Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā

    [៥៤៦] ៩. វិធុរជាតកវណ្ណនា

    [546] 9. Vidhurajātakavaṇṇanā

    ចតុបោសថកណ្ឌំ

    Catuposathakaṇḍaṃ

    បណ្ឌុ កិសិយាសិ ទុព្ពលាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ អត្តនោ បញ្ញាបារមិំ អារព្ភ កថេសិ។ ឯកទិវសញ្ហិ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, សត្ថា មហាបញ្ញោ បុថុបញ្ញោ គម្ភីរបញ្ញោ ជវនបញ្ញោ ហាសបញ្ញោ តិក្ខបញ្ញោ និព្ពេធិកបញ្ញោ បរប្បវាទមទ្ទនោ, អត្តនោ បញ្ញានុភាវេន ខត្តិយបណ្ឌិតាទីហិ អភិសង្ខតេ សុខុមបញ្ហេ ភិន្ទិត្វា តេ ទមេត្វា និព្ពិសេវនេ កត្វា តីសុ សរណេសុ ចេវ សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបេត្វា អមតគាមិមគ្គំ បដិបាទេសី’’តិ។ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘អនច្ឆរិយំ, ភិក្ខវេ, យំ តថាគតោ បរមាភិសម្ពោធិប្បត្តោ បរប្បវាទំ ភិន្ទិត្វា ខត្តិយាទយោ ទមេយ្យ។ បុរិមភវស្មិញ្ហិ ពោធិញាណំ បរិយេសន្តោបិ តថាគតោ បញ្ញវា បរប្បវាទមទ្ទនោយេវ។ តថា ហិ អហំ វិធុរកាលេ សដ្ឋិយោជនុព្ពេធេ កាឡបព្ពតមុទ្ធនិ បុណ្ណកំ នាម យក្ខសេនាបតិំ អត្តនោ ញាណពលេនេវ ទមេត្វា និព្ពិសេវនំ កត្វា បញ្ចសីលេសុ បតិដ្ឋាបេន្តោ អត្តនោ ជីវិតំ ទាបេសិ’’ន្តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។

    Paṇḍukisiyāsi dubbalāti idaṃ satthā jetavane viharanto attano paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, satthā mahāpañño puthupañño gambhīrapañño javanapañño hāsapañño tikkhapañño nibbedhikapañño parappavādamaddano, attano paññānubhāvena khattiyapaṇḍitādīhi abhisaṅkhate sukhumapañhe bhinditvā te dametvā nibbisevane katvā tīsu saraṇesu ceva sīlesu ca patiṭṭhāpetvā amatagāmimaggaṃ paṭipādesī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘anacchariyaṃ, bhikkhave, yaṃ tathāgato paramābhisambodhippatto parappavādaṃ bhinditvā khattiyādayo dameyya. Purimabhavasmiñhi bodhiñāṇaṃ pariyesantopi tathāgato paññavā parappavādamaddanoyeva. Tathā hi ahaṃ vidhurakāle saṭṭhiyojanubbedhe kāḷapabbatamuddhani puṇṇakaṃ nāma yakkhasenāpatiṃ attano ñāṇabaleneva dametvā nibbisevanaṃ katvā pañcasīlesu patiṭṭhāpento attano jīvitaṃ dāpesi’’nti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.

    អតីតេ កុរុរដ្ឋេ ឥន្ទបត្ថនគរេ ធនញ្ចយកោរព្យោ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ វិធុរបណ្ឌិតោ នាម អមច្ចោ តស្ស អត្ថធម្មានុសាសកោ អហោសិ។ សោ មធុរកថោ មហាធម្មកថិកោ សកលជម្ពុទីបេ រាជានោ ហត្ថិកន្តវីណាសរេន បលុទ្ធហត្ថិនោ វិយ អត្តនោ មធុរធម្មទេសនាយ បលោភេត្វា តេសំ សកសករជ្ជានិ គន្តុំ អទទមានោ ពុទ្ធលីលាយ មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ មហន្តេន យសេន តស្មិំ នគរេ បដិវសិ។

    Atīte kururaṭṭhe indapatthanagare dhanañcayakorabyo nāma rājā rajjaṃ kāresi. Vidhurapaṇḍito nāma amacco tassa atthadhammānusāsako ahosi. So madhurakatho mahādhammakathiko sakalajambudīpe rājāno hatthikantavīṇāsarena paluddhahatthino viya attano madhuradhammadesanāya palobhetvā tesaṃ sakasakarajjāni gantuṃ adadamāno buddhalīlāya mahājanassa dhammaṃ desento mahantena yasena tasmiṃ nagare paṭivasi.

    តទា ហិ ពារាណសិយម្បិ គិហិសហាយកា ចត្តារោ ព្រាហ្មណមហាសាលា មហល្លកកាលេ កាមេសុ អាទីនវំ ទិស្វា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា អភិញ្ញា ច សមាបត្តិយោ ច និព្ពត្តេត្វា វនមូលផលាហារា តត្ថេវ ចិរំ វសិត្វា លោណម្ពិលសេវនត្ថាយ ចារិកំ ចរមានា អង្គរដ្ឋេ កាលចម្បានគរំ បត្វា រាជុយ្យានេ វសិត្វា បុនទិវសេ ភិក្ខាយ នគរំ បវិសិំសុ។ តត្ថ ចត្តារោ សហាយកា កុដុម្ពិកា តេសំ ឥរិយាបថេសុ បសីទិត្វា វន្ទិត្វា ភិក្ខាភាជនំ គហេត្វា ឯកេកំ អត្តនោ និវេសនេ និសីទាបេត្វា បណីតេន អាហារេន បរិវិសិត្វា បដិញ្ញំ គាហាបេត្វា ឧយ្យានេយេវ វាសាបេសុំ។ តេ ចត្តារោ តាបសា ចតុន្នំ កុដុម្ពិកានំ គេហេសុ និពទ្ធំ ភុញ្ជិត្វា ទិវាវិហារត្ថាយ ឯកោ តាបសោ តាវតិំសភវនំ គច្ឆតិ, ឯកោ នាគភវនំ, ឯកោ សុបណ្ណភវនំ, ឯកោ កោរព្យរញ្ញោ មិគាជិនឧយ្យានំ គច្ឆតិ។ តេសុ យោ ទេវលោកំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ ករោតិ, សោ សក្កស្ស យសំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស តមេវ វណ្ណេតិ។ យោ នាគភវនំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ ករោតិ, សោ នាគរាជស្ស សម្បត្តិំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស តមេវ វណ្ណេតិ។ យោ សុបណ្ណភវនំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ ករោតិ, សោ សុបណ្ណរាជស្ស វិភូតិំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស តមេវ វណ្ណេតិ។ យោ ធនញ្ចយកោរព្យរាជស្ស ឧយ្យានំ គន្ត្វា ទិវាវិហារំ ករោតិ, សោ ធនញ្ចយកោរព្យរញ្ញោ សិរិសោភគ្គំ ឱលោកេត្វា អត្តនោ ឧបដ្ឋាកស្ស តមេវ វណ្ណេតិ។

    Tadā hi bārāṇasiyampi gihisahāyakā cattāro brāhmaṇamahāsālā mahallakakāle kāmesu ādīnavaṃ disvā himavantaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā vanamūlaphalāhārā tattheva ciraṃ vasitvā loṇambilasevanatthāya cārikaṃ caramānā aṅgaraṭṭhe kālacampānagaraṃ patvā rājuyyāne vasitvā punadivase bhikkhāya nagaraṃ pavisiṃsu. Tattha cattāro sahāyakā kuṭumbikā tesaṃ iriyāpathesu pasīditvā vanditvā bhikkhābhājanaṃ gahetvā ekekaṃ attano nivesane nisīdāpetvā paṇītena āhārena parivisitvā paṭiññaṃ gāhāpetvā uyyāneyeva vāsāpesuṃ. Te cattāro tāpasā catunnaṃ kuṭumbikānaṃ gehesu nibaddhaṃ bhuñjitvā divāvihāratthāya eko tāpaso tāvatiṃsabhavanaṃ gacchati, eko nāgabhavanaṃ, eko supaṇṇabhavanaṃ, eko korabyarañño migājinauyyānaṃ gacchati. Tesu yo devalokaṃ gantvā divāvihāraṃ karoti, so sakkassa yasaṃ oloketvā attano upaṭṭhākassa tameva vaṇṇeti. Yo nāgabhavanaṃ gantvā divāvihāraṃ karoti, so nāgarājassa sampattiṃ oloketvā attano upaṭṭhākassa tameva vaṇṇeti. Yo supaṇṇabhavanaṃ gantvā divāvihāraṃ karoti, so supaṇṇarājassa vibhūtiṃ oloketvā attano upaṭṭhākassa tameva vaṇṇeti. Yo dhanañcayakorabyarājassa uyyānaṃ gantvā divāvihāraṃ karoti, so dhanañcayakorabyarañño sirisobhaggaṃ oloketvā attano upaṭṭhākassa tameva vaṇṇeti.

    តេ ចត្តារោបិ ជនា តំ តទេវ ឋានំ បត្ថេត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា អាយុបរិយោសានេ ឯកោ សក្កោ ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឯកោ សបុត្តទារោ នាគភវនេ នាគរាជា ហុត្វា និព្ពត្តិ, ឯកោ សុបណ្ណភវនេ សិម្ពលិវិមានេ សុបណ្ណរាជា ហុត្វា និព្ពត្តិ។ ឯកោ ធនញ្ចយកោរព្យរញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិ។ តេបិ តាបសា អបរិហីនជ្ឈានា កាលំ កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិំសុ។ កោរព្យកុមារោ វុឌ្ឍិមន្វាយ បិតុ អច្ចយេន រជ្ជេ បតិដ្ឋហិត្វា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេសិ។ សោ បន ជូតវិត្តកោ អហោសិ។ សោ វិធុរបណ្ឌិតស្ស ឱវាទេ ឋត្វា ទានំ ទេតិ, សីលំ រក្ខតិ, ឧបោសថំ ឧបវសតិ។

    Te cattāropi janā taṃ tadeva ṭhānaṃ patthetvā dānādīni puññāni katvā āyupariyosāne eko sakko hutvā nibbatti, eko saputtadāro nāgabhavane nāgarājā hutvā nibbatti, eko supaṇṇabhavane simbalivimāne supaṇṇarājā hutvā nibbatti. Eko dhanañcayakorabyarañño aggamahesiyā kucchimhi nibbatti. Tepi tāpasā aparihīnajjhānā kālaṃ katvā brahmaloke nibbattiṃsu. Korabyakumāro vuḍḍhimanvāya pitu accayena rajje patiṭṭhahitvā dhammena samena rajjaṃ kāresi. So pana jūtavittako ahosi. So vidhurapaṇḍitassa ovāde ṭhatvā dānaṃ deti, sīlaṃ rakkhati, uposathaṃ upavasati.

    សោ ឯកទិវសំ សមាទិន្នុបោសថោ ‘‘វិវេកមនុព្រូហិស្សាមី’’តិ ឧយ្យានំ គន្ត្វា មនុញ្ញដ្ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ។ សក្កោបិ សមាទិន្នុបោសថោ ‘‘ទេវលោកេ បលិពោធោ ហោតី’’តិ មនុស្សលោកេ តមេវ ឧយ្យានំ អាគន្ត្វា ឯកស្មិំ មនុញ្ញដ្ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ។ វរុណនាគរាជាបិ សមាទិន្នុបោសថោ ‘‘នាគភវនេ បលិពោធោ ហោតី’’តិ តត្ថេវាគន្ត្វា ឯកស្មិំ មនុញ្ញដ្ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ។ សុបណ្ណរាជាបិ សមាទិន្នុបោសថោ ‘‘សុបណ្ណភវនេ បលិពោធោ ហោតី’’តិ តត្ថេវាគន្ត្វា ឯកស្មិំ មនុញ្ញដ្ឋានេ និសីទិត្វា សមណធម្មំ អកាសិ។ តេបិ ចត្តារោ ជនា សាយន្ហសមយេ សកដ្ឋានេហិ និក្ខមិត្វា មង្គលបោក្ខរណិតីរេ សមាគន្ត្វា អញ្ញមញ្ញំ ឱលោកេត្វា បុព្ពសិនេហវសេន សមគ្គា សម្មោទមានា ហុត្វា អញ្ញមញ្ញំ មេត្តចិត្តំ ឧបដ្ឋបេត្វា មធុរបដិសន្ថារំ ករិំសុ។ តេសុ សក្កោ មង្គលសិលាបដ្ដេ និសីទិ, ឥតរេបិ អត្តនោ អត្តនោ យុត្តាសនំ ញត្វា និសីទិំសុ។ អថ នេ សក្កោ អាហ ‘‘មយំ ចត្តារោបិ រាជានោវ , អម្ហេសុ បន កស្ស សីលំ មហន្ត’’ន្តិ? អថ នំ វរុណនាគរាជា អាហ ‘‘តុម្ហាកំ តិណ្ណំ ជនានំ សីលតោ មយ្ហំ សីលំ មហន្ត’’ន្តិ។ ‘‘កិមេត្ថ ការណ’’ន្តិ? ‘‘អយំ សុបណ្ណរាជា អម្ហាកំ ជាតានម្បិ អជាតានម្បិ បច្ចាមិត្តោវ, អហំ ឯវរូបំ អម្ហាកំ ជីវិតក្ខយករំ បច្ចាមិត្តំ ទិស្វាបិ កោធំ ន ករោមិ, ឥមិនា ការណេន មម សីលំ មហន្ត’’ន្តិ វត្វា ឥទំ ទសកនិបាតេ ចតុបោសថជាតកេ បឋមំ គាថមាហ –

    So ekadivasaṃ samādinnuposatho ‘‘vivekamanubrūhissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā manuññaṭṭhāne nisīditvā samaṇadhammaṃ akāsi. Sakkopi samādinnuposatho ‘‘devaloke palibodho hotī’’ti manussaloke tameva uyyānaṃ āgantvā ekasmiṃ manuññaṭṭhāne nisīditvā samaṇadhammaṃ akāsi. Varuṇanāgarājāpi samādinnuposatho ‘‘nāgabhavane palibodho hotī’’ti tatthevāgantvā ekasmiṃ manuññaṭṭhāne nisīditvā samaṇadhammaṃ akāsi. Supaṇṇarājāpi samādinnuposatho ‘‘supaṇṇabhavane palibodho hotī’’ti tatthevāgantvā ekasmiṃ manuññaṭṭhāne nisīditvā samaṇadhammaṃ akāsi. Tepi cattāro janā sāyanhasamaye sakaṭṭhānehi nikkhamitvā maṅgalapokkharaṇitīre samāgantvā aññamaññaṃ oloketvā pubbasinehavasena samaggā sammodamānā hutvā aññamaññaṃ mettacittaṃ upaṭṭhapetvā madhurapaṭisanthāraṃ kariṃsu. Tesu sakko maṅgalasilāpaṭṭe nisīdi, itarepi attano attano yuttāsanaṃ ñatvā nisīdiṃsu. Atha ne sakko āha ‘‘mayaṃ cattāropi rājānova , amhesu pana kassa sīlaṃ mahanta’’nti? Atha naṃ varuṇanāgarājā āha ‘‘tumhākaṃ tiṇṇaṃ janānaṃ sīlato mayhaṃ sīlaṃ mahanta’’nti. ‘‘Kimettha kāraṇa’’nti? ‘‘Ayaṃ supaṇṇarājā amhākaṃ jātānampi ajātānampi paccāmittova, ahaṃ evarūpaṃ amhākaṃ jīvitakkhayakaraṃ paccāmittaṃ disvāpi kodhaṃ na karomi, iminā kāraṇena mama sīlaṃ mahanta’’nti vatvā idaṃ dasakanipāte catuposathajātake paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘យោ កោបនេយ្យេ ន ករោតិ កោបំ, ន កុជ្ឈតិ សប្បុរិសោ កទាចិ;

    ‘‘Yo kopaneyye na karoti kopaṃ, na kujjhati sappuriso kadāci;

    កុទ្ធោបិ សោ នាវិករោតិ កោបំ, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ។ (ជា. ១.១០.២៤);

    Kuddhopi so nāvikaroti kopaṃ, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.24);

    តត្ថ យោតិ ខត្តិយាទីសុ យោ កោចិ។ កោបនេយ្យេតិ កុជ្ឈិតព្ពយុត្តកេ បុគ្គលេ ខន្តីវាទីតាបសោ វិយ កោបំ ន ករោតិ។ កទាចីតិ យោ កិស្មិញ្ចិ កាលេ ន កុជ្ឈតេវ។ កុទ្ធោបីតិ សចេ បន សោ សប្បុរិសោ កុជ្ឈតិ, អថ កុទ្ធោបិ តំ កោបំ នាវិករោតិ ចូឡពោធិតាបសោ វិយ។ តំ វេ នរន្តិ មហារាជានោ តំ វេ បុរិសំ សមិតបាបតាយ លោកេ បណ្ឌិតា ‘‘សមណ’’ន្តិ កថេន្តិ។ ឥមេ បន គុណា មយិ សន្តិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្តន្តិ។

    Tattha yoti khattiyādīsu yo koci. Kopaneyyeti kujjhitabbayuttake puggale khantīvādītāpaso viya kopaṃ na karoti. Kadācīti yo kismiñci kāle na kujjhateva. Kuddhopīti sace pana so sappuriso kujjhati, atha kuddhopi taṃ kopaṃ nāvikaroti cūḷabodhitāpaso viya. Taṃ ve naranti mahārājāno taṃ ve purisaṃ samitapāpatāya loke paṇḍitā ‘‘samaṇa’’nti kathenti. Ime pana guṇā mayi santi, tasmā mameva sīlaṃ mahantanti.

    តំ សុត្វា សុបណ្ណរាជា ‘‘អយំ នាគោ មម អគ្គភក្ខោ, យស្មា បនាហំ ឯវរូបំ អគ្គភក្ខំ ទិស្វាបិ ខុទំ អធិវាសេត្វា អាហារហេតុ បាបំ ន ករោមិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្ត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

    Taṃ sutvā supaṇṇarājā ‘‘ayaṃ nāgo mama aggabhakkho, yasmā panāhaṃ evarūpaṃ aggabhakkhaṃ disvāpi khudaṃ adhivāsetvā āhārahetu pāpaṃ na karomi, tasmā mameva sīlaṃ mahanta’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ឩនូទរោ យោ សហតេ ជិឃច្ឆំ, ទន្តោ តបស្សី មិតបានភោជនោ;

    ‘‘Ūnūdaro yo sahate jighacchaṃ, danto tapassī mitapānabhojano;

    អាហារហេតុ ន ករោតិ បាបំ, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ។ (ជា. ១.១០.២៥);

    Āhārahetu na karoti pāpaṃ, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.25);

    តត្ថ ទន្តោតិ ឥន្ទ្រិយទមនេន សមន្នាគតោ។ តបស្សីតិ តបនិស្សិតកោ។ អាហារហេតូតិ អតិជិឃច្ឆបិឡិតោបិ យោ បាបំ លាមកកម្មំ ន ករោតិ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរោ វិយ។ អហំ បនជ្ជ អាហារហេតុ បាបំ ន ករោមិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្តន្តិ។

    Tattha dantoti indriyadamanena samannāgato. Tapassīti tapanissitako. Āhārahetūti atijighacchapiḷitopi yo pāpaṃ lāmakakammaṃ na karoti dhammasenāpatisāriputtatthero viya. Ahaṃ panajja āhārahetu pāpaṃ na karomi, tasmā mameva sīlaṃ mahantanti.

    តតោ សក្កោ ទេវរាជា ‘‘អហំ នានប្បការំ សុខបទដ្ឋានំ ទេវលោកសម្បត្តិំ បហាយ សីលរក្ខណត្ថាយ មនុស្សលោកំ អាគតោ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្ត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

    Tato sakko devarājā ‘‘ahaṃ nānappakāraṃ sukhapadaṭṭhānaṃ devalokasampattiṃ pahāya sīlarakkhaṇatthāya manussalokaṃ āgato, tasmā mameva sīlaṃ mahanta’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ខិឌ្ឌំ រតិំ វិប្បជហិត្វាន សព្ពំ, ន ចាលិកំ ភាសតិ កិញ្ចិ លោកេ;

    ‘‘Khiḍḍaṃ ratiṃ vippajahitvāna sabbaṃ, na cālikaṃ bhāsati kiñci loke;

    វិភូសដ្ឋានា វិរតោ មេថុនស្មា, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ។ (ជា. ១.១០.២៦);

    Vibhūsaṭṭhānā virato methunasmā, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.26);

    តត្ថ ខិឌ្ឌន្តិ កាយិកវាចសិកខិឌ្ឌំ។ រតិន្តិ ទិព្ពកាមគុណរតិំ។ កិញ្ចីតិ អប្បមត្តកម្បិ។ វិភូសដ្ឋានាតិ មំសវិភូសា ឆវិវិភូសាតិ ទ្វេ វិភូសា។ តត្ថ អជ្ឈោហរណីយាហារោ មំសវិភូសា នាម, មាលាគន្ធាទីនិ ឆវិវិភូសា នាម, យេន អកុសលចិត្តេន ធារីយតិ, តំ តស្ស ឋានំ, តតោ វិរតោ មេថុនសេវនតោ ច យោ បដិវិរតោ។ តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេតិ អហំ អជ្ជ ទេវច្ឆរាយោ បហាយ ឥធាគន្ត្វា សមណធម្មំ ករោមិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្តន្តិ។ ឯវំ សក្កោបិ អត្តនោ សីលមេវ វណ្ណេតិ។

    Tattha khiḍḍanti kāyikavācasikakhiḍḍaṃ. Ratinti dibbakāmaguṇaratiṃ. Kiñcīti appamattakampi. Vibhūsaṭṭhānāti maṃsavibhūsā chavivibhūsāti dve vibhūsā. Tattha ajjhoharaṇīyāhāro maṃsavibhūsā nāma, mālāgandhādīni chavivibhūsā nāma, yena akusalacittena dhārīyati, taṃ tassa ṭhānaṃ, tato virato methunasevanato ca yo paṭivirato. Taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loketi ahaṃ ajja devaccharāyo pahāya idhāgantvā samaṇadhammaṃ karomi, tasmā mameva sīlaṃ mahantanti. Evaṃ sakkopi attano sīlameva vaṇṇeti.

