇako āha –
१४४०.
1440.
‘‘हत्थी गवास्सा मणिकुण्डला च, यञ्चापि तुय्हं रतनं पथब्या।
‘‘Hatthī gavāssā maṇikuṇḍalā ca, yañcāpi tuyhaṃ ratanaṃ pathabyā;
तेसं वरो विधुरो नाम कत्ता, सो मे जितो तं मे अवाकरोही’’ति॥
Tesaṃ varo vidhuro nāma kattā, so me jito taṃ me avākarohī’’ti.
तत्थ सो मे जितो तं मेति मया हि तव विजिते उत्तमं रतनं जितं, सो च सब्बरतनानं वरो विधुरो, तस्मा, देव, सो मया जितो नाम होति, तं मे देहीति।
Tattha so me jito taṃ meti mayā hi tava vijite uttamaṃ ratanaṃ jitaṃ, so ca sabbaratanānaṃ varo vidhuro, tasmā, deva, so mayā jito nāma hoti, taṃ me dehīti.
राजा आह –
Rājā āha –
१४४१.
1441.
‘‘अत्ता च मे सो सरणं गती च, दीपो च लेणो च परायणो च।
‘‘Attā ca me so saraṇaṃ gatī ca, dīpo ca leṇo ca parāyaṇo ca;
असन्तुलेय्यो मम सो धनेन, पाणेन मे सादिसो एस कत्ता’’ति॥
Asantuleyyo mama so dhanena, pāṇena me sādiso esa kattā’’ti.
तत्थ अत्ता च मे सोति सो मय्हं अत्ता च, मया च ‘‘अत्तानं ठपेत्वा सेसं दस्सामी’’ति वुत्तं, तस्मा तं मा गण्हि। न केवलञ्च अत्ताव , अथ खो मे सो सरणञ्च गति च दीपो च लेणो च परायणो च। असन्तुलेय्यो मम सो धनेनाति सत्तविधेन रतनेन सद्धिं न तुलेतब्बोति।
Tattha attā ca me soti so mayhaṃ attā ca, mayā ca ‘‘attānaṃ ṭhapetvā sesaṃ dassāmī’’ti vuttaṃ, tasmā taṃ mā gaṇhi. Na kevalañca attāva , atha kho me so saraṇañca gati ca dīpo ca leṇo ca parāyaṇo ca. Asantuleyyo mama so dhanenāti sattavidhena ratanena saddhiṃ na tuletabboti.
पुण्णको आह –
Puṇṇako āha –
१४४२.
1442.
‘‘चिरं विवादो मम तुय्हञ्चस्स, कामञ्च पुच्छाम तमेव गन्त्वा।
‘‘Ciraṃ vivādo mama tuyhañcassa, kāmañca pucchāma tameva gantvā;
एसोव नो विवरतु एतमत्थं, यं वक्खती होतु कथा उभिन्न’’न्ति॥
Esova no vivaratu etamatthaṃ, yaṃ vakkhatī hotu kathā ubhinna’’nti.
तत्थ विवरतु एतमत्थन्ति ‘‘सो तव अत्ता वा न वा’’ति एतमत्थं एसोव पकासेतु। होतु कथा उभिन्नन्ति यं सो वक्खति, सायेव नो उभिन्नं कथा होतु, तं पमाणं होतूति अत्थो।
Tattha vivaratu etamatthanti ‘‘so tava attā vā na vā’’ti etamatthaṃ esova pakāsetu. Hotu kathā ubhinnanti yaṃ so vakkhati, sāyeva no ubhinnaṃ kathā hotu, taṃ pamāṇaṃ hotūti attho.
राजा आह –
Rājā āha –
१४४३.
1443.
‘‘अद्धा हि सच्चं भणसि, न च माणव साहसं।
‘‘Addhā hi saccaṃ bhaṇasi, na ca māṇava sāhasaṃ;
तमेव गन्त्वा पुच्छाम, तेन तुस्सामुभो जना’’ति॥
Tameva gantvā pucchāma, tena tussāmubho janā’’ti.
तत्थ न च माणव साहसन्ति मय्हं पसय्ह साहसिकवचनं न च भणसि।
Tattha na ca māṇava sāhasanti mayhaṃ pasayha sāhasikavacanaṃ na ca bhaṇasi.
एवं वत्वा राजा एकसतराजानो पुण्णकञ्च गहेत्वा तुट्ठमानसो वेगेन धम्मसभं अगमासि। पण्डितोपि आसना ओरुय्ह राजानं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। अथ पुण्णको महासत्तं आमन्तेत्वा ‘‘पण्डित, ‘त्वं धम्मे ठितो जीवितहेतुपि मुसावादं न भणसी’ति कित्तिसद्दो ते सकललोके फुटो, अहं पन ते अज्ज धम्मे ठितभावं जानिस्सामी’’ति वत्वा गाथमाह –
Evaṃ vatvā rājā ekasatarājāno puṇṇakañca gahetvā tuṭṭhamānaso vegena dhammasabhaṃ agamāsi. Paṇḍitopi āsanā oruyha rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha puṇṇako mahāsattaṃ āmantetvā ‘‘paṇḍita, ‘tvaṃ dhamme ṭhito jīvitahetupi musāvādaṃ na bhaṇasī’ti kittisaddo te sakalaloke phuṭo, ahaṃ pana te ajja dhamme ṭhitabhāvaṃ jānissāmī’’ti vatvā gāthamāha –
१४४४.
1444.
‘‘सच्चं नु देवा विदहू कुरूनं, धम्मे ठितं विधुरं नाममच्चं।
‘‘Saccaṃ nu devā vidahū kurūnaṃ, dhamme ṭhitaṃ vidhuraṃ nāmamaccaṃ;
दासोसि रञ्ञो उद वासि ञाति, विधुरोति सङ्खा कतमासि लोके’’ति॥
Dāsosi rañño uda vāsi ñāti, vidhuroti saṅkhā katamāsi loke’’ti.
तत्थ सच्चं नु देवा विदहू कुरूनं, धम्मे ठितं विधुरं नाममच्चन्ति ‘‘कुरूनं रट्ठे विधुरो नाम अमच्चो धम्मे ठितो जीवितहेतुपि मुसावादं न भणती’’ति एवं देवा विदहू विदहन्ति कथेन्ति पकासेन्ति, एवं विदहमाना ते देवा सच्चं नु विदहन्ति, उदाहु अभूतवादायेवेतेति। विधुरोति सङ्खा कतमासि लोकेति या एसा तव ‘‘विधुरो’’ति लोके सङ्खा पञ्ञत्ति, सा कतमा आसि, त्वं पकासेहि, किं नु रञ्ञो दासो नीचतरजातिको, उदाहु समो वा उत्तरितरो वा ञातीति इदं ताव मे आचिक्ख, दासोसि रञ्ञो, उद वासि ञातीति।
Tattha saccaṃ nu devā vidahū kurūnaṃ, dhamme ṭhitaṃ vidhuraṃ nāmamaccanti ‘‘kurūnaṃ raṭṭhe vidhuro nāma amacco dhamme ṭhito jīvitahetupi musāvādaṃ na bhaṇatī’’ti evaṃ devā vidahū vidahanti kathenti pakāsenti, evaṃ vidahamānā te devā saccaṃ nu vidahanti, udāhu abhūtavādāyeveteti. Vidhuroti saṅkhā katamāsi loketi yā esā tava ‘‘vidhuro’’ti loke saṅkhā paññatti, sā katamā āsi, tvaṃ pakāsehi, kiṃ nu rañño dāso nīcatarajātiko, udāhu samo vā uttaritaro vā ñātīti idaṃ tāva me ācikkha, dāsosi rañño, uda vāsi ñātīti.
अथ महासत्तो ‘‘अयं मं एवं पुच्छति, अहं खो पनेतं ‘रञ्ञो ञाती’तिपि ‘रञ्ञो उत्तरितरो’तिपि ‘रञ्ञो न किञ्चि होमी’तिपि सञ्ञापेतुं सक्कोमि, एवं सन्तेपि इमस्मिं लोके सच्चसमो अवस्सयो नाम नत्थि, सच्चमेव कथेतुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘माणव, नेवाहं रञ्ञो ञाति, न उत्तरितरो, चतुन्नं पन दासानं अञ्ञतरो’’ति दस्सेतुं गाथाद्वयमाह –
Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ maṃ evaṃ pucchati, ahaṃ kho panetaṃ ‘rañño ñātī’tipi ‘rañño uttaritaro’tipi ‘rañño na kiñci homī’tipi saññāpetuṃ sakkomi, evaṃ santepi imasmiṃ loke saccasamo avassayo nāma natthi, saccameva kathetuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā ‘‘māṇava, nevāhaṃ rañño ñāti, na uttaritaro, catunnaṃ pana dāsānaṃ aññataro’’ti dassetuṃ gāthādvayamāha –
१४४५.
1445.
‘‘आमायदासापि भवन्ति हेके, धनेन कीतापि भवन्ति दासा।
‘‘Āmāyadāsāpi bhavanti heke, dhanena kītāpi bhavanti dāsā;
सयम्पि हेके उपयन्ति दासा, भया पणुन्नापि भवन्ति दासा॥
Sayampi heke upayanti dāsā, bhayā paṇunnāpi bhavanti dāsā.
१४४६.
1446.
‘‘एते नरानं चतुरोव दासा, अद्धा हि योनितो अहम्पि जातो।
‘‘Ete narānaṃ caturova dāsā, addhā hi yonito ahampi jāto;
भवो च रञ्ञो अभवो च रञ्ञो, दासाहं देवस्स परम्पि गन्त्वा।
Bhavo ca rañño abhavo ca rañño, dāsāhaṃ devassa parampi gantvā;
धम्मेन मं माणव तुय्ह दज्जा’’ति॥
Dhammena maṃ māṇava tuyha dajjā’’ti.
तत्थ आमायदासाति दासिया कुच्छिम्हि जातदासा। सयम्पि हेके उपयन्ति दासाति ये केचि उपट्ठाकजातिका, सब्बे ते सयं दासभावं उपगता दासा नाम। भया पणुन्नाति राजभयेन वा चोरभयेन वा अत्तनो वसनट्ठानतो पणुन्ना करमरा हुत्वा परविसयं गतापि दासायेव नाम। अद्धा हि योनितो अहम्पि जातोति माणव, एकंसेनेव अहम्पि चतूसु दासयोनीसु एकतो सयं दासयोनितो निब्बत्तदासो। भवो च रञ्ञो अभवो च रञ्ञोति रञ्ञो वुड्ढि वा होतु अवुड्ढि वा, न सक्का मया मुसा भासितुं। परम्पीति दूरं गन्त्वापि अहं देवस्स दासोयेव। दज्जाति मं राजा जयधनेन खण्डेत्वा तुय्हं देन्तो धम्मेन सभावेन ददेय्याति।
Tattha āmāyadāsāti dāsiyā kucchimhi jātadāsā. Sayampi heke upayanti dāsāti ye keci upaṭṭhākajātikā, sabbe te sayaṃ dāsabhāvaṃ upagatā dāsā nāma. Bhayā paṇunnāti rājabhayena vā corabhayena vā attano vasanaṭṭhānato paṇunnā karamarā hutvā paravisayaṃ gatāpi dāsāyeva nāma. Addhā hi yonito ahampi jātoti māṇava, ekaṃseneva ahampi catūsu dāsayonīsu ekato sayaṃ dāsayonito nibbattadāso. Bhavo ca rañño abhavo ca raññoti rañño vuḍḍhi vā hotu avuḍḍhi vā, na sakkā mayā musā bhāsituṃ. Parampīti dūraṃ gantvāpi ahaṃ devassa dāsoyeva. Dajjāti maṃ rājā jayadhanena khaṇḍetvā tuyhaṃ dento dhammena sabhāvena dadeyyāti.
तं सुत्वा पुण्णको हट्ठतुट्ठो पुन अप्फोटेत्वा गाथमाह –
Taṃ sutvā puṇṇako haṭṭhatuṭṭho puna apphoṭetvā gāthamāha –
१४४७.
1447.
‘‘अयं दुतीयो विजयो ममज्ज, पुट्ठो हि कत्ता विवरेत्थ पञ्हं।
‘‘Ayaṃ dutīyo vijayo mamajja, puṭṭho hi kattā vivarettha pañhaṃ;
अधम्मरूपो वत राजसेट्ठो, सुभासितं नानुजानासि मय्ह’’न्ति॥
Adhammarūpo vata rājaseṭṭho, subhāsitaṃ nānujānāsi mayha’’nti.
तत्थ राजसेट्ठोति अयं राजसेट्ठो अधम्मरूपो वत। सुभासितन्ति विधुरपण्डितेन सुकथितं सुविनिच्छितं। नानुजानासि मय्हन्ति इदानेतं विधुरपण्डितं मय्हं कस्मा नानुजानासि, किमत्थं न देसीति वदति।
Tattha rājaseṭṭhoti ayaṃ rājaseṭṭho adhammarūpo vata. Subhāsitanti vidhurapaṇḍitena sukathitaṃ suvinicchitaṃ. Nānujānāsi mayhanti idānetaṃ vidhurapaṇḍitaṃ mayhaṃ kasmā nānujānāsi, kimatthaṃ na desīti vadati.
तं सुत्वा राजा अनत्तमनो हुत्वा ‘‘पण्डितो मादिसं यसदायकं अनोलोकेत्वा इदानि दिट्ठं माणवकं ओलोकेती’’ति महासत्तस्स कुज्झित्वा ‘‘माणव, सचे सो दासो मे भवेय्य, तं गहेत्वा गच्छा’’ति वत्वा गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā anattamano hutvā ‘‘paṇḍito mādisaṃ yasadāyakaṃ anoloketvā idāni diṭṭhaṃ māṇavakaṃ oloketī’’ti mahāsattassa kujjhitvā ‘‘māṇava, sace so dāso me bhaveyya, taṃ gahetvā gacchā’’ti vatvā gāthamāha –
१४४८.
1448.
‘‘एवं चे नो सो विवरेत्थ पञ्हं, दासोहमस्मि न च खोस्मि ञाति।
‘‘Evaṃ ce no so vivarettha pañhaṃ, dāsohamasmi na ca khosmi ñāti;
गण्हाहि कच्चान वरं धनानं, आदाय येनिच्छसि तेन गच्छा’’ति॥
Gaṇhāhi kaccāna varaṃ dhanānaṃ, ādāya yenicchasi tena gacchā’’ti.
तत्थ एवं चे नो सो विवरेत्थ पञ्हन्ति सचे सो अम्हाकं पञ्हं ‘‘दासोहमस्मि, न च खोस्मि ञाती’’ति एवं विवरि एत्थ परिसमण्डले, अथ किं अच्छसि, सकललोके धनानं वरं एतं गण्ह, गहेत्वा च पन येन इच्छसि, तेन गच्छाति।
Tattha evaṃ ce no so vivarettha pañhanti sace so amhākaṃ pañhaṃ ‘‘dāsohamasmi, na ca khosmi ñātī’’ti evaṃ vivari ettha parisamaṇḍale, atha kiṃ acchasi, sakalaloke dhanānaṃ varaṃ etaṃ gaṇha, gahetvā ca pana yena icchasi, tena gacchāti.
अक्खकण्डं निट्ठितं।
Akkhakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
घरावासपञ्हा
Gharāvāsapañhā
एवञ्च पन वत्वा राजा चिन्तेसि ‘‘पण्डितं गहेत्वा माणवो यथारुचि गमिस्सति, तस्स गतकालतो पट्ठाय मय्हं मधुरधम्मकथा दुल्लभा भविस्सति, यंनूनाहं इमं अत्तनो ठाने ठपेत्वा अलङ्कतधम्मासने निसीदपेत्वा घरावासपञ्हं पुच्छेय्य’’न्ति। अथ नं राजा एवमाह ‘‘पण्डित, तुम्हाकं गतकाले मम मधुरधम्मकथा दुल्लभा भविस्सति, अलङ्कतधम्मासने निसीदापेत्वा अत्तनो ठाने ठत्वा मय्हं घरावासपञ्हं कथेथा’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा अलङ्कतधम्मासने निसीदित्वा रञ्ञा पञ्हं पुट्ठो विस्सज्जेसि। तत्रायं पञ्हो –
Evañca pana vatvā rājā cintesi ‘‘paṇḍitaṃ gahetvā māṇavo yathāruci gamissati, tassa gatakālato paṭṭhāya mayhaṃ madhuradhammakathā dullabhā bhavissati, yaṃnūnāhaṃ imaṃ attano ṭhāne ṭhapetvā alaṅkatadhammāsane nisīdapetvā gharāvāsapañhaṃ puccheyya’’nti. Atha naṃ rājā evamāha ‘‘paṇḍita, tumhākaṃ gatakāle mama madhuradhammakathā dullabhā bhavissati, alaṅkatadhammāsane nisīdāpetvā attano ṭhāne ṭhatvā mayhaṃ gharāvāsapañhaṃ kathethā’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā alaṅkatadhammāsane nisīditvā raññā pañhaṃ puṭṭho vissajjesi. Tatrāyaṃ pañho –
१४४९.
1449.
‘‘विधुर वसमानस्स, गहट्ठस्स सकं घरं।
‘‘Vidhura vasamānassa, gahaṭṭhassa sakaṃ gharaṃ;
खेमा वुत्ति कथं अस्स, कथं नु अस्स सङ्गहो॥
Khemā vutti kathaṃ assa, kathaṃ nu assa saṅgaho.
१४५०.
1450.
‘‘अब्याबज्झं कथं अस्स, सच्चवादी च माणवो।
‘‘Abyābajjhaṃ kathaṃ assa, saccavādī ca māṇavo;
अस्मा लोका परं लोकं, कथं पेच्च न सोचती’’ति॥
Asmā lokā paraṃ lokaṃ, kathaṃ pecca na socatī’’ti.
तत्थ खेमा वुत्ति कथं अस्साति कथं घरावासं वसन्तस्स गहट्ठस्स खेमा निब्भया वुत्ति भवेय्य। कथं नु अस्स सङ्गहोति चतुब्बिधो सङ्गहवत्थुसङ्खातो सङ्गहो तस्स कथं भवेय्य । अब्याबज्झन्ति निद्दुक्खता। सच्चवादी चाति कथं नु माणवो सच्चवादी नाम भवेय्य। पेच्चाति परलोकं गन्त्वा।
Tattha khemā vutti kathaṃ assāti kathaṃ gharāvāsaṃ vasantassa gahaṭṭhassa khemā nibbhayā vutti bhaveyya. Kathaṃ nu assa saṅgahoti catubbidho saṅgahavatthusaṅkhāto saṅgaho tassa kathaṃ bhaveyya . Abyābajjhanti niddukkhatā. Saccavādī cāti kathaṃ nu māṇavo saccavādī nāma bhaveyya. Peccāti paralokaṃ gantvā.
तं सुत्वा पण्डितो रञ्ञो पञ्हं कथेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ sutvā paṇḍito rañño pañhaṃ kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१४५१.
1451.
‘‘तं तत्थ गतिमा धितिमा, मतिमा अत्थदस्सिमा।
‘‘Taṃ tattha gatimā dhitimā, matimā atthadassimā;
सङ्खाता सब्बधम्मानं, विधुरो एतदब्रवि॥
Saṅkhātā sabbadhammānaṃ, vidhuro etadabravi.
१४५२.
1452.
‘‘न साधारणदारस्स, न भुञ्जे सादुमेकको।
‘‘Na sādhāraṇadārassa, na bhuñje sādumekako;
न सेवे लोकायतिकं, नेतं पञ्ञाय वड्ढनं॥
Na seve lokāyatikaṃ, netaṃ paññāya vaḍḍhanaṃ.
१४५३.
1453.
‘‘सीलवा वत्तसम्पन्नो, अप्पमत्तो विचक्खणो।
‘‘Sīlavā vattasampanno, appamatto vicakkhaṇo;
निवातवुत्ति अत्थद्धो, सुरतो सखिलो मुदु॥
Nivātavutti atthaddho, surato sakhilo mudu.
१४५४.
1454.
‘‘सङ्गहेता च मित्तानं, संविभागी विधानवा।
‘‘Saṅgahetā ca mittānaṃ, saṃvibhāgī vidhānavā;
तप्पेय्य अन्नपानेन, सदा समणब्राह्मणे॥
Tappeyya annapānena, sadā samaṇabrāhmaṇe.
१४५५.
1455.
‘‘धम्मकामो सुताधारो, भवेय्य परिपुच्छको।
‘‘Dhammakāmo sutādhāro, bhaveyya paripucchako;
सक्कच्चं पयिरुपासेय्य, सीलवन्ते बहुस्सुते॥
Sakkaccaṃ payirupāseyya, sīlavante bahussute.
१४५६.
1456.
‘‘घरमावसमानस्स, गहट्ठस्स सकं घरं।
‘‘Gharamāvasamānassa, gahaṭṭhassa sakaṃ gharaṃ;
खेमा वुत्ति सिया एवं, एवं नु अस्स सङ्गहो॥
Khemā vutti siyā evaṃ, evaṃ nu assa saṅgaho.
१४५७.
1457.
‘‘अब्याबज्झं सिया एवं, सच्चवादी च माणवो।
‘‘Abyābajjhaṃ siyā evaṃ, saccavādī ca māṇavo;
अस्मा लोका परं लोकं, एवं पेच्च न सोचती’’ति॥
Asmā lokā paraṃ lokaṃ, evaṃ pecca na socatī’’ti.
तत्थ तं तत्थाति भिक्खवे, तं राजानं तत्थ धम्मसभायं ञाणगतिया गतिमा, अब्बोच्छिन्नवीरियेन धितिमा, भूरिसमाय विपुलाय पञ्ञाय मतिमा, सण्हसुखुमत्थदस्सिना ञाणेन अत्थदस्सिमा, परिच्छिन्दित्वा जाननञाणसङ्खाताय पञ्ञाय सब्बधम्मानं सङ्खाता, विधुरपण्डितो एतं ‘‘न साधारणदारस्सा’’तिआदिवचनं अब्रवि। तत्थ यो परेसं दारेसु अपरज्झति , सो साधारणदारो नाम, तादिसो न अस्स भवेय्य। न भुञ्जे सादुमेककोति सादुरसं पणीतभोजनं अञ्ञेसं अदत्वा एककोव न भुञ्जेय्य। लोकायतिकन्ति अनत्थनिस्सितं सग्गमग्गानं अदायकं अनिय्यानिकं वितण्डसल्लापं लोकायतिकवादं न सेवेय्य। नेतं पञ्ञाय वड्ढनन्ति न हि एतं लोकायतिकं पञ्ञाय वड्ढनं। सीलवाति अखण्डेहि पञ्चहि सीलेहि समन्नागतो। वत्तसम्पन्नोति घरावासवत्तेन वा राजवत्तेन वा समन्नागतो। अप्पमत्तोति कुसलधम्मेसु अप्पमत्तो। निवातवुत्तीति अतिमानं अकत्वा नीचवुत्ति ओवादानुसासनिपटिच्छको। अत्थद्धोति थद्धमच्छरियविरहितो। सुरतोति सोरच्चेन समन्नागतो। सखिलोति पेमनीयवचनो। मुदूति कायवाचाचित्तेहि अफरुसो।
Tattha taṃ tatthāti bhikkhave, taṃ rājānaṃ tattha dhammasabhāyaṃ ñāṇagatiyā gatimā, abbocchinnavīriyena dhitimā, bhūrisamāya vipulāya paññāya matimā, saṇhasukhumatthadassinā ñāṇena atthadassimā, paricchinditvā jānanañāṇasaṅkhātāya paññāya sabbadhammānaṃ saṅkhātā, vidhurapaṇḍito etaṃ ‘‘na sādhāraṇadārassā’’tiādivacanaṃ abravi. Tattha yo paresaṃ dāresu aparajjhati , so sādhāraṇadāro nāma, tādiso na assa bhaveyya. Na bhuñje sādumekakoti sādurasaṃ paṇītabhojanaṃ aññesaṃ adatvā ekakova na bhuñjeyya. Lokāyatikanti anatthanissitaṃ saggamaggānaṃ adāyakaṃ aniyyānikaṃ vitaṇḍasallāpaṃ lokāyatikavādaṃ na seveyya. Netaṃ paññāya vaḍḍhananti na hi etaṃ lokāyatikaṃ paññāya vaḍḍhanaṃ. Sīlavāti akhaṇḍehi pañcahi sīlehi samannāgato. Vattasampannoti gharāvāsavattena vā rājavattena vā samannāgato. Appamattoti kusaladhammesu appamatto. Nivātavuttīti atimānaṃ akatvā nīcavutti ovādānusāsanipaṭicchako. Atthaddhoti thaddhamacchariyavirahito. Suratoti soraccena samannāgato. Sakhiloti pemanīyavacano. Mudūti kāyavācācittehi apharuso.
सङ्गहेता च मित्तानन्ति कल्याणमित्तानं सङ्गहकरो। दानादीसु यो येन सङ्गहं इच्छति, तस्स तेनेव सङ्गाहको। संविभागीति धम्मिकसमणब्राह्मणानञ्चेव कपणद्धिकवणिब्बकयाचकादीनञ्च संविभागकरो। विधानवाति ‘‘इमस्मिं काले कसितुं वट्टति, इमस्मिं काले वपितुं वट्टती’’ति एवं सब्बकिच्चेसु विधानसम्पन्नो। तप्पेय्याति गहितगहितभाजनानि पूरेत्वा ददमानो तप्पेय्य। धम्मकामोति पवेणिधम्मम्पि सुचरितधम्मम्पि कामयमानो पत्थयमानो। सुताधारोति सुतस्स आधारभूतो। परिपुच्छकोति धम्मिकसमणब्राह्मणे उपसङ्कमित्वा ‘‘किं, भन्ते, कुसल’’न्तिआदिवचनेहि परिपुच्छनसीलो। सक्कच्चन्ति गारवेन। एवं नु अस्स सङ्गहोति सङ्गहोपिस्स एवं कतो नाम भवेय्य। सच्चवादीति एवं पटिपन्नोयेव सभाववादी नाम सिया।
Saṅgahetā ca mittānanti kalyāṇamittānaṃ saṅgahakaro. Dānādīsu yo yena saṅgahaṃ icchati, tassa teneva saṅgāhako. Saṃvibhāgīti dhammikasamaṇabrāhmaṇānañceva kapaṇaddhikavaṇibbakayācakādīnañca saṃvibhāgakaro. Vidhānavāti ‘‘imasmiṃ kāle kasituṃ vaṭṭati, imasmiṃ kāle vapituṃ vaṭṭatī’’ti evaṃ sabbakiccesu vidhānasampanno. Tappeyyāti gahitagahitabhājanāni pūretvā dadamāno tappeyya. Dhammakāmoti paveṇidhammampi sucaritadhammampi kāmayamāno patthayamāno. Sutādhāroti sutassa ādhārabhūto. Paripucchakoti dhammikasamaṇabrāhmaṇe upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ, bhante, kusala’’ntiādivacanehi paripucchanasīlo. Sakkaccanti gāravena. Evaṃ nu assa saṅgahoti saṅgahopissa evaṃ kato nāma bhaveyya. Saccavādīti evaṃ paṭipannoyeva sabhāvavādī nāma siyā.
एवं महासत्तो रञ्ञो घरावासपञ्हं कथेत्वा पल्लङ्का ओरुय्ह राजानं वन्दि। राजापिस्स महासक्कारं कत्वा एकसतराजूहि परिवुतो अत्तनो निवेसनमेव गतो।
Evaṃ mahāsatto rañño gharāvāsapañhaṃ kathetvā pallaṅkā oruyha rājānaṃ vandi. Rājāpissa mahāsakkāraṃ katvā ekasatarājūhi parivuto attano nivesanameva gato.
घरावासपञ्हा निट्ठिता।
Gharāvāsapañhā niṭṭhitā.
लक्खणकण्डं
Lakkhaṇakaṇḍaṃ
महासत्तो पन पटिनिवत्तो। अथ नं पुण्णको आह –
Mahāsatto pana paṭinivatto. Atha naṃ puṇṇako āha –
१४५८.
1458.
‘‘एहि दानि गमिस्साम, दिन्नो नो इस्सरेन मे।
‘‘Ehi dāni gamissāma, dinno no issarena me;
ममेवत्थं पटिपज्ज, एस धम्मो सनन्तनो’’ति॥
Mamevatthaṃ paṭipajja, esa dhammo sanantano’’ti.
तत्थ दिन्नो नोति एत्थ नोति निपातमत्तं, त्वं इस्सरेन मय्हं दिन्नोति अत्थो। सनन्तनोति मम अत्थं पटिपज्जन्तेन हि तया अत्तनो सामिकस्स अत्थो पटिपन्नो होति। यञ्चेतं सामिकस्स अत्थकरणं नाम, एस धम्मो सनन्तनो पोराणकपण्डितानं सभावोति।
Tattha dinno noti ettha noti nipātamattaṃ, tvaṃ issarena mayhaṃ dinnoti attho. Sanantanoti mama atthaṃ paṭipajjantena hi tayā attano sāmikassa attho paṭipanno hoti. Yañcetaṃ sāmikassa atthakaraṇaṃ nāma, esa dhammo sanantano porāṇakapaṇḍitānaṃ sabhāvoti.
विधुरपण्डितो आह –
Vidhurapaṇḍito āha –
१४५९.
1459.
‘‘जानामि माणव तयाहमस्मि, दिन्नोहमस्मि तव इस्सरेन।
‘‘Jānāmi māṇava tayāhamasmi, dinnohamasmi tava issarena;
तीहञ्च तं वासयेमु अगारे, येनद्धुना अनुसासेमु पुत्ते’’ति॥
Tīhañca taṃ vāsayemu agāre, yenaddhunā anusāsemu putte’’ti.
तत्थ तयाहमस्मीति तया लद्धोहमस्मीति जानामि, लभन्तेन च न अञ्ञथा लद्धो। दिन्नोहमस्मि तव इस्सरेनाति मम इस्सरेन रञ्ञा अहं तव दिन्नो। तीहं चाति माणव, अहं तव बहूपकारो, राजानं अनोलोकेत्वा सच्चमेव कथेसिं, तेनाहं तया लद्धो, त्वं मे महन्तगुणभावं जानाहि, मयं तीणिपि दिवसानि अत्तनो अगारे वासेमु, तस्मा येनद्धुना यत्तकेन कालेन मयं पुत्तादारे अनुसासेमु, तं कालं अधिवासेहीति।
Tattha tayāhamasmīti tayā laddhohamasmīti jānāmi, labhantena ca na aññathā laddho. Dinnohamasmi tava issarenāti mama issarena raññā ahaṃ tava dinno. Tīhaṃ cāti māṇava, ahaṃ tava bahūpakāro, rājānaṃ anoloketvā saccameva kathesiṃ, tenāhaṃ tayā laddho, tvaṃ me mahantaguṇabhāvaṃ jānāhi, mayaṃ tīṇipi divasāni attano agāre vāsemu, tasmā yenaddhunā yattakena kālena mayaṃ puttādāre anusāsemu, taṃ kālaṃ adhivāsehīti.