    តំ សុត្វា ធនញ្ចយរាជា ‘‘អហំ អជ្ជ មហន្តំ បរិគ្គហំ សោឡសសហស្សនាដកិត្ថិបរិបុណ្ណំ អន្តេបុរំ ចជិត្វា ឧយ្យានេ សមណធម្មំ ករោមិ, តស្មា មមេវ សីលំ មហន្ត’’ន្តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

    Taṃ sutvā dhanañcayarājā ‘‘ahaṃ ajja mahantaṃ pariggahaṃ soḷasasahassanāṭakitthiparipuṇṇaṃ antepuraṃ cajitvā uyyāne samaṇadhammaṃ karomi, tasmā mameva sīlaṃ mahanta’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘បរិគ្គហំ លោភធម្មញ្ច សព្ពំ, យោ វេ បរិញ្ញាយ បរិច្ចជេតិ;

    ‘‘Pariggahaṃ lobhadhammañca sabbaṃ, yo ve pariññāya pariccajeti;

    ទន្តំ ឋិតត្តំ អមមំ និរាសំ, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ។ (ជា. ១.១០.២៧);

    Dantaṃ ṭhitattaṃ amamaṃ nirāsaṃ, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.27);

    តត្ថ បរិគ្គហន្តិ នានប្បការំ វត្ថុកាមំ។ លោភធម្មន្តិ តស្មិំ ឧប្បជ្ជនតណ្ហំ។ បរិញ្ញាយាតិ ញាតបរិញ្ញា, តីរណបរិញ្ញា, បហានបរិញ្ញាតិ ឥមាហិ តីហិ បរិញ្ញាហិ បរិជានិត្វា។ តត្ថ ខន្ធាទីនំ ទុក្ខាទិសភាវជាននំ ញាតបរិញ្ញា, តេសុ អគុណំ ឧបធារេត្វា តីរណំ តីរណបរិញ្ញា, តេសុ ទោសំ ទិស្វា ឆន្ទរាគស្សាបកឌ្ឍនំ បហានបរិញ្ញា។ យោ ឥមាហិ តីហិ បរិញ្ញាហិ ជានិត្វា វត្ថុកាមកិលេសកាមេ បរិច្ចជតិ, ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆតិ។ ទន្តន្តិ និព្ពិសេវនំ។ ឋិតត្តន្តិ មិច្ឆាវិតក្កាភាវេន ឋិតសភាវំ។ អមមន្តិ អហន្តិ មមាយនតណ្ហារហិតំ។ និរាសន្តិ បុត្តទារាទីសុ និច្ឆន្ទរាគំ។ តំ វេ នរន្តិ តំ ឯវរូបំ បុគ្គលំ ‘‘សមណ’’ន្តិ វទន្តិ។

    Tattha pariggahanti nānappakāraṃ vatthukāmaṃ. Lobhadhammanti tasmiṃ uppajjanataṇhaṃ. Pariññāyāti ñātapariññā, tīraṇapariññā, pahānapariññāti imāhi tīhi pariññāhi parijānitvā. Tattha khandhādīnaṃ dukkhādisabhāvajānanaṃ ñātapariññā, tesu aguṇaṃ upadhāretvā tīraṇaṃ tīraṇapariññā, tesu dosaṃ disvā chandarāgassāpakaḍḍhanaṃ pahānapariññā. Yo imāhi tīhi pariññāhi jānitvā vatthukāmakilesakāme pariccajati, chaḍḍetvā gacchati. Dantanti nibbisevanaṃ. Ṭhitattanti micchāvitakkābhāvena ṭhitasabhāvaṃ. Amamanti ahanti mamāyanataṇhārahitaṃ. Nirāsanti puttadārādīsu nicchandarāgaṃ. Taṃ ve naranti taṃ evarūpaṃ puggalaṃ ‘‘samaṇa’’nti vadanti.

    ឥតិ តេ សព្ពេបិ អត្តនោ អត្តនោ សីលមេវ មហន្តន្តិ វណ្ណេត្វា សក្កាទយោ ធនញ្ចយំ បុច្ឆិំសុ ‘‘អត្ថិ បន, មហារាជ, កោចិ តុម្ហាកំ សន្តិកេ បណ្ឌិតោ, យោ នោ ឥមំ កង្ខំ វិនោទេយ្យា’’តិ ។ ‘‘អាម, មហារាជានោ មម អត្ថធម្មានុសាសកោ មហាបញ្ញោ អសមធុរោ វិធុរបណ្ឌិតោ នាម អត្ថិ, សោ នោ ឥមំ កង្ខំ វិនោទេស្សតិ, តស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមា’’តិ។ អថ តេ សព្ពេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិំសុ។ អថ សព្ពេបិ ឧយ្យានា និក្ខមិត្វា ធម្មសភំ គន្ត្វា បល្លង្កំ អលង្ការាបេត្វា ពោធិសត្តំ បល្លង្កវរមជ្ឈេ និសីទាបេត្វា បដិសន្ថារំ កត្វា ឯកមន្តំ និសិន្នា ‘‘បណ្ឌិត, អម្ហាកំ កង្ខា ឧប្បន្នា, តំ នោ វិនោទេហី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហំសុ –

    Iti te sabbepi attano attano sīlameva mahantanti vaṇṇetvā sakkādayo dhanañcayaṃ pucchiṃsu ‘‘atthi pana, mahārāja, koci tumhākaṃ santike paṇḍito, yo no imaṃ kaṅkhaṃ vinodeyyā’’ti . ‘‘Āma, mahārājāno mama atthadhammānusāsako mahāpañño asamadhuro vidhurapaṇḍito nāma atthi, so no imaṃ kaṅkhaṃ vinodessati, tassa santikaṃ gacchāmā’’ti. Atha te sabbe ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchiṃsu. Atha sabbepi uyyānā nikkhamitvā dhammasabhaṃ gantvā pallaṅkaṃ alaṅkārāpetvā bodhisattaṃ pallaṅkavaramajjhe nisīdāpetvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisinnā ‘‘paṇḍita, amhākaṃ kaṅkhā uppannā, taṃ no vinodehī’’ti vatvā imaṃ gāthamāhaṃsu –

    ‘‘បុច្ឆាម កត្តារមនោមបញ្ញំ, កថាសុ នោ វិគ្គហោ អត្ថិ ជាតោ;

    ‘‘Pucchāma kattāramanomapaññaṃ, kathāsu no viggaho atthi jāto;

    ឆិន្ទជ្ជ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានិ, តទជ្ជ កង្ខំ វិតរេមុ សព្ពេ’’តិ។ (ជា. ១.១០.២៨);

    Chindajja kaṅkhaṃ vicikicchitāni, tadajja kaṅkhaṃ vitaremu sabbe’’ti. (jā. 1.10.28);

    តត្ថ កត្តារន្តិ កត្តព្ពយុត្តកការកំ។ វិគ្គហោ អត្ថិ ជាតោតិ ឯកោ សីលវិគ្គហោ សីលវិវាទោ ឧប្បន្នោ អត្ថិ។ ឆិន្ទជ្ជាតិ អម្ហាកំ តំ កង្ខំ តានិ ច វិចិកិច្ឆិតានិ វជិរេន សិនេរុំ បហរន្តោ វិយ អជ្ជ ឆិន្ទ។ វិតរេមូតិ វិតរេយ្យាម។

    Tattha kattāranti kattabbayuttakakārakaṃ. Viggaho atthi jātoti eko sīlaviggaho sīlavivādo uppanno atthi. Chindajjāti amhākaṃ taṃ kaṅkhaṃ tāni ca vicikicchitāni vajirena sineruṃ paharanto viya ajja chinda. Vitaremūti vitareyyāma.

    បណ្ឌិតោ តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘មហារាជានោ តុម្ហាកំ សីលំ និស្សាយ ឧប្បន្នំ វិវាទកថំ សុកថិតទុក្កថិតំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា ឥមំ គាថមាហ –

    Paṇḍito tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘mahārājāno tumhākaṃ sīlaṃ nissāya uppannaṃ vivādakathaṃ sukathitadukkathitaṃ jānissāmī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘យេ បណ្ឌិតា អត្ថទសា ភវន្តិ, ភាសន្តិ តេ យោនិសោ តត្ថ កាលេ;

    ‘‘Ye paṇḍitā atthadasā bhavanti, bhāsanti te yoniso tattha kāle;

    កថំ នុ កថានំ អភាសិតានំ, អត្ថំ នយេយ្យុំ កុសលា ជនិន្ទា’’តិ។ (ជា. ១.១០.២៩);

    Kathaṃ nu kathānaṃ abhāsitānaṃ, atthaṃ nayeyyuṃ kusalā janindā’’ti. (jā. 1.10.29);

    តត្ថ អត្ថទសាតិ អត្ថទស្សនសមត្ថា។ តត្ថ កាលេតិ តស្មិំ វិគ្គហេ អារោចិតេ យុត្តប្បយុត្តកាលេ តេ បណ្ឌិតា តមត្ថំ អាចិក្ខន្តា យោនិសោ ភាសន្តិ។ អត្ថំ នយេយ្យុំ កុសលាតិ កុសលា ឆេកាបិ សមានា អភាសិតានំ កថានំ កថំ នុ អត្ថំ ញាណេន នយេយ្យុំ ឧបបរិក្ខេយ្យុំ។ ជនិន្ទាតិ រាជានោ អាលបតិ។ តស្មា ឥទំ តាវ មេ វទេថ។

    Tattha atthadasāti atthadassanasamatthā. Tattha kāleti tasmiṃ viggahe ārocite yuttappayuttakāle te paṇḍitā tamatthaṃ ācikkhantā yoniso bhāsanti. Atthaṃ nayeyyuṃ kusalāti kusalā chekāpi samānā abhāsitānaṃ kathānaṃ kathaṃ nu atthaṃ ñāṇena nayeyyuṃ upaparikkheyyuṃ. Janindāti rājāno ālapati. Tasmā idaṃ tāva me vadetha.

    ‘‘កថំ ហវេ ភាសតិ នាគរាជា, គរុឡោ បន វេនតេយ្យោ កិមាហ;

    ‘‘Kathaṃ have bhāsati nāgarājā, garuḷo pana venateyyo kimāha;

    គន្ធព្ពរាជា បន កិំ វទេតិ, កថំ បន កុរូនំ រាជសេដ្ឋោ’’តិ។ (ជា. ១.១០.៣០);

    Gandhabbarājā pana kiṃ vadeti, kathaṃ pana kurūnaṃ rājaseṭṭho’’ti. (jā. 1.10.30);

    តត្ថ គន្ធព្ពរាជាតិ សក្កំ សន្ធាយាហ។

    Tattha gandhabbarājāti sakkaṃ sandhāyāha.

    អថស្ស តេ ឥមំ គាថមាហំសុ –

    Athassa te imaṃ gāthamāhaṃsu –

    ‘‘ខន្តិំ ហវេ ភាសតិ នាគរាជា, អប្បាហារំ គរុឡោ វេនតេយ្យោ;

    ‘‘Khantiṃ have bhāsati nāgarājā, appāhāraṃ garuḷo venateyyo;

    គន្ធព្ពរាជា រតិវិប្បហានំ, អកិញ្ចនំ កុរូនំ រាជសេដ្ឋោ’’តិ។ (ជា. ១.១០.៣១);

    Gandhabbarājā rativippahānaṃ, akiñcanaṃ kurūnaṃ rājaseṭṭho’’ti. (jā. 1.10.31);

    តស្សត្ថោ – បណ្ឌិត, នាគរាជា តាវ កោបនេយ្យេបិ បុគ្គលេ អកុប្បនសង្ខាតំ អធិវាសនខន្តិំ វណ្ណេតិ, គរុឡោ អប្បាហារតាសង្ខាតំ អាហារហេតុ បាបស្ស អករណំ, សក្កោ បញ្ចកាមគុណរតីនំ វិប្បហានំ, កុរុរាជា និប្បលិពោធភាវំ វណ្ណេតីតិ។

    Tassattho – paṇḍita, nāgarājā tāva kopaneyyepi puggale akuppanasaṅkhātaṃ adhivāsanakhantiṃ vaṇṇeti, garuḷo appāhāratāsaṅkhātaṃ āhārahetu pāpassa akaraṇaṃ, sakko pañcakāmaguṇaratīnaṃ vippahānaṃ, kururājā nippalibodhabhāvaṃ vaṇṇetīti.

    អថ តេសំ កថំ សុត្វា មហាសត្តោ ឥមំ គាថមាហ –

    Atha tesaṃ kathaṃ sutvā mahāsatto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘សព្ពានិ ឯតានិ សុភាសិតានិ, ន ហេត្ថ ទុព្ភាសិតមត្ថិ កិញ្ចិ;

    ‘‘Sabbāni etāni subhāsitāni, na hettha dubbhāsitamatthi kiñci;

    យស្មិញ្ច ឯតានិ បតិដ្ឋិតានិ, អរាវ នាភ្យា សុសមោហិតានិ;

    Yasmiñca etāni patiṭṭhitāni, arāva nābhyā susamohitāni;

    ចតុព្ភិ ធម្មេហិ សមង្គិភូតំ, តំ វេ នរំ សមណមាហុ លោកេ’’តិ។ (ជា. ១.១០.៣២);

    Catubbhi dhammehi samaṅgibhūtaṃ, taṃ ve naraṃ samaṇamāhu loke’’ti. (jā. 1.10.32);

    តត្ថ ឯតានីតិ ឯតានិ ចត្តារិបិ គុណជាតានិ យស្មិំ បុគ្គលេ សកដនាភិយំ សុដ្ឋុ សមោហិតានិ អរា វិយ បតិដ្ឋិតានិ, ចតូហិបេតេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតំ បុគ្គលំ បណ្ឌិតា ‘‘សមណ’’ន្តិ អាហុ លោកេតិ។

    Tattha etānīti etāni cattāripi guṇajātāni yasmiṃ puggale sakaṭanābhiyaṃ suṭṭhu samohitāni arā viya patiṭṭhitāni, catūhipetehi dhammehi samannāgataṃ puggalaṃ paṇḍitā ‘‘samaṇa’’nti āhu loketi.

    ឯវំ មហាសត្តោ ចតុន្នម្បិ សីលំ ឯកសមមេវ អកាសិ។ តំ សុត្វា ចត្តារោបិ រាជានោ តស្ស តុដ្ឋា ថុតិំ ករោន្តា ឥមំ គាថមាហំសុ –

    Evaṃ mahāsatto catunnampi sīlaṃ ekasamameva akāsi. Taṃ sutvā cattāropi rājāno tassa tuṭṭhā thutiṃ karontā imaṃ gāthamāhaṃsu –

    ‘‘តុវញ្ហិ សេដ្ឋោ ត្វមនុត្តរោសិ, ត្វំ ធម្មគូ ធម្មវិទូ សុមេធោ;

    ‘‘Tuvañhi seṭṭho tvamanuttarosi, tvaṃ dhammagū dhammavidū sumedho;

    បញ្ញាយ បញ្ហំ សមធិគ្គហេត្វា, អច្ឆេច្ឆិ ធីរោ វិចិកិច្ឆិតានិ;

    Paññāya pañhaṃ samadhiggahetvā, acchecchi dhīro vicikicchitāni;

    អច្ឆេច្ឆិ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានិ, ចុន្ទោ យថា នាគទន្តំ ខរេនា’’តិ។ (ជា. ១.១០.៣៣)។

    Acchecchi kaṅkhaṃ vicikicchitāni, cundo yathā nāgadantaṃ kharenā’’ti. (jā. 1.10.33).

    តត្ថ ត្វមនុត្តរោសីតិ ត្វំ អនុត្តរោ អសិ, នត្ថិ តយា ឧត្តរិតរោ នាម។ ធម្មគូតិ ធម្មស្ស គោបកោ ចេវ ធម្មញ្ញូ ច។ ធម្មវិទូតិ បាកដធម្មោ។ សុមេធោតិ សុន្ទរបញ្ញោ បញ្ញាយាតិ អត្តនោ បញ្ញាយ អម្ហាកំ បញ្ហំ សុដ្ឋុ អធិគណ្ហិត្វា ‘‘ឥទមេត្ថ ការណ’’ន្តិ យថាភូតំ ញត្វា។ អច្ឆេច្ឆីតិ ត្វំ ធីរោ អម្ហាកំ វិចិកិច្ឆិតានិ ឆិន្ទិ, ឯវំ ឆិន្ទន្តោ ច ‘‘ឆិន្ទជ្ជ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានី’’តិ ឥទំ អម្ហាកំ អាយាចនំ សម្បាទេន្តោ អច្ឆេច្ឆិ កង្ខំ វិចិកិច្ឆិតានិ ។ ចុន្ទោ យថា នាគទន្តំ ខរេនាតិ យថា ទន្តការោ កកចេន ហត្ថិទន្តំ ឆិន្ទេយ្យ, ឯវំ ឆិន្ទីតិ អត្ថោ។

    Tattha tvamanuttarosīti tvaṃ anuttaro asi, natthi tayā uttaritaro nāma. Dhammagūti dhammassa gopako ceva dhammaññū ca. Dhammavidūti pākaṭadhammo. Sumedhoti sundarapañño paññāyāti attano paññāya amhākaṃ pañhaṃ suṭṭhu adhigaṇhitvā ‘‘idamettha kāraṇa’’nti yathābhūtaṃ ñatvā. Acchecchīti tvaṃ dhīro amhākaṃ vicikicchitāni chindi, evaṃ chindanto ca ‘‘chindajja kaṅkhaṃ vicikicchitānī’’ti idaṃ amhākaṃ āyācanaṃ sampādento acchecchi kaṅkhaṃ vicikicchitāni . Cundo yathā nāgadantaṃ kharenāti yathā dantakāro kakacena hatthidantaṃ chindeyya, evaṃ chindīti attho.

    ឯវំ តេ ចត្តារោបិ រាជានោ តស្ស បញ្ហព្យាករណេន តុដ្ឋមានសា អហេសុំ។ អថ នំ សក្កោ ទិព្ពទុកូលេន បូជេសិ, គរុឡោ សុវណ្ណមាលាយ, វរុណោ នាគរាជា មណិនា, ធនញ្ចយរាជា គវសហស្សាទីហិ បូជេសិ។ តេនេវាហ –

    Evaṃ te cattāropi rājāno tassa pañhabyākaraṇena tuṭṭhamānasā ahesuṃ. Atha naṃ sakko dibbadukūlena pūjesi, garuḷo suvaṇṇamālāya, varuṇo nāgarājā maṇinā, dhanañcayarājā gavasahassādīhi pūjesi. Tenevāha –

    ‘‘នីលុប្បលាភំ វិមលំ អនគ្ឃំ, វត្ថំ ឥទំ ធូមសមានវណ្ណំ;

    ‘‘Nīluppalābhaṃ vimalaṃ anagghaṃ, vatthaṃ idaṃ dhūmasamānavaṇṇaṃ;

    បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ ធម្មបូជាយ ធីរ។

    Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te dhammapūjāya dhīra.

    ‘‘សុវណ្ណមាលំ សតបត្តផុល្លិតំ, សកេសរំ រត្នសហស្សមណ្ឌិតំ;

    ‘‘Suvaṇṇamālaṃ satapattaphullitaṃ, sakesaraṃ ratnasahassamaṇḍitaṃ;

    បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ ធម្មបូជាយ ធីរ។

    Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te dhammapūjāya dhīra.

    ‘‘មណិំ អនគ្ឃំ រុចិរំ បភស្សរំ, កណ្ឋាវសត្តំ មណិភូសិតំ មេ;

    ‘‘Maṇiṃ anagghaṃ ruciraṃ pabhassaraṃ, kaṇṭhāvasattaṃ maṇibhūsitaṃ me;

    បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ ធម្មបូជាយ ធីរ។

    Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te dhammapūjāya dhīra.

    ‘‘គវំ សហស្សំ ឧសភញ្ច នាគំ, អាជញ្ញយុត្តេ ច រថេ ទស ឥមេ;

    ‘‘Gavaṃ sahassaṃ usabhañca nāgaṃ, ājaññayutte ca rathe dasa ime;

    បញ្ហស្ស វេយ្យាករណេន តុដ្ឋោ, ទទាមិ តេ គាមវរានិ សោឡសា’’តិ។ (ជា. ១.១០.៣៤-៣៧);

    Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te gāmavarāni soḷasā’’ti. (jā. 1.10.34-37);

    ឯវំ សក្កាទយោ មហាសត្តំ បូជេត្វា សកដ្ឋានមេវ អគមិំសុ។

    Evaṃ sakkādayo mahāsattaṃ pūjetvā sakaṭṭhānameva agamiṃsu.

    ចតុបោសថកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

    Catuposathakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    ទោហឡកណ្ឌំ

    Dohaḷakaṇḍaṃ

    តេសុ នាគរាជស្ស ភរិយា វិមលាទេវី នាម។ សា តស្ស គីវាយ បិឡន្ធនមណិំ អបស្សន្តី បុច្ឆិ ‘‘ទេវ, កហំ បន តេ មណី’’តិ? ‘‘ភទ្ទេ, ចន្ទព្រាហ្មណបុត្តស្ស វិធុរបណ្ឌិតស្ស ធម្មកថំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ អហំ តេន មណិនា តំ បូជេសិំ។ ន កេវលញ្ច អហមេវ, សក្កោបិ តំ ទិព្ពទុកូលេន បូជេសិ, សុបណ្ណរាជា សុវណ្ណមាលាយ, ធនញ្ចយរាជា គវស្សសហស្សាទីហិ បូជេសី’’តិ។ ‘‘ធម្មកថិកោ សោ, ទេវា’’តិ។ ‘‘ភទ្ទេ, កិំ វទេសិ, ជម្ពុទីបតលេ ពុទ្ធុប្បាទោ វិយ បវត្តតិ, សកលជម្ពុទីបេ ឯកសតរាជានោ តស្ស មធុរធម្មកថាយ ពជ្ឈិត្វា ហត្ថិកន្តវីណាសរេន បលុទ្ធមត្តវារណា វិយ អត្តនោ អត្តនោ រជ្ជានិ គន្តុំ ន ឥច្ឆន្តិ, ឯវរូបោ សោ មធុរធម្មកថិកោ’’តិ តស្ស គុណំ វណ្ណេសិ។ សា វិធុរបណ្ឌិតស្ស គុណកថំ សុត្វា តស្ស ធម្មកថំ សោតុកាមា ហុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘សចាហំ វក្ខាមិ ‘ទេវ, តស្ស ធម្មកថំ សោតុកាមា, ឥធ នំ អានេហី’តិ, ន មេតំ អានេស្សតិ។ យំនូនាហំ ‘តស្ស មេ ហទយេ ទោហឡោ ឧប្បន្នោ’តិ គិលានាលយំ ករេយ្យ’’ន្តិ។ សា តថា កត្វា សិរគព្ភំ បវិសិត្វា អត្តនោ បរិចារិកានំ សញ្ញំ ទត្វា សិរិសយនេ និបជ្ជិ។ នាគរាជា ឧបដ្ឋានវេលាយ តំ អបស្សន្តោ ‘‘កហំ វិមលា’’តិ បរិចារិកាយោ បុច្ឆិត្វា ‘‘គិលានា, ទេវា’’តិ វុត្តេ ឧដ្ឋាយាសនា តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា សយនបស្សេ និសីទិត្វា សរីរំ បរិមជ្ជន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

    Tesu nāgarājassa bhariyā vimalādevī nāma. Sā tassa gīvāya piḷandhanamaṇiṃ apassantī pucchi ‘‘deva, kahaṃ pana te maṇī’’ti? ‘‘Bhadde, candabrāhmaṇaputtassa vidhurapaṇḍitassa dhammakathaṃ sutvā pasannacitto ahaṃ tena maṇinā taṃ pūjesiṃ. Na kevalañca ahameva, sakkopi taṃ dibbadukūlena pūjesi, supaṇṇarājā suvaṇṇamālāya, dhanañcayarājā gavassasahassādīhi pūjesī’’ti. ‘‘Dhammakathiko so, devā’’ti. ‘‘Bhadde, kiṃ vadesi, jambudīpatale buddhuppādo viya pavattati, sakalajambudīpe ekasatarājāno tassa madhuradhammakathāya bajjhitvā hatthikantavīṇāsarena paluddhamattavāraṇā viya attano attano rajjāni gantuṃ na icchanti, evarūpo so madhuradhammakathiko’’ti tassa guṇaṃ vaṇṇesi. Sā vidhurapaṇḍitassa guṇakathaṃ sutvā tassa dhammakathaṃ sotukāmā hutvā cintesi ‘‘sacāhaṃ vakkhāmi ‘deva, tassa dhammakathaṃ sotukāmā, idha naṃ ānehī’ti, na metaṃ ānessati. Yaṃnūnāhaṃ ‘tassa me hadaye dohaḷo uppanno’ti gilānālayaṃ kareyya’’nti. Sā tathā katvā siragabbhaṃ pavisitvā attano paricārikānaṃ saññaṃ datvā sirisayane nipajji. Nāgarājā upaṭṭhānavelāya taṃ apassanto ‘‘kahaṃ vimalā’’ti paricārikāyo pucchitvā ‘‘gilānā, devā’’ti vutte uṭṭhāyāsanā tassā santikaṃ gantvā sayanapasse nisīditvā sarīraṃ parimajjanto paṭhamaṃ gāthamāha –

    ១៣៤៦.

    1346.

    ‘‘បណ្ឌុ កិសិយាសិ ទុព្ពលា, វណ្ណរូបំ ន តវេទិសំ បុរេ;

    ‘‘Paṇḍu kisiyāsi dubbalā, vaṇṇarūpaṃ na tavedisaṃ pure;

    វិមលេ អក្ខាហិ បុច្ឆិតា, កីទិសី តុយ្ហំ សរីរវេទនា’’តិ។

    Vimale akkhāhi pucchitā, kīdisī tuyhaṃ sarīravedanā’’ti.

    តត្ថ បណ្ឌូតិ បណ្ឌុបលាសវណ្ណា។ កិសិយាតិ កិសា។ ទុព្ពលាតិ អប្បថាមា។ វណ្ណរូបំ ន តវេទិសំ បុរេតិ តវ វណ្ណសង្ខាតំ រូបំ បុរេ ឯទិសំ ន ហោតិ, និទ្ទោសំ អនវជ្ជំ, តំ ឥទានិ បរិវត្តិត្វា អមនុញ្ញសភាវំ ជាតំ។ វិមលេតិ តំ អាលបតិ។

    Tattha paṇḍūti paṇḍupalāsavaṇṇā. Kisiyāti kisā. Dubbalāti appathāmā. Vaṇṇarūpaṃ na tavedisaṃ pureti tava vaṇṇasaṅkhātaṃ rūpaṃ pure edisaṃ na hoti, niddosaṃ anavajjaṃ, taṃ idāni parivattitvā amanuññasabhāvaṃ jātaṃ. Vimaleti taṃ ālapati.

    អថស្ស សា អាចិក្ខន្តី ទុតិយំ គាថមាហ –

    Athassa sā ācikkhantī dutiyaṃ gāthamāha –

    ១៣៤៧.

    1347.

    ‘‘ធម្មោ មនុជេសុ មាតីនំ, ទោហឡោ នាម ជនិន្ទ វុច្ចតិ;

    ‘‘Dhammo manujesu mātīnaṃ, dohaḷo nāma janinda vuccati;

    ធម្មាហដំ នាគកុញ្ជរ, វិធុរស្ស ហទយាភិបត្ថយេ’’តិ។

    Dhammāhaṭaṃ nāgakuñjara, vidhurassa hadayābhipatthaye’’ti.

    តត្ថ ធម្មោតិ សភាវោ។ មាតីនន្តិ ឥត្ថីនំ។ ជនិន្ទាតិ នាគជនស្ស ឥន្ទ។ ធម្មាហដំ នាគកុញ្ជរ, វិធុរស្ស ហទយាភិបត្ថយេតិ នាគសេដ្ឋ, អហំ ធម្មេន សមេន អសាហសិកកម្មេន អាហដំ វិធុរស្ស ហទយំ អភិបត្ថយាមិ, តំ មេ លភមានាយ ជីវិតំ អត្ថិ, អលភមានាយ ឥធេវ មរណន្តិ តស្ស បញ្ញំ សន្ធាយេវមាហ –

    Tattha dhammoti sabhāvo. Mātīnanti itthīnaṃ. Janindāti nāgajanassa inda. Dhammāhaṭaṃ nāgakuñjara, vidhurassa hadayābhipatthayeti nāgaseṭṭha, ahaṃ dhammena samena asāhasikakammena āhaṭaṃ vidhurassa hadayaṃ abhipatthayāmi, taṃ me labhamānāya jīvitaṃ atthi, alabhamānāya idheva maraṇanti tassa paññaṃ sandhāyevamāha –

    តំ សុត្វា នាគរាជា តតិយំ គាថមាហ –

    Taṃ sutvā nāgarājā tatiyaṃ gāthamāha –

    ១៣៤៨.

    1348.

    ‘‘ចន្ទំ ខោ ត្វំ ទោហឡាយសិ, សូរិយំ វា អថ វាបិ មាលុតំ;

    ‘‘Candaṃ kho tvaṃ dohaḷāyasi, sūriyaṃ vā atha vāpi mālutaṃ;

    ទុល្លភញ្ហិ វិធុរស្ស ទស្សនំ, កោ វិធុរមិធ មានយិស្សតី’’តិ។

    Dullabhañhi vidhurassa dassanaṃ, ko vidhuramidha mānayissatī’’ti.

    តត្ថ ទុល្លភញ្ហិ វិធុរស្ស ទស្សនន្តិ អសមធុរស្ស វិធុរស្ស ទស្សនមេវ ទុល្លភំ។ តស្ស ហិ សកលជម្ពុទីបេ រាជានោ ធម្មិកំ រក្ខាវរណគុត្តិំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា វិចរន្តិ, បស្សិតុម្បិ នំ កោចិ ន លភតិ, តំ កោ ឥធ អានយិស្សតីតិ វទតិ។

    Tattha dullabhañhi vidhurassa dassananti asamadhurassa vidhurassa dassanameva dullabhaṃ. Tassa hi sakalajambudīpe rājāno dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttiṃ paccupaṭṭhāpetvā vicaranti, passitumpi naṃ koci na labhati, taṃ ko idha ānayissatīti vadati.

    សា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អលភមានាយ មេ ឥធេវ មរណ’’ន្តិ បរិវត្តិត្វា បិដ្ឋិំ ទត្វា សាឡកកណ្ណេន មុខំ បិទហិត្វា និបជ្ជិ។ នាគរាជា អនត្តមនោ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា សយនបិដ្ឋេ និសិន្នោ ‘‘វិមលា វិធុរបណ្ឌិតស្ស ហទយមំសំ អាហរាបេតី’’តិ សញ្ញី ហុត្វា ‘‘បណ្ឌិតស្ស ហទយំ អលភន្តិយា វិមលាយ ជីវិតំ នត្ថិ, កថំ នុ ខោ តស្ស ហទយមំសំ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ។ អថស្ស ធីតា ឥរន្ធតី នាម នាគកញ្ញា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា មហន្តេន សិរិវិលាសេន បិតុ ឧបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា បិតរំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតា, សា តស្ស ឥន្ទ្រិយវិការំ ទិស្វា ‘‘តាត, អតិវិយ ទោមនស្សប្បត្តោសិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ បុច្ឆន្តី ឥមំ គាថមាហ –

    Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘alabhamānāya me idheva maraṇa’’nti parivattitvā piṭṭhiṃ datvā sāḷakakaṇṇena mukhaṃ pidahitvā nipajji. Nāgarājā anattamano sirigabbhaṃ pavisitvā sayanapiṭṭhe nisinno ‘‘vimalā vidhurapaṇḍitassa hadayamaṃsaṃ āharāpetī’’ti saññī hutvā ‘‘paṇḍitassa hadayaṃ alabhantiyā vimalāya jīvitaṃ natthi, kathaṃ nu kho tassa hadayamaṃsaṃ labhissāmī’’ti cintesi. Athassa dhītā irandhatī nāma nāgakaññā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā mahantena sirivilāsena pitu upaṭṭhānaṃ āgantvā pitaraṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhitā, sā tassa indriyavikāraṃ disvā ‘‘tāta, ativiya domanassappattosi, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti pucchantī imaṃ gāthamāha –

    ១៣៤៩.

    1349.

    ‘‘កិំ នុ តាត តុវំ បជ្ឈាយសិ, បទុមំ ហត្ថគតំវ តេ មុខំ;

    ‘‘Kiṃ nu tāta tuvaṃ pajjhāyasi, padumaṃ hatthagataṃva te mukhaṃ;

    កិំ នុ ទុម្មនរូបោសិ ឥស្សរ, មា ត្វំ សោចិ អមិត្តតាបនា’’តិ។

    Kiṃ nu dummanarūposi issara, mā tvaṃ soci amittatāpanā’’ti.

    តត្ថ បជ្ឈាយសីតិ បុនប្បុនំ ចិន្តេសិ។ ហត្ថគតន្តិ ហត្ថេន បរិមទ្ទិតំ បទុមំ វិយ តេ មុខំ ជាតំ។ ឥស្សរាតិ បញ្ចយោជនសតិកស្ស មន្ទិរនាគភវនស្ស, សាមីតិ។

    Tattha pajjhāyasīti punappunaṃ cintesi. Hatthagatanti hatthena parimadditaṃ padumaṃ viya te mukhaṃ jātaṃ. Issarāti pañcayojanasatikassa mandiranāgabhavanassa, sāmīti.

    ធីតុ វចនំ សុត្វា នាគរាជា តមត្ថំ អារោចេន្តោ អាហ –

    Dhītu vacanaṃ sutvā nāgarājā tamatthaṃ ārocento āha –

    ១៣៥០.

    1350.

    ‘‘មាតា ហិ តវ ឥរន្ធតិ, វិធុរស្ស ហទយំ ធនិយតិ;

    ‘‘Mātā hi tava irandhati, vidhurassa hadayaṃ dhaniyati;

    ទុល្លភញ្ហិ វិធុរស្ស ទស្សនំ, កោ វិធុរមិធ មានយិស្សតី’’តិ។

    Dullabhañhi vidhurassa dassanaṃ, ko vidhuramidha mānayissatī’’ti.

    តត្ថ ធនិយតីតិ បត្ថេតិ ឥច្ឆតិ។

    Tattha dhaniyatīti pattheti icchati.

    អថ នំ នាគរាជា ‘‘អម្ម, មម សន្តិកេ វិធុរំ អានេតុំ សមត្ថោ នត្ថិ, ត្វំ មាតុ ជីវិតំ ទេហិ, វិធុរំ អានេតុំ សមត្ថំ ភត្តារំ បរិយេសាហី’’តិ ឧយ្យោជេន្តោ ឧបឌ្ឍគាថមាហ –

    Atha naṃ nāgarājā ‘‘amma, mama santike vidhuraṃ ānetuṃ samattho natthi, tvaṃ mātu jīvitaṃ dehi, vidhuraṃ ānetuṃ samatthaṃ bhattāraṃ pariyesāhī’’ti uyyojento upaḍḍhagāthamāha –

    ១៣៥១.

    1351.

    ‘‘តស្ស ភត្តុបរិយេសនំ ចរ, យោ វិធុរមិធ មានយិស្សតី’’តិ។

    ‘‘Tassa bhattupariyesanaṃ cara, yo vidhuramidha mānayissatī’’ti.

    តត្ថ ចរាតិ វិចរ។

    Tattha carāti vicara.

    ឥតិ សោ កិលេសាភិរតភាវេន ធីតុ អននុច្ឆវិកំ កថំ កថេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Iti so kilesābhiratabhāvena dhītu ananucchavikaṃ kathaṃ kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ‘‘បិតុនោ ច សា សុត្វាន វាក្យំ, រត្តិំ និក្ខម្ម អវស្សុតិំ ចរី’’តិ។

    ‘‘Pituno ca sā sutvāna vākyaṃ, rattiṃ nikkhamma avassutiṃ carī’’ti.

    តត្ថ អវស្សុតិន្តិ ភិក្ខវេ, សា នាគមាណវិកា បិតុ វចនំ សុត្វា បិតរំ អស្សាសេត្វា មាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា តម្បិ អស្សាសេត្វា អត្តនោ សិរិគព្ភំ គន្ត្វា សព្ពាលង្ការេហិ អត្តានំ អលង្ករិត្វា ឯកំ កុសុម្ភរត្តវត្ថំ និវាសេត្វា ឯកំ ឯកំសេ កត្វា តមេវ រត្តិំ ឧទកំ ទ្វិធា កត្វា នាគភវនតោ និក្ខម្ម ហិមវន្តប្បទេសេ សមុទ្ទតីរេ ឋិតំ សដ្ឋិយោជនុព្ពេធំ ឯកគ្ឃនំ កាឡបព្ពតំ នាម អញ្ជនគិរិំ គន្ត្វា អវស្សុតិំ ចរិ កិលេសអវស្សុតិំ ភត្តុបរិយេសនំ ចរីតិ អត្ថោ។

    Tattha avassutinti bhikkhave, sā nāgamāṇavikā pitu vacanaṃ sutvā pitaraṃ assāsetvā mātu santikaṃ gantvā tampi assāsetvā attano sirigabbhaṃ gantvā sabbālaṅkārehi attānaṃ alaṅkaritvā ekaṃ kusumbharattavatthaṃ nivāsetvā ekaṃ ekaṃse katvā tameva rattiṃ udakaṃ dvidhā katvā nāgabhavanato nikkhamma himavantappadese samuddatīre ṭhitaṃ saṭṭhiyojanubbedhaṃ ekagghanaṃ kāḷapabbataṃ nāma añjanagiriṃ gantvā avassutiṃ cari kilesaavassutiṃ bhattupariyesanaṃ carīti attho.

    ចរន្តី ច យានិ ហិមវន្តេ វណ្ណគន្ធសម្បន្នានិ បុប្ផានិ, តានិ អាហរិត្វា សកលបព្ពតំ មណិអគ្ឃិយំ វិយ អលង្ករិត្វា ឧបរិតលេ បុប្ផសន្ថារំ កត្វា មនោរមេនាការេន នច្ចិត្វា មធុរគីតំ គាយន្តី សត្តមំ គាថមាហ –

    Carantī ca yāni himavante vaṇṇagandhasampannāni pupphāni, tāni āharitvā sakalapabbataṃ maṇiagghiyaṃ viya alaṅkaritvā uparitale pupphasanthāraṃ katvā manoramenākārena naccitvā madhuragītaṃ gāyantī sattamaṃ gāthamāha –

    ១៣៥២.

    1352.

    ‘‘កេ គន្ធព្ពេ រក្ខសេ ច នាគេ, កេ កិម្បុរិសេ ចាបិ មានុសេ;

    ‘‘Ke gandhabbe rakkhase ca nāge, ke kimpurise cāpi mānuse;

    កេ បណ្ឌិតេ សព្ពកាមទទេ, ទីឃរត្តំ ភត្តា មេ ភវិស្សតី’’តិ។

    Ke paṇḍite sabbakāmadade, dīgharattaṃ bhattā me bhavissatī’’ti.

    តត្ថ កេ គន្ធព្ពេ រក្ខសេ ច នាគេតិ កោ គន្ធព្ពោ វា រក្ខសោ វា នាគោ វា។ កេ បណ្ឌិតេ សព្ពកាមទទេតិ កោ ឯតេសុ គន្ធព្ពាទីសុ បណ្ឌិតោ សព្ពកាមំ ទាតុំ សមត្ថោ, សោ វិធុរស្ស ហទយមំសទោហឡិនិយា មម មាតុ មនោរថំ មត្ថកំ បាបេត្វា មយ្ហំ ទីឃរត្តំ ភត្តា ភវិស្សតីតិ។

    Tattha ke gandhabbe rakkhase ca nāgeti ko gandhabbo vā rakkhaso vā nāgo vā. Ke paṇḍite sabbakāmadadeti ko etesu gandhabbādīsu paṇḍito sabbakāmaṃ dātuṃ samattho, so vidhurassa hadayamaṃsadohaḷiniyā mama mātu manorathaṃ matthakaṃ pāpetvā mayhaṃ dīgharattaṃ bhattā bhavissatīti.

    តស្មិំ ខណេ វេស្សវណមហារាជស្ស ភាគិនេយ្យោ បុណ្ណកោ នាម យក្ខសេនាបតិ តិគាវុតប្បមាណំ មនោមយសិន្ធវំ អភិរុយ្ហ កាឡបព្ពតមត្ថកេន យក្ខសមាគមំ គច្ឆន្តោ តំ តាយ គីតសទ្ទំ អស្សោសិ។ អនន្តរេ អត្តភាវេ អនុភូតបុព្ពាយ ឥត្ថិយា គីតសទ្ទោ តស្ស ឆវិអាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច អដ្ឋាសិ។ សោ តាយ បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា និវត្តិត្វា សិន្ធវបិដ្ឋេ និសិន្នោវ ‘‘ភទ្ទេ, អហំ មម បញ្ញាយ ធម្មេន សមេន វិធុរស្ស ហទយំ អានេតុំ សមត្ថោម្ហិ, ត្វំ មា ចិន្តយី’’តិ តំ អស្សាសេន្តោ អដ្ឋមំ គាថមាហ –

    Tasmiṃ khaṇe vessavaṇamahārājassa bhāgineyyo puṇṇako nāma yakkhasenāpati tigāvutappamāṇaṃ manomayasindhavaṃ abhiruyha kāḷapabbatamatthakena yakkhasamāgamaṃ gacchanto taṃ tāya gītasaddaṃ assosi. Anantare attabhāve anubhūtapubbāya itthiyā gītasaddo tassa chaviādīni chinditvā aṭṭhimiñjaṃ āhacca aṭṭhāsi. So tāya paṭibaddhacitto hutvā nivattitvā sindhavapiṭṭhe nisinnova ‘‘bhadde, ahaṃ mama paññāya dhammena samena vidhurassa hadayaṃ ānetuṃ samatthomhi, tvaṃ mā cintayī’’ti taṃ assāsento aṭṭhamaṃ gāthamāha –

    ១៣៥៣.

    1353.

    ‘‘អស្សាស ហេស្សាមិ តេ បតិ, ភត្តា តេ ហេស្សាមិ អនិន្ទលោចនេ;

    ‘‘Assāsa hessāmi te pati, bhattā te hessāmi anindalocane;

    បញ្ញា ហិ មមំ តថាវិធា, អស្សាស ហេស្សសិ ភរិយា មមា’’តិ។

    Paññā hi mamaṃ tathāvidhā, assāsa hessasi bhariyā mamā’’ti.

    តត្ថ អនិន្ទលោចនេតិ អនិន្ទិតព្ពលោចនេ។ តថាវិធាតិ វិធុរស្ស ហទយមំសំ អាហរណសមត្ថា។

    Tattha anindalocaneti aninditabbalocane. Tathāvidhāti vidhurassa hadayamaṃsaṃ āharaṇasamatthā.

    អថ នំ ឥរន្ធតី ‘‘តេន ហិ ឯហិ, គច្ឆាម មេ បិតុ សន្តិក’’ន្តិ អានេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Atha naṃ irandhatī ‘‘tena hi ehi, gacchāma me pitu santika’’nti ānesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣៥៤.

    1354.

    ‘‘អវចាសិ បុណ្ណកំ ឥរន្ធតី, បុព្ពបថានុគតេន ចេតសា;

    ‘‘Avacāsi puṇṇakaṃ irandhatī, pubbapathānugatena cetasā;

    ឯហិ គច្ឆាម បិតុ មមន្តិកេ, ឯសោវ តេ ឯតមត្ថំ បវក្ខតី’’តិ។

    Ehi gacchāma pitu mamantike, esova te etamatthaṃ pavakkhatī’’ti.