तं सुत्वा पुण्णको ‘‘सच्चं पण्डितो आह, बहूपकारो एस मम, ‘सत्ताहम्पि अड्ढमासम्पि निसीदाही’ति वुत्ते अधिवासेतब्बमेवा’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –
Taṃ sutvā puṇṇako ‘‘saccaṃ paṇḍito āha, bahūpakāro esa mama, ‘sattāhampi aḍḍhamāsampi nisīdāhī’ti vutte adhivāsetabbamevā’’ti cintetvā gāthamāha –
१४६०.
1460.
‘‘तं मे तथा होतु वसेमु तीहं, कुरुतं भवज्ज घरेसु किच्चं।
‘‘Taṃ me tathā hotu vasemu tīhaṃ, kurutaṃ bhavajja gharesu kiccaṃ;
अनुसासतं पुत्तदारे भवज्ज, यथा तयी पेच्च सुखी भवेय्या’’ति॥
Anusāsataṃ puttadāre bhavajja, yathā tayī pecca sukhī bhaveyyā’’ti.
तत्थ तं मेति यं त्वं वदेसि, सब्बं तं मम तथा होतु। भवज्जाति भवं अज्ज पट्ठाय तीहं अनुसासतु। तयी पेच्चाति यथा तयि गते पच्छा तव पुत्तदारो सुखी भवेय्य, एवं अनुसासतु।
Tattha taṃ meti yaṃ tvaṃ vadesi, sabbaṃ taṃ mama tathā hotu. Bhavajjāti bhavaṃ ajja paṭṭhāya tīhaṃ anusāsatu. Tayī peccāti yathā tayi gate pacchā tava puttadāro sukhī bhaveyya, evaṃ anusāsatu.
एवं वत्वा पुण्णको महासत्तेन सद्धिंयेव तस्स निवेसनं पाविसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vatvā puṇṇako mahāsattena saddhiṃyeva tassa nivesanaṃ pāvisi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१४६१.
1461.
‘‘साधूति वत्वान पहूतकामो, पक्कामि यक्खो विधुरेन सद्धिं।
‘‘Sādhūti vatvāna pahūtakāmo, pakkāmi yakkho vidhurena saddhiṃ;
तं कुञ्जराजञ्ञहयानुचिण्णं, पावेक्खि अन्तेपुरमरियसेट्ठो’’ति॥
Taṃ kuñjarājaññahayānuciṇṇaṃ, pāvekkhi antepuramariyaseṭṭho’’ti.
तत्थ पहूतकामोति महाभोगो। कुञ्जराजञ्ञहयानुचिण्णन्ति कुञ्जरेहि च आजञ्ञहयेहि च अनुचिण्णं परिपुण्णं। अरियसेट्ठोति आचारअरियेसु उत्तमो पुण्णको यक्खो पण्डितस्स अन्तेपुरं पाविसि।
Tattha pahūtakāmoti mahābhogo. Kuñjarājaññahayānuciṇṇanti kuñjarehi ca ājaññahayehi ca anuciṇṇaṃ paripuṇṇaṃ. Ariyaseṭṭhoti ācāraariyesu uttamo puṇṇako yakkho paṇḍitassa antepuraṃ pāvisi.
महासत्तस्स पन तिण्णं उतूनं अत्थाय तयो पासादा अहेसुं। तेसु एको कोञ्चो नाम, एको मयूरो नाम, एको पियकेतो नाम। ते सन्धाय अयं गाथा वुत्ता –
Mahāsattassa pana tiṇṇaṃ utūnaṃ atthāya tayo pāsādā ahesuṃ. Tesu eko koñco nāma, eko mayūro nāma, eko piyaketo nāma. Te sandhāya ayaṃ gāthā vuttā –
१४६२.
1462.
‘‘कोञ्चं मयूरञ्च पियञ्च केतं, उपागमी तत्थ सुरम्मरूपं।
‘‘Koñcaṃ mayūrañca piyañca ketaṃ, upāgamī tattha surammarūpaṃ;
पहूतभक्खं बहुअन्नपानं, मसक्कसारं विय वासवस्सा’’ति॥
Pahūtabhakkhaṃ bahuannapānaṃ, masakkasāraṃ viya vāsavassā’’ti.
तत्थ तत्थाति तेसु तीसु पासादेसु यत्थ तस्मिं समये अत्तना वसति, तं सुरम्मरूपं पासादं पुण्णकं आदाय उपागमि।
Tattha tatthāti tesu tīsu pāsādesu yattha tasmiṃ samaye attanā vasati, taṃ surammarūpaṃ pāsādaṃ puṇṇakaṃ ādāya upāgami.
सो उपगन्त्वा च पन अलङ्कतपासादस्स सत्तमाय भूमिया सयनगब्भञ्चेव महातलञ्च सज्जापेत्वा सिरिसयनं पञ्ञापेत्वा सब्बं अन्नपानादिविधिं उपट्ठपेत्वा देवकञ्ञायो विय पञ्चसता इत्थियो ‘‘इमा ते पादपरिचारिका होन्तु, अनुक्कण्ठन्तो इध वसाही’’ति तस्स निय्यादेत्वा अत्तनो वसनट्ठानं गतो। तस्स गतकाले ता इत्थियो नानातूरियानि गहेत्वा पुण्णकस्स परिचरियाय नच्चादीनि पट्ठपेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
So upagantvā ca pana alaṅkatapāsādassa sattamāya bhūmiyā sayanagabbhañceva mahātalañca sajjāpetvā sirisayanaṃ paññāpetvā sabbaṃ annapānādividhiṃ upaṭṭhapetvā devakaññāyo viya pañcasatā itthiyo ‘‘imā te pādaparicārikā hontu, anukkaṇṭhanto idha vasāhī’’ti tassa niyyādetvā attano vasanaṭṭhānaṃ gato. Tassa gatakāle tā itthiyo nānātūriyāni gahetvā puṇṇakassa paricariyāya naccādīni paṭṭhapesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१४६३.
1463.
‘‘तत्थ नच्चन्ति गायन्ति, अव्हयन्ति वरावरं।
‘‘Tattha naccanti gāyanti, avhayanti varāvaraṃ;
अच्छरा विय देवेसु, नारियो समलङ्कता’’ति॥
Accharā viya devesu, nāriyo samalaṅkatā’’ti.
तत्थ अव्हयन्ति वरावरन्ति वरतो वरं नच्चञ्च गीतञ्च करोन्तियो पक्कोसन्ति।
Tattha avhayanti varāvaranti varato varaṃ naccañca gītañca karontiyo pakkosanti.
१४६४.
1464.
‘‘समङ्गिकत्वा पमदाहि यक्खं, अन्नेन पानेन च धम्मपालो।
‘‘Samaṅgikatvā pamadāhi yakkhaṃ, annena pānena ca dhammapālo;
अत्थत्थमेवानुविचिन्तयन्तो , पावेक्खि भरियाय तदा सकासे’’ति॥
Atthatthamevānuvicintayanto , pāvekkhi bhariyāya tadā sakāse’’ti.
तत्थ पमदाहीति पमदाहि चेव अन्नपानेहि च समङ्गिकत्वा। धम्मपालोति धम्मस्स पालको गोपको। अत्थत्थमेवाति अत्थभूतमेव अत्थं। भरियायाति सब्बजेट्ठिकाय भरियाय।
Tattha pamadāhīti pamadāhi ceva annapānehi ca samaṅgikatvā. Dhammapāloti dhammassa pālako gopako. Atthatthamevāti atthabhūtameva atthaṃ. Bhariyāyāti sabbajeṭṭhikāya bhariyāya.
१४६५.
1465.
‘‘तं चन्दनगन्धरसानुलित्तं, सुवण्णजम्बोनदनिक्खसादिसं।
‘‘Taṃ candanagandharasānulittaṃ, suvaṇṇajambonadanikkhasādisaṃ;
भरियंवचा ‘एहि सुणोहि भोति, पुत्तानि आमन्तय तम्बनेत्ते’’’ति॥
Bhariyaṃvacā ‘ehi suṇohi bhoti, puttāni āmantaya tambanette’’’ti.
तत्थ भरियंवचाति जेट्ठभरियं अवच। आमन्तयाति पक्कोस।
Tattha bhariyaṃvacāti jeṭṭhabhariyaṃ avaca. Āmantayāti pakkosa.
१४६६.
1466.
‘‘सुत्वान वाक्यं पतिनो अनुज्जा, सुणिसं वच तम्बनखिं सुनेत्तं।
‘‘Sutvāna vākyaṃ patino anujjā, suṇisaṃ vaca tambanakhiṃ sunettaṃ;
‘आमन्तय वम्मधरानि चेते, पुत्तानि इन्दीवरपुप्फसामे’’’ति॥
‘Āmantaya vammadharāni cete, puttāni indīvarapupphasāme’’’ti.
तत्थ अनुज्जाति एवंनामिका। सुणिसंवच तम्बनखिं सुनेत्तन्ति सा तस्स वचनं सुत्वा अस्सुमुखी रोदमाना ‘‘सयं गन्त्वा पुत्ते पक्कोसितुं अयुत्तं, सुणिसं पेसेस्सामी’’ति तस्सा निवासट्ठानं गन्त्वा तम्बनखिं सुनेत्तं सुणिसं अवच। वम्मधरानीति वम्मधरे सूरे, समत्थेति अत्थो, आभरणभण्डमेव वा इध ‘‘वम्म’’न्ति अधिप्पेतं, तस्मा आभरणधरेतिपि अत्थो। चेतेति तं नामेनालपति, पुत्तानीति मम पुत्ते च धीतरो च। इन्दीवरपुप्फसामेति तं आलपति।
Tattha anujjāti evaṃnāmikā. Suṇisaṃvaca tambanakhiṃ sunettanti sā tassa vacanaṃ sutvā assumukhī rodamānā ‘‘sayaṃ gantvā putte pakkosituṃ ayuttaṃ, suṇisaṃ pesessāmī’’ti tassā nivāsaṭṭhānaṃ gantvā tambanakhiṃ sunettaṃ suṇisaṃ avaca. Vammadharānīti vammadhare sūre, samattheti attho, ābharaṇabhaṇḍameva vā idha ‘‘vamma’’nti adhippetaṃ, tasmā ābharaṇadharetipi attho. Ceteti taṃ nāmenālapati, puttānīti mama putte ca dhītaro ca. Indīvarapupphasāmeti taṃ ālapati.
सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा पासादा ओरुय्ह अनुविचरित्वा ‘‘पिता वो ओवादं दातुकामो पक्कोसति, इदं किर वो तस्स पच्छिमदस्सन’’न्ति सब्बमेवस्स सुहदजनञ्च पुत्तधीतरो च सन्निपातेसि। धम्मपालकुमारो पन तं वचनं सुत्वाव रोदन्तो कनिट्ठभातिकगणपरिवुतो पितु सन्तिकं अगमासि। पण्डितो ते दिस्वाव सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्तो अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि आलिङ्गित्वा सीसे चुम्बित्वा जेट्ठपुत्तं मुहुत्तं हदये निपज्जापेत्वा हदया ओतारेत्वा सिरिगब्भतो निक्खम्म महातले पल्लङ्कमज्झे निसीदित्वा पुत्तसहस्सस्स ओवादं अदासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pāsādā oruyha anuvicaritvā ‘‘pitā vo ovādaṃ dātukāmo pakkosati, idaṃ kira vo tassa pacchimadassana’’nti sabbamevassa suhadajanañca puttadhītaro ca sannipātesi. Dhammapālakumāro pana taṃ vacanaṃ sutvāva rodanto kaniṭṭhabhātikagaṇaparivuto pitu santikaṃ agamāsi. Paṇḍito te disvāva sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto assupuṇṇehi nettehi āliṅgitvā sīse cumbitvā jeṭṭhaputtaṃ muhuttaṃ hadaye nipajjāpetvā hadayā otāretvā sirigabbhato nikkhamma mahātale pallaṅkamajjhe nisīditvā puttasahassassa ovādaṃ adāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१४६७.
1467.
‘‘ते आगते मुद्धनि धम्मपालो, चुम्बित्वा पुत्ते अविकम्पमानो।
‘‘Te āgate muddhani dhammapālo, cumbitvā putte avikampamāno;
आमन्तयित्वान अवोच वाक्यं, दिन्नाहं रञ्ञा इध माणवस्स॥
Āmantayitvāna avoca vākyaṃ, dinnāhaṃ raññā idha māṇavassa.
१४६८.
1468.
‘‘तस्सज्जहं अत्तसुखी विधेय्यो, आदाय येनिच्छति तेन गच्छति।
‘‘Tassajjahaṃ attasukhī vidheyyo, ādāya yenicchati tena gacchati;
अहञ्च वो सासितुमागतोस्मि, कथं अहं अपरित्ताय गच्छे॥
Ahañca vo sāsitumāgatosmi, kathaṃ ahaṃ aparittāya gacche.
१४६९.
1469.
‘‘सचे वो राजा कुरुरट्ठवासी, जनसन्धो पुच्छेय्य पहूतकामो।
‘‘Sace vo rājā kururaṭṭhavāsī, janasandho puccheyya pahūtakāmo;
किमाभिजानाथ पुरे पुराणं, किं वो पिता पुरत्था॥
Kimābhijānātha pure purāṇaṃ, kiṃ vo pitā puratthā.
१४७०.
1470.
‘‘समासना होथ मयाव सब्बे, कोनीध रञ्ञो अब्भतिको मनुस्सो।
‘‘Samāsanā hotha mayāva sabbe, konīdha rañño abbhatiko manusso;
तमञ्जलिं करिय वदेथ एवं, मा हेवं देव न हि एस धम्मो।
Tamañjaliṃ kariya vadetha evaṃ, mā hevaṃ deva na hi esa dhammo;
वियग्घराजस्स निहीनजच्चो, समासनो देव कथं भवेय्या’’ति॥
Viyaggharājassa nihīnajacco, samāsano deva kathaṃ bhaveyyā’’ti.
तत्थ धम्मपालोति महासत्तो। दिन्नाहन्ति अहं जयधनेन खण्डेत्वा रञ्ञा दिन्नो। तस्सज्जहं अत्तसुखी विधेय्योति अज्ज पट्ठाय तीहमत्तं अहं इमिना अत्तनो सुखेन अत्तसुखी, ततो परं पन तस्स माणवस्साहं विधेय्यो होमि। सो हि इतो चतुत्थे दिवसे एकंसेन मं आदाय यत्थिच्छति, तत्थ गच्छति। अपरित्तायाति तुम्हाकं परित्तं अकत्वा कथं गच्छेय्यन्ति अनुसासितुं आगतोस्मि। जनसन्धोति मित्तबन्धनेन मित्तजनस्स सन्धानकरो। पुरे पुराणन्ति इतो पुब्बे तुम्हे किं पुराणकारणं अभिजानाथ। अनुसासेति अनुसासि। एवं तुम्हे रञ्ञा पुट्ठा ‘‘अम्हाकं पिता इमञ्चिमञ्च ओवादं अदासी’’ति कथेय्याथ। समासना होथाति सचे वो राजा मया दिन्नस्स ओवादस्स कथितकाले ‘‘एथ तुम्हे, अज्ज मया सद्धिं समासना होथ, इध राजकुले तुम्हेहि अञ्ञो को नु रञ्ञो अब्भतिको मनुस्सो’’ति अत्तनो आसने निसीदापेय्य, अथ तुम्हे अञ्जलिं कत्वा तं राजानं एवं वदेय्याथ ‘‘देव, एवं मा अवच। न हि अम्हाकं एसपवेणिधम्मो। वियग्घराजस्स केसरसीहस्स निहीनजच्चो जरसिङ्गालो , देव, कथं समासनो भवेय्य। यथा सिङ्गालो सीहस्स समासनो न होति, तथेव मयं तुम्हाक’’न्ति।
Tattha dhammapāloti mahāsatto. Dinnāhanti ahaṃ jayadhanena khaṇḍetvā raññā dinno. Tassajjahaṃ attasukhī vidheyyoti ajja paṭṭhāya tīhamattaṃ ahaṃ iminā attano sukhena attasukhī, tato paraṃ pana tassa māṇavassāhaṃ vidheyyo homi. So hi ito catutthe divase ekaṃsena maṃ ādāya yatthicchati, tattha gacchati. Aparittāyāti tumhākaṃ parittaṃ akatvā kathaṃ gaccheyyanti anusāsituṃ āgatosmi. Janasandhoti mittabandhanena mittajanassa sandhānakaro. Pure purāṇanti ito pubbe tumhe kiṃ purāṇakāraṇaṃ abhijānātha. Anusāseti anusāsi. Evaṃ tumhe raññā puṭṭhā ‘‘amhākaṃ pitā imañcimañca ovādaṃ adāsī’’ti katheyyātha. Samāsanā hothāti sace vo rājā mayā dinnassa ovādassa kathitakāle ‘‘etha tumhe, ajja mayā saddhiṃ samāsanā hotha, idha rājakule tumhehi añño ko nu rañño abbhatiko manusso’’ti attano āsane nisīdāpeyya, atha tumhe añjaliṃ katvā taṃ rājānaṃ evaṃ vadeyyātha ‘‘deva, evaṃ mā avaca. Na hi amhākaṃ esapaveṇidhammo. Viyaggharājassa kesarasīhassa nihīnajacco jarasiṅgālo , deva, kathaṃ samāsano bhaveyya. Yathā siṅgālo sīhassa samāsano na hoti, tatheva mayaṃ tumhāka’’nti.
इमं पनस्स कथं सुत्वा पुत्तधीतरो च ञातिसुहज्जादयो च दासकम्मकरपोरिसा च ते सब्बे सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता महाविरवं विरविंसु। तेसं महासत्तो सञ्ञापेसि।
Imaṃ panassa kathaṃ sutvā puttadhītaro ca ñātisuhajjādayo ca dāsakammakaraporisā ca te sabbe sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontā mahāviravaṃ viraviṃsu. Tesaṃ mahāsatto saññāpesi.
लक्खणकण्डं निट्ठितं।
Lakkhaṇakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
राजवसतिकण्ड
Rājavasatikaṇḍa
अथ ने पण्डितो पुत्तधीतरो च ञातयो च उपसङ्कमित्वा तुण्हीभूते दिस्वा ‘‘ताता, मा चिन्तयित्थ, सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, यसो नाम विपत्तिपरियोसानो, अपिच तुम्हाकं राजवसतिं नाम यसपटिलाभकारणं कथेस्सामि, तं एकग्गचित्ता सुणाथा’’ति बुद्धलीलाय राजवसतिं नाम पट्ठपेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha ne paṇḍito puttadhītaro ca ñātayo ca upasaṅkamitvā tuṇhībhūte disvā ‘‘tātā, mā cintayittha, sabbe saṅkhārā aniccā, yaso nāma vipattipariyosāno, apica tumhākaṃ rājavasatiṃ nāma yasapaṭilābhakāraṇaṃ kathessāmi, taṃ ekaggacittā suṇāthā’’ti buddhalīlāya rājavasatiṃ nāma paṭṭhapesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१४७१.
1471.
‘‘सो च पुत्ते अमच्चे च, ञातयो सुहदज्जने।
‘‘So ca putte amacce ca, ñātayo suhadajjane;
अलीनमनसङ्कप्पो, विधुरो एतदब्रवि॥
Alīnamanasaṅkappo, vidhuro etadabravi.
१४७२.
1472.
‘‘एथय्यो राजवसतिं, निसीदित्वा सुणाथ मे।
‘‘Ethayyo rājavasatiṃ, nisīditvā suṇātha me;
यथा राजकुलं पत्तो, यसं पोसो निगच्छती’’ति॥
Yathā rājakulaṃ patto, yasaṃ poso nigacchatī’’ti.
तत्थ सुहदज्जनेति सुहदयजने। एथय्योति एथ, अय्यो। पियसमुदाचारेन पुत्ते आलपति। राजवसतिन्ति मया वुच्चमानं राजपारिचरियं सुणाथ। यथाति येन कारणेन राजकुलं पत्तो उपसङ्कमन्तो रञ्ञो सन्तिके चरन्तो पोसो यसं निगच्छति लभति, तं कारणं सुणाथाति अत्थो।
Tattha suhadajjaneti suhadayajane. Ethayyoti etha, ayyo. Piyasamudācārena putte ālapati. Rājavasatinti mayā vuccamānaṃ rājapāricariyaṃ suṇātha. Yathāti yena kāraṇena rājakulaṃ patto upasaṅkamanto rañño santike caranto poso yasaṃ nigacchati labhati, taṃ kāraṇaṃ suṇāthāti attho.
१४७३.
1473.
‘‘न हि राजकुलं पत्तो, अञ्ञातो लभते यसं।
‘‘Na hi rājakulaṃ patto, aññāto labhate yasaṃ;
नासूरो नापि दुम्मेधो, नप्पमत्तो कुदाचनं॥
Nāsūro nāpi dummedho, nappamatto kudācanaṃ.
१४७४.
1474.
‘‘यदास्स सीलं पञ्ञञ्च, सोचेय्यं चाधिगच्छति।
‘‘Yadāssa sīlaṃ paññañca, soceyyaṃ cādhigacchati;
अथ विस्ससते त्यम्हि, गुय्हञ्चस्स न रक्खती’’ति॥
Atha vissasate tyamhi, guyhañcassa na rakkhatī’’ti.
तत्थ अञ्ञातोति अपाकटगुणो अविदितकम्मावदानो। नासूरोति न असूरो भीरुकजातिको। यदास्स सीलन्ति यदा अस्स सेवकस्स राजा सीलञ्च पञ्ञञ्च सोचेय्यञ्च अधिगच्छति, आचारसम्पत्तिञ्च ञाणबलञ्च सुचिभावञ्च जानाति। अथ विस्ससते त्यम्हीति अथ राजा तम्हि विस्ससते विस्सासं करोति, अत्तनो गुय्हञ्चस्स न रक्खति न गूहति।
Tattha aññātoti apākaṭaguṇo aviditakammāvadāno. Nāsūroti na asūro bhīrukajātiko. Yadāssa sīlanti yadā assa sevakassa rājā sīlañca paññañca soceyyañca adhigacchati, ācārasampattiñca ñāṇabalañca sucibhāvañca jānāti. Atha vissasate tyamhīti atha rājā tamhi vissasate vissāsaṃ karoti, attano guyhañcassa na rakkhati na gūhati.
१४७५.
1475.
‘‘तुला यथा पग्गहिता, समदण्डा सुधारिता।
‘‘Tulā yathā paggahitā, samadaṇḍā sudhāritā;
अज्झिट्ठो न विकम्पेय्य, स राजवसतिं वसे॥
Ajjhiṭṭho na vikampeyya, sa rājavasatiṃ vase.
१४७६.
1476.
‘‘तुला यथा पग्गहिता, समदण्डा सुधारिता।
‘‘Tulā yathā paggahitā, samadaṇḍā sudhāritā;
सब्बानि अभिसम्भोन्तो, स राजवसतिं वसे’’ति॥
Sabbāni abhisambhonto, sa rājavasatiṃ vase’’ti.
तत्थ तुला यथाति यथा एसा वुत्तप्पकारा तुला न ओनमति न उन्नमति, एवमेव राजसेवको किस्मिञ्चिदेव कम्मे रञ्ञा ‘‘इदं नाम करोही’’ति अज्झिट्ठो आणत्तो छन्दादिअगतिवसेन न विकम्पेय्य, सब्बकिच्चेसु पग्गहिततुला विय समो भवेय्य। स राजवसतिन्ति सो एवरूपो सेवको राजकुले वासं वसेय्य, राजानं परिचरेय्य, एवं परिचरन्तो पन यसं लभेय्याति अत्थो। सब्बानि अभिसम्भोन्तोति सब्बानि राजकिच्चानि करोन्तो।
Tattha tulāyathāti yathā esā vuttappakārā tulā na onamati na unnamati, evameva rājasevako kismiñcideva kamme raññā ‘‘idaṃ nāma karohī’’ti ajjhiṭṭho āṇatto chandādiagativasena na vikampeyya, sabbakiccesu paggahitatulā viya samo bhaveyya. Sa rājavasatinti so evarūpo sevako rājakule vāsaṃ vaseyya, rājānaṃ paricareyya, evaṃ paricaranto pana yasaṃ labheyyāti attho. Sabbāni abhisambhontoti sabbāni rājakiccāni karonto.
१४७७.
1477.
‘‘दिवा वा यदि वा रत्तिं, राजकिच्चेसु पण्डितो।
‘‘Divā vā yadi vā rattiṃ, rājakiccesu paṇḍito;
अज्झिट्ठो न विकम्पेय्य, स राजवसतिं वसे॥
Ajjhiṭṭho na vikampeyya, sa rājavasatiṃ vase.
१४७८.
1478.
‘‘दिवा वा यदि वा रत्तिं, राजकिच्चेसु पण्डितो।
‘‘Divā vā yadi vā rattiṃ, rājakiccesu paṇḍito;
सब्बानि अभिसम्भोन्तो, स राजवसतिं वसे॥
Sabbāni abhisambhonto, sa rājavasatiṃ vase.
१४७९.
1479.
‘‘यो चस्स सुकतो मग्गो, रञ्ञो सुप्पटियादितो।
‘‘Yo cassa sukato maggo, rañño suppaṭiyādito;
न तेन वुत्तो गच्छेय्य, स राजवसतिं वसे’’ति॥
Na tena vutto gaccheyya, sa rājavasatiṃ vase’’ti.
तत्थ न विकम्पेय्याति अविकम्पमानो तानि किच्चानि करेय्य। यो चस्साति यो च रञ्ञो गमनमग्गो सुकतो अस्स सुप्पटियादितो सुमण्डितो, ‘‘इमिना मग्गेन गच्छा’’ति वुत्तोपि तेन न गच्छेय्य।
Tattha na vikampeyyāti avikampamāno tāni kiccāni kareyya. Yo cassāti yo ca rañño gamanamaggo sukato assa suppaṭiyādito sumaṇḍito, ‘‘iminā maggena gacchā’’ti vuttopi tena na gaccheyya.
१४८०.
1480.
‘‘न रञ्ञो सदिसं भुञ्जे, कामभोगे कुदाचनं।
‘‘Na rañño sadisaṃ bhuñje, kāmabhoge kudācanaṃ;
सब्बत्थ पच्छतो गच्छे, स राजवसतिं वसे॥
Sabbattha pacchato gacche, sa rājavasatiṃ vase.
१४८१.
1481.
‘‘न रञ्ञो सदिसं वत्थं, न मालं न विलेपनं।
‘‘Na rañño sadisaṃ vatthaṃ, na mālaṃ na vilepanaṃ;
आकप्पं सरकुत्तिं वा, न रञ्ञो सदिसमाचरे।
Ākappaṃ sarakuttiṃ vā, na rañño sadisamācare;
अञ्ञं करेय्य आकप्पं, स राजवसतिं वसे’’ति॥
Aññaṃ kareyya ākappaṃ, sa rājavasatiṃ vase’’ti.
तत्थ न रञ्ञोति रञ्ञो कामभोगेन समं कामभोगं न भुञ्जेय्य। तादिसस्स हि राजा कुज्झति। सब्बत्थाति सब्बेसु रूपादीसु कामगुणेसु रञ्ञो पच्छतोव गच्छेय्य, हीनतरमेव सेवेय्याति अत्थो। अञ्ञं करेय्याति रञ्ञो आकप्पतो सरकुत्तितो च अञ्ञमेव आकप्पं करेय्य।
Tattha na raññoti rañño kāmabhogena samaṃ kāmabhogaṃ na bhuñjeyya. Tādisassa hi rājā kujjhati. Sabbatthāti sabbesu rūpādīsu kāmaguṇesu rañño pacchatova gaccheyya, hīnatarameva seveyyāti attho. Aññaṃ kareyyāti rañño ākappato sarakuttito ca aññameva ākappaṃ kareyya.
१४८२.
1482.
‘‘कीळे राजा अमच्चेहि, भरियाहि परिवारितो।
‘‘Kīḷe rājā amaccehi, bhariyāhi parivārito;
नामच्चो राजभरियासु, भावं कुब्बेथ पण्डितो॥
Nāmacco rājabhariyāsu, bhāvaṃ kubbetha paṇḍito.
१४८३.
1483.
‘‘अनुद्धतो अचपलो, निपको संवुतिन्द्रियो।
‘‘Anuddhato acapalo, nipako saṃvutindriyo;
मनोपणिधिसम्पन्नो, स राजवसतिं वसे’’ति॥
Manopaṇidhisampanno, sa rājavasatiṃ vase’’ti.
तत्थ भावन्ति विस्सासवसेन अधिप्पायं। अचपलोति अमण्डनसीलो। निपकोति परिपक्कञाणो। संवुतिन्द्रियोति पिहितछळिन्द्रियो रञ्ञो वा अङ्गपच्चङ्गानि ओरोधे वास्स न ओलोकेय्य। मनोपणिधिसम्पन्नोति अचपलेन सुट्ठु ठपितेन चित्तेन समन्नागतो।
Tattha bhāvanti vissāsavasena adhippāyaṃ. Acapaloti amaṇḍanasīlo. Nipakoti paripakkañāṇo. Saṃvutindriyoti pihitachaḷindriyo rañño vā aṅgapaccaṅgāni orodhe vāssa na olokeyya. Manopaṇidhisampannoti acapalena suṭṭhu ṭhapitena cittena samannāgato.
१४८४.
1484.
‘‘नास्स भरियाहि कीळेय्य, न मन्तेय्य रहोगतो।
‘‘Nāssa bhariyāhi kīḷeyya, na manteyya rahogato;
नास्स कोसा धनं गण्हे, स राजवसतिं वसे॥
Nāssa kosā dhanaṃ gaṇhe, sa rājavasatiṃ vase.
१४८५.
1485.
‘‘न निद्दं बहु मञ्ञेय्य, न मदाय सुरं पिवे।
‘‘Na niddaṃ bahu maññeyya, na madāya suraṃ pive;
नास्स दाये मिगे हञ्ञे, स राजवसतिं वसे॥
Nāssa dāye mige haññe, sa rājavasatiṃ vase.
१४८६.
1486.
‘‘नास्स पीठं न पल्लङ्कं, न कोच्छं न नावं रथं।
‘‘Nāssa pīṭhaṃ na pallaṅkaṃ, na kocchaṃ na nāvaṃ rathaṃ;
सम्मतोम्हीति आरूहे, स राजवसतिं वसे॥
Sammatomhīti ārūhe, sa rājavasatiṃ vase.
१४८७.
1487.
‘‘नातिदूरे भजे रञ्ञो, नच्चासन्ने विचक्खणो।
‘‘Nātidūre bhaje rañño, naccāsanne vicakkhaṇo;
सम्मुखञ्चस्स तिट्ठेय्य, सन्दिस्सन्तो सभत्तुनो॥
Sammukhañcassa tiṭṭheyya, sandissanto sabhattuno.
१४८८.
1488.
‘‘न वे राजा सखा होति, न राजा होति मेथुनो।
‘‘Na ve rājā sakhā hoti, na rājā hoti methuno;
खिप्पं कुज्झन्ति राजानो, सूकेनक्खीव घट्टितं॥
Khippaṃ kujjhanti rājāno, sūkenakkhīva ghaṭṭitaṃ.
१४८९.
1489.
‘‘न पूजितो मञ्ञमानो, मेधावी पण्डितो नरो।
‘‘Na pūjito maññamāno, medhāvī paṇḍito naro;
फरुसं पतिमन्तेय्य, राजानं परिसंगत’’न्ति॥
Pharusaṃ patimanteyya, rājānaṃ parisaṃgata’’nti.
तत्थ न मन्तेय्याति तस्स रञ्ञो भरियाहि सद्धिं नेव कीळेय्य, न रहो मन्तेय्य। कोसा धनन्ति रञ्ञो कोसा धनं थेनेत्वा न गण्हेय्य। न मदायाति ताता, राजसेवको नाम मदत्थाय सुरं न पिवेय्य। नास्स दाये मिगेति अस्स रञ्ञो दिन्नाभये मिगे न हञ्ञेय्य। कोच्छन्ति भद्दपीठं। सम्मतोम्हीति अहं सम्मतो हुत्वा एवं करोमीति न आरुहेय्य। सम्मुखञ्चस्स तिट्ठेय्याति अस्स रञ्ञो पुरतो खुद्दकमहन्तकथासवनट्ठाने तिट्ठेय्य। सन्दिस्सन्तो सभत्तुनोति यो राजसेवको तस्स भत्तुनो दस्सनट्ठाने तिट्ठेय्य। सूकेनाति अक्खिम्हि पतितेन वीहिसूकादिना घट्टितं अक्खि पकतिसभावं जहन्तं यथा कुज्झति नाम, एवं कुज्झन्ति, न तेसु विस्सासो कातब्बो। पूजितो मञ्ञमानोति अहं राजपूजितोम्हीति मञ्ञमानो। फरुसं पतिमन्तेय्याति येन सो कुज्झति, तथारूपं न मन्तेय्य।
Tattha na manteyyāti tassa rañño bhariyāhi saddhiṃ neva kīḷeyya, na raho manteyya. Kosā dhananti rañño kosā dhanaṃ thenetvā na gaṇheyya. Na madāyāti tātā, rājasevako nāma madatthāya suraṃ na piveyya. Nāssa dāye migeti assa rañño dinnābhaye mige na haññeyya. Kocchanti bhaddapīṭhaṃ. Sammatomhīti ahaṃ sammato hutvā evaṃ karomīti na āruheyya. Sammukhañcassa tiṭṭheyyāti assa rañño purato khuddakamahantakathāsavanaṭṭhāne tiṭṭheyya. Sandissanto sabhattunoti yo rājasevako tassa bhattuno dassanaṭṭhāne tiṭṭheyya. Sūkenāti akkhimhi patitena vīhisūkādinā ghaṭṭitaṃ akkhi pakatisabhāvaṃ jahantaṃ yathā kujjhati nāma, evaṃ kujjhanti, na tesu vissāso kātabbo. Pūjito maññamānoti ahaṃ rājapūjitomhīti maññamāno. Pharusaṃ patimanteyyāti yena so kujjhati, tathārūpaṃ na manteyya.
१४९०.
1490.
‘‘लद्धद्वारो लभे द्वारं, नेव राजूसु विस्ससे।
‘‘Laddhadvāro labhe dvāraṃ, neva rājūsu vissase;
अग्गीव संयतो तिट्ठे, स राजवसतिं वसे॥
Aggīva saṃyato tiṭṭhe, sa rājavasatiṃ vase.
१४९१.
1491.
‘‘पुत्तं वा भातरं वा सं, सम्पग्गण्हाति खत्तियो।
‘‘Puttaṃ vā bhātaraṃ vā saṃ, sampaggaṇhāti khattiyo;
गामेहि निगमेहि वा, रट्ठेहि जनपदेहि वा।
Gāmehi nigamehi vā, raṭṭhehi janapadehi vā;
तुण्हीभूतो उपेक्खेय्य, न भणे छेकपापक’’न्ति॥
Tuṇhībhūto upekkheyya, na bhaṇe chekapāpaka’’nti.
तत्थ लद्धद्वारो लभे द्वारन्ति अहं निप्पटिहारो लद्धद्वारोति अप्पटिहारेत्वा न पविसेय्य, पुनपि द्वारं लभेय्य, पटिहारेत्वाव पविसेय्याति अत्थो। संयतोति अप्पमत्तो हुत्वा। भातरं वा सन्ति सकं भातरं वा। सम्पग्गण्हातीति ‘‘असुकगामं वा असुकनिगमं वा अस्स देमा’’ति यदा सेवकेहि सद्धिं कथेति। न भणे छेकपापकन्ति तदा गुणं वा अगुणं वा न भणेय्य।
Tattha laddhadvārolabhe dvāranti ahaṃ nippaṭihāro laddhadvāroti appaṭihāretvā na paviseyya, punapi dvāraṃ labheyya, paṭihāretvāva paviseyyāti attho. Saṃyatoti appamatto hutvā. Bhātaraṃ vā santi sakaṃ bhātaraṃ vā. Sampaggaṇhātīti ‘‘asukagāmaṃ vā asukanigamaṃ vā assa demā’’ti yadā sevakehi saddhiṃ katheti. Na bhaṇe chekapāpakanti tadā guṇaṃ vā aguṇaṃ vā na bhaṇeyya.
१४९२.
1492.
‘‘हत्थारोहे अनीकट्ठे, रथिके पत्तिकारके।
‘‘Hatthārohe anīkaṭṭhe, rathike pattikārake;
तेसं कम्मावदानेन, राजा वड्ढेति वेतनं।
Tesaṃ kammāvadānena, rājā vaḍḍheti vetanaṃ;
न तेसं अन्तरा गच्छे, स राजवसतिं वसे॥
Na tesaṃ antarā gacche, sa rājavasatiṃ vase.
१४९३.
1493.
‘‘चापोवूनुदरो धीरो, वंसोवापि पकम्पये।
‘‘Cāpovūnudaro dhīro, vaṃsovāpi pakampaye;
पटिलोमं न वत्तेय्य, स राजवसतिं वसे॥
Paṭilomaṃ na vatteyya, sa rājavasatiṃ vase.
१४९४.
1494.
‘‘चापोवूनुदरो अस्स, मच्छोवस्स अजिव्हवा।
‘‘Cāpovūnudaro assa, macchovassa ajivhavā;
अप्पासी निपको सूरो, स राजवसतिं वसे’’ति॥
Appāsī nipako sūro, sa rājavasatiṃ vase’’ti.
तत्थ न तेसं अन्तरा गच्छेति तेसं लाभस्स अन्तरा न गच्छे, अन्तरायं न करेय्य। वंसोवापीति यथा वंसगुम्बतो उग्गतवंसो वातेन पहटकाले पकम्पति, एवं रञ्ञा कथितकाले पकम्पेय्य। चापोवूनुदरोति यथा चापो महोदरो न होति, एवं महोदरो न सिया। अजिव्हवाति यथा मच्छो अजिव्हताय न कथेति, तथा सेवको मन्दकथताय अजिव्हवा भवेय्य। अप्पासीति भोजनमत्तञ्ञू।
Tattha na tesaṃ antarā gaccheti tesaṃ lābhassa antarā na gacche, antarāyaṃ na kareyya. Vaṃsovāpīti yathā vaṃsagumbato uggatavaṃso vātena pahaṭakāle pakampati, evaṃ raññā kathitakāle pakampeyya. Cāpovūnudaroti yathā cāpo mahodaro na hoti, evaṃ mahodaro na siyā. Ajivhavāti yathā maccho ajivhatāya na katheti, tathā sevako mandakathatāya ajivhavā bhaveyya. Appāsīti bhojanamattaññū.
१४९५.
1495.
‘‘न बाळ्हं इत्थिं गच्छेय्य, सम्पस्सं तेजसङ्खयं।
‘‘Na bāḷhaṃ itthiṃ gaccheyya, sampassaṃ tejasaṅkhayaṃ;
कासं सासं दरं बाल्यं, खीणमेधो निगच्छति॥
Kāsaṃ sāsaṃ daraṃ bālyaṃ, khīṇamedho nigacchati.
१४९६.
1496.
‘‘नातिवेलं पभासेय्य, न तुण्ही सब्बदा सिया।
‘‘Nātivelaṃ pabhāseyya, na tuṇhī sabbadā siyā;
अविकिण्णं मितं वाचं, पत्ते काले उदीरये॥
Avikiṇṇaṃ mitaṃ vācaṃ, patte kāle udīraye.
१४९७.
1497.
‘‘अक्कोधनो असङ्घट्टो, सच्चो सण्हो अपेसुणो।
‘‘Akkodhano asaṅghaṭṭo, sacco saṇho apesuṇo;
सम्फं गिरं न भासेय्य, स राजवसतिं वसे॥
Samphaṃ giraṃ na bhāseyya, sa rājavasatiṃ vase.
१४९८.
1498.
‘‘मातापेत्तिभरो अस्स, कुले जेट्ठापचायिको।
‘‘Mātāpettibharo assa, kule jeṭṭhāpacāyiko;
सण्हो सखिलसम्भासो, स राजवसतिं वसे’’ति॥
Saṇho sakhilasambhāso, sa rājavasatiṃ vase’’ti.
तत्थ न बाळ्हन्ति पुनप्पुनं किलेसवसेन न गच्छेय्य। तेजसङ्खयन्ति एवं गच्छन्तो हि पुरिसो तेजसङ्खयं गच्छति पापुणाति, तं सम्पस्सन्तो बाळ्हं न गच्छेय्य। दरन्ति कायदरथं। बाल्यन्ति दुब्बलभावं। खीणमेधोति पुनप्पुनं किलेसरतिवसेन खीणपञ्ञो पुरिसो एते कासादयो निगच्छति। नातिवेलन्ति ताता राजूनं सन्तिके पमाणातिक्कन्तं न भासेय्य । पत्ते कालेति अत्तनो वचनकाले सम्पत्ते। असङ्घट्टोति परं असङ्घट्टेन्तो। सम्फन्ति निरत्थकं। गिरन्ति वचनं।
Tattha na bāḷhanti punappunaṃ kilesavasena na gaccheyya. Tejasaṅkhayanti evaṃ gacchanto hi puriso tejasaṅkhayaṃ gacchati pāpuṇāti, taṃ sampassanto bāḷhaṃ na gaccheyya. Daranti kāyadarathaṃ. Bālyanti dubbalabhāvaṃ. Khīṇamedhoti punappunaṃ kilesarativasena khīṇapañño puriso ete kāsādayo nigacchati. Nātivelanti tātā rājūnaṃ santike pamāṇātikkantaṃ na bhāseyya . Patte kāleti attano vacanakāle sampatte. Asaṅghaṭṭoti paraṃ asaṅghaṭṭento. Samphanti niratthakaṃ. Giranti vacanaṃ.
१४९९.
1499.
‘‘विनीतो सिप्पवा दन्तो, कतत्तो नियतो मुदु।
‘‘Vinīto sippavā danto, katatto niyato mudu;
अप्पमत्तो सुचि दक्खो, स राजवसतिं वसे॥
Appamatto suci dakkho, sa rājavasatiṃ vase.
१५००.
1500.
‘‘निवातवुत्ति वुद्धेसु, सप्पतिस्सो सगारवो।
‘‘Nivātavutti vuddhesu, sappatisso sagāravo;
सुरतो सुखसंवासो, स राजवसतिं वसे॥
Surato sukhasaṃvāso, sa rājavasatiṃ vase.
१५०१.
1501.
‘‘आरका परिवज्जेय्य, सहितुं पहितं जनं।
‘‘Ārakā parivajjeyya, sahituṃ pahitaṃ janaṃ;
भत्तारञ्ञेवुदिक्खेय्य, न च अञ्ञस्स राजिनो’’ति॥
Bhattāraññevudikkheyya, na ca aññassa rājino’’ti.
तत्थ विनीतोति आचारसम्पन्नो। सिप्पवाति अत्तनो कुले सिक्खितब्बसिप्पेन समन्नागतो। दन्तोति छसु द्वारेसु निब्बिसेवनो। कतत्तोति सम्पादितत्तो। नियतोति यसादीनि निस्साय अचलसभावो। मुदूति अनतिमानी। अप्पमत्तोति कत्तब्बकिच्चेसु पमादरहितो। दक्खोति उपट्ठाने छेको। निवातवुत्तीति नीचवुत्ति। सुखसंवासोति गरुसंवाससीलो। सहितुं पतितन्ति परराजूहि सकरञ्ञो सन्तिकं गुय्हरक्खणवसेन वा पटिच्छन्नपाकटकरणवसेनवा पेसितं। तथारूपेन हि सद्धिं कथेन्तोपि रञ्ञो सम्मुखाव कथेय्य। भत्तारञ्ञेवुदिक्खेय्याति अत्तनो सामिकमेव ओलोकेय्य। न च अञ्ञस्स राजिनोति अञ्ञस्स रञ्ञो सन्तको न भवेय्य।
Tattha vinītoti ācārasampanno. Sippavāti attano kule sikkhitabbasippena samannāgato. Dantoti chasu dvāresu nibbisevano. Katattoti sampāditatto. Niyatoti yasādīni nissāya acalasabhāvo. Mudūti anatimānī. Appamattoti kattabbakiccesu pamādarahito. Dakkhoti upaṭṭhāne cheko. Nivātavuttīti nīcavutti. Sukhasaṃvāsoti garusaṃvāsasīlo. Sahituṃ patitanti pararājūhi sakarañño santikaṃ guyharakkhaṇavasena vā paṭicchannapākaṭakaraṇavasenavā pesitaṃ. Tathārūpena hi saddhiṃ kathentopi rañño sammukhāva katheyya. Bhattāraññevudikkheyyāti attano sāmikameva olokeyya. Na ca aññassa rājinoti aññassa rañño santako na bhaveyya.
१५०२.
1502.
‘‘समणे ब्राह्मणे चापि, सीलवन्ते बहुस्सुते।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;
सक्कच्चं पयिरुपासेय्य, स राजवसतिं वसे॥
Sakkaccaṃ payirupāseyya, sa rājavasatiṃ vase.
१५०३.
1503.
‘‘समणे ब्राह्मणे चापि, सीलवन्ते बहुस्सुते।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;
सक्कच्चं अनुवासेय्य, स राजवसतिं वसे॥
Sakkaccaṃ anuvāseyya, sa rājavasatiṃ vase.
१५०४.
1504.
‘‘समणे ब्राह्मणे चापि, सीलवन्ते बहुस्सुते।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;
तप्पेय्य अन्नपानेन, स राजवसतिं वसे॥
Tappeyya annapānena, sa rājavasatiṃ vase.
१५०५.
1505.
‘‘समणे ब्राह्मणे चापि, सीलवन्ते बहुस्सुते।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;
आसज्ज पञ्ञे सेवेथ, आकङ्खं वुद्धिमत्तनो’’ति॥
Āsajja paññe sevetha, ākaṅkhaṃ vuddhimattano’’ti.
तत्थ सक्कच्चं पयिरुपासेय्याति गारवेन पुनप्पुनं उपसङ्कमेय्य। अनुवासेय्याति उपोसथवासं वसन्तो अनुवत्तेय्य। तप्पेय्याति यावदत्थं दानेन तप्पेय्य। आसज्जाति उपसङ्कमित्वा। पञ्ञेति पण्डिते, आसज्जपञ्ञे वा, असज्जमानपञ्ञेति अत्थो।
Tattha sakkaccaṃ payirupāseyyāti gāravena punappunaṃ upasaṅkameyya. Anuvāseyyāti uposathavāsaṃ vasanto anuvatteyya. Tappeyyāti yāvadatthaṃ dānena tappeyya. Āsajjāti upasaṅkamitvā. Paññeti paṇḍite, āsajjapaññe vā, asajjamānapaññeti attho.
१५०६.
1506.
‘‘दिन्नपुब्बं न हापेय्य, दानं समणब्राह्मणे।
‘‘Dinnapubbaṃ na hāpeyya, dānaṃ samaṇabrāhmaṇe;
न च किञ्चि निवारेय्य, दानकाले वणिब्बके॥
Na ca kiñci nivāreyya, dānakāle vaṇibbake.
१५०७.
1507.
‘‘पञ्ञवा बुद्धिसम्पन्नो, विधानविधिकोविदो।
‘‘Paññavā buddhisampanno, vidhānavidhikovido;
कालञ्ञू समयञ्ञू च, स राजवसतिं वसे॥
Kālaññū samayaññū ca, sa rājavasatiṃ vase.
१५०८.
1508.
‘‘उट्ठाता कम्मधेय्येसु, अप्पमत्तो विचक्खणो।
‘‘Uṭṭhātā kammadheyyesu, appamatto vicakkhaṇo;
सुसंविहितकम्मन्तो, स राजवसतिं वसे’’ति॥
Susaṃvihitakammanto, sa rājavasatiṃ vase’’ti.
तत्थ दिन्नपुब्बन्ति पकतिपटियत्तं दानवत्तं। समणब्राह्मणेति समणे वा ब्राह्मणे वा। वणिब्बकेति दानकाले वणिब्बके आगते दिस्वा किञ्चि न निवारेय्य। पञ्ञवाति विचारणपञ्ञाय युत्तो। बुद्धिसम्पन्नोति अवेकल्लबुद्धिसम्पन्नो। विधानविधिकोविदोति नानप्पकारेसु दासकम्मकरपोरिसादीनं संविदहनकोट्ठासेसु छेको। कालञ्ञूति ‘‘अयं दानं दातुं, अयं सीलं रक्खितुं, अयं उपोसथकम्मं कातुं कालो’’ति जानेय्य। समयञ्ञूति ‘‘अयं कसनसमयो, अयं वपनसमयो, अयं वोहारसमयो, अयं उपट्ठानसमयो’’ति जानेय्य। कम्मधेय्येसूति अत्तनो कत्तब्बकम्मेसु।
Tattha dinnapubbanti pakatipaṭiyattaṃ dānavattaṃ. Samaṇabrāhmaṇeti samaṇe vā brāhmaṇe vā. Vaṇibbaketi dānakāle vaṇibbake āgate disvā kiñci na nivāreyya. Paññavāti vicāraṇapaññāya yutto. Buddhisampannoti avekallabuddhisampanno. Vidhānavidhikovidoti nānappakāresu dāsakammakaraporisādīnaṃ saṃvidahanakoṭṭhāsesu cheko. Kālaññūti ‘‘ayaṃ dānaṃ dātuṃ, ayaṃ sīlaṃ rakkhituṃ, ayaṃ uposathakammaṃ kātuṃ kālo’’ti jāneyya. Samayaññūti ‘‘ayaṃ kasanasamayo, ayaṃ vapanasamayo, ayaṃ vohārasamayo, ayaṃ upaṭṭhānasamayo’’ti jāneyya. Kammadheyyesūti attano kattabbakammesu.
१५०९.
1509.
‘‘खलं सालं पसुं खेत्तं, गन्ता चस्स अभिक्खणं।
‘‘Khalaṃ sālaṃ pasuṃ khettaṃ, gantā cassa abhikkhaṇaṃ;
मितं धञ्ञं निधापेय्य, मितंव पाचये घरे॥
Mitaṃ dhaññaṃ nidhāpeyya, mitaṃva pācaye ghare.
१५१०.
1510.
‘‘पुत्तं वा भातरं वा सं, सीलेसु असमाहितं।
‘‘Puttaṃ vā bhātaraṃ vā saṃ, sīlesu asamāhitaṃ;
अनङ्गवा हि ते बाला, यथा पेता तथेव ते।
Anaṅgavā hi te bālā, yathā petā tatheva te;
चोळञ्च नेसं पिण्डञ्च, आसीनानं पदापये॥
Coḷañca nesaṃ piṇḍañca, āsīnānaṃ padāpaye.
१५११.
1511.
‘‘दासे कम्मकरे पेस्से, सीलेसु सुसमाहिते।
‘‘Dāse kammakare pesse, sīlesu susamāhite;
दक्खे उट्ठानसम्पन्ने, आधिपच्चम्हि ठापये’’ति॥
Dakkhe uṭṭhānasampanne, ādhipaccamhi ṭhāpaye’’ti.
तत्थ पसुं खेत्तन्ति गोकुलञ्चेव सस्सट्ठानञ्च। गन्ताति गमनसीलो। मितन्ति मिनित्वा एत्तकन्ति ञत्वा कोट्ठेसु निधापेय्य। घरेति घरेपि परिजनं गणेत्वा मितमेव पचापेय्य। सीलेसु असमाहितन्ति एवरूपं दुस्सीलं अनाचारं किस्मिञ्चि आधिपच्चट्ठाने न ठपेय्याति अत्थो। अनङ्गवा हि ते बालाति ‘‘अङ्गमेतं मनुस्सानं, भाता लोके पवुच्चती’’ति (जा॰ १.४.५८) किञ्चापि जेट्ठकनिट्ठभातरो अङ्गसमानताय ‘‘अङ्ग’’न्ति वुत्ता, इमे पन दुस्सीला, तस्मा अङ्गसमाना न होन्ति। यथा पन सुसाने छड्डिता पेता मता, तथेव ते। तस्मा तादिसा आधिपच्चट्ठाने न ठपेतब्बा। कुटुम्बञ्हि ते विनासेन्ति, विनट्ठकुटुम्बस्स च दलिद्दस्स राजवसति नाम न सम्पज्जति। आसीनानन्ति आगन्त्वा निसिन्नानं पुत्तभातानं मतसत्तानं मतकभत्तं विय देन्तो घासच्छादनमत्तमेव पदापेय्य। उट्ठानसम्पन्नेति उट्ठानवीरियेन समन्नागते।
Tattha pasuṃ khettanti gokulañceva sassaṭṭhānañca. Gantāti gamanasīlo. Mitanti minitvā ettakanti ñatvā koṭṭhesu nidhāpeyya. Ghareti gharepi parijanaṃ gaṇetvā mitameva pacāpeyya. Sīlesu asamāhitanti evarūpaṃ dussīlaṃ anācāraṃ kismiñci ādhipaccaṭṭhāne na ṭhapeyyāti attho. Anaṅgavā hi te bālāti ‘‘aṅgametaṃ manussānaṃ, bhātā loke pavuccatī’’ti (jā. 1.4.58) kiñcāpi jeṭṭhakaniṭṭhabhātaro aṅgasamānatāya ‘‘aṅga’’nti vuttā, ime pana dussīlā, tasmā aṅgasamānā na honti. Yathā pana susāne chaḍḍitā petā matā, tatheva te. Tasmā tādisā ādhipaccaṭṭhāne na ṭhapetabbā. Kuṭumbañhi te vināsenti, vinaṭṭhakuṭumbassa ca daliddassa rājavasati nāma na sampajjati. Āsīnānanti āgantvā nisinnānaṃ puttabhātānaṃ matasattānaṃ matakabhattaṃ viya dento ghāsacchādanamattameva padāpeyya. Uṭṭhānasampanneti uṭṭhānavīriyena samannāgate.
१५१२.
1512.
‘‘सीलवा च अलोलो च, अनुरक्खो च राजिनो।
‘‘Sīlavā ca alolo ca, anurakkho ca rājino;
आवी रहो हितो तस्स, स राजवसतिं वसे॥
Āvī raho hito tassa, sa rājavasatiṃ vase.
१५१३.
1513.
‘‘छन्दञ्ञू राजिनो चस्स, चित्तट्ठो अस्स राजिनो।
‘‘Chandaññū rājino cassa, cittaṭṭho assa rājino;
असङ्कुसकवुत्तिंस्स, स राजवसतिं वसे॥
Asaṅkusakavuttiṃssa, sa rājavasatiṃ vase.
१५१४.
1514.
‘‘उच्छादये च न्हापये, धोवे पादे अधोसिरं।
‘‘Ucchādaye ca nhāpaye, dhove pāde adhosiraṃ;
आहतोपि न कुप्पेय्य, स राजवसतिं वसे’’ति॥
Āhatopi na kuppeyya, sa rājavasatiṃ vase’’ti.
तत्थ अलोलोति अलुद्धो। चित्तट्ठोति चित्ते ठितो, राजचित्तवसिकोति अत्थो। असङ्कुसकवुत्तिस्साति अप्पटिलोमवुत्ति अस्स। अधोसिरन्ति पादे धोवन्तोपि अधोसिरं कत्वा हेट्ठामुखोव धोवेय्य, न रञ्ञो मुखं उल्लोकेय्याति अत्थो।
Tattha aloloti aluddho. Cittaṭṭhoti citte ṭhito, rājacittavasikoti attho. Asaṅkusakavuttissāti appaṭilomavutti assa. Adhosiranti pāde dhovantopi adhosiraṃ katvā heṭṭhāmukhova dhoveyya, na rañño mukhaṃ ullokeyyāti attho.
१५१५.
1515.
‘‘कुम्भम्पञ्जलिं करिया, चाटञ्चापि पदक्खिणं।
‘‘Kumbhampañjaliṃ kariyā, cāṭañcāpi padakkhiṇaṃ;
किमेव सब्बकामानं, दातारं धीरमुत्तमं॥
Kimeva sabbakāmānaṃ, dātāraṃ dhīramuttamaṃ.
१५१६.
1516.
‘‘यो देति सयनं वत्थं, यानं आवसथं घरं।
‘‘Yo deti sayanaṃ vatthaṃ, yānaṃ āvasathaṃ gharaṃ;
पज्जुन्नोरिव भूतानि, भोगेहि अभिवस्सति॥
Pajjunnoriva bhūtāni, bhogehi abhivassati.
१५१७.
1517.
‘‘एसय्यो राजवसति, वत्तमानो यथा नरो।
‘‘Esayyo rājavasati, vattamāno yathā naro;
आराधयति राजानं, पूजं लभति भत्तुसू’’ति॥
Ārādhayati rājānaṃ, pūjaṃ labhati bhattusū’’ti.
तत्थ कुम्भम्पञ्जलिं करिया, चाटञ्चापि पदक्खिणन्ति वुद्धिं पच्चासीसन्तो पुरिसो उदकपूरितं कुम्भं दिस्वा तस्स अञ्जलिं करेय्य, चाटञ्च सकुणं पदक्खिणं करेय्य। अञ्जलिं वा पदक्खिणं वा करोन्तस्स ते किञ्चि दातुं न सक्कोन्ति। किमेवाति यो पन सब्बकामानं दाता धीरो च, तं राजानं किंकारणा न नमस्सेय्य। राजायेव हि नमस्सितब्बो च आराधेतब्बो च। पज्जुन्नोरिवाति मेघो विय। एसय्यो राजवसतीति अय्यो या अयं मया कथिता, एसा राजवसति नाम राजसेवकानं अनुसासनी। यथाति याय राजवसतिया वत्तमानो नरो राजानं आराधेति, राजूनञ्च सन्तिका पूजं लभति, सा एसाति।
Tattha kumbhampañjaliṃ kariyā, cāṭañcāpi padakkhiṇanti vuddhiṃ paccāsīsanto puriso udakapūritaṃ kumbhaṃ disvā tassa añjaliṃ kareyya, cāṭañca sakuṇaṃ padakkhiṇaṃ kareyya. Añjaliṃ vā padakkhiṇaṃ vā karontassa te kiñci dātuṃ na sakkonti. Kimevāti yo pana sabbakāmānaṃ dātā dhīro ca, taṃ rājānaṃ kiṃkāraṇā na namasseyya. Rājāyeva hi namassitabbo ca ārādhetabbo ca. Pajjunnorivāti megho viya. Esayyo rājavasatīti ayyo yā ayaṃ mayā kathitā, esā rājavasati nāma rājasevakānaṃ anusāsanī. Yathāti yāya rājavasatiyā vattamāno naro rājānaṃ ārādheti, rājūnañca santikā pūjaṃ labhati, sā esāti.
एवं असमधुरो विधुरपण्डितो बुद्धलीलाय राजवसतिं कथेसि।
Evaṃ asamadhuro vidhurapaṇḍito buddhalīlāya rājavasatiṃ kathesi;
राजवसतिकण्डं निट्ठितं।
Rājavasatikaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
अन्तरपेय्यालं
Antarapeyyālaṃ
एवं पुत्तदारञातिमित्तसुहज्जादयो अनुसासन्तस्सेव तस्स तयो दिवसा जाता। सो दिवसस्स पारिपूरिं ञत्वा पातोव न्हत्वा नानग्गरसभोजनं भुञ्जित्वा ‘‘राजानं अपलोकेत्वा माणवेन सद्धिं गमिस्सामी’’ति ञातिगणपरिवुतो राजनिवेसनं गन्त्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं ठितो वत्तब्बयुत्तकं वचनं अवोच। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ puttadārañātimittasuhajjādayo anusāsantasseva tassa tayo divasā jātā. So divasassa pāripūriṃ ñatvā pātova nhatvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā ‘‘rājānaṃ apaloketvā māṇavena saddhiṃ gamissāmī’’ti ñātigaṇaparivuto rājanivesanaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhito vattabbayuttakaṃ vacanaṃ avoca. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५१८.
1518.
‘‘एवं समनुसासित्वा, ञातिसङ्घं विचक्खणो।
‘‘Evaṃ samanusāsitvā, ñātisaṅghaṃ vicakkhaṇo;
परिकिण्णो सुहदेहि, राजानमुपसङ्कमि॥
Parikiṇṇo suhadehi, rājānamupasaṅkami.
१५१९.
1519.
‘‘वन्दित्वा सिरसा पादे, कत्वा च नं पदक्खिणं।
‘‘Vanditvā sirasā pāde, katvā ca naṃ padakkhiṇaṃ;
विधुरो अवच राजानं, पग्गहेत्वान अञ्जलिं॥
Vidhuro avaca rājānaṃ, paggahetvāna añjaliṃ.
१५२०.
1520.
‘‘अयं मं माणवो नेति, कत्तुकामो यथामति।
‘‘Ayaṃ maṃ māṇavo neti, kattukāmo yathāmati;
ञातीनत्थं पवक्खामि, तं सुणोहि अरिन्दम॥
Ñātīnatthaṃ pavakkhāmi, taṃ suṇohi arindama.
१५२१.
1521.
‘‘पुत्ते च मे उदिक्खेसि, यञ्च मञ्ञं घरे धनं।
‘‘Putte ca me udikkhesi, yañca maññaṃ ghare dhanaṃ;
यथा पेच्च न हायेथ, ञातिसङ्घो मयी गते॥
Yathā pecca na hāyetha, ñātisaṅgho mayī gate.
१५२२.
1522.
‘‘यथेव खलती भूम्या, भूम्यायेव पतिट्ठति।
‘‘Yatheva khalatī bhūmyā, bhūmyāyeva patiṭṭhati;
एवेतं खलितं मय्हं, एतं पस्सामि अच्चय’’न्ति॥
Evetaṃ khalitaṃ mayhaṃ, etaṃ passāmi accaya’’nti.