    តត្ថ បុព្ពបថានុគតេនាតិ អនន្តរេ អត្តភាវេ ភូតបុព្ពសាមិកេ តស្មិំ បុព្ពបថេនេវ អនុគតេន។ ឯហិ គច្ឆាមាតិ ភិក្ខវេ, សោ យក្ខសេនាបតិ ឯវំ វត្វា ‘‘ឥមំ អស្សបិដ្ឋិំ អារោបេត្វា នេស្សាមី’’តិ បព្ពតមត្ថកា ឱតរិត្វា តស្សា គហណត្ថំ ហត្ថំ បសារេសិ។ សា អត្តនោ ហត្ថំ គណ្ហិតុំ អទត្វា តេន បសារិតហត្ថំ សយំ គហេត្វា ‘‘សាមិ, នាហំ អនាថា, មយ្ហំ បិតា វរុណោ នាម នាគរាជា, មាតា វិមលា នាម ទេវី, ឯហិ មម បិតុ សន្តិកំ គច្ឆាម, ឯសោ ឯវ តេ យថា អម្ហាកំ មង្គលកិរិយាយ ភវិតព្ពំ, ឯវំ ឯតមត្ថំ បវក្ខតី’’តិ អវចាសិ។

    Tattha pubbapathānugatenāti anantare attabhāve bhūtapubbasāmike tasmiṃ pubbapatheneva anugatena. Ehi gacchāmāti bhikkhave, so yakkhasenāpati evaṃ vatvā ‘‘imaṃ assapiṭṭhiṃ āropetvā nessāmī’’ti pabbatamatthakā otaritvā tassā gahaṇatthaṃ hatthaṃ pasāresi. Sā attano hatthaṃ gaṇhituṃ adatvā tena pasāritahatthaṃ sayaṃ gahetvā ‘‘sāmi, nāhaṃ anāthā, mayhaṃ pitā varuṇo nāma nāgarājā, mātā vimalā nāma devī, ehi mama pitu santikaṃ gacchāma, eso eva te yathā amhākaṃ maṅgalakiriyāya bhavitabbaṃ, evaṃ etamatthaṃ pavakkhatī’’ti avacāsi.

    ឯវំ វត្វា សា យក្ខំ គហេត្វា បិតុ សន្តិកំ អគមាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ vatvā sā yakkhaṃ gahetvā pitu santikaṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣៥៥.

    1355.

    ‘‘អលង្កតា សុវសនា, មាលិនី ចន្ទនុស្សទា;

    ‘‘Alaṅkatā suvasanā, mālinī candanussadā;

    យក្ខំ ហត្ថេ គហេត្វាន, បិតុសន្តិកុបាគមី’’តិ។

    Yakkhaṃ hatthe gahetvāna, pitusantikupāgamī’’ti.

    តត្ថ បិតុសន្តិកុបាគមីតិ អត្តនោ បិតុនោ នាគរញ្ញោ សន្តិកំ ឧបាគមិ។

    Tattha pitusantikupāgamīti attano pituno nāgarañño santikaṃ upāgami.

    បុណ្ណកោបិ យក្ខោ បដិហរិត្វា នាគរាជស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឥរន្ធតិំ យាចន្តោ អាហ –

    Puṇṇakopi yakkho paṭiharitvā nāgarājassa santikaṃ gantvā irandhatiṃ yācanto āha –

    ១៣៥៦.

    1356.

    ‘‘នាគវរ វចោ សុណោហិ មេ, បតិរូបំ បដិបជ្ជ សុង្កិយំ;

    ‘‘Nāgavara vaco suṇohi me, patirūpaṃ paṭipajja suṅkiyaṃ;

    បត្ថេមិ អហំ ឥរន្ធតិំ, តាយ សមង្គិំ ករោហិ មំ តុវំ។

    Patthemi ahaṃ irandhatiṃ, tāya samaṅgiṃ karohi maṃ tuvaṃ.

    ១៣៥៧.

    1357.

    ‘‘សតំ ហត្ថី សតំ អស្សា, សតំ អស្សតរីរថា;

    ‘‘Sataṃ hatthī sataṃ assā, sataṃ assatarīrathā;

    សតំ វលភិយោ បុណ្ណា, នានារត្នស្ស កេវលា;

    Sataṃ valabhiyo puṇṇā, nānāratnassa kevalā;

    តេ នាគ បដិបជ្ជស្សុ, ធីតរំ ទេហិរន្ធតិ’’ន្តិ។

    Te nāga paṭipajjassu, dhītaraṃ dehirandhati’’nti.

    តត្ថ សុង្កិយន្តិ អត្តនោ កុលបទេសានុរូបំ ធិតុ សុង្កំ ធនំ បដិបជ្ជ គណ្ហ។ សមង្គិំ ករោហីតិ មំ តាយ សទ្ធិំ សមង្គិភូតំ ករោហិ។ វលភិយោតិ ភណ្ឌសកដិយោ។ នានារត្នស្ស កេវលាតិ នានារតនស្ស សកលបរិបុណ្ណា។

    Tattha suṅkiyanti attano kulapadesānurūpaṃ dhitu suṅkaṃ dhanaṃ paṭipajja gaṇha. Samaṅgiṃ karohīti maṃ tāya saddhiṃ samaṅgibhūtaṃ karohi. Valabhiyoti bhaṇḍasakaṭiyo. Nānāratnassa kevalāti nānāratanassa sakalaparipuṇṇā.

    អថ នំ នាគរាជា អាហ –

    Atha naṃ nāgarājā āha –

    ១៣៥៨.

    1358.

    ‘‘យាវ អាមន្តយេ ញាតី, មិត្តេ ច សុហទជ្ជនេ;

    ‘‘Yāva āmantaye ñātī, mitte ca suhadajjane;

    អនាមន្ត កតំ កម្មំ, តំ បច្ឆា អនុតប្បតី’’តិ។

    Anāmanta kataṃ kammaṃ, taṃ pacchā anutappatī’’ti.

    តត្ថ យាវ អាមន្តយេ ញាតីតិ ភោ យក្ខសេនាបតិ, អហំ តុយ្ហំ ធីតរំ ទេមិ, នោ ន ទេមិ, ថោកំ បន អាគមេហិ, យាវ ញាតកេបិ ជានាបេមិ។ តំ បច្ឆា អនុតប្បតីតិ ឥត្ថិយោ ហិ គតគតដ្ឋានេ អភិរមន្តិបិ អនភិរមន្តិបិ, អនភិរតិកាលេ ញាតកាទយោ អម្ហេហិ សទ្ធិំ អនាមន្តេត្វា កតំ កម្មំ នាម ឯវរូបំ ហោតីតិ ឧស្សុក្កំ ន ករោន្តិ, ឯវំ តំ កម្មំ បច្ឆា អនុតាបំ អាវហតីតិ។

    Tattha yāva āmantaye ñātīti bho yakkhasenāpati, ahaṃ tuyhaṃ dhītaraṃ demi, no na demi, thokaṃ pana āgamehi, yāva ñātakepi jānāpemi. Taṃ pacchā anutappatīti itthiyo hi gatagataṭṭhāne abhiramantipi anabhiramantipi, anabhiratikāle ñātakādayo amhehi saddhiṃ anāmantetvā kataṃ kammaṃ nāma evarūpaṃ hotīti ussukkaṃ na karonti, evaṃ taṃ kammaṃ pacchā anutāpaṃ āvahatīti.

    ឯវំ វត្វា សោ ភរិយាយ វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តាយ សទ្ធិំ សល្លបិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ vatvā so bhariyāya vasanaṭṭhānaṃ gantvā tāya saddhiṃ sallapi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣៥៩.

    1359.

    ‘‘តតោ សោ វរុណោ នាគោ, បវិសិត្វា និវេសនំ;

    ‘‘Tato so varuṇo nāgo, pavisitvā nivesanaṃ;

    ភរិយំ អាមន្តយិត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិ។

    Bhariyaṃ āmantayitvāna, idaṃ vacanamabravi.

    ១៣៦០.

    1360.

    ‘‘‘អយំ សោ បុណ្ណកោ យក្ខោ, យាចតី មំ ឥរន្ធតិំ;

    ‘‘‘Ayaṃ so puṇṇako yakkho, yācatī maṃ irandhatiṃ;

    ពហុនា វិត្តលាភេន, តស្ស ទេម បិយំ មម’’’ន្តិ។

    Bahunā vittalābhena, tassa dema piyaṃ mama’’’nti.

    តត្ថ បវិសិត្វាតិ វរុណោ បុណ្ណកំ តត្ថេវ ឋបេត្វា សយំ ឧដ្ឋាយ យត្ថស្ស ភរិយា និបន្នា, តំ និវេសនំ បវិសិត្វា។ បិយំ មមន្តិ មម បិយំ ធីតរំ តស្ស ពហុនា វិត្តលាភេន ទេមាតិ បុច្ឆតិ។

    Tattha pavisitvāti varuṇo puṇṇakaṃ tattheva ṭhapetvā sayaṃ uṭṭhāya yatthassa bhariyā nipannā, taṃ nivesanaṃ pavisitvā. Piyaṃ mamanti mama piyaṃ dhītaraṃ tassa bahunā vittalābhena demāti pucchati.

    វិមលា អាហ –

    Vimalā āha –

    ១៣៦១.

    1361.

    ‘‘ន ធនេន ន វិត្តេន, លព្ភា អម្ហំ ឥរន្ធតី;

    ‘‘Na dhanena na vittena, labbhā amhaṃ irandhatī;

    សចេ ច ខោ ហទយំ បណ្ឌិតស្ស, ធម្មេន លទ្ធា ឥធ មាហរេយ្យ;

    Sace ca kho hadayaṃ paṇḍitassa, dhammena laddhā idha māhareyya;

    ឯតេន វិត្តេន កុមារិ លព្ភា, នាញ្ញំ ធនំ ឧត្តរិ បត្ថយាមា’’តិ។

    Etena vittena kumāri labbhā, nāññaṃ dhanaṃ uttari patthayāmā’’ti.

    តត្ថ អម្ហំ ឥរន្ធតីតិ អម្ហាកំ ធីតា ឥរន្ធតី។ ឯតេន វិត្តេនាតិ ឯតេន តុដ្ឋិការណេន។

    Tattha amhaṃ irandhatīti amhākaṃ dhītā irandhatī. Etena vittenāti etena tuṭṭhikāraṇena.

    សោ តាយ សទ្ធិំ មន្តេត្វា បុនទេវ បុណ្ណកេន សទ្ធិំ មន្តេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    So tāya saddhiṃ mantetvā punadeva puṇṇakena saddhiṃ mantesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣៦២.

    1362.

    ‘‘តតោ សោ វរុណោ នាគោ, និក្ខមិត្វា និវេសនា;

    ‘‘Tato so varuṇo nāgo, nikkhamitvā nivesanā;

    បុណ្ណកាមន្តយិត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិ។

    Puṇṇakāmantayitvāna, idaṃ vacanamabravi.

    ១៣៦៣.

    1363.

    ‘‘‘ន ធនេន ន វិត្តេន, លព្ភា អម្ហំ ឥរន្ធតី;

    ‘‘‘Na dhanena na vittena, labbhā amhaṃ irandhatī;

    សចេ តុវំ ហទយំ បណ្ឌិតស, ធម្មេន លទ្ធា ឥធ មាហរេសិ;

    Sace tuvaṃ hadayaṃ paṇḍitasa, dhammena laddhā idha māharesi;

    ឯតេន វិត្តេន កុមារិ លព្ភា, នាញ្ញំ ធនំ ឧត្តរិ បត្ថយាមា’’’តិ។

    Etena vittena kumāri labbhā, nāññaṃ dhanaṃ uttari patthayāmā’’’ti.

    តត្ថ បុណ្ណកាមន្តយិត្វានាតិ បុណ្ណកំ អាមន្តយិត្វា។

    Tattha puṇṇakāmantayitvānāti puṇṇakaṃ āmantayitvā.

    បុណ្ណកោ អាហ –

    Puṇṇako āha –

    ១៣៦៤.

    1364.

    ‘‘យំ បណ្ឌិតោត្យេកេ វទន្តិ លោកេ, តមេវ ពាលោតិ បុនាហុ អញ្ញេ;

    ‘‘Yaṃ paṇḍitotyeke vadanti loke, tameva bāloti punāhu aññe;

    អក្ខាហិ មេ វិប្បវទន្តិ ឯត្ថ, កំ បណ្ឌិតំ នាគ តុវំ វទេសី’’តិ។

    Akkhāhi me vippavadanti ettha, kaṃ paṇḍitaṃ nāga tuvaṃ vadesī’’ti.

    តត្ថ យំ បណ្ឌិតោត្យេកេតិ សោ កិរ ‘‘ហទយំ បណ្ឌិតស្សា’’តិ សុត្វា ចិន្តេសិ ‘‘យំ ឯកេ បណ្ឌិតោតិ វទន្តិ, តមេវ អញ្ញេ ពាលោតិ កថេន្តិ។ កិញ្ចាបិ មេ ឥរន្ធតិយា វិធុរោតិ អក្ខាតំ, តថាបិ តថតោ ជានិតុំ បុច្ឆិស្សាមិ ន’’ន្តិ។ តស្មា ឯវមាហ។

    Tattha yaṃpaṇḍitotyeketi so kira ‘‘hadayaṃ paṇḍitassā’’ti sutvā cintesi ‘‘yaṃ eke paṇḍitoti vadanti, tameva aññe bāloti kathenti. Kiñcāpi me irandhatiyā vidhuroti akkhātaṃ, tathāpi tathato jānituṃ pucchissāmi na’’nti. Tasmā evamāha.

    នាគរាជា អាហ –

    Nāgarājā āha –

    ១៣៦៥.

    1365.

    ‘‘កោរព្យរាជស្ស ធនញ្ចយស្ស, យទិ តេ សុតោ វិធុរោ នាម កត្តា;

    ‘‘Korabyarājassa dhanañcayassa, yadi te suto vidhuro nāma kattā;

    អានេហិ តំ បណ្ឌិតំ ធម្មលទ្ធា, ឥរន្ធតី បទចរា តេ ហោតូ’’តិ។

    Ānehi taṃ paṇḍitaṃ dhammaladdhā, irandhatī padacarā te hotū’’ti.

    តត្ថ ធម្មលទ្ធាតិ ធម្មេន លភិត្វា។ បទចរាតិ បាទបរិចារិកា។

    Tattha dhammaladdhāti dhammena labhitvā. Padacarāti pādaparicārikā.

    តំ សុត្វា បុណ្ណកោ សោមនស្សប្បត្តោ សិន្ធវំ នយនត្ថាយ ឧបដ្ឋាកំ អាណាបេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Taṃ sutvā puṇṇako somanassappatto sindhavaṃ nayanatthāya upaṭṭhākaṃ āṇāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣៦៦.

    1366.

    ‘‘ឥទញ្ច សុត្វា វរុណស្ស វាក្យំ, ឧដ្ឋាយ យក្ខោ បរមប្បតីតោ;

    ‘‘Idañca sutvā varuṇassa vākyaṃ, uṭṭhāya yakkho paramappatīto;

    តត្ថេវ សន្តោ បុរិសំ អសំសិ, អានេហិ អាជញ្ញមិធេវ យុត្ត’’ន្តិ។

    Tattheva santo purisaṃ asaṃsi, ānehi ājaññamidheva yutta’’nti.

    តត្ថ បុរិសំ អសំសីតិ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកំ អាណាបេសិ។ អាជញ្ញន្តិ ការណាការណជាននកសិន្ធវំ។ យុត្តន្តិ កប្បិតំ។

    Tattha purisaṃ asaṃsīti attano upaṭṭhākaṃ āṇāpesi. Ājaññanti kāraṇākāraṇajānanakasindhavaṃ. Yuttanti kappitaṃ.

    ១៣៦៧.

    1367.

    ‘‘ជាតរូបមយា កណ្ណា, កាចម្ហិចមយា ខុរា;

    ‘‘Jātarūpamayā kaṇṇā, kācamhicamayā khurā;

    ជម្ពោនទស្ស បាកស្ស, សុវណ្ណស្ស ឧរច្ឆទោ’’តិ។

    Jambonadassa pākassa, suvaṇṇassa uracchado’’ti.

    តត្ថ ជាតរូបមយា កណ្ណាតិ តមេវ សិន្ធវំ វណ្ណេន្តោ អាហ។ តស្ស ហិ មនោមយស្ស សិន្ធវស្ស ជាតរូបមយា កណ្ណា, កាចម្ហិចមយា ខុរា, តស្ស ខុរា រត្តមណិមយាតិ អត្ថោ។ ជម្ពោនទស្ស បាកស្សាតិ ជម្ពោនទស្ស បក្កស្ស រត្តសុវណ្ណស្ស ឧរច្ឆទោ។

    Tattha jātarūpamayā kaṇṇāti tameva sindhavaṃ vaṇṇento āha. Tassa hi manomayassa sindhavassa jātarūpamayā kaṇṇā, kācamhicamayā khurā, tassa khurā rattamaṇimayāti attho. Jambonadassa pākassāti jambonadassa pakkassa rattasuvaṇṇassa uracchado.

    សោ បុរិសោ តាវទេវ តំ សិន្ធវំ អានេសិ។ បុណ្ណកោ តំ អភិរុយ្ហ អាកាសេន វេស្សវណស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា នាគភវនំ វណ្ណេត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសិ។ តស្សត្ថស្ស បកាសនត្ថំ ឥទំ វុត្តំ –

    So puriso tāvadeva taṃ sindhavaṃ ānesi. Puṇṇako taṃ abhiruyha ākāsena vessavaṇassa santikaṃ gantvā nāgabhavanaṃ vaṇṇetvā taṃ pavattiṃ ārocesi. Tassatthassa pakāsanatthaṃ idaṃ vuttaṃ –

    ១៣៦៨.

    1368.

    ‘‘ទេវវាហវហំ យានំ, អស្សមារុយ្ហ បុណ្ណកោ;

    ‘‘Devavāhavahaṃ yānaṃ, assamāruyha puṇṇako;

    អលង្កតោ កប្បិតកេសមស្សុ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ។

    Alaṅkato kappitakesamassu, pakkāmi vehāyasamantalikkhe.

    ១៣៦៩.

    1369.

    ‘‘សោ បុណ្ណកោ កាមរាគេន គិទ្ធោ, ឥរន្ធតិំ នាគកញ្ញំ ជិគីសំ;

    ‘‘So puṇṇako kāmarāgena giddho, irandhatiṃ nāgakaññaṃ jigīsaṃ;

    គន្ត្វាន តំ ភូតបតិំ យសស្សិំ, ឥច្ចព្រវី វេស្សវណំ កុវេរំ។

    Gantvāna taṃ bhūtapatiṃ yasassiṃ, iccabravī vessavaṇaṃ kuveraṃ.

    ១៣៧០.

    1370.

    ‘‘ភោគវតី នាម មន្ទិរេ, វាសា ហិរញ្ញវតីតិ វុច្ចតិ;

    ‘‘Bhogavatī nāma mandire, vāsā hiraññavatīti vuccati;

    នគរេ និម្មិតេ កញ្ចនមយេ, មណ្ឌលស្ស ឧរគស្ស និដ្ឋិតំ។

    Nagare nimmite kañcanamaye, maṇḍalassa uragassa niṭṭhitaṃ.

    ១៣៧១.

    1371.

    ‘‘អដ្ដាលកា ឱដ្ឋគីវិយោ, លោហិតង្កស្ស មសារគល្លិនោ;

    ‘‘Aṭṭālakā oṭṭhagīviyo, lohitaṅkassa masāragallino;

    បាសាទេត្ថ សិលាមយា, សោវណ្ណរតនេហិ ឆាទិតា។

    Pāsādettha silāmayā, sovaṇṇaratanehi chāditā.

    ១៣៧២.

    1372.

    ‘‘អម្ពា តិលកា ច ជម្ពុយោ, សត្តបណ្ណា មុចលិន្ទកេតកា;

    ‘‘Ambā tilakā ca jambuyo, sattapaṇṇā mucalindaketakā;

    បិយង្គុ ឧទ្ទាលកា សហា, ឧបរិភទ្ទកា សិន្ទុវារកា។

    Piyaṅgu uddālakā sahā, uparibhaddakā sinduvārakā.

    ១៣៧៣.

    1373.

    ‘‘ចម្បេយ្យកា នាគមល្លិកា, ភគិនីមាលា អថ មេត្ថ កោលិយា;

    ‘‘Campeyyakā nāgamallikā, bhaginīmālā atha mettha koliyā;

    ឯតេ ទុមា បរិណាមិតា, សោភយន្តិ ឧរគស្ស មន្ទិរំ។

    Ete dumā pariṇāmitā, sobhayanti uragassa mandiraṃ.

    ១៣៧៤.

    1374.

    ‘‘ខជ្ជុរេត្ថ សិលាមយា, សោវណ្ណធុវបុប្ផិតា ពហូ;

    ‘‘Khajjurettha silāmayā, sovaṇṇadhuvapupphitā bahū;

    យត្ថ វសតោបបាតិកោ, នាគរាជា វរុណោ មហិទ្ធិកោ។

    Yattha vasatopapātiko, nāgarājā varuṇo mahiddhiko.

    ១៣៧៥.

    1375.

    ‘‘តស្ស កោមារិកា ភរិយា, វិមលា កញ្ចនវេល្លិវិគ្គហា;

    ‘‘Tassa komārikā bhariyā, vimalā kañcanavelliviggahā;

    កាលា តរុណាវ ឧគ្គតា, បុចិមន្ទត្ថនី ចារុទស្សនា។

    Kālā taruṇāva uggatā, pucimandatthanī cārudassanā.

    ១៣៧៦.

    1376.

    ‘‘លាខារសរត្តសុច្ឆវី , កណិការាវ និវាតបុប្ផិតា;

    ‘‘Lākhārasarattasucchavī , kaṇikārāva nivātapupphitā;

    តិទិវោកចរាវ អច្ឆរា, វិជ្ជុវព្ភឃនា វិនិស្សដា។

    Tidivokacarāva accharā, vijjuvabbhaghanā vinissaṭā.

    ១៣៧៧.

    1377.

    ‘‘សា ទោហឡិនី សុវិម្ហិតា, វិធុរស្ស ហទយំ ធនិយតិ;

    ‘‘Sā dohaḷinī suvimhitā, vidhurassa hadayaṃ dhaniyati;

    តំ តេសំ ទេមិ ឥស្សរ, តេន តេ ទេន្តិ ឥរន្ធតិំ មម’’ន្តិ។

    Taṃ tesaṃ demi issara, tena te denti irandhatiṃ mama’’nti.