तत्थ सुहदेहीति सुहदयेहि ञातिमित्तादीहि। यञ्च मञ्ञन्ति यञ्च मे अञ्ञं तया चेव अञ्ञेहि च राजूहि दिन्नं घरे अपरिमाणं धनं, तं सब्बं त्वमेव ओलोकेय्यासि। पेच्चाति पच्छाकाले। खलतीति पक्खलति। एवेतन्ति एवं एतं। अहञ्हि भूमियं खलित्वा तत्थेव पतिट्ठितपुरिसो विय तुम्हेसु खलित्वा तुम्हेसुयेव पतिट्ठहामि। एतं पस्सामीति यो एस ‘‘किं ते राजा होती’’ति माणवेन पुट्ठस्स मम तुम्हे अनोलोकेत्वा सच्चं अपेक्खित्वा ‘‘दासोहमस्मी’’ति वदन्तस्स अच्चयो, एतं अच्चयं पस्सामि, अञ्ञो पन मे दोसो नत्थि, तं मे अच्चयं तुम्हे खमथ, एतं हदये कत्वा पच्छा मम पुत्तदारेसु मा अपरज्झित्थाति।
Tattha suhadehīti suhadayehi ñātimittādīhi. Yañca maññanti yañca me aññaṃ tayā ceva aññehi ca rājūhi dinnaṃ ghare aparimāṇaṃ dhanaṃ, taṃ sabbaṃ tvameva olokeyyāsi. Peccāti pacchākāle. Khalatīti pakkhalati. Evetanti evaṃ etaṃ. Ahañhi bhūmiyaṃ khalitvā tattheva patiṭṭhitapuriso viya tumhesu khalitvā tumhesuyeva patiṭṭhahāmi. Etaṃ passāmīti yo esa ‘‘kiṃ te rājā hotī’’ti māṇavena puṭṭhassa mama tumhe anoloketvā saccaṃ apekkhitvā ‘‘dāsohamasmī’’ti vadantassa accayo, etaṃ accayaṃ passāmi, añño pana me doso natthi, taṃ me accayaṃ tumhe khamatha, etaṃ hadaye katvā pacchā mama puttadāresu mā aparajjhitthāti.
तं सुत्वा राजा ‘‘पण्डित, तव गमनं मय्हं न रुच्चति, माणवं उपायेन पक्कोसापेत्वा घातेत्वा किलञ्जेन पटिच्छादेतुं मय्हं रुच्चती’’ति दीपेन्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā ‘‘paṇḍita, tava gamanaṃ mayhaṃ na ruccati, māṇavaṃ upāyena pakkosāpetvā ghātetvā kilañjena paṭicchādetuṃ mayhaṃ ruccatī’’ti dīpento gāthamāha –
१५२३.
1523.
‘‘सक्का न गन्तुं इति मय्ह होति, छेत्वा वधित्वा इध कातियानं।
‘‘Sakkā na gantuṃ iti mayha hoti, chetvā vadhitvā idha kātiyānaṃ;
इधेव होही इति मय्ह रुच्चति, मा त्वं अगा उत्तमभूरिपञ्ञा’’ति॥
Idheva hohī iti mayha ruccati, mā tvaṃ agā uttamabhūripaññā’’ti.
तत्थ छेत्वाति इधेव राजगेहे तं पोथेत्वा मारेत्वा पटिच्छादेस्सामीति।
Tattha chetvāti idheva rājagehe taṃ pothetvā māretvā paṭicchādessāmīti.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘देव, तुम्हाकं अज्झासयो एवरूपो होति, सो तुम्हेसु अयुत्तो’’ति वत्वा आह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘deva, tumhākaṃ ajjhāsayo evarūpo hoti, so tumhesu ayutto’’ti vatvā āha –
१५२४.
1524.
‘‘मा हेवधम्मेसु मनं पणीदहि, अत्थे च धम्मे च युत्तो भवस्सु।
‘‘Mā hevadhammesu manaṃ paṇīdahi, atthe ca dhamme ca yutto bhavassu;
धिरत्थु कम्मं अकुसलं अनरियं, यं कत्वा पच्छा निरयं वजेय्य॥
Dhiratthu kammaṃ akusalaṃ anariyaṃ, yaṃ katvā pacchā nirayaṃ vajeyya.
१५२५.
1525.
‘‘नेवेस धम्मो न पुनेत किच्चं, अयिरो हि दासस्स जनिन्द इस्सरो।
‘‘Nevesa dhammo na puneta kiccaṃ, ayiro hi dāsassa janinda issaro;
घातेतुं झापेतुं अथोपि हन्तुं, न च मय्ह कोधत्थि वजामि चाह’’न्ति॥
Ghātetuṃ jhāpetuṃ athopi hantuṃ, na ca mayha kodhatthi vajāmi cāha’’nti.
तत्थ मा हेवधम्मेसु मनं पणीदहीति अधम्मेसु अनत्थेसु अयुत्तेसु तव चित्तं मा हेव पणिदहीति अत्थो। पच्छाति यं कम्मं कत्वापि अजरामरो न होति, अथ खो पच्छा निरयमेव उपपज्जेय्य। धिरत्थु कम्मन्ति तं कम्मं गरहितं अत्थु अस्स भवेय्य। नेवेसाति नेव एस। अयिरोति सामिको। घातेतुन्ति एतानि घातादीनि कातुं अयिरो दासस्स इस्सरो, सब्बानेतानि कातुं लभति, मय्हं माणवे अप्पमत्तकोपि कोधो नत्थि, दिन्नकालतो पट्ठाय तव चित्तं सन्धारेतुं वट्टति, वजामि अहं नरिन्दाति आह –
Tattha mā hevadhammesu manaṃ paṇīdahīti adhammesu anatthesu ayuttesu tava cittaṃ mā heva paṇidahīti attho. Pacchāti yaṃ kammaṃ katvāpi ajarāmaro na hoti, atha kho pacchā nirayameva upapajjeyya. Dhiratthu kammanti taṃ kammaṃ garahitaṃ atthu assa bhaveyya. Nevesāti neva esa. Ayiroti sāmiko. Ghātetunti etāni ghātādīni kātuṃ ayiro dāsassa issaro, sabbānetāni kātuṃ labhati, mayhaṃ māṇave appamattakopi kodho natthi, dinnakālato paṭṭhāya tava cittaṃ sandhāretuṃ vaṭṭati, vajāmi ahaṃ narindāti āha –
एवं वत्वा महासत्तो राजानं वन्दित्वा रञ्ञो ओरोधे च पुत्तदारे च राजपरिसञ्च ओवदित्वा तेसु सकभावेन सण्ठातुं असक्कुणित्वा महाविरवं विरवन्तेसुयेव राजनिवेसना निक्खमि। सकलनगरवासिनोपि ‘‘पण्डितो किर माणवेन सद्धिं गमिस्सति, एथ, पस्सिस्साम न’’न्ति मन्तयित्वा राजङ्गणेयेव नं पस्सिंसु। अथ ने महासत्तो अस्सासेत्वा ‘‘तुम्हे मा चिन्तयित्थ, सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, सरीरं अद्धुवं, यसो नाम विपत्तिपरियोसानो, अपिच तुम्हे दानादीसु पुञ्ञेसु अप्पमत्ता होथा’’ति तेसं ओवादं दत्वा निवत्तापेत्वा अत्तनो गेहाभिमुखो पायासि। तस्मिं खणे धम्मपालकुमारो भातिकगणपरिवुतो ‘‘पितु पच्चुग्गमनं करिस्सामी’’ति निक्खन्तो निवेसनद्वारेयेव पितु सम्मुखो अहोसि। महासत्तो तं दिस्वा सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्तो उपगुय्ह उरे निपज्जापेत्वा निवेसनं पाविसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vatvā mahāsatto rājānaṃ vanditvā rañño orodhe ca puttadāre ca rājaparisañca ovaditvā tesu sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkuṇitvā mahāviravaṃ viravantesuyeva rājanivesanā nikkhami. Sakalanagaravāsinopi ‘‘paṇḍito kira māṇavena saddhiṃ gamissati, etha, passissāma na’’nti mantayitvā rājaṅgaṇeyeva naṃ passiṃsu. Atha ne mahāsatto assāsetvā ‘‘tumhe mā cintayittha, sabbe saṅkhārā aniccā, sarīraṃ addhuvaṃ, yaso nāma vipattipariyosāno, apica tumhe dānādīsu puññesu appamattā hothā’’ti tesaṃ ovādaṃ datvā nivattāpetvā attano gehābhimukho pāyāsi. Tasmiṃ khaṇe dhammapālakumāro bhātikagaṇaparivuto ‘‘pitu paccuggamanaṃ karissāmī’’ti nikkhanto nivesanadvāreyeva pitu sammukho ahosi. Mahāsatto taṃ disvā sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto upaguyha ure nipajjāpetvā nivesanaṃ pāvisi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५२६.
1526.
‘‘जेट्ठपुत्तं उपगुय्ह, विनेय्य हदये दरं।
‘‘Jeṭṭhaputtaṃ upaguyha, vineyya hadaye daraṃ;
अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि, पाविसी सो महाघर’’न्ति॥
Assupuṇṇehi nettehi, pāvisī so mahāghara’’nti.
घरे पनस्स सहस्सपुत्ता, सहस्सधीतरो, सहस्सभरियायो, च सत्तवण्णदासिसतानि च सन्ति, तेहि चेव अवसेसदासिदासकम्मकरञातिमित्तसुहज्जादीहि च सकलनिवेसनं युगन्तवाताभिघातपतितेहि सालेहि सालवनं विय निरन्तरं अहोसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Ghare panassa sahassaputtā, sahassadhītaro, sahassabhariyāyo, ca sattavaṇṇadāsisatāni ca santi, tehi ceva avasesadāsidāsakammakarañātimittasuhajjādīhi ca sakalanivesanaṃ yugantavātābhighātapatitehi sālehi sālavanaṃ viya nirantaraṃ ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५२७.
1527.
‘‘सालाव सम्मपतिता, मालुतेन पमद्दिता।
‘‘Sālāva sammapatitā, mālutena pamadditā;
सेन्ति पुत्ता च दारा च, विधुरस्स निवेसने॥
Senti puttā ca dārā ca, vidhurassa nivesane.
१५२८.
1528.
‘‘इत्थिसहस्सं भरियानं, दासिसत्तसतानि च।
‘‘Itthisahassaṃ bhariyānaṃ, dāsisattasatāni ca;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, विधुरस्स निवेसने॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, vidhurassa nivesane.
१५२९.
1529.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, विधुरस्स निवेसने॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, vidhurassa nivesane.
१५३०.
1530.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, विधुरस्स निवेसने॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, vidhurassa nivesane.
१५३१.
1531.
‘‘समागता जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, विधुरस्स निवेसने॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, vidhurassa nivesane.
१५३२.
1532.
‘‘इत्थिसहस्सं भरियानं, दासिसत्तसतानि च।
‘‘Itthisahassaṃ bhariyānaṃ, dāsisattasatāni ca;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्तुं, कस्मा नो विजहिस्ससि॥
Bāhā paggayha pakkantuṃ, kasmā no vijahissasi.
१५३३.
1533.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, कस्मा नो विजहिस्ससि॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasi.
१५३४.
1534.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, कस्मा नो विजहिस्ससि॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasi.
१५३५.
1535.
‘‘समागता जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, कस्मा नो विजहिस्ससी’’ति॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasī’’ti.
तत्थ सेन्तीति महातले छिन्नपादा विय पतिता आवत्तन्ता परिवत्तन्ता सयन्ति। इत्थिसहस्सं भरियानन्ति भरियानमेव इत्थीनं सहस्सं। कस्मा नो विजहिस्ससीति केन कारणेन अम्हे विजहिस्ससीति परिदेविंसु।
Tattha sentīti mahātale chinnapādā viya patitā āvattantā parivattantā sayanti. Itthisahassaṃ bhariyānanti bhariyānameva itthīnaṃ sahassaṃ. Kasmā no vijahissasīti kena kāraṇena amhe vijahissasīti parideviṃsu.
महासत्तो सब्बं तं महाजनं अस्सासेत्वा घरे अवसेसकिच्चानि कत्वा अन्तोजनञ्च बहिजनञ्च ओवदित्वा आचिक्खितब्बयुत्तकं सब्बं आचिक्खित्वा पुण्णकस्स सन्तिकं गन्त्वा अत्तनो निट्ठितकिच्चतं आरोचेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Mahāsatto sabbaṃ taṃ mahājanaṃ assāsetvā ghare avasesakiccāni katvā antojanañca bahijanañca ovaditvā ācikkhitabbayuttakaṃ sabbaṃ ācikkhitvā puṇṇakassa santikaṃ gantvā attano niṭṭhitakiccataṃ ārocesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५३६.
1536.
‘‘कत्वा घरेसु किच्चानि, अनुसासित्वा सकं जनं।
‘‘Katvā gharesu kiccāni, anusāsitvā sakaṃ janaṃ;
मित्तामच्चे च भच्चे च, पुत्तदारे च बन्धवे॥
Mittāmacce ca bhacce ca, puttadāre ca bandhave.
१५३७.
1537.
‘‘कम्मन्तं संविधेत्वान, आचिक्खित्वा घरे धनं।
‘‘Kammantaṃ saṃvidhetvāna, ācikkhitvā ghare dhanaṃ;
निधिञ्च इणदानञ्च, पुण्णकं एतदब्रवि॥
Nidhiñca iṇadānañca, puṇṇakaṃ etadabravi.
१५३८.
1538.
‘‘अवसी तुवं मय्ह तीहं अगारे, कतानि किच्चानि घरेसु मय्हं।
‘‘Avasī tuvaṃ mayha tīhaṃ agāre, katāni kiccāni gharesu mayhaṃ;
अनुसासिता पुत्तदारा मया च, करोम कच्चान यथामतिं ते’’ति॥
Anusāsitā puttadārā mayā ca, karoma kaccāna yathāmatiṃ te’’ti.
तत्थ कम्मन्तं संविधेत्वानाति ‘‘एवञ्च कातुं वट्टती’’ति घरे कत्तब्बयुत्तकं कम्मं संविदहित्वा। निधिन्ति निदहित्वा ठपितधनं। इणदानन्ति इणवसेन संयोजितधनं। यथामतिं तेति इदानि तव अज्झासयानुरूपं करोमाति वदति।
Tattha kammantaṃ saṃvidhetvānāti ‘‘evañca kātuṃ vaṭṭatī’’ti ghare kattabbayuttakaṃ kammaṃ saṃvidahitvā. Nidhinti nidahitvā ṭhapitadhanaṃ. Iṇadānanti iṇavasena saṃyojitadhanaṃ. Yathāmatiṃ teti idāni tava ajjhāsayānurūpaṃ karomāti vadati.
पुण्णको आह –
Puṇṇako āha –
१५३९.
1539.
‘‘सचे हि कत्ते अनुसासिता ते, पुत्ता च दारा अनुजीविनो च।
‘‘Sace hi katte anusāsitā te, puttā ca dārā anujīvino ca;
हन्देहि दानी तरमानरूपो, दीघो हि अद्धापि अयं पुरत्था॥
Handehi dānī taramānarūpo, dīgho hi addhāpi ayaṃ puratthā.
१५४०.
1540.
‘‘अछम्भितोव गण्हाहि, आजानेय्यस्स वालधिं।
‘‘Achambhitova gaṇhāhi, ājāneyyassa vāladhiṃ;
इदं पच्छिमकं तुय्हं, जीवलोकस्स दस्सन’’न्ति॥
Idaṃ pacchimakaṃ tuyhaṃ, jīvalokassa dassana’’nti.
तत्थ कत्तेति सोमनस्सप्पत्तो यक्खो महासत्तं आलपति। दीघो हि अद्धापीति गन्तब्बमग्गोपि दीघो। ‘‘अछम्भितोवा’’ति इदं सो हेट्ठापासादं अनोतरित्वा ततोव गन्तुकामो हुत्वा अवच।
Tattha katteti somanassappatto yakkho mahāsattaṃ ālapati. Dīgho hi addhāpīti gantabbamaggopi dīgho. ‘‘Achambhitovā’’ti idaṃ so heṭṭhāpāsādaṃ anotaritvā tatova gantukāmo hutvā avaca.
अथ नं महासत्तो आह –
Atha naṃ mahāsatto āha –
१५४१.
1541.
‘‘सोहं किस्स नु भायिस्सं, यस्स मे नत्थि दुक्कटं।
‘‘Sohaṃ kissa nu bhāyissaṃ, yassa me natthi dukkaṭaṃ;
कायेन वाचा मनसा, येन गच्छेय्य दुग्गति’’न्ति॥
Kāyena vācā manasā, yena gaccheyya duggati’’nti.
तत्थ सोहं किस्स नु भायिस्सन्ति इदं महासत्तो ‘‘अछम्भितोव गण्हाही’’ति वुत्तत्ता एवमाह।
Tattha sohaṃ kissa nu bhāyissanti idaṃ mahāsatto ‘‘achambhitova gaṇhāhī’’ti vuttattā evamāha.
एवं महासत्तो सीहनादं नदित्वा अछम्भितो केसरसीहो विय निब्भयो हुत्वा ‘‘अयं साटको मम अरुचिया मा मुच्चतू’’ति अधिट्ठानपारमिं पुरेचारिकं कत्वा दळ्हं निवासेत्वा अस्सस्स वालधिं वियूहित्वा उभोहि हत्थेहि दळ्हं वालधिं गहेत्वा द्वीहि पादेहि अस्सस्स ऊरूसु पलिवेठेत्वा ‘‘माणव, गहितो मे वालधि, यथारुचि याही’’ति आह। तस्मिं खणे पुण्णको मनोमयसिन्धवस्स सञ्ञं अदासि। सो पण्डितं आदाय आकासे पक्खन्दि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ mahāsatto sīhanādaṃ naditvā achambhito kesarasīho viya nibbhayo hutvā ‘‘ayaṃ sāṭako mama aruciyā mā muccatū’’ti adhiṭṭhānapāramiṃ purecārikaṃ katvā daḷhaṃ nivāsetvā assassa vāladhiṃ viyūhitvā ubhohi hatthehi daḷhaṃ vāladhiṃ gahetvā dvīhi pādehi assassa ūrūsu paliveṭhetvā ‘‘māṇava, gahito me vāladhi, yathāruci yāhī’’ti āha. Tasmiṃ khaṇe puṇṇako manomayasindhavassa saññaṃ adāsi. So paṇḍitaṃ ādāya ākāse pakkhandi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५४२.
1542.
‘‘सो अस्सराजा विधुरं वहन्तो, पक्कामि वेहायसमन्तलिक्खे।
‘‘So assarājā vidhuraṃ vahanto, pakkāmi vehāyasamantalikkhe;
साखासु सेलेसु असज्जमानो, काळागिरिं खिप्पमुपागमासी’’ति॥
Sākhāsu selesu asajjamāno, kāḷāgiriṃ khippamupāgamāsī’’ti.
तत्थ साखासु सेलेसु असज्जमानोति पुण्णको किर चिन्तेसि ‘‘दूरं अगन्त्वाव इमं हिमवन्तप्पदेसे रुक्खेसु पब्बतेसु च पोथेत्वा मारेत्वा हदयमंसं आदाय कळेवरं पब्बतन्तरे छड्डेत्वा नागभवनमेव गमिस्सामी’’ति। सो रुक्खे च पब्बते च अपरिहरित्वा तेसं मज्झेनेव अस्सं पेसेसि। महासत्तस्सानुभावेन रुक्खापि पब्बतापि सरीरतो उभोसु पस्सेसु रतनमत्तं पटिक्कमन्ति। सो ‘‘मतो वा, नो वा’’ति परिवत्तित्वा महासत्तस्स मुखं ओलोकेन्तो कञ्चनादासमिव विप्पसन्नं दिस्वा ‘‘अयं एवं न मरती’’ति पुनपि सकलहिमवन्तप्पदेसे रुक्खे च पब्बते च तिक्खत्तुं पोथेन्तो पेसेसि । एवं पोथेन्तोपि तथेव रुक्खपब्बता दूरमेव पटिक्कमन्तियेव। महासत्तो पन किलन्तकायो अहोसि। अथ पुण्णको ‘‘अयं नेव मरति, इदानि वातक्खन्धे चुण्णविचुण्णं करिस्सामी’’ति कोधाभिभूतो सत्तमं वातक्खन्धं पक्खन्दि। बोधिसत्तस्सानुभावेन वातक्खन्धो द्विधा हुत्वा बोधिसत्तस्स ओकासं अकासि। ततो वेरम्भवातेहि पहरापेसि, वेरम्भवातापि सतसहस्सअसनिसद्दो विय हुत्वा बोधिसत्तस्स ओकासं अदंसु। सो पुण्णको तस्स अन्तरायाभावं पस्सन्तो तं आदाय काळपब्बतं अगमासि। तेन वुत्तं –
Tattha sākhāsu selesu asajjamānoti puṇṇako kira cintesi ‘‘dūraṃ agantvāva imaṃ himavantappadese rukkhesu pabbatesu ca pothetvā māretvā hadayamaṃsaṃ ādāya kaḷevaraṃ pabbatantare chaḍḍetvā nāgabhavanameva gamissāmī’’ti. So rukkhe ca pabbate ca apariharitvā tesaṃ majjheneva assaṃ pesesi. Mahāsattassānubhāvena rukkhāpi pabbatāpi sarīrato ubhosu passesu ratanamattaṃ paṭikkamanti. So ‘‘mato vā, no vā’’ti parivattitvā mahāsattassa mukhaṃ olokento kañcanādāsamiva vippasannaṃ disvā ‘‘ayaṃ evaṃ na maratī’’ti punapi sakalahimavantappadese rukkhe ca pabbate ca tikkhattuṃ pothento pesesi . Evaṃ pothentopi tatheva rukkhapabbatā dūrameva paṭikkamantiyeva. Mahāsatto pana kilantakāyo ahosi. Atha puṇṇako ‘‘ayaṃ neva marati, idāni vātakkhandhe cuṇṇavicuṇṇaṃ karissāmī’’ti kodhābhibhūto sattamaṃ vātakkhandhaṃ pakkhandi. Bodhisattassānubhāvena vātakkhandho dvidhā hutvā bodhisattassa okāsaṃ akāsi. Tato verambhavātehi paharāpesi, verambhavātāpi satasahassaasanisaddo viya hutvā bodhisattassa okāsaṃ adaṃsu. So puṇṇako tassa antarāyābhāvaṃ passanto taṃ ādāya kāḷapabbataṃ agamāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘सो अस्सराजा विधुरं वहन्तो, पक्कामि वेहायसमन्तलिक्खे।
‘‘So assarājā vidhuraṃ vahanto, pakkāmi vehāyasamantalikkhe;
साखासु सेलेसु असज्जमानो, काळागिरिं खिप्पमुपागमासी’’ति॥
Sākhāsu selesu asajjamāno, kāḷāgiriṃ khippamupāgamāsī’’ti.
तत्थ असज्जमानोति अलग्गमानो अप्पटिहञ्ञमानो विधुरपण्डितं वहन्तो काळपब्बतमत्थकं उपागतो।
Tattha asajjamānoti alaggamāno appaṭihaññamāno vidhurapaṇḍitaṃ vahanto kāḷapabbatamatthakaṃ upāgato.
एवं पुण्णकस्स महासत्तं गहेत्वा गतकाले पण्डितस्स पुत्तदारादयो पुण्णकस्स वसनट्ठानं गन्त्वा तत्थ महासत्तं अदिस्वा छिन्नपादा विय पतित्वा अपरापरं परिवत्तमाना महासद्देन परिदेविंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ puṇṇakassa mahāsattaṃ gahetvā gatakāle paṇḍitassa puttadārādayo puṇṇakassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā tattha mahāsattaṃ adisvā chinnapādā viya patitvā aparāparaṃ parivattamānā mahāsaddena parideviṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५४३.
1543.
‘‘इत्थिसहस्सं भरियानं, दासिसत्तसतानि च।
‘‘Itthisahassaṃ bhariyānaṃ, dāsisattasatāni ca;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘यक्खो ब्राह्मणवण्णेन।
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘yakkho brāhmaṇavaṇṇena;
विधुरं आदाय गच्छति’॥
Vidhuraṃ ādāya gacchati’.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘यक्खो ब्राह्मणवण्णेन।
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘yakkho brāhmaṇavaṇṇena;
विधुरं आदाय गच्छति’॥
Vidhuraṃ ādāya gacchati’.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘यक्खो ब्राह्मणवण्णेन।
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘yakkho brāhmaṇavaṇṇena;
विधुरं आदाय गच्छति’॥
Vidhuraṃ ādāya gacchati’.
१५४४.
1544.
‘‘समागता जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘यक्खो ब्राह्मणवण्णेन।
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘yakkho brāhmaṇavaṇṇena;
विधुरं आदाय गच्छति’॥
Vidhuraṃ ādāya gacchati’.
१५४५.
1545.
‘‘इत्थिसहस्सं भरियानं, दासिसत्तसतानि च।
‘‘Itthisahassaṃ bhariyānaṃ, dāsisattasatāni ca;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘पण्डितो सो कुहिं गतो’॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘paṇḍito so kuhiṃ gato’.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘पण्डितो सो कुहिं गतो’॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘paṇḍito so kuhiṃ gato’.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘पण्डितो सो कुहिं गतो’॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘paṇḍito so kuhiṃ gato’.
१५४६.
1546.
समागता जानपदा, नेगमा च समागता।
Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;
बाहा पग्गय्ह पक्कन्दुं, ‘पण्डितो सो कुहिं गतो’’’ति॥
Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘paṇḍito so kuhiṃ gato’’’ti.
एवं पक्कन्दित्वा च पन ते सब्बेपि सकलनगरवासीहि सद्धिं रोदित्वा राजद्वारं अगमंसु। राजा महन्तं परिदेवसद्दं सुत्वा सीहपञ्जरं विवरित्वा ‘‘तुम्हे कस्मा परिदेवथा’’ति पुच्छि। अथस्स ते ‘‘देव, सो किर माणवो न ब्राह्मणो, यक्खो पन ब्राह्मणवण्णेन आगन्त्वा पण्डितं आदाय गतो, तेन विना अम्हाकं जीवितं नत्थि। सचे सो इतो सत्तमे दिवसे नागमिस्सति, सकटसतेहि सकटसहस्सेहि च दारूनि सङ्कड्ढित्वा सब्बे मयं अग्गिं उज्जालेत्वा पविसिस्सामा’’ति इममत्थं आरोचेन्ता इमं गाथमाहंसु –
Evaṃ pakkanditvā ca pana te sabbepi sakalanagaravāsīhi saddhiṃ roditvā rājadvāraṃ agamaṃsu. Rājā mahantaṃ paridevasaddaṃ sutvā sīhapañjaraṃ vivaritvā ‘‘tumhe kasmā paridevathā’’ti pucchi. Athassa te ‘‘deva, so kira māṇavo na brāhmaṇo, yakkho pana brāhmaṇavaṇṇena āgantvā paṇḍitaṃ ādāya gato, tena vinā amhākaṃ jīvitaṃ natthi. Sace so ito sattame divase nāgamissati, sakaṭasatehi sakaṭasahassehi ca dārūni saṅkaḍḍhitvā sabbe mayaṃ aggiṃ ujjāletvā pavisissāmā’’ti imamatthaṃ ārocentā imaṃ gāthamāhaṃsu –
१५४७.
1547.
‘‘सचे सो सत्तरत्तेन, नागच्छिस्सति पण्डितो।
‘‘Sace so sattarattena, nāgacchissati paṇḍito;
सब्बे अग्गिं पवेक्खाम, नत्थत्थो जीवितेन नो’’ति॥
Sabbe aggiṃ pavekkhāma, natthattho jīvitena no’’ti.
सम्मासम्बुद्धस्स परिनिब्बुतकालेपि ‘‘मयं अग्गिं पविसित्वा मरिस्सामा’’ति वत्तारो नाम नाहेसुं। अहो सुभासितं महासत्ते नागरेहीति। राजा तेसं कथं सुत्वा ‘‘तुम्हे मा चिन्तयित्थ, मा सोचित्थ, मा परिदेवित्थ, मधुरकथो पण्डितो माणवं धम्मकथाय पलोभेत्वा अत्तनो पादेसु पातेत्वा सकलनगरवासीनं अस्सुमुखं हासयन्तो न चिरस्सेव आगमिस्सती’’ति अस्सासेन्तो गाथमाह –
Sammāsambuddhassa parinibbutakālepi ‘‘mayaṃ aggiṃ pavisitvā marissāmā’’ti vattāro nāma nāhesuṃ. Aho subhāsitaṃ mahāsatte nāgarehīti. Rājā tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘tumhe mā cintayittha, mā socittha, mā paridevittha, madhurakatho paṇḍito māṇavaṃ dhammakathāya palobhetvā attano pādesu pātetvā sakalanagaravāsīnaṃ assumukhaṃ hāsayanto na cirasseva āgamissatī’’ti assāsento gāthamāha –
१५४८.
1548.
‘‘पण्डितो च वियत्तो च, विभावी च विचक्खणो।
‘‘Paṇḍito ca viyatto ca, vibhāvī ca vicakkhaṇo;
खिप्पं मोचिय अत्तानं, मा भायित्थागमिस्सती’’ति॥
Khippaṃ mociya attānaṃ, mā bhāyitthāgamissatī’’ti.
तत्थ वियत्तोति वेय्यत्तिया विचारणपञ्ञाय समन्नागतो। विभावीति अत्थानत्थं कारणाकारणं विभावेत्वा दस्सेत्वा कथेतुं समत्थो। विचक्खणोति तङ्खणेयेव ठानुप्पत्तिकाय कारणचिन्तनपञ्ञाय युत्तो। मा भायित्थाति मा भायथ, अत्तानं मोचेत्वा खिप्पं आगमिस्सतीति अस्सासेति।
Tattha viyattoti veyyattiyā vicāraṇapaññāya samannāgato. Vibhāvīti atthānatthaṃ kāraṇākāraṇaṃ vibhāvetvā dassetvā kathetuṃ samattho. Vicakkhaṇoti taṅkhaṇeyeva ṭhānuppattikāya kāraṇacintanapaññāya yutto. Mā bhāyitthāti mā bhāyatha, attānaṃ mocetvā khippaṃ āgamissatīti assāseti.
नागरापि ‘‘पण्डितो किर रञ्ञो कथेत्वा गतो भविस्सती’’ति अस्सासं पटिलभित्वा अत्तनो गेहानि पक्कमिंसु।
Nāgarāpi ‘‘paṇḍito kira rañño kathetvā gato bhavissatī’’ti assāsaṃ paṭilabhitvā attano gehāni pakkamiṃsu.
अन्तरपेय्यालो निट्ठितो।
Antarapeyyālo niṭṭhito.
साधुनरधम्मकण्डं
Sādhunaradhammakaṇḍaṃ
पुण्णकोपि महासत्तं काळागिरिमत्थके ठपेत्वा ‘‘इमस्मिं जीवमाने मय्हं वुड्ढि नाम नत्थि, इमं मारेत्वा हदयमंसं गहेत्वा नागभवनं गन्त्वा विमलाय दत्वा इरन्धतिं गहेत्वा देवलोकं गमिस्सामी’’ति चिन्तेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Puṇṇakopi mahāsattaṃ kāḷāgirimatthake ṭhapetvā ‘‘imasmiṃ jīvamāne mayhaṃ vuḍḍhi nāma natthi, imaṃ māretvā hadayamaṃsaṃ gahetvā nāgabhavanaṃ gantvā vimalāya datvā irandhatiṃ gahetvā devalokaṃ gamissāmī’’ti cintesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५४९.
1549.
‘‘सो तत्थ गन्त्वान विचिन्तयन्तो, उच्चावचा चेतनका भवन्ति।
‘‘So tattha gantvāna vicintayanto, uccāvacā cetanakā bhavanti;
नयिमस्स जीवेन ममत्थि किञ्चि, हन्त्वानिमं हदयमानयिस्स’’न्ति॥
Nayimassa jīvena mamatthi kiñci, hantvānimaṃ hadayamānayissa’’nti.
तत्थ सोति सो पुण्णको। तत्थ गन्त्वानाति गन्त्वा तत्थ काळागिरिमत्थके ठितो। उच्चावचा चेतनका भवन्तीति खणे खणे उप्पज्जमाना चेतना उच्चापि अवचापि उप्पज्जन्ति। ठानं खो पनेतं विज्जति, यं ममेतस्स जीवितदानचेतनापि उप्पज्जेय्याति। इमस्स पन जीवितेन तहिं नागभवने मम अप्पमत्तकम्पि किञ्चि किच्चं नत्थि, इधेविमं मारेत्वा अस्स हदयं आनयिस्सामीति सन्निट्ठानमकासीति अत्थो।
Tattha soti so puṇṇako. Tattha gantvānāti gantvā tattha kāḷāgirimatthake ṭhito. Uccāvacā cetanakā bhavantīti khaṇe khaṇe uppajjamānā cetanā uccāpi avacāpi uppajjanti. Ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ mametassa jīvitadānacetanāpi uppajjeyyāti. Imassa pana jīvitena tahiṃ nāgabhavane mama appamattakampi kiñci kiccaṃ natthi, idhevimaṃ māretvā assa hadayaṃ ānayissāmīti sanniṭṭhānamakāsīti attho.
ततो पुन चिन्तेसि ‘‘यंनूनाहं इमं सहत्थेन अमारेत्वा भेरवरूपदस्सनेन जीवितक्खयं पापेय्य’’न्ति। सो भेरवयक्खरूपं निम्मिनित्वा महासत्तं तज्जेन्तो आगन्त्वा तं पातेत्वा दाठानं अन्तरे कत्वा खादितुकामो विय अहोसि, महासत्तस्स लोमहंसनमत्तम्पि नाहोसि। ततो सीहरूपेन मत्तमहाहत्थिरूपेन च आगन्त्वा दाठाहि चेव दन्तेहि च विज्झितुकामो विय अहोसि। तथापि अभायन्तस्स एकदोणिकनावप्पमाणं महन्तं सप्पवण्णं निम्मिनित्वा अस्ससन्तो पस्ससन्तो ‘‘सुसू’’ति सद्दं करोन्तो आगन्त्वा महासत्तस्स सकलसरीरं वेठेत्वा मत्थके फणं कत्वा अट्ठासि, तस्स सारज्जमत्तम्पि नाहोसि। अथ ‘‘नं पब्बतमत्थके ठपेत्वा पातेत्वा चुण्णविचुण्णं करिस्सामी’’ति महावातं समुट्ठापेसि। सो तस्स केसग्गमत्तम्पि चालेतुं नासक्खि। अथ नं तत्थेव पब्बतमत्थके ठपेत्वा हत्थी विय खज्जूरिरुक्खं पब्बतं अपरापरं चालेसि, तथापि नं ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि चालेतुं नासक्खि।
Tato puna cintesi ‘‘yaṃnūnāhaṃ imaṃ sahatthena amāretvā bheravarūpadassanena jīvitakkhayaṃ pāpeyya’’nti. So bheravayakkharūpaṃ nimminitvā mahāsattaṃ tajjento āgantvā taṃ pātetvā dāṭhānaṃ antare katvā khāditukāmo viya ahosi, mahāsattassa lomahaṃsanamattampi nāhosi. Tato sīharūpena mattamahāhatthirūpena ca āgantvā dāṭhāhi ceva dantehi ca vijjhitukāmo viya ahosi. Tathāpi abhāyantassa ekadoṇikanāvappamāṇaṃ mahantaṃ sappavaṇṇaṃ nimminitvā assasanto passasanto ‘‘susū’’ti saddaṃ karonto āgantvā mahāsattassa sakalasarīraṃ veṭhetvā matthake phaṇaṃ katvā aṭṭhāsi, tassa sārajjamattampi nāhosi. Atha ‘‘naṃ pabbatamatthake ṭhapetvā pātetvā cuṇṇavicuṇṇaṃ karissāmī’’ti mahāvātaṃ samuṭṭhāpesi. So tassa kesaggamattampi cāletuṃ nāsakkhi. Atha naṃ tattheva pabbatamatthake ṭhapetvā hatthī viya khajjūrirukkhaṃ pabbataṃ aparāparaṃ cālesi, tathāpi naṃ ṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi cāletuṃ nāsakkhi.
ततो ‘‘सद्दसन्तासेनस्स हदयफालनं कत्वा मारेस्सामी’’ति अन्तोपब्बतं पविसित्वा पथविञ्च नभञ्च एकनिन्नादं करोन्तो महानादं नदि, एवम्पिस्स सारज्जमत्तम्पि नाहोसि। जानाति हि महासत्तो ‘‘यक्खसीहहत्थिनागराजवेसेहि आगतोपि महावातवुट्ठिं समुट्ठापकोपि पब्बतचलनं करोन्तोपि अन्तोपब्बतं पविसित्वा नादं विस्सज्जेन्तोपि माणवोयेव, न अञ्ञो’’ति। ततो पुण्णको चिन्तेसि ‘‘नाहं इमं बाहिरुपक्कमेन मारेतुं सक्कोमि, सहत्थेनेव नं मारेस्सामी’’ति। ततो यक्खो महासत्तं पब्बतमुद्धनि ठपेत्वा पब्बतपादं गन्त्वा मणिक्खन्धे पण्डुसुत्तं पवेसेन्तो विय पब्बतं पविसित्वा तासेन्तो वग्गन्तो अन्तोपब्बतेन उग्गन्त्वा महासत्तं पादे दळ्हं गहेत्वा परिवत्तेत्वा अधोसिरं कत्वा अनालम्बे आकासे विस्सज्जेसि। तेन वुत्तं –
Tato ‘‘saddasantāsenassa hadayaphālanaṃ katvā māressāmī’’ti antopabbataṃ pavisitvā pathaviñca nabhañca ekaninnādaṃ karonto mahānādaṃ nadi, evampissa sārajjamattampi nāhosi. Jānāti hi mahāsatto ‘‘yakkhasīhahatthināgarājavesehi āgatopi mahāvātavuṭṭhiṃ samuṭṭhāpakopi pabbatacalanaṃ karontopi antopabbataṃ pavisitvā nādaṃ vissajjentopi māṇavoyeva, na añño’’ti. Tato puṇṇako cintesi ‘‘nāhaṃ imaṃ bāhirupakkamena māretuṃ sakkomi, sahattheneva naṃ māressāmī’’ti. Tato yakkho mahāsattaṃ pabbatamuddhani ṭhapetvā pabbatapādaṃ gantvā maṇikkhandhe paṇḍusuttaṃ pavesento viya pabbataṃ pavisitvā tāsento vagganto antopabbatena uggantvā mahāsattaṃ pāde daḷhaṃ gahetvā parivattetvā adhosiraṃ katvā anālambe ākāse vissajjesi. Tena vuttaṃ –
१५५०.
1550.
‘‘सो तत्थ गन्त्वा पब्बतन्तरस्मिं, अन्तो पविसित्वान पदुट्ठचित्तो।
‘‘So tattha gantvā pabbatantarasmiṃ, anto pavisitvāna paduṭṭhacitto;
असंवुतस्मिं जगतिप्पदेसे, अधोसिरं धारयि कातियानो’’ति॥
Asaṃvutasmiṃ jagatippadese, adhosiraṃ dhārayi kātiyāno’’ti.
तत्थ सो तत्थ गन्त्वाति सो पुण्णको पब्बतमत्थका पब्बतपादं गन्त्वा तत्थ पब्बतन्तरे ठत्वा तस्स अन्तो पविसित्वा पब्बतमत्थके ठितस्स हेट्ठा पञ्ञायमानो असंवुते भूमिपदेसे धारेसीति। न आदितोव धारेसि, तत्थ पन तं खिपित्वा पन्नरसयोजनमत्तं भट्ठकाले पब्बतमुद्धनि ठितोव हत्थं वड्ढेत्वा अधोसिरं भस्सन्तं पादेसु गहेत्वा अधोसिरमेव उक्खिपित्वा मुखं ओलोकेन्तो ‘‘न मरती’’ति ञत्वा दुतियम्पि खिपित्वा तिंसयोजनमत्तं भट्ठकाले तथेव उक्खिपित्वा पुन तस्स मुखं ओलोकेन्तो जीवन्तमेव दिस्वा चिन्तेसि ‘‘सचे इदानि सट्ठियोजनमत्तं भस्सित्वा न मरिस्सति, पादेसु नं गहेत्वा पब्बतमुद्धनि पोथेत्वा मारेस्सामी’’ति अथ नं ततियम्पि खिपित्वा सट्ठियोजनमत्तं भट्ठकाले हत्थं वड्ढेत्वा पादेसु गहेत्वा उक्खिपि। ततो महासत्तो चिन्तेसि ‘‘अयं मं पठमं पन्नरसयोजनट्ठानं खिपि, दुतियम्पि तिंसयोजनं, ततियम्पि सट्ठियोजनं, इदानि पुन मं न खिपिस्सति, उक्खिपन्तोयेव पब्बतमुद्धनि पहरित्वा मारेस्सति, याव मं उक्खिपित्वा पब्बतमुद्धनि न पोथेति, ताव नं अधोसिरो हुत्वा ओलम्बन्तोव मारणकारणं पुच्छिस्सामी’’ति। एवं चिन्तेत्वा च पन सो अछम्भितो असन्तसन्तो तथा अकासि। तेन वुत्तं ‘‘धारयि कातियानो’’ति, तिक्खत्तुं खिपित्वा धारयीति अत्थो।
Tattha so tattha gantvāti so puṇṇako pabbatamatthakā pabbatapādaṃ gantvā tattha pabbatantare ṭhatvā tassa anto pavisitvā pabbatamatthake ṭhitassa heṭṭhā paññāyamāno asaṃvute bhūmipadese dhāresīti. Na āditova dhāresi, tattha pana taṃ khipitvā pannarasayojanamattaṃ bhaṭṭhakāle pabbatamuddhani ṭhitova hatthaṃ vaḍḍhetvā adhosiraṃ bhassantaṃ pādesu gahetvā adhosirameva ukkhipitvā mukhaṃ olokento ‘‘na maratī’’ti ñatvā dutiyampi khipitvā tiṃsayojanamattaṃ bhaṭṭhakāle tatheva ukkhipitvā puna tassa mukhaṃ olokento jīvantameva disvā cintesi ‘‘sace idāni saṭṭhiyojanamattaṃ bhassitvā na marissati, pādesu naṃ gahetvā pabbatamuddhani pothetvā māressāmī’’ti atha naṃ tatiyampi khipitvā saṭṭhiyojanamattaṃ bhaṭṭhakāle hatthaṃ vaḍḍhetvā pādesu gahetvā ukkhipi. Tato mahāsatto cintesi ‘‘ayaṃ maṃ paṭhamaṃ pannarasayojanaṭṭhānaṃ khipi, dutiyampi tiṃsayojanaṃ, tatiyampi saṭṭhiyojanaṃ, idāni puna maṃ na khipissati, ukkhipantoyeva pabbatamuddhani paharitvā māressati, yāva maṃ ukkhipitvā pabbatamuddhani na potheti, tāva naṃ adhosiro hutvā olambantova māraṇakāraṇaṃ pucchissāmī’’ti. Evaṃ cintetvā ca pana so achambhito asantasanto tathā akāsi. Tena vuttaṃ ‘‘dhārayi kātiyāno’’ti, tikkhattuṃ khipitvā dhārayīti attho.
१५५१.
1551.
‘‘सो लम्बमानो नरके पपाते, महब्भये लोमहंसे विदुग्गे।
‘‘So lambamāno narake papāte, mahabbhaye lomahaṃse vidugge;
असन्तसन्तो कुरूनं कत्तुसेट्ठो, इच्चब्रवि पुण्णकं नाम यक्खं॥
Asantasanto kurūnaṃ kattuseṭṭho, iccabravi puṇṇakaṃ nāma yakkhaṃ.
१५५२.
1552.
‘‘अरियावकासोसि अनरियरूपो, असञ्ञतो सञ्ञतसन्निकासो।
‘‘Ariyāvakāsosi anariyarūpo, asaññato saññatasannikāso;
अच्चाहितं कम्मं करोसि लुद्रं, भावे च ते कुसलं नत्थि किञ्चि॥
Accāhitaṃ kammaṃ karosi ludraṃ, bhāve ca te kusalaṃ natthi kiñci.
१५५३.
1553.
‘‘यं मं पपातस्मिं पपातुमिच्छसि, को नु तवत्थो मरणेन मय्हं।
‘‘Yaṃ maṃ papātasmiṃ papātumicchasi, ko nu tavattho maraṇena mayhaṃ;
अमानुसस्सेव तवज्ज वण्णो, आचिक्ख मे त्वं कतमासि देवताति॥
Amānusasseva tavajja vaṇṇo, ācikkha me tvaṃ katamāsi devatāti.
तत्थ सो लम्बमानोति सो कुरूनं कत्तुसेट्ठो ततियवारे लम्बमानो। अरियावकासोति रूपेन अरियसदिसो देववण्णो हुत्वा चरसि। असञ्ञतोति कायादीहि असञ्ञतो दुस्सीलो। अच्चाहितन्ति हितातिक्कन्तं, अतिअहितं वा। भावे च तेति तव चित्ते अप्पमत्तकम्पि कुसलं नत्थि। अमानुसस्सेव तवज्ज वण्णोति अज्ज तव इदं कारणं अमानुसस्सेव। कतमासि देवताति यक्खानं अन्तरे कतरयक्खो नाम त्वं।
Tattha so lambamānoti so kurūnaṃ kattuseṭṭho tatiyavāre lambamāno. Ariyāvakāsoti rūpena ariyasadiso devavaṇṇo hutvā carasi. Asaññatoti kāyādīhi asaññato dussīlo. Accāhitanti hitātikkantaṃ, atiahitaṃ vā. Bhāve ca teti tava citte appamattakampi kusalaṃ natthi. Amānusasseva tavajja vaṇṇoti ajja tava idaṃ kāraṇaṃ amānusasseva. Katamāsi devatāti yakkhānaṃ antare katarayakkho nāma tvaṃ.
पुण्णको आह –
Puṇṇako āha –
१५५४.
1554.
‘‘यदि ते सुतो पुण्णको नाम यक्खो, रञ्ञो कुवेरस्स हि सो सजिब्बो।
‘‘Yadi te suto puṇṇako nāma yakkho, rañño kuverassa hi so sajibbo;
भूमिन्धरो वरुणो नाम नागो, ब्रहा सुची वण्णबलूपपन्नो॥
Bhūmindharo varuṇo nāma nāgo, brahā sucī vaṇṇabalūpapanno.
१५५५.
1555.
‘‘तस्सानुजं धीतरं कामयामि, इरन्धती नाम सा नागकञ्ञा।
‘‘Tassānujaṃ dhītaraṃ kāmayāmi, irandhatī nāma sā nāgakaññā;
तस्सा सुमज्झाय पियाय हेतु, पतारयिं तुय्ह वधाय धीरा’’ति॥
Tassā sumajjhāya piyāya hetu, patārayiṃ tuyha vadhāya dhīrā’’ti.
तत्थ सजिब्बोति सजीवो अमच्चो। ब्रहाति आरोहपरिणाहसम्पन्नो उट्ठापितकञ्चनरूपसदिसो। वण्णबलूपपन्नोति सरीरवण्णेन च कायबलेन च उपगतो। तस्सानुजन्ति तस्स अनुजातं धीतरं। पतारयिन्ति चित्तं पवत्तेसिं, सन्निट्ठानमकासिन्ति अत्थो।
Tattha sajibboti sajīvo amacco. Brahāti ārohapariṇāhasampanno uṭṭhāpitakañcanarūpasadiso. Vaṇṇabalūpapannoti sarīravaṇṇena ca kāyabalena ca upagato. Tassānujanti tassa anujātaṃ dhītaraṃ. Patārayinti cittaṃ pavattesiṃ, sanniṭṭhānamakāsinti attho.
तं सुत्वा महासत्तो ‘‘अयं लोको दुग्गहितेन नस्सति, नागमाणविकं पत्थेन्तस्स मम मरणेन किं पयोजनं, तथतो कारणं जानिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ayaṃ loko duggahitena nassati, nāgamāṇavikaṃ patthentassa mama maraṇena kiṃ payojanaṃ, tathato kāraṇaṃ jānissāmī’’ti cintetvā gāthamāha –
१५५६.
1556.
‘‘मा हेव त्वं यक्ख अहोसि मूळ्हो, नट्ठा बहू दुग्गहीतेन लोके।
‘‘Mā heva tvaṃ yakkha ahosi mūḷho, naṭṭhā bahū duggahītena loke;
किं ते सुमज्झाय पियाय किच्चं, मरणेन मे इङ्घ सुणोमि सब्ब’’न्ति॥
Kiṃ te sumajjhāya piyāya kiccaṃ, maraṇena me iṅgha suṇomi sabba’’nti.
तं सुत्वा तस्स आचिक्खन्तो पुण्णको आह –
Taṃ sutvā tassa ācikkhanto puṇṇako āha –
१५५७.
1557.
‘‘महानुभावस्स महोरगस्स, धीतुकामो ञातिभतोहमस्मि।
‘‘Mahānubhāvassa mahoragassa, dhītukāmo ñātibhatohamasmi;
तं याचमानं ससुरो अवोच, यथा ममञ्ञिंसु सुकामनीतं॥
Taṃ yācamānaṃ sasuro avoca, yathā mamaññiṃsu sukāmanītaṃ.
१५५८.
1558.
‘‘दज्जेमु खो ते सुतनुं सुनेत्तं, सुचिम्हितं चन्दनलित्तगत्तं।
‘‘Dajjemu kho te sutanuṃ sunettaṃ, sucimhitaṃ candanalittagattaṃ;
सचे तुवं हदयं पण्डितस्स, धम्मेन लद्धा इध माहरेसि।
Sace tuvaṃ hadayaṃ paṇḍitassa, dhammena laddhā idha māharesi;
एतेन वित्तेन कुमारि लब्भा, नञ्ञं धनं उत्तरि पत्थयाम॥
Etena vittena kumāri labbhā, naññaṃ dhanaṃ uttari patthayāma.
१५५९.
1559.
‘‘एवं न मूळ्होस्मि सुणोहि कत्ते, न चापि मे दुग्गहितत्थि किञ्चि।
‘‘Evaṃ na mūḷhosmi suṇohi katte, na cāpi me duggahitatthi kiñci;
हदयेन ते धम्मलद्धेन नागा, इरन्धतिं नागकञ्ञं ददन्ति॥
Hadayena te dhammaladdhena nāgā, irandhatiṃ nāgakaññaṃ dadanti.
१५६०.
1560.
‘‘तस्मा अहं तुय्हं वधाय युत्तो, एवं ममत्थो मरणेन तुय्हं।
‘‘Tasmā ahaṃ tuyhaṃ vadhāya yutto, evaṃ mamattho maraṇena tuyhaṃ;
इधेव तं नरके पातयित्वा, हन्त्वान तं हदयमानयिस्स’’न्ति॥
Idheva taṃ narake pātayitvā, hantvāna taṃ hadayamānayissa’’nti.
तत्थ धीतुकामोति धीतरं कामेमि पत्थेमि, धीतु अत्थाय विचरामि। ञातिभतोहमस्मीति तस्मा तस्स ञातिभतको नाम अहं अम्हि। तन्ति तं नागकञ्ञं। याचमानन्ति याचन्तं मं। यथा मन्ति यस्मा मं। अञ्ञिंसूति जानिंसु। सुकामनीतन्ति सुट्ठु एस कामेन नीतोति सुकामनीतो, तं सुकामनीतं। तस्मा ससुरो ‘दज्जेमु खो ते’’तिआदिमवोच। तत्थ दज्जेमूति ददेय्याम। सुतनुन्ति सुन्दरसरीरं। इध माहरेसीति इध नागभवने धम्मेन लद्धा आहरेय्यासीति।
Tattha dhītukāmoti dhītaraṃ kāmemi patthemi, dhītu atthāya vicarāmi. Ñātibhatohamasmīti tasmā tassa ñātibhatako nāma ahaṃ amhi. Tanti taṃ nāgakaññaṃ. Yācamānanti yācantaṃ maṃ. Yathā manti yasmā maṃ. Aññiṃsūti jāniṃsu. Sukāmanītanti suṭṭhu esa kāmena nītoti sukāmanīto, taṃ sukāmanītaṃ. Tasmā sasuro ‘dajjemu kho te’’tiādimavoca. Tattha dajjemūti dadeyyāma. Sutanunti sundarasarīraṃ. Idha māharesīti idha nāgabhavane dhammena laddhā āhareyyāsīti.
तस्स तं कथं सुत्वा महासत्तो चिन्तेसि ‘‘विमलाय मम हदयेन किच्चं नत्थि, वरुणनागराजेन मम धम्मकथं सुत्वा मणिना मं पूजेत्वा तत्थ गतेन मम धम्मकथिकभावो वण्णितो भविस्सति, ततो विमलाय मम धम्मकथाय दोहळो उप्पन्नो भविस्सति, वरुणेन दुग्गहितं गहेत्वा पुण्णको आणत्तो भविस्सति, स्वायं अत्तना दुग्गहितेन मं मारेतुं एवरूपं दुक्खं पापेसि, मम पण्डितभावो ठानुप्पत्तिकारणचिन्तनसमत्थता इमस्मिं मं मारेन्ते किं करिस्सति, हन्दाहं सञ्ञापेस्सामि न’’न्ति। चिन्तेत्वा च पन ‘‘माणव, साधुनरधम्मं नाम जानामि, यावाहं न मरामि, ताव मं पब्बतमुद्धनि निसीदापेत्वा साधुनरधम्मं नाम सुणोहि, पच्छा यं इच्छसि, तं करेय्यासी’’ति वत्वा साधुनरधम्मं वण्णेत्वा अत्तनो जीवितं आहरापेन्तो सो अधोसिरो ओलम्बन्तोव गाथमाह –
Tassa taṃ kathaṃ sutvā mahāsatto cintesi ‘‘vimalāya mama hadayena kiccaṃ natthi, varuṇanāgarājena mama dhammakathaṃ sutvā maṇinā maṃ pūjetvā tattha gatena mama dhammakathikabhāvo vaṇṇito bhavissati, tato vimalāya mama dhammakathāya dohaḷo uppanno bhavissati, varuṇena duggahitaṃ gahetvā puṇṇako āṇatto bhavissati, svāyaṃ attanā duggahitena maṃ māretuṃ evarūpaṃ dukkhaṃ pāpesi, mama paṇḍitabhāvo ṭhānuppattikāraṇacintanasamatthatā imasmiṃ maṃ mārente kiṃ karissati, handāhaṃ saññāpessāmi na’’nti. Cintetvā ca pana ‘‘māṇava, sādhunaradhammaṃ nāma jānāmi, yāvāhaṃ na marāmi, tāva maṃ pabbatamuddhani nisīdāpetvā sādhunaradhammaṃ nāma suṇohi, pacchā yaṃ icchasi, taṃ kareyyāsī’’ti vatvā sādhunaradhammaṃ vaṇṇetvā attano jīvitaṃ āharāpento so adhosiro olambantova gāthamāha –
१५६१.
1561.
‘‘खिप्पं ममं उद्धर कातियान, हदयेन मे यदि ते अत्थि किच्चं।
‘‘Khippaṃ mamaṃ uddhara kātiyāna, hadayena me yadi te atthi kiccaṃ;
ये केचिमे साधुनरस्स धम्मा, सब्बेव ते पातुकरोमि अज्जा’’ति॥
Ye kecime sādhunarassa dhammā, sabbeva te pātukaromi ajjā’’ti.
तं सुत्वा पुण्णको ‘‘अयं पण्डितेन देवमनुस्सानं अकथितपुब्बो धम्मो भविस्सति, खिप्पमेव नं उद्धरित्वा साधुनरधम्मं सुणिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा महासत्तं उक्खिपित्वा पब्बतमुद्धनि निसीदापेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ sutvā puṇṇako ‘‘ayaṃ paṇḍitena devamanussānaṃ akathitapubbo dhammo bhavissati, khippameva naṃ uddharitvā sādhunaradhammaṃ suṇissāmī’’ti cintetvā mahāsattaṃ ukkhipitvā pabbatamuddhani nisīdāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५६२.
1562.
‘‘सो पुण्णको कुरूनं कत्तुसेट्ठं, नगमुद्धनि खिप्पं पतिट्ठपेत्वा।
‘‘So puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, nagamuddhani khippaṃ patiṭṭhapetvā;
अस्सत्थमासीनं समेक्खियान, परिपुच्छि कत्तारमनोमपञ्ञं॥
Assatthamāsīnaṃ samekkhiyāna, paripucchi kattāramanomapaññaṃ.
१५६३.
1563.
‘‘समुद्धटो मेसि तुवं पपाता, हदयेन ते अज्ज ममत्थि किच्चं।
‘‘Samuddhaṭo mesi tuvaṃ papātā, hadayena te ajja mamatthi kiccaṃ;
ये केचिमे साधुनरस्स धम्मा, सब्बेव मे पातुकरोहि अज्जा’’ति॥
Ye kecime sādhunarassa dhammā, sabbeva me pātukarohi ajjā’’ti.
तत्थ अस्सत्थमासीनन्ति लद्धस्सासं हुत्वा निसिन्नं। समेक्खियानाति दिस्वा। साधुनरस्स धम्माति नरस्स साधुधम्मा, सुन्दरधम्माति अत्थो।
Tattha assatthamāsīnanti laddhassāsaṃ hutvā nisinnaṃ. Samekkhiyānāti disvā. Sādhunarassa dhammāti narassa sādhudhammā, sundaradhammāti attho.
तं सुत्वा महासत्तो आह –
Taṃ sutvā mahāsatto āha –
१५६४.
1564.
‘‘समुद्धटो त्यस्मि अहं पपाता, हदयेन मे यदि ते अत्थि किच्चं।
‘‘Samuddhaṭo tyasmi ahaṃ papātā, hadayena me yadi te atthi kiccaṃ;
ये केचिमे साधुनरस्स धम्मा, सब्बेव ते पातुकरोमि अज्जा’’ति॥
Ye kecime sādhunarassa dhammā, sabbeva te pātukaromi ajjā’’ti.
तत्थ त्यस्मीति तया अस्मि।
Tattha tyasmīti tayā asmi.
अथ नं महासत्तो ‘‘किलिट्ठगत्तोम्हि, न्हायामि तावा’’ति आह। यक्खोपि ‘‘साधू’’ति न्हानोदकं आहरित्वा न्हातकाले महासत्तस्स दिब्बदुस्सगन्धमालादीनि दत्वा अलङ्कतप्पटियत्तकाले दिब्बभोजनं अदासि। अथ महासत्तो भुत्तभोजनो काळागिरिमत्थकं अलङ्कारापेत्वा आसनं पञ्ञापेत्वा अलङ्कतधम्मासने निसीदित्वा बुद्धलीलाय साधुनरधम्मं देसेन्तो गाथमाह –
Atha naṃ mahāsatto ‘‘kiliṭṭhagattomhi, nhāyāmi tāvā’’ti āha. Yakkhopi ‘‘sādhū’’ti nhānodakaṃ āharitvā nhātakāle mahāsattassa dibbadussagandhamālādīni datvā alaṅkatappaṭiyattakāle dibbabhojanaṃ adāsi. Atha mahāsatto bhuttabhojano kāḷāgirimatthakaṃ alaṅkārāpetvā āsanaṃ paññāpetvā alaṅkatadhammāsane nisīditvā buddhalīlāya sādhunaradhammaṃ desento gāthamāha –
१५६५.
1565.
‘‘यातानुयायी च भवाहि माणव, अल्लञ्च पाणिं परिवज्जयस्सु।
‘‘Yātānuyāyī ca bhavāhi māṇava, allañca pāṇiṃ parivajjayassu;
मा चस्सु मित्तेसु कदाचि दुब्भी, मा च वसं असतीनं निगच्छे’’ति॥
Mā cassu mittesu kadāci dubbhī, mā ca vasaṃ asatīnaṃ nigacche’’ti.
तत्थ अल्लञ्च पाणिं परिवज्जयस्सूति अल्लं तिन्तं पाणिं मा दहि मा झापेहि।
Tattha allañca pāṇiṃ parivajjayassūti allaṃ tintaṃ pāṇiṃ mā dahi mā jhāpehi.
यक्खो संखित्तेन भासिते चत्तारो साधुनरधम्मे बुज्झितुं असक्कोन्तो वित्थारेन पुच्छन्तो गाथमाह –
Yakkho saṃkhittena bhāsite cattāro sādhunaradhamme bujjhituṃ asakkonto vitthārena pucchanto gāthamāha –
१५६६.
1566.
‘‘कथं नु यातं अनुयायि होति, अल्लञ्च पाणिं दहते कथं सो।
‘‘Kathaṃ nu yātaṃ anuyāyi hoti, allañca pāṇiṃ dahate kathaṃ so;
असती च का को पन मित्तदुब्भो, अक्खाहि मे पुच्छितो एतमत्थ’’न्ति॥
Asatī ca kā ko pana mittadubbho, akkhāhi me pucchito etamattha’’nti.
महासत्तोपिस्स कथेसि –
Mahāsattopissa kathesi –
१५६७.
1567.
‘‘असन्थुतं नोपि च दिट्ठपुब्बं, यो आसनेनापि निमन्तयेय्य।
‘‘Asanthutaṃ nopi ca diṭṭhapubbaṃ, yo āsanenāpi nimantayeyya;
तस्सेव अत्थं पुरिसो करेय्य, यातानुयायीति तमाहु पण्डिता॥
Tasseva atthaṃ puriso kareyya, yātānuyāyīti tamāhu paṇḍitā.
१५६८.
1568.
‘‘यस्सेकरत्तम्पि घरे वसेय्य, यत्थन्नपानं पुरिसो लभेय्य।
‘‘Yassekarattampi ghare vaseyya, yatthannapānaṃ puriso labheyya;
न तस्स पापं मनसापि चिन्तये, अदुब्भपाणिं दहते मित्तदुब्भो॥
Na tassa pāpaṃ manasāpi cintaye, adubbhapāṇiṃ dahate mittadubbho.