    តត្ថ ទេវវាហវហំ យានន្តិ វហិតព្ពោតិ វាហោ, ទេវសង្ខាតំ វាហំ វហតីតិ ទេវវាហវហំ។ យន្តិ ឯតេនាតិ យានំ។ កប្បិតកេសមស្សូតិ មណ្ឌនវសេន សុសំវិហិតកេសមស្សុ។ ទេវានំ បន កេសមស្សុករណកម្មំ នាម នត្ថិ, វិចិត្តកថិកេន បន កថិតំ។ ជិគីសន្តិ បត្ថយន្តោ។ វេស្សវណន្តិ វិសាណាយ រាជធានិយា ឥស្សររាជានំ។ កុវេរន្តិ ឯវំនាមកំ។ ភោគវតី នាមាតិ សម្បន្នភោគតាយ ឯវំលទ្ធនាមំ។ មន្ទិរេតិ មន្ទិរំ, ភវនន្តិ អត្ថោ។ វាសា ហិរញ្ញវតីតិ នាគរាជស្ស វសនដ្ឋានត្តា វាសាតិ ច, កញ្ចនវតិយា សុវណ្ណបាការេន បរិក្ខិត្តត្តា ហិរញ្ញវតីតិ ច វុច្ចតិ។ នគរេ និម្មិតេតិ នគរំ និម្មិតំ។ កញ្ចនមយេតិ សុវណ្ណមយំ។ មណ្ឌលស្សាតិ ភោគមណ្ឌលេន សមន្នាគតស្ស។ និដ្ឋិតន្តិ ករណបរិនិដ្ឋិតំ។ ឱដ្ឋគីវិយោតិ ឱដ្ឋគីវាសណ្ឋានេន កតា រត្តមណិមសារគល្លមយា អដ្ដាលកា។ បាសាទេត្ថាតិ ឯត្ថ នាគភវនេ បាសាទា។ សិលាមយាតិ មណិមយា។ សោវណ្ណរតនេហីតិ សុវណ្ណសង្ខាតេហិ រតនេហិ, សុវណ្ណិដ្ឋកាហិ ឆាទិតាតិ អត្ថោ។ សហាតិ សហការា។ ឧបរិភទ្ទកាតិ ឧទ្ទាលកជាតិកាយេវ រុក្ខា។ ចម្បេយ្យកា នាគមល្លិកាតិ ចម្បកា ច នាគា ច មល្លិកា ច។ ភគិនីមាលា អថ មេត្ថ កោលិយាតិ ភគិនីមាលា ចេវ អថ ឯត្ថ នាគភវនេ កោលិយា នាម រុក្ខា ច។ ឯតេ ទុមា បរិណាមិតាតិ ឯតេ បុប្ផូបគផលូបគរុក្ខា អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដសាខតាយ បរិណាមិតា អាកុលសមាកុលា។ ខជ្ជុរេត្ថាតិ ខជ្ជុរិរុក្ខា ឯត្ថ។ សិលាមយាតិ ឥន្ទនីលមណិមយា។ សោវណ្ណធុវបុប្ផិតាតិ តេ បន សុវណ្ណបុប្ផេហិ និច្ចបុប្ផិតា។ យត្ថ វសតោបបាតិកោតិ យត្ថ នាគភវនេ ឱបបាតិកោ នាគរាជា វសតិ។ កញ្ចនវេល្លិវិគ្គហាតិ សុវណ្ណរាសិសស្សិរិកសរីរា។ កាលា តរុណាវ ឧគ្គតាតិ វិលាសយុត្តតាយ មន្ទវាតេរិតា កាលវល្លិបល្លវា វិយ ឧគ្គតា។ បុចិមន្ទត្ថនីតិ និម្ពផលសណ្ឋានចូចុកា ។ លាខារសរត្តសុច្ឆវីតិ ហត្ថបាទតលឆវិំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តិទិវោកចរាតិ តិទសភវនចរា។ វិជ្ជុវព្ភឃនាតិ អព្ភឃនវលាហកន្តរតោ និស្សដា វិជ្ជុលតា វិយ។ តំ តេសំ ទេមីតិ តំ តស្ស ហទយំ អហំ តេសំ ទេមិ, ឯវំ ជានស្សុ។ ឥស្សរាតិ មាតុលំ អាលបតិ។

    Tattha devavāhavahaṃ yānanti vahitabboti vāho, devasaṅkhātaṃ vāhaṃ vahatīti devavāhavahaṃ. Yanti etenāti yānaṃ. Kappitakesamassūti maṇḍanavasena susaṃvihitakesamassu. Devānaṃ pana kesamassukaraṇakammaṃ nāma natthi, vicittakathikena pana kathitaṃ. Jigīsanti patthayanto. Vessavaṇanti visāṇāya rājadhāniyā issararājānaṃ. Kuveranti evaṃnāmakaṃ. Bhogavatī nāmāti sampannabhogatāya evaṃladdhanāmaṃ. Mandireti mandiraṃ, bhavananti attho. Vāsā hiraññavatīti nāgarājassa vasanaṭṭhānattā vāsāti ca, kañcanavatiyā suvaṇṇapākārena parikkhittattā hiraññavatīti ca vuccati. Nagare nimmiteti nagaraṃ nimmitaṃ. Kañcanamayeti suvaṇṇamayaṃ. Maṇḍalassāti bhogamaṇḍalena samannāgatassa. Niṭṭhitanti karaṇapariniṭṭhitaṃ. Oṭṭhagīviyoti oṭṭhagīvāsaṇṭhānena katā rattamaṇimasāragallamayā aṭṭālakā. Pāsādetthāti ettha nāgabhavane pāsādā. Silāmayāti maṇimayā. Sovaṇṇaratanehīti suvaṇṇasaṅkhātehi ratanehi, suvaṇṇiṭṭhakāhi chāditāti attho. Sahāti sahakārā. Uparibhaddakāti uddālakajātikāyeva rukkhā. Campeyyakā nāgamallikāti campakā ca nāgā ca mallikā ca. Bhaginīmālā atha mettha koliyāti bhaginīmālā ceva atha ettha nāgabhavane koliyā nāma rukkhā ca. Ete dumā pariṇāmitāti ete pupphūpagaphalūpagarukkhā aññamaññaṃ saṅghaṭṭasākhatāya pariṇāmitā ākulasamākulā. Khajjuretthāti khajjurirukkhā ettha. Silāmayāti indanīlamaṇimayā. Sovaṇṇadhuvapupphitāti te pana suvaṇṇapupphehi niccapupphitā. Yattha vasatopapātikoti yattha nāgabhavane opapātiko nāgarājā vasati. Kañcanavelliviggahāti suvaṇṇarāsisassirikasarīrā. Kālā taruṇāva uggatāti vilāsayuttatāya mandavāteritā kālavallipallavā viya uggatā. Pucimandatthanīti nimbaphalasaṇṭhānacūcukā . Lākhārasarattasucchavīti hatthapādatalachaviṃ sandhāya vuttaṃ. Tidivokacarāti tidasabhavanacarā. Vijjuvabbhaghanāti abbhaghanavalāhakantarato nissaṭā vijjulatā viya. Taṃ tesaṃ demīti taṃ tassa hadayaṃ ahaṃ tesaṃ demi, evaṃ jānassu. Issarāti mātulaṃ ālapati.

    ឥតិ សោ វេស្សវណេន អននុញ្ញាតោ គន្តុំ អវិសហិត្វា តំ អនុជានាបេតុំ ឯតា ឯត្តកា គាថា កថេសិ។ វេស្សវណោ បន តស្ស កថំ ន សុណាតិ។ កិំការណា? ទ្វិន្នំ ទេវបុត្តានំ វិមានអឌ្ឌំ បរិច្ឆិន្ទតីតិ។ បុណ្ណកោ អត្តនោ វចនស្ស អស្សុតភាវំ ញត្វា ជិនកទេវបុត្តស្ស សន្តិកេ អដ្ឋាសិ។ វេស្សវណោ អឌ្ឌំ វិនិច្ឆិនិត្វា បរាជិតំ អនុដ្ឋាបេត្វា ឥតរំ ‘‘គច្ឆ ត្វំ, តវ វិមានេ វសាហី’’តិ អាហ។ បុណ្ណកោ ‘‘គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ វុត្តក្ខណេយេវ ‘‘មយ្ហំ មាតុលេន មម បេសិតភាវំ ជានាថា’’តិ កតិបយទេវបុត្តេ សក្ខិំ កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សិន្ធវំ អាហរាបេត្វា អភិរុយ្ហ បក្កាមិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Iti so vessavaṇena ananuññāto gantuṃ avisahitvā taṃ anujānāpetuṃ etā ettakā gāthā kathesi. Vessavaṇo pana tassa kathaṃ na suṇāti. Kiṃkāraṇā? Dvinnaṃ devaputtānaṃ vimānaaḍḍaṃ paricchindatīti. Puṇṇako attano vacanassa assutabhāvaṃ ñatvā jinakadevaputtassa santike aṭṭhāsi. Vessavaṇo aḍḍaṃ vinicchinitvā parājitaṃ anuṭṭhāpetvā itaraṃ ‘‘gaccha tvaṃ, tava vimāne vasāhī’’ti āha. Puṇṇako ‘‘gaccha tva’’nti vuttakkhaṇeyeva ‘‘mayhaṃ mātulena mama pesitabhāvaṃ jānāthā’’ti katipayadevaputte sakkhiṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva sindhavaṃ āharāpetvā abhiruyha pakkāmi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣៧៨.

    1378.

    ‘‘សោ បុណ្ណកោ ភូតបតិំ យសស្សិំ, អាមន្តយ វេស្សវណំ កុវេរំ;

    ‘‘So puṇṇako bhūtapatiṃ yasassiṃ, āmantaya vessavaṇaṃ kuveraṃ;

    តត្ថេវ សន្តោ បុរិសំ អសំសិ, អានេហិ អាជញ្ញមិធេវ យុត្តំ។

    Tattheva santo purisaṃ asaṃsi, ānehi ājaññamidheva yuttaṃ.

    ១៣៧៩.

    1379.

    ‘‘ជាតរូបមយា កណ្ណា, កាចម្ហិចមយា ខុរា;

    ‘‘Jātarūpamayā kaṇṇā, kācamhicamayā khurā;

    ជម្ពោនទស្ស បាកស្ស, សុវណ្ណស្ស ឧរច្ឆទោ។

    Jambonadassa pākassa, suvaṇṇassa uracchado.

    ១៣៨០.

    1380.

    ‘‘ទេវវាហវហំ យានំ, អស្សមារុយ្ហ បុណ្ណកោ;

    ‘‘Devavāhavahaṃ yānaṃ, assamāruyha puṇṇako;

    អលង្កតោ កប្បិតកេសមស្សុ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ’’តិ។

    Alaṅkato kappitakesamassu, pakkāmi vehāyasamantalikkhe’’ti.

    តត្ថ អាមន្តយាតិ អាមន្តយិត្វា។

    Tattha āmantayāti āmantayitvā.

    សោ អាកាសេន គច្ឆន្តោយេវ ចិន្តេសិ ‘‘វិធុរបណ្ឌិតោ មហាបរិវារោ, ន សក្កា តំ គណ្ហិតុំ, ធនញ្ចយកោរព្យោ បន ជូតវិត្តកោ, តំ ជូតេន ជិនិត្វា វិធុរំ គណ្ហិស្សាមិ, ឃរេ បនស្ស ពហូនិ រតនានិ, អប្បគ្ឃេន លក្ខេន ជូតំ ន កីឡិស្សតិ, មហគ្ឃរតនំ ហរិតុំ វដ្ដតិ, អញ្ញំ រតនំ រាជា ន គណ្ហិស្សតិ, រាជគហស្ស សាមន្តា វេបុល្លបព្ពតព្ភន្តរេ ចក្កវត្តិរញ្ញោ បរិភោគមណិរតនំ អត្ថិ មហានុភាវំ, តំ គហេត្វា តេន រាជានំ បលោភេត្វា ជិនិស្សាមី’’តិ។ សោ តថា អកាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    So ākāsena gacchantoyeva cintesi ‘‘vidhurapaṇḍito mahāparivāro, na sakkā taṃ gaṇhituṃ, dhanañcayakorabyo pana jūtavittako, taṃ jūtena jinitvā vidhuraṃ gaṇhissāmi, ghare panassa bahūni ratanāni, appagghena lakkhena jūtaṃ na kīḷissati, mahaggharatanaṃ harituṃ vaṭṭati, aññaṃ ratanaṃ rājā na gaṇhissati, rājagahassa sāmantā vepullapabbatabbhantare cakkavattirañño paribhogamaṇiratanaṃ atthi mahānubhāvaṃ, taṃ gahetvā tena rājānaṃ palobhetvā jinissāmī’’ti. So tathā akāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣៨១.

    1381.

    ‘‘សោ អគ្គមា រាជគហំ សុរម្មំ, អង្គស្ស រញ្ញោ នគរំ ទុរាយុតំ;

    ‘‘So aggamā rājagahaṃ surammaṃ, aṅgassa rañño nagaraṃ durāyutaṃ;

    បហូតភក្ខំ ពហុអន្នបានំ, មសក្កសារំ វិយ វាសវស្ស។

    Pahūtabhakkhaṃ bahuannapānaṃ, masakkasāraṃ viya vāsavassa.

    ១៣៨២.

    1382.

    ‘‘មយូរកោញ្ចាគណសម្បឃុដ្ឋំ , ទិជាភិឃុដ្ឋំ ទិជសង្ឃសេវិតំ;

    ‘‘Mayūrakoñcāgaṇasampaghuṭṭhaṃ , dijābhighuṭṭhaṃ dijasaṅghasevitaṃ;

    នានាសកុន្តាភិរុទំ សុវង្គណំ, បុប្ផាភិកិណ្ណំ ហិមវំវ បព្ពតំ។

    Nānāsakuntābhirudaṃ suvaṅgaṇaṃ, pupphābhikiṇṇaṃ himavaṃva pabbataṃ.

    ១៣៨៣.

    1383.

    ‘‘សោ បុណ្ណកោ វេបុលមាភិរូហិ, សិលុច្ចយំ កិម្បុរិសានុចិណ្ណំ;

    ‘‘So puṇṇako vepulamābhirūhi, siluccayaṃ kimpurisānuciṇṇaṃ;

    អន្វេសមានោ មណិរតនំ ឧឡារំ, តមទ្ទសា បព្ពតកូដមជ្ឈេ’’តិ។

    Anvesamāno maṇiratanaṃ uḷāraṃ, tamaddasā pabbatakūṭamajjhe’’ti.

    តត្ថ អង្គស្ស រញ្ញោតិ តទា អង្គស្ស រញ្ញោវ មគធរជ្ជំ អហោសិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘អង្គស្ស រញ្ញោ នគរ’’ន្តិ។ ទុរាយុតន្តិ បច្ចត្ថិកេហិ ទុរាយុត្តំ។ មសក្កសារំ វិយ វាសវស្សាតិ មសក្កសារសង្ខាតេ សិនេរុបព្ពតមត្ថកេ មាបិតត្តា ‘‘មសក្កសារ’’ន្តិ លទ្ធនាមំ វាសវស្ស ភវនំ វិយ។ ទិជាភិឃុដ្ឋន្តិ អញ្ញេហិ ច បក្ខីហិ អភិសង្ឃុដ្ឋំ និន្នាទិតំ។ នានាសកុន្តាភិរុទន្តិ មធុរស្សរេន គាយន្តេហិ វិយ នានាវិធេហិ សកុណេហិ អភិរុទំ, អភិគីតន្តិ អត្ថោ។ សុវង្គណន្តិ សុន្ទរអង្គណំ មនុញ្ញតលំ។ ហិមវំវ បព្ពតន្តិ ហិមវន្តបព្ពតំ វិយ។ វេបុលមាភិរូហីតិ ភិក្ខវេ, សោ បុណ្ណកោ ឯវរូបំ វេបុល្លបព្ពតំ អភិរុហិ។ បព្ពតកូដមជ្ឈេតិ បព្ពតកូដអន្តរេ តំ មណិំ អទ្ទស។

    Tattha aṅgassa raññoti tadā aṅgassa raññova magadharajjaṃ ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘aṅgassa rañño nagara’’nti. Durāyutanti paccatthikehi durāyuttaṃ. Masakkasāraṃ viya vāsavassāti masakkasārasaṅkhāte sinerupabbatamatthake māpitattā ‘‘masakkasāra’’nti laddhanāmaṃ vāsavassa bhavanaṃ viya. Dijābhighuṭṭhanti aññehi ca pakkhīhi abhisaṅghuṭṭhaṃ ninnāditaṃ. Nānāsakuntābhirudanti madhurassarena gāyantehi viya nānāvidhehi sakuṇehi abhirudaṃ, abhigītanti attho. Suvaṅgaṇanti sundaraaṅgaṇaṃ manuññatalaṃ. Himavaṃva pabbatanti himavantapabbataṃ viya. Vepulamābhirūhīti bhikkhave, so puṇṇako evarūpaṃ vepullapabbataṃ abhiruhi. Pabbatakūṭamajjheti pabbatakūṭaantare taṃ maṇiṃ addasa.

    ១៣៨៤.

    1384.

    ‘‘ទិស្វា មណិំ បភស្សរំ ជាតិមន្តំ, មនោហរំ មណិរតនំ ឧឡារំ;

    ‘‘Disvā maṇiṃ pabhassaraṃ jātimantaṃ, manoharaṃ maṇiratanaṃ uḷāraṃ;

    ទទ្ទល្លមានំ យសសា យសស្សិនំ, ឱភាសតី វិជ្ជុរិវន្តលិក្ខេ។

    Daddallamānaṃ yasasā yasassinaṃ, obhāsatī vijjurivantalikkhe.

    ១៣៨៥.

    1385.

    ‘‘តមគ្គហី វេឡុរិយំ មហគ្ឃំ, មនោហរំ នាម មហានុភាវំ;

    ‘‘Tamaggahī veḷuriyaṃ mahagghaṃ, manoharaṃ nāma mahānubhāvaṃ;

    អាជញ្ញមារុយ្ហ មនោមវណ្ណោ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ’’តិ។

    Ājaññamāruyha manomavaṇṇo, pakkāmi vehāyasamantalikkhe’’ti.

    តត្ថ មនោហរន្តិ មនសាភិបត្ថិតស្ស ធនស្ស អាហរណសមត្ថំ។ ទទ្ទល្លមានន្តិ ឧជ្ជលមានំ។ យសសាតិ បរិវារមណិគណេន។ ឱភាសតីតិ តំ មណិរតនំ អាកាសេ វិជ្ជុរិវ ឱភាសតិ។ តមគ្គហីតិ តំ មណិរតនំ អគ្គហេសិ។ តំ បន មណិរតនំ កុម្ភិរោ នាម យក្ខោ កុម្ភណ្ឌសហស្សបរិវារោ រក្ខតិ។ សោ បន តេន កុជ្ឈិត្វា ឱលោកិតមត្តេនេវ ភីតតសិតោ បលាយិត្វា ចក្កវាឡបព្ពតំ បត្វា កម្បមានោ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ។ ឥតិ តំ បលាបេត្វា បុណ្ណកោ មណិរតនំ អគ្គហេសិ។ មនោហរំ នាមាតិ មនសា ចិន្តិតំ ធនំ អាហរិតុំ សក្កោតីតិ ឯវំលទ្ធនាមំ។

    Tattha manoharanti manasābhipatthitassa dhanassa āharaṇasamatthaṃ. Daddallamānanti ujjalamānaṃ. Yasasāti parivāramaṇigaṇena. Obhāsatīti taṃ maṇiratanaṃ ākāse vijjuriva obhāsati. Tamaggahīti taṃ maṇiratanaṃ aggahesi. Taṃ pana maṇiratanaṃ kumbhiro nāma yakkho kumbhaṇḍasahassaparivāro rakkhati. So pana tena kujjhitvā olokitamatteneva bhītatasito palāyitvā cakkavāḷapabbataṃ patvā kampamāno olokento aṭṭhāsi. Iti taṃ palāpetvā puṇṇako maṇiratanaṃ aggahesi. Manoharaṃ nāmāti manasā cintitaṃ dhanaṃ āharituṃ sakkotīti evaṃladdhanāmaṃ.

    ឥតិ សោ តំ គហេត្វា អាកាសេន គច្ឆន្តោ តំ នគរំ បត្តោ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Iti so taṃ gahetvā ākāsena gacchanto taṃ nagaraṃ patto. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៣៨៦.

    1386.

    ‘‘សោ អគ្គមា នគរមិន្ទបត្ថំ, ឱរុយ្ហុបាគច្ឆិ សភំ កុរូនំ;

    ‘‘So aggamā nagaramindapatthaṃ, oruyhupāgacchi sabhaṃ kurūnaṃ;

    សមាគតេ ឯកសតំ សមគ្គេ, អវ្ហេត្ថ យក្ខោ អវិកម្បមានោ។

    Samāgate ekasataṃ samagge, avhettha yakkho avikampamāno.

    ១៣៨៧.

    1387.

    ‘‘កោ នីធ រញ្ញំ វរមាភិជេតិ, កមាភិជេយ្យាម វរទ្ធនេន;

    ‘‘Ko nīdha raññaṃ varamābhijeti, kamābhijeyyāma varaddhanena;

    កមនុត្តរំ រតនវរំ ជិនាម, កោ វាបិ នោ ជេតិ វរទ្ធនេនា’’តិ។

    Kamanuttaraṃ ratanavaraṃ jināma, ko vāpi no jeti varaddhanenā’’ti.

    តត្ថ ឱរុយ្ហុបាគច្ឆិ សភំ កុរូនន្តិ ភិក្ខវេ, សោ បុណ្ណកោ អស្សបិដ្ឋិតោ ឱរុយ្ហ អស្សំ អទិស្សមានរូបំ ឋបេត្វា មាណវកវណ្ណេន កុរូនំ សភំ ឧបគតោ។ ឯកសតន្តិ ឯកសតរាជានោ អឆម្ភីតោ ហុត្វា ‘‘កោ នីធា’’តិអាទីនិ វទន្តោ ជូតេន អវ្ហេត្ថ។ កោ នីធាតិ កោ នុ ឥមស្មិំ រាជសមាគមេ។ រញ្ញន្តិ រាជូនំ អន្តរេ។ វរមាភិជេតីតិ អម្ហាកំ សន្តកំ សេដ្ឋរតនំ អភិជេតិ, ‘‘អហំ ជិនាមី’’តិ វត្តុំ ឧស្សហតិ។ កមាភិជេយ្យាមាតិ កំ វា មយំ ជិនេយ្យាម។ វរទ្ធនេនាតិ ឧត្តមធនេន។ កមនុត្តរន្តិ ជិនន្តោ ច កតរំ រាជានំ អនុត្តរំ រតនវរំ ជិនាម។ កោ វាបិ នោ ជេតីតិ អថ វា កោ នាម រាជា អម្ហេ វរធនេន ជេតិ។ ឥតិ សោ ចតូហិ បទេហិ កោរព្យមេវ ឃដ្ដេតិ។

    Tattha oruyhupāgacchi sabhaṃ kurūnanti bhikkhave, so puṇṇako assapiṭṭhito oruyha assaṃ adissamānarūpaṃ ṭhapetvā māṇavakavaṇṇena kurūnaṃ sabhaṃ upagato. Ekasatanti ekasatarājāno achambhīto hutvā ‘‘ko nīdhā’’tiādīni vadanto jūtena avhettha. Ko nīdhāti ko nu imasmiṃ rājasamāgame. Raññanti rājūnaṃ antare. Varamābhijetīti amhākaṃ santakaṃ seṭṭharatanaṃ abhijeti, ‘‘ahaṃ jināmī’’ti vattuṃ ussahati. Kamābhijeyyāmāti kaṃ vā mayaṃ jineyyāma. Varaddhanenāti uttamadhanena. Kamanuttaranti jinanto ca kataraṃ rājānaṃ anuttaraṃ ratanavaraṃ jināma. Ko vāpi no jetīti atha vā ko nāma rājā amhe varadhanena jeti. Iti so catūhi padehi korabyameva ghaṭṭeti.

    អថ រាជា ‘‘មយា ឥតោ បុព្ពេ ឯវំ សូរោ ហុត្វា កថេន្តោ នាម ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, កោ នុ ខោ ឯសោ’’តិ ចិន្តេត្វា បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

    Atha rājā ‘‘mayā ito pubbe evaṃ sūro hutvā kathento nāma na diṭṭhapubbo, ko nu kho eso’’ti cintetvā pucchanto gāthamāha –

    ១៣៨៨.

    1388.

    ‘‘កុហិំ នុ រដ្ឋេ តវ ជាតិភូមិ, ន កោរព្យស្សេវ វចោ តវេទំ;

    ‘‘Kuhiṃ nu raṭṭhe tava jātibhūmi, na korabyasseva vaco tavedaṃ;

    អភីតោសិ នោ វណ្ណនិភាយ សព្ពេ, អក្ខាហិ មេ នាមញ្ច ពន្ធវេ ចា’’តិ។

    Abhītosi no vaṇṇanibhāya sabbe, akkhāhi me nāmañca bandhave cā’’ti.

    តត្ថ ន កោរព្យស្សេវាតិ កុរុរដ្ឋវាសិកស្សេវ តវ វចនំ ន ហោតិ។

    Tattha na korabyassevāti kururaṭṭhavāsikasseva tava vacanaṃ na hoti.

    តំ សុត្វា ឥតរោ ‘‘អយំ រាជា មម នាមំ បុច្ឆតិ, បុណ្ណកោ ច នាម ទាសោ ហោតិ។ សចាហំ ‘បុណ្ណកោស្មី’តិ វក្ខាមិ, ‘ឯស ទាសោ, តស្មា មំ បគព្ភតាយ ឯវំ វទេតី’តិ អវមញ្ញិស្សតិ, អនន្តរាតីតេ អត្តភាវេ នាមមស្ស កថេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Taṃ sutvā itaro ‘‘ayaṃ rājā mama nāmaṃ pucchati, puṇṇako ca nāma dāso hoti. Sacāhaṃ ‘puṇṇakosmī’ti vakkhāmi, ‘esa dāso, tasmā maṃ pagabbhatāya evaṃ vadetī’ti avamaññissati, anantarātīte attabhāve nāmamassa kathessāmī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ១៣៨៩.

    1389.

    ‘‘កច្ចាយនោ មាណវកោស្មិ រាជ, អនូននាមោ ឥតិ មវ្ហយន្តិ;

    ‘‘Kaccāyano māṇavakosmi rāja, anūnanāmo iti mavhayanti;

    អង្គេសុ មេ ញាតយោ ពន្ធវា ច, អក្ខេន ទេវស្មិ ឥធានុបត្តោ’’តិ។

    Aṅgesu me ñātayo bandhavā ca, akkhena devasmi idhānupatto’’ti.

    តត្ថ អនូននាមោតិ ន ឩននាមោ។ ឥមិនា អត្តនោ បុណ្ណកនាមមេវ បដិច្ឆន្នំ កត្វា កថេតិ។ ឥតិ មវ្ហយន្តីតិ ឥតិ មំ អវ្ហយន្តិ បក្កោសន្តិ ។ អង្គេសូតិ អង្គរដ្ឋេ កាលចម្បានគរេ វសន្តិ។ អក្ខេន ទេវស្មីតិ ទេវ, ជូតកីឡនត្ថេន ឥធ អនុប្បត្តោស្មិ។

    Tattha anūnanāmoti na ūnanāmo. Iminā attano puṇṇakanāmameva paṭicchannaṃ katvā katheti. Iti mavhayantīti iti maṃ avhayanti pakkosanti . Aṅgesūti aṅgaraṭṭhe kālacampānagare vasanti. Akkhena devasmīti deva, jūtakīḷanatthena idha anuppattosmi.

    អថ រាជា ‘‘មាណវ, ត្វំ ជូតេន ជិតោ កិំ ទស្សសិ, កិំ តេ អត្ថី’’តិ បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

    Atha rājā ‘‘māṇava, tvaṃ jūtena jito kiṃ dassasi, kiṃ te atthī’’ti pucchanto gāthamāha –

    ១៣៩០.

    1390.

    ‘‘កិំ មាណវស្ស រតនានិ អត្ថិ, យេ តំ ជិនន្តោ ហរេ អក្ខធុត្តោ;

    ‘‘Kiṃ māṇavassa ratanāni atthi, ye taṃ jinanto hare akkhadhutto;

    ពហូនិ រញ្ញោ រតនានិ អត្ថិ, តេ ត្វំ ទលិទ្ទោ កថមវ្ហយេសី’’តិ។

    Bahūni rañño ratanāni atthi, te tvaṃ daliddo kathamavhayesī’’ti.

    តស្សត្ថោ – កិត្តកានិ ភោតោ មាណវស្ស រតនានិ អត្ថិ, យេ តំ ជិនន្តោ អក្ខធុត្តោ ‘‘អាហរា’’តិ វត្វា ហរេយ្យ។ រញ្ញោ បន និវេសនេ ពហូនិ រតនានិ អត្ថិ, តេ រាជានោ ឯវំ ពហុធនេ ត្វំ ទលិទ្ទោ សមានោ កថំ ជូតេន អវ្ហយសីតិ។

    Tassattho – kittakāni bhoto māṇavassa ratanāni atthi, ye taṃ jinanto akkhadhutto ‘‘āharā’’ti vatvā hareyya. Rañño pana nivesane bahūni ratanāni atthi, te rājāno evaṃ bahudhane tvaṃ daliddo samāno kathaṃ jūtena avhayasīti.

    តតោ បុណ្ណកោ គាថមាហ –

    Tato puṇṇako gāthamāha –

    ១៣៩១.

    1391.

    ‘‘មនោហរោ នាម មណី មមាយំ, មនោហរំ មណិរតនំ ឧឡារំ;

    ‘‘Manoharo nāma maṇī mamāyaṃ, manoharaṃ maṇiratanaṃ uḷāraṃ;

    ឥមញ្ច អាជញ្ញមមិត្តតាបនំ, ឯតំ មេ ជិនិត្វា ហរេ អក្ខធុត្តោ’’តិ។

    Imañca ājaññamamittatāpanaṃ, etaṃ me jinitvā hare akkhadhutto’’ti.

    បាឡិបោត្ថកេសុ បន ‘‘មណិ មម វិជ្ជតិ លោហិតង្កោ’’តិ លិខិតំ។ សោ បន មណិ វេឡុរិយោ, តស្មា ឥទមេវ សមេតិ។

    Pāḷipotthakesu pana ‘‘maṇi mama vijjati lohitaṅko’’ti likhitaṃ. So pana maṇi veḷuriyo, tasmā idameva sameti.

    តត្ថ អាជញ្ញន្តិ ឥមំ អាជានីយស្សញ្ច មណិញ្ចាតិ ឯតំ មេ ឧភយំ ហរេយ្យ អក្ខធុត្តោតិ អស្សំ ទស្សេត្វា ឯវមាហ។

    Tattha ājaññanti imaṃ ājānīyassañca maṇiñcāti etaṃ me ubhayaṃ hareyya akkhadhuttoti assaṃ dassetvā evamāha.

    តំ សុត្វា រាជា គាថមាហ –

    Taṃ sutvā rājā gāthamāha –

    ១៣៩២.

    1392.

    ‘‘ឯកោ មណី មាណវ កិំ ករិស្សតិ, អាជានិយេកោ បន កិំ ករិស្សតិ;

    ‘‘Eko maṇī māṇava kiṃ karissati, ājāniyeko pana kiṃ karissati;

    ពហូនិ រញ្ញោ មណិរតនានិ អត្ថិ, អាជានិយា វាតជវា អនប្បកា’’តិ។

    Bahūni rañño maṇiratanāni atthi, ājāniyā vātajavā anappakā’’ti.

    ទោហឡកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

    Dohaḷakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    មណិកណ្ឌំ

    Maṇikaṇḍaṃ

    សោ រញ្ញោ កថំ សុត្វា ‘‘មហារាជ, កិំ នាម ឯតំ វទេថ, ឯកោ អស្សោ អស្សសហស្សំ លក្ខំ ហោតិ, ឯកោ មណិ មណិសហស្សំ លក្ខំ ហោតិ។ ន ហិ សព្ពេ អស្សា ឯកសទិសា, ឥមស្ស តាវ ជវំ បស្សថា’’តិ វត្វា អស្សំ អភិរុហិត្វា បាការមត្ថកេន បេសេសិ។ សត្តយោជនិកំ នគរំ អស្សេហិ គីវាយ គីវំ បហរន្តេហិ បរិក្ខិត្តំ វិយ អហោសិ។ អថានុក្កមេន អស្សោបិ ន បញ្ញាយិ, យក្ខោបិ ន បញ្ញាយិ, ឧទរេ ពទ្ធរត្តបដោវ បញ្ញាយិ។ សោ អស្សតោ ឱរុយ្ហ ‘‘ទិដ្ឋោ, មហារាជ, អស្សស្ស វេគោ’’តិ វត្វា ‘‘អាម, ទិដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥទានិ បុន បស្ស, មហារាជា’’តិ វត្វា អស្សំ អន្តោនគរេ ឧយ្យានេ បោក្ខរណិយា ឧទកបិដ្ឋេ បេសេសិ, ខុរគ្គានិ អតេមេន្តោវ បក្ខន្ទិ។ អថ នំ បទុមបត្តេសុ វិចរាបេត្វា បាណិំ បហរិត្វា ហត្ថំ បសារេសិ, អស្សោ អាគន្ត្វា បាណិតលេ បតិដ្ឋាសិ។ តតោ ‘‘វដ្ដតេ ឯវរូបំ អស្សរតនំ នរិន្ទា’’តិ វត្វា ‘‘វដ្ដតី’’តិ វុត្តេ ‘‘មហារាជ, អស្សរតនំ តាវ តិដ្ឋតុ, មណិរតនស្ស មហានុភាវំ បស្សា’’តិ វត្វា តស្សានុភាវំ បកាសេន្តោ អាហ –

    So rañño kathaṃ sutvā ‘‘mahārāja, kiṃ nāma etaṃ vadetha, eko asso assasahassaṃ lakkhaṃ hoti, eko maṇi maṇisahassaṃ lakkhaṃ hoti. Na hi sabbe assā ekasadisā, imassa tāva javaṃ passathā’’ti vatvā assaṃ abhiruhitvā pākāramatthakena pesesi. Sattayojanikaṃ nagaraṃ assehi gīvāya gīvaṃ paharantehi parikkhittaṃ viya ahosi. Athānukkamena assopi na paññāyi, yakkhopi na paññāyi, udare baddharattapaṭova paññāyi. So assato oruyha ‘‘diṭṭho, mahārāja, assassa vego’’ti vatvā ‘‘āma, diṭṭho’’ti vutte ‘‘idāni puna passa, mahārājā’’ti vatvā assaṃ antonagare uyyāne pokkharaṇiyā udakapiṭṭhe pesesi, khuraggāni atementova pakkhandi. Atha naṃ padumapattesu vicarāpetvā pāṇiṃ paharitvā hatthaṃ pasāresi, asso āgantvā pāṇitale patiṭṭhāsi. Tato ‘‘vaṭṭate evarūpaṃ assaratanaṃ narindā’’ti vatvā ‘‘vaṭṭatī’’ti vutte ‘‘mahārāja, assaratanaṃ tāva tiṭṭhatu, maṇiratanassa mahānubhāvaṃ passā’’ti vatvā tassānubhāvaṃ pakāsento āha –

    ១៣៩៣.

    1393.

    ‘‘ឥទញ្ច មេ មណិរតនំ, បស្ស ត្វំ ទ្វិបទុត្តម;

    ‘‘Idañca me maṇiratanaṃ, passa tvaṃ dvipaduttama;

    ឥត្ថីនំ វិគ្គហា ចេត្ថ, បុរិសានញ្ច វិគ្គហា។

    Itthīnaṃ viggahā cettha, purisānañca viggahā.

    ១៣៩៤.

    1394.

    ‘‘មិគានំ វិគ្គហា ចេត្ថ, សកុណានញ្ច វិគ្គហា;

    ‘‘Migānaṃ viggahā cettha, sakuṇānañca viggahā;

    នាគរាជា សុបណ្ណា ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Nāgarājā supaṇṇā ca, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ ឥត្ថីនន្តិ ឯតស្មិញ្ហិ មណិរតនេ អលង្កតបដិយត្តា អនេកា ឥត្ថិវិគ្គហា បុរិសវិគ្គហា នានប្បការា មិគបក្ខិសង្ឃា សេនង្គាទីនិ ច បញ្ញាយន្តិ, តានិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ។ និម្មិតន្តិ ឥទំ ឯវរូបំ អច្ឆេរកំ មណិម្ហិ និម្មិតំ បស្ស។

    Tattha itthīnanti etasmiñhi maṇiratane alaṅkatapaṭiyattā anekā itthiviggahā purisaviggahā nānappakārā migapakkhisaṅghā senaṅgādīni ca paññāyanti, tāni dassento evamāha. Nimmitanti idaṃ evarūpaṃ accherakaṃ maṇimhi nimmitaṃ passa.

    ‘‘អបរម្បិ បស្សាហី’’តិ វត្វា គាថា អាហ –

    ‘‘Aparampi passāhī’’ti vatvā gāthā āha –

    ១៣៩៥.

    1395.

    ‘‘ហត្ថានីកំ រថានីកំ, អស្សេ បត្តី ច វម្មិនេ;

    ‘‘Hatthānīkaṃ rathānīkaṃ, asse pattī ca vammine;

    ចតុរង្គិនិមំ សេនំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Caturaṅginimaṃ senaṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៣៩៦.

    1396.

    ‘‘ហត្ថារោហេ អនីកដ្ឋេ, រថិកេ បត្តិការកេ;

    ‘‘Hatthārohe anīkaṭṭhe, rathike pattikārake;

    ពលគ្គានិ វិយូឡ្ហានិ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Balaggāni viyūḷhāni, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ ពលគ្គានីតិ ពលានេវ។ វិយូឡ្ហានីតិ ព្យូហវសេន ឋិតានិ។

    Tattha balaggānīti balāneva. Viyūḷhānīti byūhavasena ṭhitāni.

    ១៣៩៧.

    1397.

    ‘‘បុរំ ឧទ្ធាបសម្បន្នំ, ពហុបាការតោរណំ;

    ‘‘Puraṃ uddhāpasampannaṃ, bahupākāratoraṇaṃ;

    សិង្ឃាដកេ សុភូមិយោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Siṅghāṭake subhūmiyo, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៣៩៨.

    1398.

    ‘‘ឯសិកា បរិខាយោ ច, បលិខំ អគ្គឡានិ ច;

    ‘‘Esikā parikhāyo ca, palikhaṃ aggaḷāni ca;

    អដ្ដាលកេ ច ទ្វារេ ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Aṭṭālake ca dvāre ca, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ បុរន្តិ នគរំ។ ឧទ្ធាបសម្បន្នន្តិ បាការវត្ថុនា សម្បន្នំ។ ពហុបាការតោរណន្តិ ឧច្ចបាការតោរណនគរទ្វារេន សម្បន្នំ។ សិង្ឃាដកេតិ វីថិចតុក្កានិ។ សុភូមិយោតិ នគរូបចារេ វិចិត្តា រមណីយភូមិយោ។ ឯសិកាតិ នគរទ្វារេសុ ឧដ្ឋាបិតេ ឯសិកត្ថម្ភេ។ បលិខន្តិ បលិឃំ, អយមេវ វា បាឋោ។ អគ្គឡានីតិ នគរទ្វារកវាដានិ។ ទ្វារេ ចាតិ គោបុរានិ ច។

    Tattha puranti nagaraṃ. Uddhāpasampannanti pākāravatthunā sampannaṃ. Bahupākāratoraṇanti uccapākāratoraṇanagaradvārena sampannaṃ. Siṅghāṭaketi vīthicatukkāni. Subhūmiyoti nagarūpacāre vicittā ramaṇīyabhūmiyo. Esikāti nagaradvāresu uṭṭhāpite esikatthambhe. Palikhanti palighaṃ, ayameva vā pāṭho. Aggaḷānīti nagaradvārakavāṭāni. Dvāre cāti gopurāni ca.

    ១៣៩៩.

    1399.

    ‘‘បស្ស តោរណមគ្គេសុ, នានាទិជគណា ពហូ;

    ‘‘Passa toraṇamaggesu, nānādijagaṇā bahū;

    ហំសា កោញ្ចា មយូរា ច, ចក្កវាកា ច កុក្កុហា។

    Haṃsā koñcā mayūrā ca, cakkavākā ca kukkuhā.

    ១៤០០.

    1400.

    ‘‘កុណាលកា ពហូ ចិត្រា, សិខណ្ឌី ជីវជីវកា;

    ‘‘Kuṇālakā bahū citrā, sikhaṇḍī jīvajīvakā;

    នានាទិជគណាកិណ្ណំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Nānādijagaṇākiṇṇaṃ, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ តោរណមគ្គេសូតិ ឯតស្មិំ នគរេ តោរណគ្គេសុ។ កុណាលកាតិ កាឡកោកិលា។ ចិត្រាតិ ចិត្របត្តកោកិលា។

    Tattha toraṇamaggesūti etasmiṃ nagare toraṇaggesu. Kuṇālakāti kāḷakokilā. Citrāti citrapattakokilā.

    ១៤០១.

    1401.

    ‘‘បស្ស នគរំ សុបាការំ, អព្ភុតំ លោមហំសនំ;

    ‘‘Passa nagaraṃ supākāraṃ, abbhutaṃ lomahaṃsanaṃ;

    សមុស្សិតធជំ រម្មំ, សោណ្ណវាលុកសន្ថតំ។

    Samussitadhajaṃ rammaṃ, soṇṇavālukasanthataṃ.

    ១៤០២.

    1402.

    ‘‘បស្សេត្ថ បណ្ណសាលាយោ, វិភត្តា ភាគសោ មិតា;

    ‘‘Passettha paṇṇasālāyo, vibhattā bhāgaso mitā;

    និវេសនេ និវេសេ ច, សន្ធិព្យូហេ បថទ្ធិយោ’’តិ។

    Nivesane nivese ca, sandhibyūhe pathaddhiyo’’ti.

    តត្ថ សុបាការន្តិ កញ្ចនបាការបរិក្ខិត្តំ។ បណ្ណសាលាយោតិ នានាភណ្ឌបុណ្ណេ អាបណេ។ និវេសនេ និវេសេ ចាតិ គេហានិ ចេវ គេហវត្ថូនិ ច។ សន្ធិព្យូហេតិ ឃរសន្ធិយោ ច អនិព្ពិទ្ធរច្ឆា ច។ បថទ្ធិយោតិ និព្ពិទ្ធវីថិយោ។

    Tattha supākāranti kañcanapākāraparikkhittaṃ. Paṇṇasālāyoti nānābhaṇḍapuṇṇe āpaṇe. Nivesane nivese cāti gehāni ceva gehavatthūni ca. Sandhibyūheti gharasandhiyo ca anibbiddharacchā ca. Pathaddhiyoti nibbiddhavīthiyo.

    ១៤០៣.

    1403.

    ‘‘បានាគារេ ច សោណ្ឌេ ច, សូនា ឱទនិយា ឃរា;

    ‘‘Pānāgāre ca soṇḍe ca, sūnā odaniyā gharā;

    វេសី ច គណិកាយោ ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Vesī ca gaṇikāyo ca, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤០៤.

    1404.

    ‘‘មាលាការេ ច រជកេ, គន្ធិកេ អថ ទុស្សិកេ;

    ‘‘Mālākāre ca rajake, gandhike atha dussike;

    សុវណ្ណការេ មណិការេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Suvaṇṇakāre maṇikāre, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤០៥.

    1405.

    ‘‘អាឡារិកេ ច សូទេ ច, នដនាដកគាយិនោ;

    ‘‘Āḷārike ca sūde ca, naṭanāṭakagāyino;

    បាណិស្សរេ កុម្ភថូនិកេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Pāṇissare kumbhathūnike, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ សោណ្ឌេ ចាតិ អត្តនោ អនុរូបេហិ កណ្ឋកណ្ណបិលន្ធនេហិ សមន្នាគតេ អាបានភូមិំ សជ្ជេត្វា និសិន្នេ សុរាសោណ្ឌេ ច។ អាឡារិកេតិ បូវបាកេ។ សូទេតិ ភត្តការកេ។ បាណិស្សរេតិ បាណិប្បហារេន គាយន្តេ។ កុម្ភថូនិកេតិ ឃដទទ្ទរិវាទកេ។

    Tattha soṇḍe cāti attano anurūpehi kaṇṭhakaṇṇapilandhanehi samannāgate āpānabhūmiṃ sajjetvā nisinne surāsoṇḍe ca. Āḷāriketi pūvapāke. Sūdeti bhattakārake. Pāṇissareti pāṇippahārena gāyante. Kumbhathūniketi ghaṭadaddarivādake.