१५६९.
1569.
‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।
‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;
न तस्स साखं भञ्जेय्य, मित्तदुब्भो हि पापको॥
Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako.
१५७०.
1570.
‘‘पुण्णम्पि चेमं पथविं धनेन, दज्जित्थिया पुरिसो सम्मताय।
‘‘Puṇṇampi cemaṃ pathaviṃ dhanena, dajjitthiyā puriso sammatāya;
लद्धा खणं अतिमञ्ञेय्य तम्पि, तासं वसं असतीनं न गच्छे॥
Laddhā khaṇaṃ atimaññeyya tampi, tāsaṃ vasaṃ asatīnaṃ na gacche.
१५७१.
1571.
‘‘एवं खो यातं अनुयायि होति,
‘‘Evaṃ kho yātaṃ anuyāyi hoti,
अल्लञ्च पाणिं दहते पुनेवं।
Allañca pāṇiṃ dahate punevaṃ;
असती च सा सो पन मित्तदुब्भो,
Asatī ca sā so pana mittadubbho,
सो धम्मिको होहि जहस्सु अधम्म’’न्ति॥
So dhammiko hohi jahassu adhamma’’nti.
तत्थ असन्थुतन्ति एकाहद्वीहम्पि एकतो अवुत्थपुब्बं। यो आसनेनापीति यो एवरूपं पुग्गलं आसनमत्तेनपि निमन्तयेय्य, पगेव अन्नपानादीहि। तस्सेवाति तस्स पुब्बकारिस्स अत्थं पुरिसो करोतेव। यातानुयायीति पुब्बकारिताय यातस्स पुग्गलस्स अनुयायी । पठमं करोन्तो हि यायी नाम, पच्छा करोन्तो अनुयायी नामाति एवं पण्डिता कथेन्ति। अयं देवराज, पठमो साधुनरधम्मो। अदुब्भपाणिन्ति अदुब्भकं अत्तनो भुञ्जनहत्थमेव दहन्तो हि मित्तदुब्भी नाम होति। इति अल्लहत्थस्स अज्झापनं नाम अयं दुतियो साधुनरधम्मो। न तस्साति तस्स साखं वा पत्तं वा न भञ्जेय्य। किंकारणा? मित्तदुब्भो हि पापको। इति परिभुत्तच्छायस्स अचेतनस्स रुक्खस्सपि पापं करोन्तो मित्तदुब्भी नाम होति, किमङ्गं पन मनुस्सभूतस्साति। एवं मित्तेसु अदुब्भनं नाम अयं ततियो साधुनरधम्मो। दज्जित्थियाति ददेय्य इत्थिया। सम्मतायाति ‘‘अहमेव तस्सा पियो, न अञ्ञो, मञ्ञेव सा इच्छती’’ति एवं सुट्ठु मताय। लद्धा खणन्ति अतिचारस्स ओकासं लभित्वा। असतीनन्ति असद्धम्मसमन्नागतानं इत्थीनं। इति मातुगामं निस्साय पापस्स अकरणं नाम अयं चतुत्थो साधुनरधम्मो। सो धम्मिको होहीति देवराज, सो त्वं इमेहि चतूहि साधुनरधम्मेहि युत्तो होहीति।
Tattha asanthutanti ekāhadvīhampi ekato avutthapubbaṃ. Yo āsanenāpīti yo evarūpaṃ puggalaṃ āsanamattenapi nimantayeyya, pageva annapānādīhi. Tassevāti tassa pubbakārissa atthaṃ puriso karoteva. Yātānuyāyīti pubbakāritāya yātassa puggalassa anuyāyī . Paṭhamaṃ karonto hi yāyī nāma, pacchā karonto anuyāyī nāmāti evaṃ paṇḍitā kathenti. Ayaṃ devarāja, paṭhamo sādhunaradhammo. Adubbhapāṇinti adubbhakaṃ attano bhuñjanahatthameva dahanto hi mittadubbhī nāma hoti. Iti allahatthassa ajjhāpanaṃ nāma ayaṃ dutiyo sādhunaradhammo. Na tassāti tassa sākhaṃ vā pattaṃ vā na bhañjeyya. Kiṃkāraṇā? Mittadubbho hi pāpako. Iti paribhuttacchāyassa acetanassa rukkhassapi pāpaṃ karonto mittadubbhī nāma hoti, kimaṅgaṃ pana manussabhūtassāti. Evaṃ mittesu adubbhanaṃ nāma ayaṃ tatiyo sādhunaradhammo. Dajjitthiyāti dadeyya itthiyā. Sammatāyāti ‘‘ahameva tassā piyo, na añño, maññeva sā icchatī’’ti evaṃ suṭṭhu matāya. Laddhā khaṇanti aticārassa okāsaṃ labhitvā. Asatīnanti asaddhammasamannāgatānaṃ itthīnaṃ. Iti mātugāmaṃ nissāya pāpassa akaraṇaṃ nāma ayaṃ catuttho sādhunaradhammo. So dhammiko hohīti devarāja, so tvaṃ imehi catūhi sādhunaradhammehi yutto hohīti.
एवं महासत्तो यक्खस्स चत्तारो साधुनरधम्मे बुद्धलीलाय कथेसि।
Evaṃ mahāsatto yakkhassa cattāro sādhunaradhamme buddhalīlāya kathesi.
साधुनरधम्मकण्डं निट्ठितं।
Sādhunaradhammakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
काळागिरिकण्डं
Kāḷāgirikaṇḍaṃ
ते धम्मे सुणन्तोयेव पुण्णको सल्लक्खेसि ‘‘चतूसुपि ठानेसु पण्डितो अत्तनो जीवितमेव याचति, अयं खो मय्हं पुब्बे असन्थुतस्सेव सक्कारमकासि, अहमस्स निवेसने तीहं महन्तं यसं अनुभवन्तो वसिं, अहञ्चिमं पापकम्मं करोन्तो मातुगामं निस्साय करोमि, सब्बथापि अहमेव मित्तदुब्भी। सचे पण्डितं अपरज्झामि, न साधुनरधम्मे वत्तिस्सामि नाम, तस्मा किं मे नागमाणविकाय, इन्दपत्थनगरवासीनं अस्सुमुखानि हासेन्तो इमं वेगेन तत्थ नेत्वा धम्मसभायं ओतारेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –
Te dhamme suṇantoyeva puṇṇako sallakkhesi ‘‘catūsupi ṭhānesu paṇḍito attano jīvitameva yācati, ayaṃ kho mayhaṃ pubbe asanthutasseva sakkāramakāsi, ahamassa nivesane tīhaṃ mahantaṃ yasaṃ anubhavanto vasiṃ, ahañcimaṃ pāpakammaṃ karonto mātugāmaṃ nissāya karomi, sabbathāpi ahameva mittadubbhī. Sace paṇḍitaṃ aparajjhāmi, na sādhunaradhamme vattissāmi nāma, tasmā kiṃ me nāgamāṇavikāya, indapatthanagaravāsīnaṃ assumukhāni hāsento imaṃ vegena tattha netvā dhammasabhāyaṃ otāressāmī’’ti cintetvā gāthamāha –
१५७२.
1572.
‘‘अवसिं अहं तुय्ह तीहं अगारे, अन्नेन पानेन उपट्ठितोस्मि।
‘‘Avasiṃ ahaṃ tuyha tīhaṃ agāre, annena pānena upaṭṭhitosmi;
मित्तो ममासी विसज्जामहं तं, कामं घरं उत्तमपञ्ञ गच्छ॥
Mitto mamāsī visajjāmahaṃ taṃ, kāmaṃ gharaṃ uttamapañña gaccha.
१५७३.
1573.
अपि हायतु नागकुला अत्थो, अलम्पि मे नागकञ्ञाय होतु।
Api hāyatu nāgakulā attho, alampi me nāgakaññāya hotu;
सो त्वं सकेनेव सुभासितेन, मुत्तोसि मे अज्ज वधाय पञ्ञा’’ति॥
So tvaṃ sakeneva subhāsitena, muttosi me ajja vadhāya paññā’’ti.
तत्थ उपट्ठितोस्मीति तया उपट्ठितोस्मि। विसज्जामहं तन्ति विस्सज्जेमि अहं तं। कामन्ति एकंसेन। वधायाति वधतो। पञ्ञाति पञ्ञवन्त।
Tattha upaṭṭhitosmīti tayā upaṭṭhitosmi. Visajjāmahaṃ tanti vissajjemi ahaṃ taṃ. Kāmanti ekaṃsena. Vadhāyāti vadhato. Paññāti paññavanta.
अथ नं महासत्तो ‘‘माणव, त्वं ताव मं अत्तनो घरं मा पेसेहि, नागभवनमेव मं नेही’’ति वदन्तो गाथमाह –
Atha naṃ mahāsatto ‘‘māṇava, tvaṃ tāva maṃ attano gharaṃ mā pesehi, nāgabhavanameva maṃ nehī’’ti vadanto gāthamāha –
१५७४.
1574.
‘‘हन्द तुवं यक्ख ममम्पि नेहि, ससुरं ते अत्थं मयि चरस्सु।
‘‘Handa tuvaṃ yakkha mamampi nehi, sasuraṃ te atthaṃ mayi carassu;
मयञ्च नागाधिपतिं विमानं, दक्खेमु नागस्स अदिट्ठपुब्ब’’न्ति॥
Mayañca nāgādhipatiṃ vimānaṃ, dakkhemu nāgassa adiṭṭhapubba’’nti.
तत्थ हन्दाति ववस्सग्गत्थे निपातो। ससुरं ते अत्थं मयि चरस्सूति तव ससुरस्स सन्तकं अत्थं मयि चर मा नासेहि। नागाधिपतिं विमानन्ति अहम्पि नागाधिपतिञ्च विमानञ्चस्स अदिट्ठपुब्बं पस्सेय्यं।
Tattha handāti vavassaggatthe nipāto. Sasuraṃ te atthaṃ mayi carassūti tava sasurassa santakaṃ atthaṃ mayi cara mā nāsehi. Nāgādhipatiṃ vimānanti ahampi nāgādhipatiñca vimānañcassa adiṭṭhapubbaṃ passeyyaṃ.
तं सुत्वा पुण्णको आह –
Taṃ sutvā puṇṇako āha –
१५७५.
1575.
‘‘यं वे नरस्स अहिताय अस्स, न तं पञ्ञो अरहति दस्सनाय।
‘‘Yaṃ ve narassa ahitāya assa, na taṃ pañño arahati dassanāya;
अथ केन वण्णेन अमित्तगामं, तुवमिच्छसि उत्तमपञ्ञ गन्तु’’न्ति॥
Atha kena vaṇṇena amittagāmaṃ, tuvamicchasi uttamapañña gantu’’nti.
तत्थ अमित्तगामन्ति अमित्तस्स वसनट्ठानं, अमित्तसमागमन्ति अत्थो।
Tattha amittagāmanti amittassa vasanaṭṭhānaṃ, amittasamāgamanti attho.
अथ नं महासत्तो आह –
Atha naṃ mahāsatto āha –
१५७६.
1576.
‘‘अद्धा पजानामि अहम्पि एतं, न तं पञ्ञो अरहति दस्सनाय।
‘‘Addhā pajānāmi ahampi etaṃ, na taṃ pañño arahati dassanāya;
पापञ्च मे नत्थि कतं कुहिञ्चि, तस्मा न सङ्के मरणागमाया’’ति॥
Pāpañca me natthi kataṃ kuhiñci, tasmā na saṅke maraṇāgamāyā’’ti.
तत्थ मरणागमायाति मरणस्स आगमाय।
Tattha maraṇāgamāyāti maraṇassa āgamāya.
अपिच , देवराज, तादिसो यक्खो कक्खळो मया धम्मकथाय पलोभेत्वा मुदुकतो, इदानेव मं ‘‘अलं मे नागमाणविकाय, अत्तनो घरं याही’’ति वदेसि, नागराजस्स मुदुकरणं मम भारो, नेहियेव मं तत्थाति। तस्स तं वचनं सुत्वा पुण्णको ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तुट्ठचित्तो आह –
Apica , devarāja, tādiso yakkho kakkhaḷo mayā dhammakathāya palobhetvā mudukato, idāneva maṃ ‘‘alaṃ me nāgamāṇavikāya, attano gharaṃ yāhī’’ti vadesi, nāgarājassa mudukaraṇaṃ mama bhāro, nehiyeva maṃ tatthāti. Tassa taṃ vacanaṃ sutvā puṇṇako ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tuṭṭhacitto āha –
१५७७.
1577.
‘‘हन्द च ठानं अतुलानुभावं, मया सह दक्खसि एहि कत्ते।
‘‘Handa ca ṭhānaṃ atulānubhāvaṃ, mayā saha dakkhasi ehi katte;
यत्थच्छति नच्चगीतेहि नागो, राजा यथा वेस्सवणो नळिञ्ञं॥
Yatthacchati naccagītehi nāgo, rājā yathā vessavaṇo naḷiññaṃ.
१५७८.
1578.
‘‘नं नागकञ्ञा चरितं गणेन, निकीळितं निच्चमहो च रत्तिं।
‘‘Naṃ nāgakaññā caritaṃ gaṇena, nikīḷitaṃ niccamaho ca rattiṃ;
पहूतमाल्यं बहुपुप्फछन्नं, ओभासती विज्जुरिवन्तलिक्खे॥
Pahūtamālyaṃ bahupupphachannaṃ, obhāsatī vijjurivantalikkhe.
१५७९.
1579.
‘‘अन्नेन पानेन उपेतरूपं, नच्चेहि गीतेहि च वादितेहि।
‘‘Annena pānena upetarūpaṃ, naccehi gītehi ca vāditehi;
परिपूरं कञ्ञाहि अलङ्कताहि, उपसोभति वत्थपिलन्धनेना’’ति॥
Paripūraṃ kaññāhi alaṅkatāhi, upasobhati vatthapilandhanenā’’ti.
तत्थ हन्द चाति निपातमत्तमेव। ठानन्ति नागराजस्स वसनट्ठानं। नळिञ्ञन्ति नळिनियं नाम राजधानियं। चरितं गणेनाति तं नागकञ्ञानं गणेन चरितं। निकीळितन्ति निच्चं अहो च रत्तिञ्च नागकञ्ञाहि कीळितानुकीळितं।
Tattha handa cāti nipātamattameva. Ṭhānanti nāgarājassa vasanaṭṭhānaṃ. Naḷiññanti naḷiniyaṃ nāma rājadhāniyaṃ. Caritaṃ gaṇenāti taṃ nāgakaññānaṃ gaṇena caritaṃ. Nikīḷitanti niccaṃ aho ca rattiñca nāgakaññāhi kīḷitānukīḷitaṃ.
एवञ्च पन वत्वा पुण्णको महासत्तं अस्सपिट्ठं आरोपेत्वा तत्थ नेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evañca pana vatvā puṇṇako mahāsattaṃ assapiṭṭhaṃ āropetvā tattha nesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१५८०.
1580.
‘‘सो पुण्णको कुरूनं कत्तुसेट्ठं, निसीदयी पच्छतो आसनस्मिं।
‘‘So puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, nisīdayī pacchato āsanasmiṃ;
आदाय कत्तारमनोमपञ्ञं, उपानयी भवनं नागरञ्ञो॥
Ādāya kattāramanomapaññaṃ, upānayī bhavanaṃ nāgarañño.
१५८१.
1581.
‘‘पत्वान ठानं अतुलानुभावं, अट्ठासि कत्ता पच्छतो पुण्णकस्स।
‘‘Patvāna ṭhānaṃ atulānubhāvaṃ, aṭṭhāsi kattā pacchato puṇṇakassa;
सामग्गिपेक्खमानो नागराजा, पुब्बेव जामातरमज्झभासथा’’ति॥
Sāmaggipekkhamāno nāgarājā, pubbeva jāmātaramajjhabhāsathā’’ti.
तत्थ सो पुण्णकोति भिक्खवे, सो एवं नागभवनं वण्णेत्वा पण्डितं अत्तनो आजञ्ञं आरोपेत्वा नागभवनं नेसि। ठानन्ति नागराजस्स वसनट्ठानं। पच्छतो पुण्णकस्साति पुण्णकस्स किर एतदहोसि ‘‘सचे नागराजा पण्डितं दिस्वा मुदुचित्तो भविस्सति, इच्चेतं कुसलं। नो चे, तस्स तं अपस्सन्तस्सेव सिन्धवं आरोपेत्वा आदाय गमिस्सामी’’ति। अथ नं पच्छतो ठपेसि। तेन वुत्तं ‘‘पच्छतो पुण्णकस्सा’’ति। सामग्गिपेक्खमानोति सामग्गिं अपेक्खमानो। ‘‘सामं अपेक्खी’’तिपि पाठो, अत्तनो जामातरं पस्सित्वा पठमतरं सयमेव अज्झभासथाति अत्थो।
Tattha sopuṇṇakoti bhikkhave, so evaṃ nāgabhavanaṃ vaṇṇetvā paṇḍitaṃ attano ājaññaṃ āropetvā nāgabhavanaṃ nesi. Ṭhānanti nāgarājassa vasanaṭṭhānaṃ. Pacchato puṇṇakassāti puṇṇakassa kira etadahosi ‘‘sace nāgarājā paṇḍitaṃ disvā muducitto bhavissati, iccetaṃ kusalaṃ. No ce, tassa taṃ apassantasseva sindhavaṃ āropetvā ādāya gamissāmī’’ti. Atha naṃ pacchato ṭhapesi. Tena vuttaṃ ‘‘pacchato puṇṇakassā’’ti. Sāmaggipekkhamānoti sāmaggiṃ apekkhamāno. ‘‘Sāmaṃ apekkhī’’tipi pāṭho, attano jāmātaraṃ passitvā paṭhamataraṃ sayameva ajjhabhāsathāti attho.
नागराजा आह –
Nāgarājā āha –
१५८२.
1582.
‘‘यन्नु तुवं अगमा मच्चलोकं, अन्वेसमानो हदयं पण्डितस्स।
‘‘Yannu tuvaṃ agamā maccalokaṃ, anvesamāno hadayaṃ paṇḍitassa;
कच्चि समिद्धेन इधानुपत्तो, आदाय कत्तारमनोमपञ्ञ’’न्ति॥
Kacci samiddhena idhānupatto, ādāya kattāramanomapañña’’nti.
तत्थ कच्चि समिद्धेनाति कच्चि ते मनोरथेन समिद्धेन निप्फन्नेन इधागतोसीति पुच्छति।
Tattha kacci samiddhenāti kacci te manorathena samiddhena nipphannena idhāgatosīti pucchati.
पुण्णको आह –
Puṇṇako āha –
१५८३.
1583.
‘‘अयञ्हि सो आगतो यं त्वमिच्छसि, धम्मेन लद्धो मम धम्मपालो।
‘‘Ayañhi so āgato yaṃ tvamicchasi, dhammena laddho mama dhammapālo;
तं पस्सथ सम्मुखा भासमानं, सुखो हवे सप्पुरिसेहि सङ्गमो’’ति॥
Taṃ passatha sammukhā bhāsamānaṃ, sukho have sappurisehi saṅgamo’’ti.
तत्थ यं त्वमिच्छसीति यं त्वं इच्छसि। ‘‘यन्तु मिच्छसी’’तिपि पाठो। सम्मुखा भासमानन्ति तं लोकसक्कतं धम्मपालं इदानि मधुरेन सरेन धम्मं भासमानं सम्मुखाव पस्सथ, सप्पुरिसेहि एकट्ठाने समागमो हि नाम सुखो होतीति।
Tattha yaṃ tvamicchasīti yaṃ tvaṃ icchasi. ‘‘Yantu micchasī’’tipi pāṭho. Sammukhā bhāsamānanti taṃ lokasakkataṃ dhammapālaṃ idāni madhurena sarena dhammaṃ bhāsamānaṃ sammukhāva passatha, sappurisehi ekaṭṭhāne samāgamo hi nāma sukho hotīti.
काळागिरिकण्डं निट्ठितं।
Kāḷāgirikaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.
ततो नागराजा महासत्तं दिस्वा गाथमाह –
Tato nāgarājā mahāsattaṃ disvā gāthamāha –
१५८४.
1584.
‘‘अदिट्ठपुब्बं दिस्वान, मच्चो मच्चुभयट्टितो।
‘‘Adiṭṭhapubbaṃ disvāna, macco maccubhayaṭṭito;
ब्यम्हितो नाभिवादेसि, नयिदं पञ्ञवतामिवा’’ति॥
Byamhito nābhivādesi, nayidaṃ paññavatāmivā’’ti.
तत्थ ब्यम्हितोति भीतो। इदं वुत्तं होति – पण्डित, त्वं अदिट्ठपुब्बं नागभवनं दिस्वा मरणभयेन अट्टितो भीतो हुत्वा यं मं नाभिवादेसि, इदं कारणं पञ्ञवन्तानं न होतीति।
Tattha byamhitoti bhīto. Idaṃ vuttaṃ hoti – paṇḍita, tvaṃ adiṭṭhapubbaṃ nāgabhavanaṃ disvā maraṇabhayena aṭṭito bhīto hutvā yaṃ maṃ nābhivādesi, idaṃ kāraṇaṃ paññavantānaṃ na hotīti.
एवं वन्दनं पच्चासीसन्तं नागराजानं महासत्तो ‘‘न त्वं मया वन्दितब्बो’’ति अवत्वाव अत्तनो ञाणवन्तताय उपायकोसल्लेन ‘‘अहं वज्झप्पत्तभावेन नं तं वन्दामी’’ति वदन्तो गाथाद्वयमाह –
Evaṃ vandanaṃ paccāsīsantaṃ nāgarājānaṃ mahāsatto ‘‘na tvaṃ mayā vanditabbo’’ti avatvāva attano ñāṇavantatāya upāyakosallena ‘‘ahaṃ vajjhappattabhāvena naṃ taṃ vandāmī’’ti vadanto gāthādvayamāha –
१५८५.
1585.
‘‘न चम्हि ब्यम्हितो नाग, न च मच्चुभयट्टितो।
‘‘Na camhi byamhito nāga, na ca maccubhayaṭṭito;
न वज्झो अभिवादेय्य, वज्झं वा नाभिवादये॥
Na vajjho abhivādeyya, vajjhaṃ vā nābhivādaye.
१५८६.
1586.
‘‘कथं नो अभिवादेय्य, अभिवादापयेथ वे।
‘‘Kathaṃ no abhivādeyya, abhivādāpayetha ve;
यं नरो हन्तुमिच्छेय्य, तं कम्मं नुपपज्जती’’ति॥
Yaṃ naro hantumiccheyya, taṃ kammaṃ nupapajjatī’’ti.
तस्सत्थो – नेवाहं, नागराज, अदिट्ठपुब्बं नागभवनं दिस्वा भीतो, न मरणभयट्टितो। मादिसस्स हि मरणभयं नाम नत्थि, वज्झो पन अभिवादेतुं, वज्झं वा अवज्झोपि अभिवादापेतुं न लभति। यञ्हि नरो हन्तुमिच्छेय्य, सो तं कथं नु अभिवादेय्य, कथं वा तेन अत्तानं अभिवादापयेथ वे। तस्स हि तं कम्मं न उपपज्जति। त्वञ्च किर मं मारापेतुं इमं आणापेसि, कथाहं तं वन्दाधीति।
Tassattho – nevāhaṃ, nāgarāja, adiṭṭhapubbaṃ nāgabhavanaṃ disvā bhīto, na maraṇabhayaṭṭito. Mādisassa hi maraṇabhayaṃ nāma natthi, vajjho pana abhivādetuṃ, vajjhaṃ vā avajjhopi abhivādāpetuṃ na labhati. Yañhi naro hantumiccheyya, so taṃ kathaṃ nu abhivādeyya, kathaṃ vā tena attānaṃ abhivādāpayetha ve. Tassa hi taṃ kammaṃ na upapajjati. Tvañca kira maṃ mārāpetuṃ imaṃ āṇāpesi, kathāhaṃ taṃ vandādhīti.
तं सुत्वा नागराजा महासत्तस्स थुतिं करोन्तो द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā nāgarājā mahāsattassa thutiṃ karonto dve gāthā abhāsi –
१५८७.
1587.
‘‘एवमेतं यथा ब्रूसि, सच्चं भाससि पण्डित।
‘‘Evametaṃ yathā brūsi, saccaṃ bhāsasi paṇḍita;
न वज्झो अभिवादेय्य, वज्झं वा नाभिवादये॥
Na vajjho abhivādeyya, vajjhaṃ vā nābhivādaye.
१५८८.
1588.
कथं नो अभिवादेय्य, अभिवादापयेथ वे।
Kathaṃ no abhivādeyya, abhivādāpayetha ve;
यं नरो हन्तुमिच्छेय्य, तं कम्मं नुपपज्जती’’ति॥
Yaṃ naro hantumiccheyya, taṃ kammaṃ nupapajjatī’’ti.
इदानि महासत्तो नागराजेन सद्धिं पटिसन्थारं करोन्तो आह –
Idāni mahāsatto nāgarājena saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto āha –
१५८९.
1589.
‘‘असस्सतं सस्सतं नु तवयिदं, इद्धी जुती बलवीरियूपपत्ति।
‘‘Asassataṃ sassataṃ nu tavayidaṃ, iddhī jutī balavīriyūpapatti;
पुच्छामि तं नागराजेतमत्थं, कथं नु ते लद्धमिदं विमानं॥
Pucchāmi taṃ nāgarājetamatthaṃ, kathaṃ nu te laddhamidaṃ vimānaṃ.
१५९०.
1590.
‘‘अधिच्चलद्धं परिणामजं ते, सयंकतं उदाहु देवेहि दिन्नं।
‘‘Adhiccaladdhaṃ pariṇāmajaṃ te, sayaṃkataṃ udāhu devehi dinnaṃ;
अक्खाहि मे नागराजेतमत्थं, यथेव ते लद्धमिदं विमान’’न्ति॥
Akkhāhi me nāgarājetamatthaṃ, yatheva te laddhamidaṃ vimāna’’nti.
तत्थ तवयिदन्ति इदं तव यसजातं, विमानं वा असस्सतं सस्सतसदिसं, ‘‘मा खो यसं निस्साय पापमकासी’’ति इमिना पदेन अत्तनो जीवितं याचति। इद्धीति नागइद्धि च नागजुति च कायबलञ्च चेतसिकवीरियञ्च नागभवने उपपत्ति च यञ्च ते इदं विमानं, पुच्छामि तं नागराज, एतमत्थं, कथं नु ते इदं सब्बं लद्धन्ति। अधिच्चलद्धन्ति किं नु तया इदं विमानं एवं सम्पन्नं अधिच्च अकारणेन लद्धं, उदाहु उतुपरिणामजं ते इदं, उदाहु सयं सहत्थेनेव कतं, उदाहु देवेहि ते दिन्नं, यथेव ते इदं लद्धं, एतं मे अत्थं अक्खाहीति।
Tattha tavayidanti idaṃ tava yasajātaṃ, vimānaṃ vā asassataṃ sassatasadisaṃ, ‘‘mā kho yasaṃ nissāya pāpamakāsī’’ti iminā padena attano jīvitaṃ yācati. Iddhīti nāgaiddhi ca nāgajuti ca kāyabalañca cetasikavīriyañca nāgabhavane upapatti ca yañca te idaṃ vimānaṃ, pucchāmi taṃ nāgarāja, etamatthaṃ, kathaṃ nu te idaṃ sabbaṃ laddhanti. Adhiccaladdhanti kiṃ nu tayā idaṃ vimānaṃ evaṃ sampannaṃ adhicca akāraṇena laddhaṃ, udāhu utupariṇāmajaṃ te idaṃ, udāhu sayaṃ sahattheneva kataṃ, udāhu devehi te dinnaṃ, yatheva te idaṃ laddhaṃ, etaṃ me atthaṃ akkhāhīti.
तं सुत्वा नागराजा आह –
Taṃ sutvā nāgarājā āha –
१५९१.
1591.
‘‘नाधिच्चलद्धं न परिणामजं मे, न सयंकतं नापि देवेहि दिन्नं।
‘‘Nādhiccaladdhaṃ na pariṇāmajaṃ me, na sayaṃkataṃ nāpi devehi dinnaṃ;
सकेहि कम्मेहि अपापकेहि, पुञ्ञेहि मे लद्धमिदं विमान’’न्ति॥
Sakehi kammehi apāpakehi, puññehi me laddhamidaṃ vimāna’’nti.
तत्थ अपापकेहीति अलामकेहि।
Tattha apāpakehīti alāmakehi.
ततो महासत्तो आह –
Tato mahāsatto āha –
१५९२.
1592.
‘‘किं ते वतं किं पन ब्रह्मचरियं, किस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको।
‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ, kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
इद्धी जुती बलवीरियूपपत्ति, इदञ्च ते नाग महाविमान’’न्ति॥
Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca te nāga mahāvimāna’’nti.
तत्थ किं ते वतन्ति नागराज, पुरिमभवे तव किं वतं अहोसि, को पन ब्रह्मचरियवासो, कतरस्स सुचरितस्सेवेस इद्धिआदिको विपाकोति।
Tattha kiṃ te vatanti nāgarāja, purimabhave tava kiṃ vataṃ ahosi, ko pana brahmacariyavāso, katarassa sucaritassevesa iddhiādiko vipākoti.
तं सुत्वा नागराजा आह –
Taṃ sutvā nāgarājā āha –
१५९३.
1593.
‘‘अहञ्च भरिया च मनुस्सलोके, सद्धा उभो दानपती अहुम्हा।
‘‘Ahañca bhariyā ca manussaloke, saddhā ubho dānapatī ahumhā;
ओपानभूतं मे घरं तदासि, सन्तप्पिता समणब्राह्मणा च॥
Opānabhūtaṃ me gharaṃ tadāsi, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca.
१५९४.
1594.
‘‘मालञ्च गन्धञ्च विलेपनञ्च, पदीपियं सेय्यमुपस्सयञ्च।
‘‘Mālañca gandhañca vilepanañca, padīpiyaṃ seyyamupassayañca;
अच्छादनं सायनमन्नपानं, सक्कच्च दानानि अदम्ह तत्थ॥
Acchādanaṃ sāyanamannapānaṃ, sakkacca dānāni adamha tattha.
१५९५.
1595.
‘‘तं मे वतं तं पन ब्रह्मचरियं, तस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको।
‘‘Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ, tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
इद्धी जुती बलवीरियूपपत्ति, इदञ्च मे धीर महाविमान’’न्ति॥
Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca me dhīra mahāvimāna’’nti.
तत्थ मनुस्सलोकेति अङ्गरट्ठे कालचम्पानगरे। तं मे वतन्ति तं सक्कच्चं दिन्नदानमेव मय्हं वत्तसमादानञ्च ब्रह्मचरियञ्च अहोसि, तस्सेव सुचरितस्स अयं इद्धादिको विपाकोति।
Tattha manussaloketi aṅgaraṭṭhe kālacampānagare. Taṃ me vatanti taṃ sakkaccaṃ dinnadānameva mayhaṃ vattasamādānañca brahmacariyañca ahosi, tasseva sucaritassa ayaṃ iddhādiko vipākoti.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
१५९६.