    ១៤០៦.

    1406.

    ‘‘បស្ស ភេរី មុទិង្គា ច, សង្ខា បណវទិន្ទិមា;

    ‘‘Passa bherī mudiṅgā ca, saṅkhā paṇavadindimā;

    សព្ពញ្ច តាឡាវចរំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Sabbañca tāḷāvacaraṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤០៧.

    1407.

    ‘‘សម្មតាលញ្ច វីណញ្ច, នច្ចគីតំ សុវាទិតំ;

    ‘‘Sammatālañca vīṇañca, naccagītaṃ suvāditaṃ;

    តូរិយតាឡិតសង្ឃុដ្ឋំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Tūriyatāḷitasaṅghuṭṭhaṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤០៨.

    1408.

    ‘‘លង្ឃិកា មុដ្ឋិកា ចេត្ថ, មាយាការា ច សោភិយា;

    ‘‘Laṅghikā muṭṭhikā cettha, māyākārā ca sobhiyā;

    វេតាលិកេ ច ជល្លេ ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Vetālike ca jalle ca, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ សម្មតាលញ្ចាតិ ខទិរាទិសម្មញ្ចេវ កំសតាលញ្ច។ តូរិយតាឡិតសង្ឃុដ្ឋន្តិ នានាតូរិយានំ តាឡិតេហិ សង្ឃុដ្ឋំ។ មុដ្ឋិកាតិ មុដ្ឋិកមល្លា។ សោភិយាតិ នគរសោភនា ឥត្ថី ច សម្បន្នរូបា បុរិសា ច។ វេតាលិកេតិ វេតាលឧដ្ឋាបកេ។ ជល្លេតិ មស្សូនិ ករោន្តេ ន្ហាបិតេ។

    Tattha sammatālañcāti khadirādisammañceva kaṃsatālañca. Tūriyatāḷitasaṅghuṭṭhanti nānātūriyānaṃ tāḷitehi saṅghuṭṭhaṃ. Muṭṭhikāti muṭṭhikamallā. Sobhiyāti nagarasobhanā itthī ca sampannarūpā purisā ca. Vetāliketi vetālauṭṭhāpake. Jalleti massūni karonte nhāpite.

    ១៤០៩.

    1409.

    ‘‘សមជ្ជា ចេត្ថ វត្តន្តិ, អាកិណ្ណា នរនារិភិ;

    ‘‘Samajjā cettha vattanti, ākiṇṇā naranāribhi;

    មញ្ចាតិមញ្ចេ ភូមិយោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Mañcātimañce bhūmiyo, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ មញ្ចាតិមញ្ចេតិ មញ្ចានំ ឧបរិ ពទ្ធមញ្ចេ។ ភូមិយោតិ រមណីយា សមជ្ជភូមិយោ។

    Tattha mañcātimañceti mañcānaṃ upari baddhamañce. Bhūmiyoti ramaṇīyā samajjabhūmiyo.

    ១៤១០.

    1410.

    ‘‘បស្ស មល្លេ សមជ្ជស្មិំ, ផោដេន្តេ ទិគុណំ ភុជំ;

    ‘‘Passa malle samajjasmiṃ, phoṭente diguṇaṃ bhujaṃ;

    និហតេ និហតមានេ ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Nihate nihatamāne ca, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ សមជ្ជស្មិន្តិ មល្លរង្គេ។ និហតេតិ និហនិត្វា ជិនិត្វា ឋិតេ។ និហតមានេតិ បរាជិតេ។

    Tattha samajjasminti mallaraṅge. Nihateti nihanitvā jinitvā ṭhite. Nihatamāneti parājite.

    ១៤១១.

    1411.

    ‘‘បស្ស បព្ពតបាទេសុ, នានាមិគគណា ពហូ;

    ‘‘Passa pabbatapādesu, nānāmigagaṇā bahū;

    សីហា ព្យគ្ឃា វរាហា ច, អច្ឆកោកតរច្ឆយោ។

    Sīhā byagghā varāhā ca, acchakokataracchayo.

    ១៤១២.

    1412.

    ‘‘បលាសាទា គវជា ច, មហិំសា រោហិតា រុរូ;

    ‘‘Palāsādā gavajā ca, mahiṃsā rohitā rurū;

    ឯណេយ្យា ច វរាហា ច, គណិនោ នីកសូករា។

    Eṇeyyā ca varāhā ca, gaṇino nīkasūkarā.

    ១៤១៣.

    1413.

    ‘‘កទលិមិគា ពហូ ចិត្រា, ពិឡារា សសកណ្ដកា;

    ‘‘Kadalimigā bahū citrā, biḷārā sasakaṇṭakā;

    នានាមិគគណាកិណ្ណំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Nānāmigagaṇākiṇṇaṃ, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ បលាសាទាតិ ខគ្គមិគា។ ‘‘បលតា’’តិបិ បាឋោ។ គវជាតិ គវយា។ វរាហាតិ ឯកា មិគជាតិកា។ តថា គណិនោ ចេវ នីកសូករា ច។ ពហូ ចិត្រាតិ នានប្បការា ចិត្រា មិគា។ ពិឡារាតិ អរញ្ញពិឡារា។ សសកណ្ដកាតិ សសា ច កណ្ដកា ច។

    Tattha palāsādāti khaggamigā. ‘‘Palatā’’tipi pāṭho. Gavajāti gavayā. Varāhāti ekā migajātikā. Tathā gaṇino ceva nīkasūkarā ca. Bahū citrāti nānappakārā citrā migā. Biḷārāti araññabiḷārā. Sasakaṇṭakāti sasā ca kaṇṭakā ca.

    ១៤១៤.

    1414.

    ‘‘នជ្ជាយោ សុប្បតិត្ថាយោ, សោណ្ណវាលុកសន្ថតា;

    ‘‘Najjāyo suppatitthāyo, soṇṇavālukasanthatā;

    អច្ឆា សវន្តិ អម្ពូនិ, មច្ឆគុម្ពនិសេវិតា។

    Acchā savanti ambūni, macchagumbanisevitā.

    ១៤១៥.

    1415.

    ‘‘កុម្ភីលា មករា ចេត្ថ, សុសុមារា ច កច្ឆបា;

    ‘‘Kumbhīlā makarā cettha, susumārā ca kacchapā;

    បាឋីនា បាវុសា មច្ឆា, ពលជា មុញ្ចរោហិតា’’តិ។

    Pāṭhīnā pāvusā macchā, balajā muñcarohitā’’ti.

    តត្ថ នជ្ជាយោតិ នទិយោ។ សោណ្ណវាលុកសន្ថតាតិ សុវណ្ណវាលុកាយ សន្ថតតលា។ កុម្ភីលាតិ ឥមេ ឯវរូបា ជលចរា អន្តោនទិយំ វិចរន្តិ, តេបិ មណិម្ហិ បស្សាហីតិ។

    Tattha najjāyoti nadiyo. Soṇṇavālukasanthatāti suvaṇṇavālukāya santhatatalā. Kumbhīlāti ime evarūpā jalacarā antonadiyaṃ vicaranti, tepi maṇimhi passāhīti.

    ១៤១៦.

    1416.

    ‘‘នានាទិជគណាកិណ្ណា, នានាទុមគណាយុតា;

    ‘‘Nānādijagaṇākiṇṇā, nānādumagaṇāyutā;

    វេឡុរិយករោទាយោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Veḷuriyakarodāyo, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ វេឡុរិយករោទាយោតិ វេឡុរិយបាសាណេ បហរិត្វា សទ្ទំ ករោន្តិយោ ឯវរូបា នជ្ជាយោតិ។

    Tattha veḷuriyakarodāyoti veḷuriyapāsāṇe paharitvā saddaṃ karontiyo evarūpā najjāyoti.

    ១៤១៧.

    1417.

    ‘‘បស្សេត្ថ បោក្ខរណិយោ, សុវិភត្តា ចតុទ្ទិសា;

    ‘‘Passettha pokkharaṇiyo, suvibhattā catuddisā;

    នានាទិជគណាកិណ្ណា, បុថុលោមនិសេវិតា។

    Nānādijagaṇākiṇṇā, puthulomanisevitā.

    ១៤១៨.

    1418.

    ‘‘សមន្តោទកសម្បន្នំ, មហិំ សាគរកុណ្ឌលំ;

    ‘‘Samantodakasampannaṃ, mahiṃ sāgarakuṇḍalaṃ;

    ឧបេតំ វនរាជេហិ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Upetaṃ vanarājehi, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ បុថុលោមនិសេវិតាតិ មហាមច្ឆេហិ និសេវិតា។ វនរាជេហីតិ វនរាជីហិ, អយមេវ វា បាឋោ។

    Tattha puthulomanisevitāti mahāmacchehi nisevitā. Vanarājehīti vanarājīhi, ayameva vā pāṭho.

    ១៤១៩.

    1419.

    ‘‘បុរតោ វិទេហេ បស្ស, គោយានិយេ ច បច្ឆតោ;

    ‘‘Purato videhe passa, goyāniye ca pacchato;

    កុរុយោ ជម្ពុទីបញ្ច, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Kuruyo jambudīpañca, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២០.

    1420.

    ‘‘បស្ស ចន្ទំ សូរិយញ្ច, ឱភាសន្តេ ចតុទ្ទិសា;

    ‘‘Passa candaṃ sūriyañca, obhāsante catuddisā;

    សិនេរុំ អនុបរិយន្តេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Sineruṃ anupariyante, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២១.

    1421.

    ‘‘សិនេរុំ ហិមវន្តញ្ច, សាគរញ្ច មហីតលំ;

    ‘‘Sineruṃ himavantañca, sāgarañca mahītalaṃ;

    ចត្តារោ ច មហារាជេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Cattāro ca mahārāje, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២២.

    1422.

    ‘‘អារាមេ វនគុម្ពេ ច, បាដិយេ ច សិលុច្ចយេ;

    ‘‘Ārāme vanagumbe ca, pāṭiye ca siluccaye;

    រម្មេ កិម្បុរិសាកិណ្ណេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Ramme kimpurisākiṇṇe, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២៣.

    1423.

    ‘‘ផារុសកំ ចិត្តលតំ, មិស្សកំ នន្ទនំ វនំ;

    ‘‘Phārusakaṃ cittalataṃ, missakaṃ nandanaṃ vanaṃ;

    វេជយន្តញ្ច បាសាទំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Vejayantañca pāsādaṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២៤.

    1424.

    ‘‘សុធម្មំ តាវតិំសញ្ច, បារិឆត្តញ្ច បុប្ផិតំ;

    ‘‘Sudhammaṃ tāvatiṃsañca, pārichattañca pupphitaṃ;

    ឯរាវណំ នាគរាជំ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Erāvaṇaṃ nāgarājaṃ, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២៥.

    1425.

    ‘‘បស្សេត្ថ ទេវកញ្ញាយោ, នភា វិជ្ជុរិវុគ្គតា;

    ‘‘Passettha devakaññāyo, nabhā vijjurivuggatā;

    នន្ទនេ វិចរន្តិយោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Nandane vicarantiyo, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២៦.

    1426.

    ‘‘បស្សេត្ថ ទេវកញ្ញាយោ, ទេវបុត្តបលោភិនី;

    ‘‘Passettha devakaññāyo, devaputtapalobhinī;

    ទេវបុត្តេ រមមានេ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិត’’ន្តិ។

    Devaputte ramamāne, maṇimhi passa nimmita’’nti.

    តត្ថ វិទេហេតិ បុព្ពវិទេហទីបំ។ គោយានិយេតិ អបរគោយានទីបំ។ កុរុយោតិ ឧត្តរកុរុ ច ទក្ខិណតោ ជម្ពុទីបញ្ច។ អនុបរិយន្តេតិ ឯតេ ចន្ទិមសូរិយេ សិនេរុំ អនុបរិយាយន្តេ។ បាដិយេតិ បត្ថរិត្វា ឋបិតេ វិយ បិដ្ឋិបាសាណេ។

    Tattha videheti pubbavidehadīpaṃ. Goyāniyeti aparagoyānadīpaṃ. Kuruyoti uttarakuru ca dakkhiṇato jambudīpañca. Anupariyanteti ete candimasūriye sineruṃ anupariyāyante. Pāṭiyeti pattharitvā ṭhapite viya piṭṭhipāsāṇe.

    ១៤២៧.

    1427.

    ‘‘បរោសហស្សបាសាទេ, វេឡុរិយផលសន្ថតេ;

    ‘‘Parosahassapāsāde, veḷuriyaphalasanthate;

    បជ្ជលន្តេ ច វណ្ណេន, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Pajjalante ca vaṇṇena, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២៨.

    1428.

    ‘‘តាវតិំសេ ច យាមេ ច, តុសិតេ ចាបិ និម្មិតេ;

    ‘‘Tāvatiṃse ca yāme ca, tusite cāpi nimmite;

    បរនិម្មិតវសវត្តិនោ, មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ។

    Paranimmitavasavattino, maṇimhi passa nimmitaṃ.

    ១៤២៩.

    1429.

    ‘‘បស្សេត្ថ បោក្ខរណិយោ, វិប្បសន្នោទិកា សុចី;

    ‘‘Passettha pokkharaṇiyo, vippasannodikā sucī;

    មន្ទាលកេហិ សញ្ឆន្នា, បទុមុប្បលកេហិ ចា’’តិ។

    Mandālakehi sañchannā, padumuppalakehi cā’’ti.

    តត្ថ បរោសហស្សន្តិ តាវតិំសភវនេ អតិរេកសហស្សបាសាទេ។

    Tattha parosahassanti tāvatiṃsabhavane atirekasahassapāsāde.

    ១៤៣០.

    1430.

    ‘‘ទសេត្ថ រាជិយោ សេតា, ទស នីលា មនោរមា;

    ‘‘Dasettha rājiyo setā, dasa nīlā manoramā;

    ឆ បិង្គលា បន្នរស, ហលិទ្ទា ច ចតុទ្ទស។

    Cha piṅgalā pannarasa, haliddā ca catuddasa.

    ១៤៣១.

    1431.

    ‘‘វីសតិ តត្ថ សោវណ្ណា, វីសតិ រជតាមយា;

    ‘‘Vīsati tattha sovaṇṇā, vīsati rajatāmayā;

    ឥន្ទគោបកវណ្ណាភា, តាវ ទិស្សន្តិ តិំសតិ។

    Indagopakavaṇṇābhā, tāva dissanti tiṃsati.

    ១៤៣២.

    1432.

    ‘‘ទសេត្ថ កាឡិយោ ឆច្ច, មញ្ជេដ្ឋា បន្នវីសតិ;

    ‘‘Dasettha kāḷiyo chacca, mañjeṭṭhā pannavīsati;

    មិស្សា ពន្ធុកបុប្ផេហិ, នីលុប្បលវិចិត្តិកា។

    Missā bandhukapupphehi, nīluppalavicittikā.

    ១៤៣៣.

    1433.

    ‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នំ, អច្ចិមន្តំ បភស្សរំ;

    ‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ, accimantaṃ pabhassaraṃ;

    ឱធិសុង្កំ មហារាជ, បស្ស ត្វំ ទ្វិបទុត្តមា’’តិ។

    Odhisuṅkaṃ mahārāja, passa tvaṃ dvipaduttamā’’ti.

    តត្ថ ទសេត្ថ រាជិយោ សេតាតិ ឯតស្មិំ មណិក្ខន្ធេ ទស សេតរាជិយោ។ ឆ បិង្គលា បន្នរសាតិ ឆ ច បន្នរស ចាតិ ឯកវីសតិ បិង្គលរាជិយោ ។ ហលិទ្ទាតិ ហលិទ្ទវណ្ណា ចតុទ្ទស។ តិំសតីតិ ឥន្ទគោបកវណ្ណាភា តិំស រាជិយោ។ ទស ឆច្ចាតិ ទស ច ឆ ច សោឡស កាឡរាជិយោ។ បន្នវីសតីតិ បញ្ចវីសតិ មញ្ជេដ្ឋវណ្ណា បភស្សរា។ មិស្សា ពន្ធុកបុប្ផេហីតិ កាឡមញ្ជេដ្ឋវណ្ណរាជិយោ ឯតេហិ មិស្សា វិចិត្តិកា បស្ស។ ឯត្ថ ហិ កាឡរាជិយោ ពន្ធុជីវកបុប្ផេហិ មិស្សា, មញ្ជេដ្ឋរាជិយោ នីលុប្បលេហិ វិចិត្តិកា។ ឱធិសុង្កន្តិ សុង្កកោដ្ឋាសំ។ យោ មំ ជូតេ ជិនិស្សតិ, តស្សិមំ សុង្កកោដ្ឋាសំ បស្សាតិ វទតិ។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ហោតុ សុង្កំ, មហារាជា’’តិបិ បាឋោ។ តស្សត្ថោ – ទ្វិបទុត្តម បស្ស ត្វំ ឥមំ ឯវរូបំ មណិក្ខន្ធំ, ឥទមេវ, មហារាជ, សុង្កំ ហោតុ។ យោ មំ ជូតេ ជិនិស្សតិ, តស្សិទំ ភវិស្សតីតិ។

    Tattha dasettha rājiyo setāti etasmiṃ maṇikkhandhe dasa setarājiyo. Cha piṅgalā pannarasāti cha ca pannarasa cāti ekavīsati piṅgalarājiyo . Haliddāti haliddavaṇṇā catuddasa. Tiṃsatīti indagopakavaṇṇābhā tiṃsa rājiyo. Dasa chaccāti dasa ca cha ca soḷasa kāḷarājiyo. Pannavīsatīti pañcavīsati mañjeṭṭhavaṇṇā pabhassarā. Missā bandhukapupphehīti kāḷamañjeṭṭhavaṇṇarājiyo etehi missā vicittikā passa. Ettha hi kāḷarājiyo bandhujīvakapupphehi missā, mañjeṭṭharājiyo nīluppalehi vicittikā. Odhisuṅkanti suṅkakoṭṭhāsaṃ. Yo maṃ jūte jinissati, tassimaṃ suṅkakoṭṭhāsaṃ passāti vadati. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘hotu suṅkaṃ, mahārājā’’tipi pāṭho. Tassattho – dvipaduttama passa tvaṃ imaṃ evarūpaṃ maṇikkhandhaṃ, idameva, mahārāja, suṅkaṃ hotu. Yo maṃ jūte jinissati, tassidaṃ bhavissatīti.

    មណិកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

    Maṇikaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    អក្ខកណ្ឌំ

    Akkhakaṇḍaṃ

    ឯវំ វត្វា បុណ្ណកោ ‘‘មហារាជ, អហំ តាវ ជូតេ បរាជិតោ ឥមំ មណិរតនំ ទស្សាមិ, ត្វំ បន កិំ ទស្សសី’’តិ អាហ។ ‘‘តាត, មម សរីរញ្ច ទេវិញ្ច សេតច្ឆត្តញ្ច ឋបេត្វា សេសំ មម សន្តកំ សុង្កំ ហោតូ’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, មា ចិរាយិ, អហំ ទូរាគតោ, ខិប្បំ ជូតមណ្ឌលំ សជ្ជាបេហី’’តិ។ រាជា អមច្ចេ អាណាបេសិ។ តេ ខិប្បំ ជូតមណ្ឌលំ សជ្ជេត្វា រញ្ញោ វរបោត្ថកត្ថរណំ សន្ថរិត្វា សេសរាជូនញ្ចាបិ អាសនានិ បញ្ញបេត្វា បុណ្ណកស្សបិ បតិរូបំ អាសនំ បញ្ញបេត្វា រញ្ញោ កាលំ អារោចយិំសុ។ តតោ បុណ្ណកោ រាជានំ គាថាយ អជ្ឈភាសិ –

    Evaṃ vatvā puṇṇako ‘‘mahārāja, ahaṃ tāva jūte parājito imaṃ maṇiratanaṃ dassāmi, tvaṃ pana kiṃ dassasī’’ti āha. ‘‘Tāta, mama sarīrañca deviñca setacchattañca ṭhapetvā sesaṃ mama santakaṃ suṅkaṃ hotū’’ti. ‘‘Tena hi, deva, mā cirāyi, ahaṃ dūrāgato, khippaṃ jūtamaṇḍalaṃ sajjāpehī’’ti. Rājā amacce āṇāpesi. Te khippaṃ jūtamaṇḍalaṃ sajjetvā rañño varapotthakattharaṇaṃ santharitvā sesarājūnañcāpi āsanāni paññapetvā puṇṇakassapi patirūpaṃ āsanaṃ paññapetvā rañño kālaṃ ārocayiṃsu. Tato puṇṇako rājānaṃ gāthāya ajjhabhāsi –

    ១៤៣៤.

    1434.

    ‘‘ឧបាគតំ រាជ មុបេហិ លក្ខំ, នេតាទិសំ មណិរតនំ តវត្ថិ;

    ‘‘Upāgataṃ rāja mupehi lakkhaṃ, netādisaṃ maṇiratanaṃ tavatthi;

    ធម្មេន ជិស្សាម អសាហសេន, ជិតោ ច នោ ខិប្បមវាករោហី’’តិ។

    Dhammena jissāma asāhasena, jito ca no khippamavākarohī’’ti.

    តស្សត្ថោ – មហារាជ, ជូតសាលាយ កម្មំ ឧបាគតំ និដ្ឋិតំ, ឯតាទិសំ មណិរតនំ តវ នត្ថិ, មា បបញ្ចំ ករោហិ, ឧបេហិ លក្ខំ អក្ខេហិ កីឡនដ្ឋានំ ឧបគច្ឆ។ កីឡន្តា ច មយំ ធម្មេន ជិស្សាម, ធម្មេនេវ នោ អសាហសេន ជយោ ហោតុ។ សចេ បន ត្វំ ជិតោ ភវិស្សសិ, អថ នោ ខិប្បមវាករោហិ, បបញ្ចំ អកត្វាវ ជិតោ ធនំ ទទេយ្យាសីតិ វុត្តំ ហោតិ។

    Tassattho – mahārāja, jūtasālāya kammaṃ upāgataṃ niṭṭhitaṃ, etādisaṃ maṇiratanaṃ tava natthi, mā papañcaṃ karohi, upehi lakkhaṃ akkhehi kīḷanaṭṭhānaṃ upagaccha. Kīḷantā ca mayaṃ dhammena jissāma, dhammeneva no asāhasena jayo hotu. Sace pana tvaṃ jito bhavissasi, atha no khippamavākarohi, papañcaṃ akatvāva jito dhanaṃ dadeyyāsīti vuttaṃ hoti.