1596.
‘‘एवं चे ते लद्धमिदं विमानं, जानासि पुञ्ञानं फलूपपत्तिं।
‘‘Evaṃ ce te laddhamidaṃ vimānaṃ, jānāsi puññānaṃ phalūpapattiṃ;
तस्मा हि धम्मं चर अप्पमत्तो, यथा विमानं पुन मावसेसी’’ति॥
Tasmā hi dhammaṃ cara appamatto, yathā vimānaṃ puna māvasesī’’ti.
तत्थ जानासीति सचे तया दानानुभावेन तं लद्धं, एवं सन्ते जानासि नाम पुञ्ञानं फलञ्च पुञ्ञफलेन निब्बत्तं उपपत्तिञ्च। तस्मा हीति यस्मा पुञ्ञेहि तया इदं लद्धं, तस्मा। पुन मावसेसीति पुनपि यथा इमं नागभवनं अज्झावससि, एवं धम्मं चर।
Tattha jānāsīti sace tayā dānānubhāvena taṃ laddhaṃ, evaṃ sante jānāsi nāma puññānaṃ phalañca puññaphalena nibbattaṃ upapattiñca. Tasmā hīti yasmā puññehi tayā idaṃ laddhaṃ, tasmā. Puna māvasesīti punapi yathā imaṃ nāgabhavanaṃ ajjhāvasasi, evaṃ dhammaṃ cara.
तं सुत्वा नागराजा आह –
Taṃ sutvā nāgarājā āha –
१५९७.
1597.
‘‘नयिध सन्ति समणब्राह्मणा च, येसन्नपानानि ददेमु कत्ते।
‘‘Nayidha santi samaṇabrāhmaṇā ca, yesannapānāni dademu katte;
अक्खाहि मे पुच्छितो एतमत्थं, यथा विमानं पुन मावसेमा’’ति॥
Akkhāhi me pucchito etamatthaṃ, yathā vimānaṃ puna māvasemā’’ti.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
१५९८.
1598.
‘‘भोगी हि ते सन्ति इधूपपन्ना, पुत्ता च दारा अनुजीविनो च।
‘‘Bhogī hi te santi idhūpapannā, puttā ca dārā anujīvino ca;
तेसु तुवं वचसा कम्मुना च, असम्पदुट्ठो च भवाहि निच्चं॥
Tesu tuvaṃ vacasā kammunā ca, asampaduṭṭho ca bhavāhi niccaṃ.
१५९९.
1599.
‘‘एवं तुवं नाग असम्पदोसं, अनुपालय वचसा कम्मुना च।
‘‘Evaṃ tuvaṃ nāga asampadosaṃ, anupālaya vacasā kammunā ca;
ठत्वा इध यावतायुकं विमाने, उद्धं इतो गच्छसि देवलोक’’न्ति॥
Ṭhatvā idha yāvatāyukaṃ vimāne, uddhaṃ ito gacchasi devaloka’’nti.
तत्थ भोगीति भोगिनो, नागाति अत्थो। तेसूति तेसु पुत्तदारादीसु भोगीसु वाचाय कम्मेन च निच्चं असम्पदुट्ठो भव। अनुपालयाति एवं पुत्तादीसु चेव सेससत्तेसु च मेत्तचित्तसङ्खातं असम्पदोसं अनुरक्ख। उद्धं इतोति इतो नागभवनतो चुतो उपरिदेवलोकं गमिस्सति। मेत्तचित्तञ्हि दानतो अतिरेकतरं पुञ्ञन्ति।
Tattha bhogīti bhogino, nāgāti attho. Tesūti tesu puttadārādīsu bhogīsu vācāya kammena ca niccaṃ asampaduṭṭho bhava. Anupālayāti evaṃ puttādīsu ceva sesasattesu ca mettacittasaṅkhātaṃ asampadosaṃ anurakkha. Uddhaṃ itoti ito nāgabhavanato cuto uparidevalokaṃ gamissati. Mettacittañhi dānato atirekataraṃ puññanti.
ततो नागराजा महासत्तस्स धम्मकथं सुत्वा ‘‘न सक्का पण्डितेन बहि पपञ्चं कातुं, विमलाय दस्सेत्वा सुभासितं सावेत्वा दोहळं पटिप्पस्सम्भेत्वा धनञ्चयराजानं हासेन्तो पण्डितं पेसेतुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –
Tato nāgarājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā ‘‘na sakkā paṇḍitena bahi papañcaṃ kātuṃ, vimalāya dassetvā subhāsitaṃ sāvetvā dohaḷaṃ paṭippassambhetvā dhanañcayarājānaṃ hāsento paṇḍitaṃ pesetuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā gāthamāha –
१६००.
1600.
‘‘अद्धा हि सो सोचति राजसेट्ठो, तया विना यस्स तुवं सजिब्बो।
‘‘Addhā hi so socati rājaseṭṭho, tayā vinā yassa tuvaṃ sajibbo;
दुक्खूपनीतोपि तया समेच्च, विन्देय्य पोसो सुखमातुरोपी’’ति॥
Dukkhūpanītopi tayā samecca, vindeyya poso sukhamāturopī’’ti.
तत्थ सजिब्बोति सजीवो अमच्चो। समेच्चाति तया सह समागन्त्वा। आतुरोपीति बाळ्हगिलानोपि समानो।
Tattha sajibboti sajīvo amacco. Sameccāti tayā saha samāgantvā. Āturopīti bāḷhagilānopi samāno.
तं सुत्वा महासत्तो नागराजस्स थुतिं करोन्तो इतरं गाथमाह –
Taṃ sutvā mahāsatto nāgarājassa thutiṃ karonto itaraṃ gāthamāha –
१६०१.
1601.
‘‘अद्धा सतं भाससि नाग धम्मं, अनुत्तरं अत्थपदं सुचिण्णं।
‘‘Addhā sataṃ bhāsasi nāga dhammaṃ, anuttaraṃ atthapadaṃ suciṇṇaṃ;
एतादिसियासु हि आपदासु, पञ्ञायते मादिसानं विसेसो’’ति॥
Etādisiyāsu hi āpadāsu, paññāyate mādisānaṃ viseso’’ti.
तत्थ अद्धा सतन्ति एकंसेन सन्तानं पण्डितानं धम्मं भाससि। अत्थपदन्ति हितकोट्ठासं। एतादिसियासूति एवरूपासु आपदासु एतादिसे भये उपट्ठिते मादिसानं पञ्ञवन्तानं विसेसो पञ्ञायति।
Tattha addhā satanti ekaṃsena santānaṃ paṇḍitānaṃ dhammaṃ bhāsasi. Atthapadanti hitakoṭṭhāsaṃ. Etādisiyāsūti evarūpāsu āpadāsu etādise bhaye upaṭṭhite mādisānaṃ paññavantānaṃ viseso paññāyati.
तं सुत्वा नागराजा अतिरेकतरं तुट्ठो तमेव पुच्छन्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā nāgarājā atirekataraṃ tuṭṭho tameva pucchanto gāthamāha –
१६०२.
1602.
‘‘अक्खाहि नो तायं मुधा नु लद्धो, अक्खेहि नो तायं अजेसि जूते।
‘‘Akkhāhi no tāyaṃ mudhā nu laddho, akkhehi no tāyaṃ ajesi jūte;
धम्मेन लद्धो इति तायमाह, कथं नु त्वं हत्थमिमस्स मागतो’’ति॥
Dhammena laddho iti tāyamāha, kathaṃ nu tvaṃ hatthamimassa māgato’’ti.
तत्थ अक्खाहि नोति आचिक्ख अम्हाकं। तायन्ति तं अयं। मुधा नु लद्धोति किं नु खो मुधा अमूलकेनेव लभि, उदाहु जूते अजेसि। इति तायमाहाति अयं पुण्णको ‘‘धम्मेन मे पण्डितो लद्धो’’ति वदति। कथं नु त्वं हत्थमिमस्स मागतोति त्वं कथं इमस्स हत्थं आगतोसि।
Tattha akkhāhi noti ācikkha amhākaṃ. Tāyanti taṃ ayaṃ. Mudhā nu laddhoti kiṃ nu kho mudhā amūlakeneva labhi, udāhu jūte ajesi. Iti tāyamāhāti ayaṃ puṇṇako ‘‘dhammena me paṇḍito laddho’’ti vadati. Kathaṃ nu tvaṃ hatthamimassa māgatoti tvaṃ kathaṃ imassa hatthaṃ āgatosi.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
१६०३.
1603.
‘‘यो मिस्सरो तत्थ अहोसि राजा, तमायमक्खेहि अजेसि जूते।
‘‘Yo missaro tattha ahosi rājā, tamāyamakkhehi ajesi jūte;
सो मं जितो राजा इमस्सदासि, धम्मेन लद्धोस्मि असाहसेना’’ति॥
So maṃ jito rājā imassadāsi, dhammena laddhosmi asāhasenā’’ti.
तत्थ यो मिस्सरोति यो मं इस्सरो। इमस्सदासीति इमस्स पुण्णकस्स अदासि।
Tattha yo missaroti yo maṃ issaro. Imassadāsīti imassa puṇṇakassa adāsi.
तं सुत्वा नागराजा तुट्ठो अहोसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ sutvā nāgarājā tuṭṭho ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१६०४.
1604.
‘‘महोरगो अत्तमनो उदग्गो, सुत्वान धीरस्स सुभासितानि।
‘‘Mahorago attamano udaggo, sutvāna dhīrassa subhāsitāni;
हत्थे गहेत्वान अनोमपञ्ञं, पावेक्खि भरियाय तदा सकासे॥
Hatthe gahetvāna anomapaññaṃ, pāvekkhi bhariyāya tadā sakāse.
१६०५.
1605.
‘‘येन त्वं विमले पण्डु, येन भत्तं न रुच्चति।
‘‘Yena tvaṃ vimale paṇḍu, yena bhattaṃ na ruccati;
न च मेतादिसो वण्णो, अयमेसो तमोनुदो॥
Na ca metādiso vaṇṇo, ayameso tamonudo.
१६०६.
1606.
‘‘यस्स ते हदयेनत्थो, आगतायं पभङ्करो।
‘‘Yassa te hadayenattho, āgatāyaṃ pabhaṅkaro;
तस्स वाक्यं निसामेहि, दुल्लभं दस्सनं पुना’’ति॥
Tassa vākyaṃ nisāmehi, dullabhaṃ dassanaṃ punā’’ti.
तत्थ पावेक्खीति पविट्ठो। येनाति भद्दे विमले, येन कारणेन त्वं पण्डु चेव, न च ते भत्तं रुच्चति। न च मेतादिसो वण्णोति पथवितले वा देवलोके वा न च तादिसो वण्णो अञ्ञस्स कस्सचि अत्थि, यादिसो एतस्स गुणवण्णो पत्थटो। अयमेसो तमोनुदोति यं निस्साय तव दोहळो उप्पन्नो, अयमेव सो सब्बलोकस्स तमोनुदो। पुनाति पुन एतस्स दस्सनं नाम दुल्लभन्ति वदति।
Tattha pāvekkhīti paviṭṭho. Yenāti bhadde vimale, yena kāraṇena tvaṃ paṇḍu ceva, na ca te bhattaṃ ruccati. Na ca metādiso vaṇṇoti pathavitale vā devaloke vā na ca tādiso vaṇṇo aññassa kassaci atthi, yādiso etassa guṇavaṇṇo patthaṭo. Ayameso tamonudoti yaṃ nissāya tava dohaḷo uppanno, ayameva so sabbalokassa tamonudo. Punāti puna etassa dassanaṃ nāma dullabhanti vadati.
विमलापि तं दिस्वा पटिसन्थारं अकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Vimalāpi taṃ disvā paṭisanthāraṃ akāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१६०७.
1607.
‘‘दिस्वान तं विमला भूरिपञ्ञं, दसङ्गुली अञ्जलिं पग्गहेत्वा।
‘‘Disvāna taṃ vimalā bhūripaññaṃ, dasaṅgulī añjaliṃ paggahetvā;
हट्ठेन भावेन पतीतरूपा, इच्चब्रवि कुरूनं कत्तुसेट्ठ’’न्ति॥
Haṭṭhena bhāvena patītarūpā, iccabravi kurūnaṃ kattuseṭṭha’’nti.
तत्थ हट्ठेन भावेनाति पहट्ठेन चित्तेन। पतीतरूपाति सोमनस्सजाता।
Tattha haṭṭhena bhāvenāti pahaṭṭhena cittena. Patītarūpāti somanassajātā.
इतो परं विमलाय च महासत्तस्स च वचनप्पटिवचनगाथा –
Ito paraṃ vimalāya ca mahāsattassa ca vacanappaṭivacanagāthā –
१६०८.
1608.
‘‘अदिट्ठपुब्बं दिस्वान, मच्चो मच्चुभयट्टितो।
‘‘Adiṭṭhapubbaṃ disvāna, macco maccubhayaṭṭito;
ब्यम्हितो नाभिवादेसि, नयिदं पञ्ञवतामिव॥
Byamhito nābhivādesi, nayidaṃ paññavatāmiva.
१६०९.
1609.
‘‘न चम्हि ब्यम्हितो नागि, न च मच्चुभयट्टितो।
‘‘Na camhi byamhito nāgi, na ca maccubhayaṭṭito;
न वज्झो अभिवादेय्य, वज्झं वा नाभिवादये॥
Na vajjho abhivādeyya, vajjhaṃ vā nābhivādaye.
१६१०.
1610.
‘‘कथं नो अभिवादेय्य, अभिवादापयेथ वे।
‘‘Kathaṃ no abhivādeyya, abhivādāpayetha ve;
यं नरो हन्तुमिच्छेय्य, तं कम्मं नुपपज्जति॥
Yaṃ naro hantumiccheyya, taṃ kammaṃ nupapajjati.
१६११.
1611.
‘‘एवमेतं यथा ब्रूसि, सच्चं भाससि पण्डित।
‘‘Evametaṃ yathā brūsi, saccaṃ bhāsasi paṇḍita;
न वज्झो अभिवादेय्य, वज्झं वा नाभिवादये॥
Na vajjho abhivādeyya, vajjhaṃ vā nābhivādaye.
१६१२.
1612.
‘‘कथं नो अभिवादेय्य, अभिवादापयेथ वे।
‘‘Kathaṃ no abhivādeyya, abhivādāpayetha ve;
यं नरो हन्तुमिच्छेय्य, तं कम्मं नुपपज्जति॥
Yaṃ naro hantumiccheyya, taṃ kammaṃ nupapajjati.
१६१३.
1613.
‘‘असस्सतं सस्सतं नु तवयिदं, इद्धी जुती बलवीरियूपपत्ति।
‘‘Asassataṃ sassataṃ nu tavayidaṃ, iddhī jutī balavīriyūpapatti;
पुच्छामि तं नागकञ्ञेतमत्थं, कथं नु ते लद्धमिदं विमानं॥
Pucchāmi taṃ nāgakaññetamatthaṃ, kathaṃ nu te laddhamidaṃ vimānaṃ.
१६१४.
1614.
‘‘अधिच्चलद्धं परिणामजं ते, सयंकतं उदाहु देवेहि दिन्नं।
‘‘Adhiccaladdhaṃ pariṇāmajaṃ te, sayaṃkataṃ udāhu devehi dinnaṃ;
अक्खाहि मे नागकञ्ञेतमत्थं, यथेव ते लद्धमिदं विमानं॥
Akkhāhi me nāgakaññetamatthaṃ, yatheva te laddhamidaṃ vimānaṃ.
१६१५.
1615.
‘‘नाधिच्चलद्धं न परिणामजं मे, न सयंकथं नापि देवेहि दिन्नं।
‘‘Nādhiccaladdhaṃ na pariṇāmajaṃ me, na sayaṃkathaṃ nāpi devehi dinnaṃ;
सकेहि कम्मेहि अपापकेहि, पुञ्ञेहि मे लद्धमिदं विमानं॥
Sakehi kammehi apāpakehi, puññehi me laddhamidaṃ vimānaṃ.
१६१६.
1616.
‘‘किं ते वतं किं पन ब्रह्मचरियं, किस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको।
‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ, kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
इद्धी जुती बलवीरियूपपत्ति, इदञ्च ते नागि महाविमानं॥
Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca te nāgi mahāvimānaṃ.
१६१७.
1617.
‘‘अहञ्च खो सामिको चापि मय्हं, सद्धा उभो दानपती अहुम्हा।
‘‘Ahañca kho sāmiko cāpi mayhaṃ, saddhā ubho dānapatī ahumhā;
ओपानभूतं मे घरं तदासि, सन्तप्पिता समणब्राह्मणा च॥
Opānabhūtaṃ me gharaṃ tadāsi, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca.
१६१८.
1618.
‘‘मालञ्च गन्धञ्च विलेपनञ्च, पदीपियं सेय्यमुपस्सयञ्च।
‘‘Mālañca gandhañca vilepanañca, padīpiyaṃ seyyamupassayañca;
अच्छादनं सायनमन्नपानं, सक्कच्च दानानि अदम्ह तत्थ॥
Acchādanaṃ sāyanamannapānaṃ, sakkacca dānāni adamha tattha.
१६१९.
1619.
‘‘तं मे वतं तं पन ब्रह्मचरियं, तस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको।
‘‘Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ, tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;
इद्धी जुती बलवीरियूपपत्ति, इदञ्च मे धीर महाविमानं॥
Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca me dhīra mahāvimānaṃ.
१६२०.
1620.
‘‘एवं चे ते लद्धमिदं विमानं, जानासि पुञ्ञानं फलूपपत्तिं।
‘‘Evaṃ ce te laddhamidaṃ vimānaṃ, jānāsi puññānaṃ phalūpapattiṃ;
तस्मा हि धम्मं चर अप्पमत्ता, यथा विमानं पुन मावसेसि॥
Tasmā hi dhammaṃ cara appamattā, yathā vimānaṃ puna māvasesi.
१६२१.
1621.
‘‘नयिध सन्ति समणब्राह्मणा च, येसन्नपानानि ददेमु कत्ते।
‘‘Nayidha santi samaṇabrāhmaṇā ca, yesannapānāni dademu katte;
अक्खाहि मे पुच्छितो एतमत्थं, यथा विमानं पुन मावसेम॥
Akkhāhi me pucchito etamatthaṃ, yathā vimānaṃ puna māvasema.
१६२२.
1622.
‘‘भोगी हि ते सन्ति इधूपपन्ना, पुत्ता च दारा अनुजीविनो च।
‘‘Bhogī hi te santi idhūpapannā, puttā ca dārā anujīvino ca;
तेसु तुवं वचसा कम्मुना च, असम्पदुट्ठा च भवाहि निच्चं॥
Tesu tuvaṃ vacasā kammunā ca, asampaduṭṭhā ca bhavāhi niccaṃ.
१६२३.
1623.
‘‘एवं तुवं नागि असम्पदोसं, अनुपालय वचसा कम्मुना च।
‘‘Evaṃ tuvaṃ nāgi asampadosaṃ, anupālaya vacasā kammunā ca;
ठत्वा इध यावतायुकं विमाने, उद्धं इतो गच्छसि देवलोकं॥
Ṭhatvā idha yāvatāyukaṃ vimāne, uddhaṃ ito gacchasi devalokaṃ.
१६२४.
1624.
‘‘अद्धा हि सो सोचति राजसेट्ठो, तया विना यस्स तुवं सजिब्बो।
‘‘Addhā hi so socati rājaseṭṭho, tayā vinā yassa tuvaṃ sajibbo;
दुक्खूपनीतोपि तया समेच्च, विन्देय्य पोसो सुखमातुरोपि॥
Dukkhūpanītopi tayā samecca, vindeyya poso sukhamāturopi.
१६२५.
1625.
‘‘अद्धा सतं भाससि नागि धम्मं, अनुत्तरं अत्थपदं सुचिण्णं।
‘‘Addhā sataṃ bhāsasi nāgi dhammaṃ, anuttaraṃ atthapadaṃ suciṇṇaṃ;
एतादिसियासु हि आपदासु, पञ्ञायते मादिसानं विसेसो॥
Etādisiyāsu hi āpadāsu, paññāyate mādisānaṃ viseso.
१६२६.
1626.
‘‘अक्खाहि नो तायं मुधा नु लद्धो, अक्खेहि नो तायं अजेसि जूते।
‘‘Akkhāhi no tāyaṃ mudhā nu laddho, akkhehi no tāyaṃ ajesi jūte;
धम्मेन लद्धो इति तायमाह, कथं नु त्वं हत्थमिमस्स मागतो॥
Dhammena laddho iti tāyamāha, kathaṃ nu tvaṃ hatthamimassa māgato.
१६२७.
1627.
‘‘यो मिस्सरो तत्थ अहोसि राजा, तमायमक्खेहि अजेसि जूते।
‘‘Yo missaro tattha ahosi rājā, tamāyamakkhehi ajesi jūte;
सो मं जितो राजा इमस्सदासि, धम्मेन लद्धोस्मि असाहसेना’’ति॥
So maṃ jito rājā imassadāsi, dhammena laddhosmi asāhasenā’’ti.
इमासं गाथानं अत्थो हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Imāsaṃ gāthānaṃ attho heṭṭhā vuttanayeneva veditabbo.
महासत्तस्स वचनं सुत्वा अतिरेकतरं तुट्ठा विमला महासत्तं गहेत्वा सहस्सगन्धोदकघटेहि न्हापेत्वा न्हानकाले महासत्तस्स दिब्बदुस्सदिब्बगन्धमालादीनि दत्वा अलङ्कतप्पटियत्तकाले दिब्बभोजनं भोजेसि। महासत्तो भुत्तभोजनो अलङ्कतासनं पञ्ञापेत्वा अलङ्कतधम्मासने निसीदित्वा बुद्धलीलाय धम्मं देसेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Mahāsattassa vacanaṃ sutvā atirekataraṃ tuṭṭhā vimalā mahāsattaṃ gahetvā sahassagandhodakaghaṭehi nhāpetvā nhānakāle mahāsattassa dibbadussadibbagandhamālādīni datvā alaṅkatappaṭiyattakāle dibbabhojanaṃ bhojesi. Mahāsatto bhuttabhojano alaṅkatāsanaṃ paññāpetvā alaṅkatadhammāsane nisīditvā buddhalīlāya dhammaṃ desesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१६२८.
1628.
‘‘यथेव वरुणो नागो, पञ्हं पुच्छित्थ पण्डितं।
‘‘Yatheva varuṇo nāgo, pañhaṃ pucchittha paṇḍitaṃ;
तथेव नागकञ्ञापि, पञ्हं पुच्छित्थ पण्डितं॥
Tatheva nāgakaññāpi, pañhaṃ pucchittha paṇḍitaṃ.
१६२९.
1629.
‘‘यथेव वरुणं नागं, धीरो तोसेसि पुच्छितो।
‘‘Yatheva varuṇaṃ nāgaṃ, dhīro tosesi pucchito;
तथेव नागकञ्ञम्पि, धीरो तोसेसि पुच्छितो॥
Tatheva nāgakaññampi, dhīro tosesi pucchito.
१६३०.
1630.
‘‘उभोपि ते अत्तमने विदित्वा, महोरगं नागकञ्ञञ्च धीरो।
‘‘Ubhopi te attamane viditvā, mahoragaṃ nāgakaññañca dhīro;
अछम्भी अभीतो अलोमहट्ठो, इच्चब्रवि वरुणं नागराजानं॥
Achambhī abhīto alomahaṭṭho, iccabravi varuṇaṃ nāgarājānaṃ.
१६३१.
1631.
‘‘मा रोधयि नाग आयाहमस्मि, येन तवत्थो इदं सरीरं।
‘‘Mā rodhayi nāga āyāhamasmi, yena tavattho idaṃ sarīraṃ;
हदयेन मंसेन करोहि किच्चं, सयं करिस्सामि यथामति ते’’ति॥
Hadayena maṃsena karohi kiccaṃ, sayaṃ karissāmi yathāmati te’’ti.
तत्थ अछम्भीति निक्कम्पो। अलोमहट्ठोति भयेन अहट्ठलोमो। इच्चब्रवीति वीमंसनवसेन इति अब्रवि। मा रोधयीति ‘‘मित्तदुब्भिकम्मं करोमी’’ति मा भायि, ‘‘कथं नु खो इमं इदानि मारेस्सामी’’ति वा मा चिन्तयि। नागाति वरुणं आलपति। आयाहमस्मीति आयो अहं अस्मि, अयमेव वा पाठो। सयं करिस्सामीति सचे त्वं ‘‘इमस्स सन्तिके इदानि धम्मो मे सुतो’’ति मं मारेतुं न विसहसि, अहमेव यथा तव अज्झासयो, तथा सयं करिस्सामीति।
Tattha achambhīti nikkampo. Alomahaṭṭhoti bhayena ahaṭṭhalomo. Iccabravīti vīmaṃsanavasena iti abravi. Mā rodhayīti ‘‘mittadubbhikammaṃ karomī’’ti mā bhāyi, ‘‘kathaṃ nu kho imaṃ idāni māressāmī’’ti vā mā cintayi. Nāgāti varuṇaṃ ālapati. Āyāhamasmīti āyo ahaṃ asmi, ayameva vā pāṭho. Sayaṃ karissāmīti sace tvaṃ ‘‘imassa santike idāni dhammo me suto’’ti maṃ māretuṃ na visahasi, ahameva yathā tava ajjhāsayo, tathā sayaṃ karissāmīti.
नागराजा आह –
Nāgarājā āha –
१६३२.
1632.
‘‘पञ्ञा हवे हदयं पण्डितानं, ते त्यम्ह पञ्ञाय मयं सुतुट्ठा।
‘‘Paññā have hadayaṃ paṇḍitānaṃ, te tyamha paññāya mayaṃ sutuṭṭhā;
अनूननामो लभतज्ज दारं, अज्जेव तं कुरुयो पापयातू’’ति॥
Anūnanāmo labhatajja dāraṃ, ajjeva taṃ kuruyo pāpayātū’’ti.
तत्थ ते त्यम्हाति ते मयं तव पञ्ञाय सुतुट्ठा। अनूननामोति सम्पुण्णनामो पुण्णको यक्खसेनापति। लभतज्ज दारन्ति लभतु अज्ज दारं, ददामि अस्स धीतरं इरन्धतिं। पापयातूति अज्जेव तं कुरुरट्ठं पुण्णको पापेतु।
Tattha te tyamhāti te mayaṃ tava paññāya sutuṭṭhā. Anūnanāmoti sampuṇṇanāmo puṇṇako yakkhasenāpati. Labhatajja dāranti labhatu ajja dāraṃ, dadāmi assa dhītaraṃ irandhatiṃ. Pāpayātūti ajjeva taṃ kururaṭṭhaṃ puṇṇako pāpetu.
एवञ्च पन वत्वा वरुणो नागराजा इरन्धतिं पुण्णकस्स अदासि। सो तं लभित्वा तुट्ठचित्तो महासत्तेन सद्धिं सल्लपि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evañca pana vatvā varuṇo nāgarājā irandhatiṃ puṇṇakassa adāsi. So taṃ labhitvā tuṭṭhacitto mahāsattena saddhiṃ sallapi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१६३३.
1633.
‘‘स पुण्णको अत्तमनो उदग्गो, इरन्धतिं नागकञ्ञं लभित्वा।
‘‘Sa puṇṇako attamano udaggo, irandhatiṃ nāgakaññaṃ labhitvā;
हट्ठेन भावेन पतीतरूपो, इच्चब्रवि कुरूनं कत्तुसेट्ठं॥
Haṭṭhena bhāvena patītarūpo, iccabravi kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ.
१६३४.
1634.
‘‘भरियाय मं त्वं अकरि समङ्गिं, अहञ्च ते विधुर करोमि किच्चं।
‘‘Bhariyāya maṃ tvaṃ akari samaṅgiṃ, ahañca te vidhura karomi kiccaṃ;
इदञ्च ते मणिरतनं ददामि, अज्जेव तं कुरुयो पापयामी’’ति॥
Idañca te maṇiratanaṃ dadāmi, ajjeva taṃ kuruyo pāpayāmī’’ti.
तत्थ मणिरतनन्ति पण्डित, अहं तव गुणेसु पसन्नो अरहामि तव अनुच्छविकं किच्चं कातुं, तस्मा इमञ्च ते चक्कवत्तिपरिभोगं मणिरतनं देमि, अज्जेव तं इन्दपत्थं पापेमीति।
Tattha maṇiratananti paṇḍita, ahaṃ tava guṇesu pasanno arahāmi tava anucchavikaṃ kiccaṃ kātuṃ, tasmā imañca te cakkavattiparibhogaṃ maṇiratanaṃ demi, ajjeva taṃ indapatthaṃ pāpemīti.
अथ महासत्तो तस्स थुतिं करोन्तो इतरं गाथमाह –
Atha mahāsatto tassa thutiṃ karonto itaraṃ gāthamāha –
१६३५.
1635.
‘‘अजेय्यमेसा तव होतु मेत्ति, भरियाय कच्चान पियाय सद्धिं।
‘‘Ajeyyamesā tava hotu metti, bhariyāya kaccāna piyāya saddhiṃ;
आनन्दि वित्तो सुमनो पतीतो, दत्वा मणिं मञ्च नयिन्दपत्थ’’न्ति॥
Ānandi vitto sumano patīto, datvā maṇiṃ mañca nayindapattha’’nti.
तत्थ अजेय्यमेसाति एसा तव भरियाय सद्धिं पियसंवासमेत्ति अजेय्या होतु। ‘‘आनन्दि वित्तो’’तिआदीहि पीतिसमङ्गिभावमेवस्स वदति। नयिन्दपत्थन्ति नय इन्दपत्थं।
Tattha ajeyyamesāti esā tava bhariyāya saddhiṃ piyasaṃvāsametti ajeyyā hotu. ‘‘Ānandi vitto’’tiādīhi pītisamaṅgibhāvamevassa vadati. Nayindapatthanti naya indapatthaṃ.
तं सुत्वा पुण्णको तथा अकासि। तेन वुत्तं –
Taṃ sutvā puṇṇako tathā akāsi. Tena vuttaṃ –
१६३६.
1636.
‘‘स पुण्णको कुरूनं कत्तुसेट्ठं, निसीदयी पुरतो आसनस्मिं।
‘‘Sa puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, nisīdayī purato āsanasmiṃ;
आदाय कत्तारमनोमपञ्ञं, उपानयी नगरं इन्दपत्थं॥
Ādāya kattāramanomapaññaṃ, upānayī nagaraṃ indapatthaṃ.
१६३७.
1637.
‘‘मनो मनुस्सस्स यथापि गच्छे, ततोपिस्स खिप्पतरं अहोसि।
‘‘Mano manussassa yathāpi gacche, tatopissa khippataraṃ ahosi;
स पुण्णको कुरूनं कत्तुसेट्ठं, उपानयी नगरं इन्दपत्थं॥
Sa puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, upānayī nagaraṃ indapatthaṃ.
१६३८.
1638.
‘‘एतिन्दपत्थं नगरं पदिस्सति, रम्मानि च अम्बवनानि भागसो।
‘‘Etindapatthaṃ nagaraṃ padissati, rammāni ca ambavanāni bhāgaso;
अहञ्च भरियाय समङ्गिभूतो, तुवञ्च पत्तोसि सकं निकेत’’न्ति॥
Ahañca bhariyāya samaṅgibhūto, tuvañca pattosi sakaṃ niketa’’nti.
तत्थ यथापि गच्छेति मनो नाम किञ्चापि न गच्छति, दूरे आरम्मणं गण्हन्तो पन गतोति वुच्चति, तस्मा मनस्स आरम्मणग्गहणतोपि खिप्पतरं तस्स मनोमयसिन्धवस्स गमनं अहोसीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। एतिन्दपत्थन्ति अस्सपिट्ठे निसिन्नोयेवस्स दस्सेन्तो एवमाह। सकं निकेतन्ति त्वञ्च अत्तनो निवेसनं सम्पत्तोति आह।
Tattha yathāpi gaccheti mano nāma kiñcāpi na gacchati, dūre ārammaṇaṃ gaṇhanto pana gatoti vuccati, tasmā manassa ārammaṇaggahaṇatopi khippataraṃ tassa manomayasindhavassa gamanaṃ ahosīti evamettha attho daṭṭhabbo. Etindapatthanti assapiṭṭhe nisinnoyevassa dassento evamāha. Sakaṃ niketanti tvañca attano nivesanaṃ sampattoti āha.
तस्मिं पन दिवसे पच्चूसकाले राजा सुपिनं अद्दस। एवरूपो सुपिनो अहोसि – रञ्ञो निवेसनद्वारे पञ्ञाक्खन्धो सीलमयसाखो पञ्चगोरसफलो अलङ्कतहत्थिगवास्सपटिच्छन्नो महारुक्खो ठितो। महाजनो तस्स सक्कारं कत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह नमस्समानो अट्ठासि। अथेको कण्हपुरिसो फरुसो रत्तसाटकनिवत्थो रत्तपुप्फकण्णधरो आवुधहत्थो आगन्त्वा महाजनस्स परिदेवन्तस्सेव तं रुक्खं समूलं छिन्दित्वा आकड्ढन्तो आदाय गन्त्वा पुन तं आहरित्वा पकतिट्ठानेयेव ठपेत्वा पक्कामीति। राजा तं सुपिनं परिग्गण्हन्तो ‘‘महारुक्खो विय न अञ्ञो कोचि, विधुरपण्डितो। महाजनस्स परिदेवन्तस्सेव तं समूलं छिन्दित्वा आदाय गतपुरिसो विय न अञ्ञो कोचि, पण्डितं गहेत्वा गतमाणवो। पुन तं आहरित्वा पकतिट्ठानेयेव ठपेत्वा गतो विय सो माणवो पुन तं पण्डितं आनेत्वा धम्मसभाय द्वारे ठपेत्वा पक्कमिस्सति। अद्धा अज्ज मयं पण्डितं पस्सिस्सामा’’ति सन्निट्ठानं कत्वा सोमनस्सपत्तो सकलनगरं अलङ्कारापेत्वा धम्मसभं सज्जापेत्वा अलङ्कतरतनमण्डपे धम्मासनं पञ्ञापेत्वा एकसतराजअमच्चगणनगरवासिजानपदपरिवुतो ‘‘अज्ज तुम्हे पण्डितं पस्सिस्सथ, मा सोचित्था’’ति महाजनं अस्सासेत्वा पण्डितस्स आगमनं ओलोकेन्तो धम्मसभायं निसीदि। अमच्चादयोपि निसीदिंसु। तस्मिं खणे पुण्णकोपि पण्डितं ओतारेत्वा धम्मसभाय द्वारे परिसमज्झेयेव ठपेत्वा इरन्धतिं आदाय देवनगरमेव गतो। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tasmiṃ pana divase paccūsakāle rājā supinaṃ addasa. Evarūpo supino ahosi – rañño nivesanadvāre paññākkhandho sīlamayasākho pañcagorasaphalo alaṅkatahatthigavāssapaṭicchanno mahārukkho ṭhito. Mahājano tassa sakkāraṃ katvā añjaliṃ paggayha namassamāno aṭṭhāsi. Atheko kaṇhapuriso pharuso rattasāṭakanivattho rattapupphakaṇṇadharo āvudhahattho āgantvā mahājanassa paridevantasseva taṃ rukkhaṃ samūlaṃ chinditvā ākaḍḍhanto ādāya gantvā puna taṃ āharitvā pakatiṭṭhāneyeva ṭhapetvā pakkāmīti. Rājā taṃ supinaṃ pariggaṇhanto ‘‘mahārukkho viya na añño koci, vidhurapaṇḍito. Mahājanassa paridevantasseva taṃ samūlaṃ chinditvā ādāya gatapuriso viya na añño koci, paṇḍitaṃ gahetvā gatamāṇavo. Puna taṃ āharitvā pakatiṭṭhāneyeva ṭhapetvā gato viya so māṇavo puna taṃ paṇḍitaṃ ānetvā dhammasabhāya dvāre ṭhapetvā pakkamissati. Addhā ajja mayaṃ paṇḍitaṃ passissāmā’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā somanassapatto sakalanagaraṃ alaṅkārāpetvā dhammasabhaṃ sajjāpetvā alaṅkataratanamaṇḍape dhammāsanaṃ paññāpetvā ekasatarājaamaccagaṇanagaravāsijānapadaparivuto ‘‘ajja tumhe paṇḍitaṃ passissatha, mā socitthā’’ti mahājanaṃ assāsetvā paṇḍitassa āgamanaṃ olokento dhammasabhāyaṃ nisīdi. Amaccādayopi nisīdiṃsu. Tasmiṃ khaṇe puṇṇakopi paṇḍitaṃ otāretvā dhammasabhāya dvāre parisamajjheyeva ṭhapetvā irandhatiṃ ādāya devanagarameva gato. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१६३९.
1639.
‘‘न पुण्णको कुरूनं कत्तुसेट्ठं, ओरोपिय धम्मसभाय मज्झे।
‘‘Na puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, oropiya dhammasabhāya majjhe;
आजञ्ञमारुय्ह अनोमवण्णो, पक्कामि वेहायसमन्तलिक्खे॥
Ājaññamāruyha anomavaṇṇo, pakkāmi vehāyasamantalikkhe.
१६४०.
1640.
‘‘तं दिस्वा राजा परमप्पतीतो, उट्ठाय बाहाहि पलिस्सजित्वा।
‘‘Taṃ disvā rājā paramappatīto, uṭṭhāya bāhāhi palissajitvā;
अविकम्पयं धम्मसभाय मज्झे, निसीदयी पमुखमासनस्मि’’न्ति॥
Avikampayaṃ dhammasabhāya majjhe, nisīdayī pamukhamāsanasmi’’nti.
तत्थ अनोमवण्णोति अहीनवण्णो उत्तमवण्णो। अविकम्पयन्ति भिक्खवे, सो राजा पण्डितं पलिस्सजित्वा महाजनमज्झे अविकम्पन्तो अनोलीयन्तोयेव हत्थे गहेत्वा अत्तनो अभिमुखं कत्वा अलङ्कतधम्मासने निसीदापेसि।
Tattha anomavaṇṇoti ahīnavaṇṇo uttamavaṇṇo. Avikampayanti bhikkhave, so rājā paṇḍitaṃ palissajitvā mahājanamajjhe avikampanto anolīyantoyeva hatthe gahetvā attano abhimukhaṃ katvā alaṅkatadhammāsane nisīdāpesi.
अथ राजा तेन सद्धिं सम्मोदित्वा मधुरपटिसन्थारं करोन्तो गाथमाह –
Atha rājā tena saddhiṃ sammoditvā madhurapaṭisanthāraṃ karonto gāthamāha –
१६४१.
1641.
‘‘त्वं नो विनेतासि रथंव नद्धं, नन्दन्ति तं कुरुयो दस्सनेन।
‘‘Tvaṃ no vinetāsi rathaṃva naddhaṃ, nandanti taṃ kuruyo dassanena;
अक्खाहि मे पुच्छितो एतमत्थं, कथं पमोक्खो अहु माणवस्सा’’ति॥
Akkhāhi me pucchito etamatthaṃ, kathaṃ pamokkho ahu māṇavassā’’ti.
तत्थ नद्धन्ति यथा नद्धं रथं सारथि विनेति, एवं त्वं अम्हाकं कारणेन नयेन हितकिरियासु विनेता। नन्दन्ति तन्ति तं दिस्वाव इमे कुरुरट्ठवासिनो तव दस्सनेन नन्दन्ति। माणवस्साति माणवस्स सन्तिका कथं तव पमोक्खो अहोसि? यो वा तं मुञ्चन्तस्स माणवस्स पमोक्खो, सो केन कारणेन अहोसीति अत्थो।
Tattha naddhanti yathā naddhaṃ rathaṃ sārathi vineti, evaṃ tvaṃ amhākaṃ kāraṇena nayena hitakiriyāsu vinetā. Nandanti tanti taṃ disvāva ime kururaṭṭhavāsino tava dassanena nandanti. Māṇavassāti māṇavassa santikā kathaṃ tava pamokkho ahosi? Yo vā taṃ muñcantassa māṇavassa pamokkho, so kena kāraṇena ahosīti attho.
महासत्तो आह –
Mahāsatto āha –
१६४२.
1642.
‘‘यं माणवोत्याभिवदी जनिन्द, न सो मनुस्सो नरवीरसेट्ठ।
‘‘Yaṃ māṇavotyābhivadī janinda, na so manusso naravīraseṭṭha;
यदि ते सुतो पुण्णको नाम यक्खो, रञ्ञो कुवेरस्स हि सो सजिब्बो॥
Yadi te suto puṇṇako nāma yakkho, rañño kuverassa hi so sajibbo.
१६४३.
1643.
‘‘भूमिन्धरो वरुणो नाम नागो, ब्रहा सुची वण्णबलूपपन्नो।
‘‘Bhūmindharo varuṇo nāma nāgo, brahā sucī vaṇṇabalūpapanno;
तस्सानुजं धीतरं कामयानो, इरन्धती नाम सा नागकञ्ञा॥
Tassānujaṃ dhītaraṃ kāmayāno, irandhatī nāma sā nāgakaññā.
१६४४.
1644.
‘‘तस्सा सुमज्झाय पियाय हेतु, पतारयित्थ मरणाय मय्हं।
‘‘Tassā sumajjhāya piyāya hetu, patārayittha maraṇāya mayhaṃ;
सो चेव भरियाय समङ्गिभूतो, अहञ्च अनुञ्ञातो मणि च लद्धो’’ति॥
So ceva bhariyāya samaṅgibhūto, ahañca anuññāto maṇi ca laddho’’ti.
तत्थ यं माणवोत्याभिवदीति जनिन्द यं त्वं ‘‘माणवो’’ति अभिवदसि। भूमिन्धरोति भूमिन्धरनागभवनवासी। सा नागकञ्ञाति यं नागकञ्ञं सो पत्थयमानो मम मरणाय पतारयि चित्तं पवत्तेसि, सा नागकञ्ञा इरन्धती नाम। पियाय हेतूति महाराज, सो हि नागराजा चतुप्पोसथिकपञ्हविस्सज्जने पसन्नो मं मणिना पूजेत्वा नागभवनं गतो विमलाय नाम देविया तं मणिं अदिस्वा ‘‘देव, कुहिं मणी’’ति पुच्छितो मम धम्मकथिकभावं वण्णेसि। सा मय्हं धम्मकथं सोतुकामा हुत्वा मम हदये दोहळं उप्पादेसि। नागराजा दुग्गहितेन पन धीतरं इरन्धतिं आह – ‘‘माता, ते विधुरस्स हदयमंसे दोहळिनी, तस्स हदयमंसं आहरितुं समत्थं सामिकं परियेसाही’’ति। सा परियेसन्ती वेस्सवणस्स भागिनेय्यं पुण्णकं नाम यक्खं दिस्वा तं अत्तनि पटिबद्धचित्तं ञत्वा पितु सन्तिकं नेसि। अथ नं सो ‘‘विधुरपण्डितस्स हदयमंसं आहरितुं सक्कोन्तो इरन्धतिं लभिस्ससी’’ति आह। पुण्णको वेपुल्लपब्बततो चक्कवत्तिपरिभोगं मणिरतनं आहरित्वा तुम्हेहि सद्धिं जूतं कीळित्वा मं जिनित्वा लभि। अहञ्च मम निवेसने तीहं वसापेत्वा महन्तं सक्कारं अकासिं। सोपि मं अस्सवालधिं गाहापेत्वा हिमवन्ते रुक्खेसु च पब्बतेसु च पोथेत्वा मारेतुं असक्कोन्तो सत्तमे वातक्खन्धे वेरम्भवातमुखे च पक्खन्दित्वा अनुपुब्बेन सट्ठियोजनुब्बेधे काळागिरिमत्थके ठपेत्वा सीहवेसादिवसेन इदञ्चिदञ्च रूपं कत्वापि मारेतुं असक्कोन्तो मया अत्तनो मारणकारणं पुट्ठो आचिक्खि। अथस्साहं साधुनरधम्मे कथेसिं। तं सुत्वा पसन्नचित्तो मं इध आनेतुकामो अहोसि।
Tattha yaṃ māṇavotyābhivadīti janinda yaṃ tvaṃ ‘‘māṇavo’’ti abhivadasi. Bhūmindharoti bhūmindharanāgabhavanavāsī. Sā nāgakaññāti yaṃ nāgakaññaṃ so patthayamāno mama maraṇāya patārayi cittaṃ pavattesi, sā nāgakaññā irandhatī nāma. Piyāya hetūti mahārāja, so hi nāgarājā catupposathikapañhavissajjane pasanno maṃ maṇinā pūjetvā nāgabhavanaṃ gato vimalāya nāma deviyā taṃ maṇiṃ adisvā ‘‘deva, kuhiṃ maṇī’’ti pucchito mama dhammakathikabhāvaṃ vaṇṇesi. Sā mayhaṃ dhammakathaṃ sotukāmā hutvā mama hadaye dohaḷaṃ uppādesi. Nāgarājā duggahitena pana dhītaraṃ irandhatiṃ āha – ‘‘mātā, te vidhurassa hadayamaṃse dohaḷinī, tassa hadayamaṃsaṃ āharituṃ samatthaṃ sāmikaṃ pariyesāhī’’ti. Sā pariyesantī vessavaṇassa bhāgineyyaṃ puṇṇakaṃ nāma yakkhaṃ disvā taṃ attani paṭibaddhacittaṃ ñatvā pitu santikaṃ nesi. Atha naṃ so ‘‘vidhurapaṇḍitassa hadayamaṃsaṃ āharituṃ sakkonto irandhatiṃ labhissasī’’ti āha. Puṇṇako vepullapabbatato cakkavattiparibhogaṃ maṇiratanaṃ āharitvā tumhehi saddhiṃ jūtaṃ kīḷitvā maṃ jinitvā labhi. Ahañca mama nivesane tīhaṃ vasāpetvā mahantaṃ sakkāraṃ akāsiṃ. Sopi maṃ assavāladhiṃ gāhāpetvā himavante rukkhesu ca pabbatesu ca pothetvā māretuṃ asakkonto sattame vātakkhandhe verambhavātamukhe ca pakkhanditvā anupubbena saṭṭhiyojanubbedhe kāḷāgirimatthake ṭhapetvā sīhavesādivasena idañcidañca rūpaṃ katvāpi māretuṃ asakkonto mayā attano māraṇakāraṇaṃ puṭṭho ācikkhi. Athassāhaṃ sādhunaradhamme kathesiṃ. Taṃ sutvā pasannacitto maṃ idha ānetukāmo ahosi.
अथाहं तं आदाय नागभवनं गन्त्वा नागरञ्ञो च विमलाय च धम्मं देसेसिं। ततो नागराजा च विमला च सब्बनागपरिसा च पसीदिंसु। नागराजा तत्थ मया छाहं वुत्थकाले इरन्धतिं पुण्णकस्स अदासि। सो तं लभित्वा पसन्नचित्तो हुत्वा मं मणिरतनेन पूजेत्वा नागराजेन आणत्तो मनोमयसिन्धवं आरोपेत्वा सयं मज्झिमासने निसीदित्वा इरन्धतिं पच्छिमासने निसीदापेत्वा मं पुरिमासने निसीदापेत्वा इधागन्त्वा परिसमज्झे ओतारेत्वा इरन्धतिं आदाय अत्तनो नगरमेव गतो। एवं, महाराज, सो पुण्णको तस्सा सुमज्झाय पियाय हेतु पतारयित्थ मरणाय मय्हं। अथेवं मं निस्साय सो चेव भरियाय समङ्गिभूतो, मम धम्मकथं सुत्वा पसन्नेन नागराजेन अहञ्च अनुञ्ञातो, तस्स पुण्णकस्स सन्तिका अयं सब्बकामददो चक्कवत्तिपरिभोगमणि च लद्धो, गण्हथ, देव, इमं मणिन्ति रञ्ञो रतनं अदासि।
Athāhaṃ taṃ ādāya nāgabhavanaṃ gantvā nāgarañño ca vimalāya ca dhammaṃ desesiṃ. Tato nāgarājā ca vimalā ca sabbanāgaparisā ca pasīdiṃsu. Nāgarājā tattha mayā chāhaṃ vutthakāle irandhatiṃ puṇṇakassa adāsi. So taṃ labhitvā pasannacitto hutvā maṃ maṇiratanena pūjetvā nāgarājena āṇatto manomayasindhavaṃ āropetvā sayaṃ majjhimāsane nisīditvā irandhatiṃ pacchimāsane nisīdāpetvā maṃ purimāsane nisīdāpetvā idhāgantvā parisamajjhe otāretvā irandhatiṃ ādāya attano nagarameva gato. Evaṃ, mahārāja, so puṇṇako tassā sumajjhāya piyāya hetu patārayittha maraṇāya mayhaṃ. Athevaṃ maṃ nissāya so ceva bhariyāya samaṅgibhūto, mama dhammakathaṃ sutvā pasannena nāgarājena ahañca anuññāto, tassa puṇṇakassa santikā ayaṃ sabbakāmadado cakkavattiparibhogamaṇi ca laddho, gaṇhatha, deva, imaṃ maṇinti rañño ratanaṃ adāsi.
ततो राजा पच्चूसकाले अत्तना दिट्ठसुपिनं नगरवासीनं कथेतुकामो ‘‘भोन्तो, नगरवासिनो अज्ज मया दिट्ठसुपिनं सुणाथा’’ति वत्वा आह –
Tato rājā paccūsakāle attanā diṭṭhasupinaṃ nagaravāsīnaṃ kathetukāmo ‘‘bhonto, nagaravāsino ajja mayā diṭṭhasupinaṃ suṇāthā’’ti vatvā āha –
१६४५.
1645.
‘‘रुक्खो हि मय्हं पद्वारे सुजातो, पञ्ञाक्खन्धो सीलमयस्स साखा।
‘‘Rukkho hi mayhaṃ padvāre sujāto, paññākkhandho sīlamayassa sākhā;
अत्थे च धम्मे च ठितो निपाको, गवप्फलो हत्थिगवास्सछन्नो॥
Atthe ca dhamme ca ṭhito nipāko, gavapphalo hatthigavāssachanno.
१६४६.
1646.
‘‘नच्चगीततूरियाभिनादिते, उच्छिज्ज सेनं पुरिसो अहासि।
‘‘Naccagītatūriyābhinādite, ucchijja senaṃ puriso ahāsi;
सो नो अयं आगतो सन्निकेतं, रुक्खस्सिमस्सापचितिं करोथ॥
So no ayaṃ āgato sanniketaṃ, rukkhassimassāpacitiṃ karotha.
१६४७.
1647.
‘‘ये केचि वित्ता मम पच्चयेन, सब्बेव ते पातुकरोन्तु अज्ज।
‘‘Ye keci vittā mama paccayena, sabbeva te pātukarontu ajja;
तिब्बानि कत्वान उपायनानि, रुक्खस्सिमस्सापचितिं करोथ॥
Tibbāni katvāna upāyanāni, rukkhassimassāpacitiṃ karotha.
१६४८.
1648.
‘‘ये केचि बद्धा मम अत्थि रट्ठे, सब्बेव ते बन्धना मोचयन्तु।
‘‘Ye keci baddhā mama atthi raṭṭhe, sabbeva te bandhanā mocayantu;
यथेवयं बन्धनस्मा पमुत्तो, एवमेते मुञ्चरे बन्धनस्मा॥
Yathevayaṃ bandhanasmā pamutto, evamete muñcare bandhanasmā.
१६४९.
1649.
‘‘उन्नङ्गला मासमिमं करोन्तु, मंसोदनं ब्राह्मणा भक्खयन्तु।
‘‘Unnaṅgalā māsamimaṃ karontu, maṃsodanaṃ brāhmaṇā bhakkhayantu;
अमज्जपा मज्जरहा पिवन्तु, पुण्णाहि थालाहि पलिस्सुताहि॥
Amajjapā majjarahā pivantu, puṇṇāhi thālāhi palissutāhi.
१६५०.
1650.
‘‘महापथं निच्च समव्हयन्तु, तिब्बञ्च रक्खं विदहन्तु रट्ठे।
‘‘Mahāpathaṃ nicca samavhayantu, tibbañca rakkhaṃ vidahantu raṭṭhe;
यथाञ्ञमञ्ञं न विहेठयेय्युं, रुक्खस्सिमस्सापचितिं करोथा’’ति॥
Yathāññamaññaṃ na viheṭhayeyyuṃ, rukkhassimassāpacitiṃ karothā’’ti.
तत्थ सीलमयस्स साखाति एतस्स रुक्खस्स सीलमया साखा। अत्थे च धम्मेचाति वद्धियञ्च सभावे च। ठितो निपाकोति सो पञ्ञामयरुक्खो पतिट्ठितो। गवप्फलोति पञ्चविधगोरसफलो। हत्थिगवास्सछन्नोति अलङ्कतहत्थिगवास्सेहि सञ्छन्नो। नच्चगीततूरियाभिनादितेति अथ तस्स रुक्खस्स पूजं करोन्तेन महाजनेन तस्मिं रुक्खे एतेहि नच्चादीहि अभिनादिते। उच्छिज्ज सेनं पुरिसो अहासीति एको कण्हपुरिसो आगन्त्वा तं रुक्खं उच्छिज्ज परिवारेत्वा ठितं सेनं पलापेत्वा अहासि गहेत्वा गतो। पुन सो रुक्खो आगन्त्वा अम्हाकं निवेसनद्वारयेव ठितो। सो नो अयं रुक्खसदिसो पण्डितो सन्निकेतं आगतो। इदानि सब्बेव तुम्हे रुक्खस्स इमस्स अपचितिं करोथ, महासक्कारं पवत्तेथ।
Tattha sīlamayassa sākhāti etassa rukkhassa sīlamayā sākhā. Atthe ca dhammecāti vaddhiyañca sabhāve ca. Ṭhito nipākoti so paññāmayarukkho patiṭṭhito. Gavapphaloti pañcavidhagorasaphalo. Hatthigavāssachannoti alaṅkatahatthigavāssehi sañchanno. Naccagītatūriyābhināditeti atha tassa rukkhassa pūjaṃ karontena mahājanena tasmiṃ rukkhe etehi naccādīhi abhinādite. Ucchijja senaṃ puriso ahāsīti eko kaṇhapuriso āgantvā taṃ rukkhaṃ ucchijja parivāretvā ṭhitaṃ senaṃ palāpetvā ahāsi gahetvā gato. Puna so rukkho āgantvā amhākaṃ nivesanadvārayeva ṭhito. So no ayaṃ rukkhasadiso paṇḍito sanniketaṃ āgato. Idāni sabbeva tumhe rukkhassa imassa apacitiṃ karotha, mahāsakkāraṃ pavattetha.
मम पच्चयेनाति अम्भो, अमच्चा ये केचि मं निस्साय लद्धेन यसेन वित्ता तुट्ठचित्ता, ते सब्बे अत्तनो वित्तं पातुकरोन्तु। तिब्बानीति बहलानि महन्तानि। उपायनानीति पण्णाकारे। ये केचीति अन्तमसो कीळनत्थाय बद्धे मिगपक्खिनो उपादाय। मुञ्चरेति मुञ्चन्तु। उन्नङ्गला मासमिमं करोन्तूति इमं मासं कसननङ्गलानि उस्सापेत्वा एकमन्ते ठपेत्वा नगरे भेरिं चरापेत्वा सब्बेव मनुस्सा महाछणं करोन्तु। भक्खयन्तूति भुञ्जन्तु। अमज्जपाति एत्थ अ-कारो निपातमत्तं, मज्जपा पुरिसा मज्जरहा अत्तनो अत्तनो आपानट्ठानेसु निसिन्ना पिवन्तूति अत्थो। पुण्णाहि थालाहीति पुण्णेहि थालेहि। पलिस्सुताहीति अतिपुण्णत्ता पग्घरमानेहि। महापथं निच्च समव्हयन्तूति अन्तोनगरे अलङ्कतमहापथं राजमग्गं निस्साय ठिता वेसिया निच्चकालं किलेसवसेन किलेसत्थिकं जनं अव्हयन्तूति अत्थो। तिब्बन्ति गाळ्हं। यथाति यथा रक्खस्स सुसंविहितत्ता उन्नङ्गला हुत्वा रुक्खस्सिमस्स अपचितिं करोन्ता अञ्ञमञ्ञं न विहेठयेय्युं, एवं रक्खं संविदहन्तूति अत्थो।
Mama paccayenāti ambho, amaccā ye keci maṃ nissāya laddhena yasena vittā tuṭṭhacittā, te sabbe attano vittaṃ pātukarontu. Tibbānīti bahalāni mahantāni. Upāyanānīti paṇṇākāre. Ye kecīti antamaso kīḷanatthāya baddhe migapakkhino upādāya. Muñcareti muñcantu. Unnaṅgalā māsamimaṃ karontūti imaṃ māsaṃ kasananaṅgalāni ussāpetvā ekamante ṭhapetvā nagare bheriṃ carāpetvā sabbeva manussā mahāchaṇaṃ karontu. Bhakkhayantūti bhuñjantu. Amajjapāti ettha a-kāro nipātamattaṃ, majjapā purisā majjarahā attano attano āpānaṭṭhānesu nisinnā pivantūti attho. Puṇṇāhi thālāhīti puṇṇehi thālehi. Palissutāhīti atipuṇṇattā paggharamānehi. Mahāpathaṃ nicca samavhayantūti antonagare alaṅkatamahāpathaṃ rājamaggaṃ nissāya ṭhitā vesiyā niccakālaṃ kilesavasena kilesatthikaṃ janaṃ avhayantūti attho. Tibbanti gāḷhaṃ. Yathāti yathā rakkhassa susaṃvihitattā unnaṅgalā hutvā rukkhassimassa apacitiṃ karontā aññamaññaṃ na viheṭhayeyyuṃ, evaṃ rakkhaṃ saṃvidahantūti attho.
एवं रञ्ञा वुत्ते –
Evaṃ raññā vutte –
१६५१.
1651.
‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।
‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;
बहुं अन्नञ्च पानञ्च, पण्डितस्साभिहारयुं॥
Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.
१६५२.
1652.
‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।
‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;
बहुं अन्नञ्च पानञ्च, पण्डितस्साभिहारयुं॥
Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.
१६५३.
1653.
‘‘समागता जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;
बहुं अन्नञ्च पानञ्च, पण्डितस्साभिहारयुं॥
Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.
१६५४.
1654.
‘‘बहुजनो पसन्नोसि, दिस्वा पण्डितमागते।
‘‘Bahujano pasannosi, disvā paṇḍitamāgate;
पण्डितम्हि अनुप्पत्ते, चेलुक्खेपो पवत्तथा’’ति॥
Paṇḍitamhi anuppatte, celukkhepo pavattathā’’ti.
तत्थ अभिहारयुन्ति एवं रञ्ञा आणत्ता महाछणं पटियादेत्वा सब्बे सत्ते बन्धना मोचेत्वा एते सब्बे ओरोधादयो नानप्पकारं पण्णाकारं सज्जित्वा तेन सद्धिं अन्नञ्च पानञ्च पण्डितस्स पेसेसुं। पण्डितमागतेति पण्डिते आगते तं पण्डितं दिस्वा बहुजनो पसन्नो अहोसि।
Tattha abhihārayunti evaṃ raññā āṇattā mahāchaṇaṃ paṭiyādetvā sabbe satte bandhanā mocetvā ete sabbe orodhādayo nānappakāraṃ paṇṇākāraṃ sajjitvā tena saddhiṃ annañca pānañca paṇḍitassa pesesuṃ. Paṇḍitamāgateti paṇḍite āgate taṃ paṇḍitaṃ disvā bahujano pasanno ahosi.
छणो मासेन ओसानं अगमासि। ततो महासत्तो बुद्धकिच्चं साधेन्तो विय महाजनस्स धम्मं देसेन्तो राजानञ्च अनुसासन्तो दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा यावतायुकं ठत्वा आयुपरियोसाने सग्गपरायणो अहोसि। राजानं आदिं कत्वा सब्बेपि नगरवासिनो पण्डितस्सोवादे ठत्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा आयुपरियोसाने सग्गपुरं पूरयिंसु।
Chaṇo māsena osānaṃ agamāsi. Tato mahāsatto buddhakiccaṃ sādhento viya mahājanassa dhammaṃ desento rājānañca anusāsanto dānādīni puññāni katvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā āyupariyosāne saggaparāyaṇo ahosi. Rājānaṃ ādiṃ katvā sabbepi nagaravāsino paṇḍitassovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā āyupariyosāne saggapuraṃ pūrayiṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो पञ्ञासम्पन्नो उपायकुसलोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा पण्डितस्स मातापितरो महाराजकुलानि अहेसुं, जेट्ठभरिया राहुलमाता, जेट्ठपुत्तो राहुलो, विमला उप्पलवण्णा, वरुणनागराजा सारिपुत्तो, सुपण्णराजा मोग्गल्लानो, सक्को अनुरुद्धो, धनञ्चयकोरब्यराजा आनन्दो, पुण्णको छन्नो, परिसा बुद्धपरिसा, विधुरपण्डितो पन अहमेव सम्मासम्बुद्धो अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato paññāsampanno upāyakusaloyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā paṇḍitassa mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ, jeṭṭhabhariyā rāhulamātā, jeṭṭhaputto rāhulo, vimalā uppalavaṇṇā, varuṇanāgarājā sāriputto, supaṇṇarājā moggallāno, sakko anuruddho, dhanañcayakorabyarājā ānando, puṇṇako channo, parisā buddhaparisā, vidhurapaṇḍito pana ahameva sammāsambuddho ahosi’’nti.
विधुरजातकवण्णना नवमा।
Vidhurajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५४६. विधुरजातकं • 546. Vidhurajātakaṃ