    អថ នំ រាជា ‘‘មាណវ, ត្វំ មំ ‘រាជា’តិ មា ភាយិ, ធម្មេនេវ នោ អសាហសេន ជយបរាជយោ ភវិស្សតី’’តិ អាហ។ តំ សុត្វា បុណ្ណកោ ‘‘អម្ហាកំ ធម្មេនេវ ជយបរាជយភាវំ ជានាថា’’តិ តេបិ រាជានោ សក្ខិំ ករោន្តោ គាថមាហ –

    Atha naṃ rājā ‘‘māṇava, tvaṃ maṃ ‘rājā’ti mā bhāyi, dhammeneva no asāhasena jayaparājayo bhavissatī’’ti āha. Taṃ sutvā puṇṇako ‘‘amhākaṃ dhammeneva jayaparājayabhāvaṃ jānāthā’’ti tepi rājāno sakkhiṃ karonto gāthamāha –

    ១៤៣៥.

    1435.

    ‘‘បញ្ចាល បច្ចុគ្គត សូរសេន, មច្ឆា ច មទ្ទា សហ កេកកេភិ;

    ‘‘Pañcāla paccuggata sūrasena, macchā ca maddā saha kekakebhi;

    បស្សន្តុ នោតេ អសឋេន យុទ្ធំ, ន នោ សភាយំ ន ករោន្តិ កិញ្ចី’’តិ។

    Passantu note asaṭhena yuddhaṃ, na no sabhāyaṃ na karonti kiñcī’’ti.

    តត្ថ បច្ចុគ្គតាតិ ឧគ្គតត្តា បញ្ញាតត្តា បាកដត្តា បញ្ចាលរាជានមេវាលបតិ។ មច្ឆា ចាតិ ត្វញ្ច, សម្ម មច្ឆរាជ។ មទ្ទាតិ មទ្ទរាជ។ សហ កេកកេភីតិ កេកកេភិនាមេន ជនបទេន សហ វត្តមានកេកកេភិរាជ, ត្វញ្ច។ អថ វា សហសទ្ទំ ‘‘កេកកេភី’’តិ បទស្ស បច្ឆតោ ឋបេត្វា បច្ចុគ្គតសទ្ទញ្ច សូរសេនវិសេសនំ កត្វា បញ្ចាលបច្ចុគ្គតសូរសេន មច្ឆា ច មទ្ទា ច កេកកេភិ សហ សេសរាជានោ ចាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ បស្សន្តុ នោតេតិ អម្ហាកំ ទ្វិន្នំ ឯតេ រាជានោ អសឋេន អក្ខយុទ្ធំ បស្សន្តុ។ ន នោ សភាយំ ន ករោន្តិ កិញ្ចីតិ ឯត្ថ នោតិ និបាតមត្តំ, សភាយំ កិញ្ចិ សក្ខិំ ន ន ករោន្តិ, ខត្តិយេបិ ព្រាហ្មណេបិ ករោន្តិយេវ, តស្មា សចេ កិញ្ចិ អការណំ ឧប្បជ្ជតិ, ‘‘ន នោ សុតំ, ន នោ ទិដ្ឋ’’ន្តិ វត្តុំ ន លភិស្សថ, អប្បមត្តា ហោថាតិ។

    Tattha paccuggatāti uggatattā paññātattā pākaṭattā pañcālarājānamevālapati. Macchā cāti tvañca, samma maccharāja. Maddāti maddarāja. Saha kekakebhīti kekakebhināmena janapadena saha vattamānakekakebhirāja, tvañca. Atha vā sahasaddaṃ ‘‘kekakebhī’’ti padassa pacchato ṭhapetvā paccuggatasaddañca sūrasenavisesanaṃ katvā pañcālapaccuggatasūrasena macchā ca maddā ca kekakebhi saha sesarājāno cāti evamettha attho daṭṭhabbo. Passantu noteti amhākaṃ dvinnaṃ ete rājāno asaṭhena akkhayuddhaṃ passantu. Na no sabhāyaṃ na karonti kiñcīti ettha noti nipātamattaṃ, sabhāyaṃ kiñci sakkhiṃ na na karonti, khattiyepi brāhmaṇepi karontiyeva, tasmā sace kiñci akāraṇaṃ uppajjati, ‘‘na no sutaṃ, na no diṭṭha’’nti vattuṃ na labhissatha, appamattā hothāti.

    ឯវំ យក្ខសេនាបតិ រាជានោ សក្ខិំ អកាសិ។ រាជាបិ ឯកសតរាជបរិវុតោ បុណ្ណកំ គហេត្វា ជូតសាលំ បាវិសិ។ សព្ពេបិ បតិរូបាសនេសុ និសីទិំសុ, រជតផលកេ សុវណ្ណបាសកេ ឋបយិំសុ។ បុណ្ណកោ តុរិតតុរិតោ អាហ ‘‘មហារាជ, បាសកេសុ អាយា នាម មាលិកំ សាវដ្ដំ ពហុលំ សន្តិភទ្រាទយោ ចតុវីសតិ, តេសុ តុម្ហេ អត្តនោ រុច្ចនកំ អាយំ គណ្ហថា’’តិ។ រាជា ‘‘សាធូ’’តិ ពហុលំ គណ្ហិ។ បុណ្ណកោ សាវដ្ដំ គណ្ហិ។ អថ នំ រាជា អាហ ‘‘តេន ហិ តាវ មាណវ, បាសកេ បាតេហី’’តិ។ ‘‘មហារាជ, បឋមំ មម វារោ ន បាបុណាតិ, តុម្ហេ បាតេថា’’តិ វុត្តេ រាជា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ។ តស្ស បន តតិយេ អត្តភាវេ មាតុភូតបុព្ពា អារក្ខទេវតា, តស្សា អានុភាវេន រាជា ជូតេ ជិនាតិ។ សា តស្ស អវិទូរេ ឋិតា អហោសិ។ រាជា ទេវធីតរំ អនុស្សរិត្វា ជូតគីតំ គាយន្តោ ឥមា គាថា អាហ –

    Evaṃ yakkhasenāpati rājāno sakkhiṃ akāsi. Rājāpi ekasatarājaparivuto puṇṇakaṃ gahetvā jūtasālaṃ pāvisi. Sabbepi patirūpāsanesu nisīdiṃsu, rajataphalake suvaṇṇapāsake ṭhapayiṃsu. Puṇṇako turitaturito āha ‘‘mahārāja, pāsakesu āyā nāma mālikaṃ sāvaṭṭaṃ bahulaṃ santibhadrādayo catuvīsati, tesu tumhe attano ruccanakaṃ āyaṃ gaṇhathā’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti bahulaṃ gaṇhi. Puṇṇako sāvaṭṭaṃ gaṇhi. Atha naṃ rājā āha ‘‘tena hi tāva māṇava, pāsake pātehī’’ti. ‘‘Mahārāja, paṭhamaṃ mama vāro na pāpuṇāti, tumhe pātethā’’ti vutte rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Tassa pana tatiye attabhāve mātubhūtapubbā ārakkhadevatā, tassā ānubhāvena rājā jūte jināti. Sā tassa avidūre ṭhitā ahosi. Rājā devadhītaraṃ anussaritvā jūtagītaṃ gāyanto imā gāthā āha –

    ‘‘សព្ពា នទី វង្កគតី, សព្ពេ កដ្ឋមយា វនា;

    ‘‘Sabbā nadī vaṅkagatī, sabbe kaṭṭhamayā vanā;

    សព្ពិត្ថិយោ ករេ បាបំ, លភមានេ និវាតកេ។ (ជា. ២.២១.៣០៨);

    Sabbitthiyo kare pāpaṃ, labhamāne nivātake. (jā. 2.21.308);

    ‘‘អថ បស្សតុ មំ អម្ម, វិជយំ មេ បទិស្សតុ;

    ‘‘Atha passatu maṃ amma, vijayaṃ me padissatu;

    អនុកម្បាហិ មេ អម្ម, មហន្តំ ជយមេស្សតុ។

    Anukampāhi me amma, mahantaṃ jayamessatu.

    ‘‘ទេវតេ ត្វជ្ជ រក្ខ ទេវិ, បស្ស មា មំ វិភាវេយ្យ;

    ‘‘Devate tvajja rakkha devi, passa mā maṃ vibhāveyya;

    អនុកម្បកា បតិដ្ឋា ច, បស្ស ភទ្រានិ រក្ខិតុំ។

    Anukampakā patiṭṭhā ca, passa bhadrāni rakkhituṃ.

    ‘‘ជម្ពោនទមយំ បាសំ, ចតុរំសមដ្ឋង្គុលិ;

    ‘‘Jambonadamayaṃ pāsaṃ, caturaṃsamaṭṭhaṅguli;

    វិភាតិ បរិសមជ្ឈេ, សព្ពកាមទទោ ភវ។

    Vibhāti parisamajjhe, sabbakāmadado bhava.

    ‘‘ទេវតេ មេ ជយំ ទេហិ, បស្ស មំ អប្បភាគិនំ;

    ‘‘Devate me jayaṃ dehi, passa maṃ appabhāginaṃ;

    មាតានុកម្បកោ បោសោ, សទា ភទ្រានិ បស្សតិ។

    Mātānukampako poso, sadā bhadrāni passati.

    ‘‘អដ្ឋកំ មាលិកំ វុត្តំ, សាវដ្ដញ្ច ឆកំ មតំ;

    ‘‘Aṭṭhakaṃ mālikaṃ vuttaṃ, sāvaṭṭañca chakaṃ mataṃ;

    ចតុក្កំ ពហុលំ ញេយ្យំ, ទ្វិពិន្ទុសន្តិភទ្រកំ;

    Catukkaṃ bahulaṃ ñeyyaṃ, dvibindusantibhadrakaṃ;

    ចតុវីសតិ អាយា ច, មុនិន្ទេន បកាសិតា’’តិ។

    Catuvīsati āyā ca, munindena pakāsitā’’ti.

    រាជា ឯវំ ជូតគីតំ គាយិត្វា បាសកេ ហត្ថេន បរិវត្តេត្វា អាកាសេ ខិបិ។ បុណ្ណកស្ស អានុភាវេន បាសកា រញ្ញោ បរាជយាយ ភស្សន្តិ។ រាជា ជូតសិប្បម្ហិ អតិកុសលតាយ បាសកេ អត្តនោ បរាជយាយ ភស្សន្តេ ញត្វា អាកាសេយេវ សង្កឌ្ឍន្តោ គហេត្វា បុន អាកាសេ ខិបិ។ ទុតិយម្បិ អត្តនោ បរាជយាយ ភស្សន្តេ ញត្វា តថេវ អគ្គហេសិ។ តតោ បុណ្ណកោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ រាជា មាទិសេន យក្ខេន សទ្ធិំ ជូតំ កីឡន្តោ ភស្សមានេ បាសកេ សង្កឌ្ឍិត្វា គណ្ហាតិ, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ។ សោ ឱលោកេន្តោ តស្ស អារក្ខទេវតាយ អានុភាវំ ញត្វា អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា កុទ្ធោ វិយ នំ ឱលោកេសិ។ សា ភីតតសិតា បលាយិត្វា ចក្កវាឡបព្ពតមត្ថកំ បត្វា កម្បមានា ឱលោកេត្វា អដ្ឋាសិ។ រាជា តតិយម្បិ បាសកេ ខិបិត្វា អត្តនោ បរាជយាយ ភស្សន្តេ ញត្វាបិ បុណ្ណកស្សានុភាវេន ហត្ថំ បសារេត្វា គណ្ហិតុំ នាសក្ខិ។ តេ រញ្ញោ បរាជយាយ បតិំសុ។ អថស្ស បរាជិតភាវំ ញត្វា បុណ្ណកោ អប្ផោដេត្វា មហន្តេន សទ្ទេន ‘‘ជិតំ មេ’’តិ តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិ។ សោ សទ្ទោ សកលជម្ពុទីបំ ផរិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Rājā evaṃ jūtagītaṃ gāyitvā pāsake hatthena parivattetvā ākāse khipi. Puṇṇakassa ānubhāvena pāsakā rañño parājayāya bhassanti. Rājā jūtasippamhi atikusalatāya pāsake attano parājayāya bhassante ñatvā ākāseyeva saṅkaḍḍhanto gahetvā puna ākāse khipi. Dutiyampi attano parājayāya bhassante ñatvā tatheva aggahesi. Tato puṇṇako cintesi ‘‘ayaṃ rājā mādisena yakkhena saddhiṃ jūtaṃ kīḷanto bhassamāne pāsake saṅkaḍḍhitvā gaṇhāti, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti. So olokento tassa ārakkhadevatāya ānubhāvaṃ ñatvā akkhīni ummīletvā kuddho viya naṃ olokesi. Sā bhītatasitā palāyitvā cakkavāḷapabbatamatthakaṃ patvā kampamānā oloketvā aṭṭhāsi. Rājā tatiyampi pāsake khipitvā attano parājayāya bhassante ñatvāpi puṇṇakassānubhāvena hatthaṃ pasāretvā gaṇhituṃ nāsakkhi. Te rañño parājayāya patiṃsu. Athassa parājitabhāvaṃ ñatvā puṇṇako apphoṭetvā mahantena saddena ‘‘jitaṃ me’’ti tikkhattuṃ sīhanādaṃ nadi. So saddo sakalajambudīpaṃ phari. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៤៣៦.

    1436.

    ‘‘តេ បាវិសុំ អក្ខមទេន មត្តា, រាជា កុរូនំ បុណ្ណកោ ចាបិ យក្ខោ;

    ‘‘Te pāvisuṃ akkhamadena mattā, rājā kurūnaṃ puṇṇako cāpi yakkho;

    រាជា កលិំ វិច្ចិនមគ្គហេសិ, កដំ អគ្គហី បុណ្ណកោ នាម យក្ខោ។

    Rājā kaliṃ viccinamaggahesi, kaṭaṃ aggahī puṇṇako nāma yakkho.

    ១៤៣៧.

    1437.

    ‘‘តេ តត្ថ ជូតេ ឧភយេ សមាគតេ, រញ្ញំ សកាសេ សខីនញ្ច មជ្ឈេ;

    ‘‘Te tattha jūte ubhaye samāgate, raññaṃ sakāse sakhīnañca majjhe;

    អជេសិ យក្ខោ នរវីរសេដ្ឋំ, តត្ថប្បនាទោ តុមុលោ ពភូវា’’តិ។

    Ajesi yakkho naravīraseṭṭhaṃ, tatthappanādo tumulo babhūvā’’ti.

    តត្ថ បាវិសុន្តិ ជូតសាលំ បវិសិំសុ។ វិច្ចិនន្តិ រាជា ចតុវីសតិយា អាយេសុ វិចិនន្តោ កលិំ បរាជយគ្គាហំ អគ្គហេសិ។ កដំ អគ្គហីតិ បុណ្ណកោ នាម យក្ខោ ជយគ្គាហំ គណ្ហិ។ តេ តត្ថ ជូតេ ឧភយេ សមាគតេតិ តេ តត្ថ ជូតេ សមាគតា ឧភោ ជូតំ កីឡិំសូតិ អត្ថោ។ រញ្ញន្តិ អថ តេសំ ឯកសតរាជូនំ សកាសេ អវសេសានញ្ច សខីនំ មជ្ឈេ សោ យក្ខោ នរវីរសេដ្ឋំ រាជានំ អជេសិ។ តត្ថប្បនាទោ តុមុលោ ពភូវាតិ តស្មិំ ជូតមណ្ឌលេ ‘‘រញ្ញោ បរាជិតភាវំ ជានាថ, ជិតំ មេ, ជិតំ មេ’’តិ មហន្តោ សទ្ទោ អហោសិ។

    Tattha pāvisunti jūtasālaṃ pavisiṃsu. Viccinanti rājā catuvīsatiyā āyesu vicinanto kaliṃ parājayaggāhaṃ aggahesi. Kaṭaṃ aggahīti puṇṇako nāma yakkho jayaggāhaṃ gaṇhi. Te tattha jūte ubhaye samāgateti te tattha jūte samāgatā ubho jūtaṃ kīḷiṃsūti attho. Raññanti atha tesaṃ ekasatarājūnaṃ sakāse avasesānañca sakhīnaṃ majjhe so yakkho naravīraseṭṭhaṃ rājānaṃ ajesi. Tatthappanādo tumulo babhūvāti tasmiṃ jūtamaṇḍale ‘‘rañño parājitabhāvaṃ jānātha, jitaṃ me, jitaṃ me’’ti mahanto saddo ahosi.

    រាជា បរាជិតោ អនត្តមនោ អហោសិ។ អថ នំ សមស្សាសេន្តោ បុណ្ណកោ គាថមាហ –

    Rājā parājito anattamano ahosi. Atha naṃ samassāsento puṇṇako gāthamāha –

    ១៤៣៨.

    1438.

    ‘‘ជយោ មហារាជ បរាជយោ ច, អាយូហតំ អញ្ញតរស្ស ហោតិ;

    ‘‘Jayo mahārāja parājayo ca, āyūhataṃ aññatarassa hoti;

    ជនិន្ទ ជីនោសិ វរទ្ធនេន, ជិតោ ច មេ ខិប្បមវាករោហី’’តិ។

    Janinda jīnosi varaddhanena, jito ca me khippamavākarohī’’ti.

    តត្ថ អាយូហតន្តិ ទ្វិន្នំ វាយាមមានានំ អញ្ញតរស្ស ឯវ ហោតិ, តស្មា ‘‘បរាជិតោម្ហី’’តិ មា ចិន្តយិ។ ជីនោសីតិ បរិហីនោសិ។ វរទ្ធនេនាតិ បរមធនេន។ ខិប្បមវាករោហីតិ ខិប្បំ មេ ជយំ ធនំ ទេហីតិ។

    Tattha āyūhatanti dvinnaṃ vāyāmamānānaṃ aññatarassa eva hoti, tasmā ‘‘parājitomhī’’ti mā cintayi. Jīnosīti parihīnosi. Varaddhanenāti paramadhanena. Khippamavākarohīti khippaṃ me jayaṃ dhanaṃ dehīti.

    អថ នំ រាជា ‘‘គណ្ហ, តាតា’’តិ វទន្តោ គាថមាហ –

    Atha naṃ rājā ‘‘gaṇha, tātā’’ti vadanto gāthamāha –

    ១៤៣៩.

    1439.

    ‘‘ហត្ថី គវាស្សា មណិកុណ្ឌលា ច, យញ្ចាបិ មយ្ហំ រតនំ បថព្យា;

    ‘‘Hatthī gavāssā maṇikuṇḍalā ca, yañcāpi mayhaṃ ratanaṃ pathabyā;

    គណ្ហាហិ កច្ចាន វរំ ធនានំ, អាទាយ យេនិច្ឆសិ តេន គច្ឆា’’តិ។

    Gaṇhāhi kaccāna varaṃ dhanānaṃ, ādāya yenicchasi tena gacchā’’ti.

    បុណ្ណកោ អាហ –

    Puṇṇako āha –

    ១៤៤០.

    1440.

    ‘‘ហត្ថី គវាស្សា មណិកុណ្ឌលា ច, យញ្ចាបិ តុយ្ហំ រតនំ បថព្យា;

    ‘‘Hatthī gavāssā maṇikuṇḍalā ca, yañcāpi tuyhaṃ ratanaṃ pathabyā;

    តេសំ វរោ វិធុរោ នាម កត្តា, សោ មេ ជិតោ តំ មេ អវាករោហី’’តិ។

    Tesaṃ varo vidhuro nāma kattā, so me jito taṃ me avākarohī’’ti.

    តត្ថ សោ មេ ជិតោ តំ មេតិ មយា ហិ តវ វិជិតេ ឧត្តមំ រតនំ ជិតំ, សោ ច សព្ពរតនានំ វរោ វិធុរោ, តស្មា, ទេវ, សោ មយា ជិតោ នាម ហោតិ, តំ មេ ទេហីតិ។

    Tattha so me jito taṃ meti mayā hi tava vijite uttamaṃ ratanaṃ jitaṃ, so ca sabbaratanānaṃ varo vidhuro, tasmā, deva, so mayā jito nāma hoti, taṃ me dehīti.

    រាជា អាហ –

    Rājā āha –

    ១៤៤១.

    1441.

    ‘‘អត្តា ច មេ សោ សរណំ គតី ច, ទីបោ ច លេណោ ច បរាយណោ ច;

    ‘‘Attā ca me so saraṇaṃ gatī ca, dīpo ca leṇo ca parāyaṇo ca;

    អសន្តុលេយ្យោ មម សោ ធនេន, បាណេន មេ សាទិសោ ឯស កត្តា’’តិ។

    Asantuleyyo mama so dhanena, pāṇena me sādiso esa kattā’’ti.

    តត្ថ អត្តា ច មេ សោតិ សោ មយ្ហំ អត្តា ច, មយា ច ‘‘អត្តានំ ឋបេត្វា សេសំ ទស្សាមី’’តិ វុត្តំ, តស្មា តំ មា គណ្ហិ។ ន កេវលញ្ច អត្តាវ , អថ ខោ មេ សោ សរណញ្ច គតិ ច ទីបោ ច លេណោ ច បរាយណោ ច។ អសន្តុលេយ្យោ មម សោ ធនេនាតិ សត្តវិធេន រតនេន សទ្ធិំ ន តុលេតព្ពោតិ។

    Tattha attā ca me soti so mayhaṃ attā ca, mayā ca ‘‘attānaṃ ṭhapetvā sesaṃ dassāmī’’ti vuttaṃ, tasmā taṃ mā gaṇhi. Na kevalañca attāva , atha kho me so saraṇañca gati ca dīpo ca leṇo ca parāyaṇo ca. Asantuleyyo mama so dhanenāti sattavidhena ratanena saddhiṃ na tuletabboti.

    បុណ្ណកោ អាហ –

    Puṇṇako āha –

    ១៤៤២.

    1442.

    ‘‘ចិរំ វិវាទោ មម តុយ្ហញ្ចស្ស, កាមញ្ច បុច្ឆាម តមេវ គន្ត្វា;

    ‘‘Ciraṃ vivādo mama tuyhañcassa, kāmañca pucchāma tameva gantvā;

    ឯសោវ នោ វិវរតុ ឯតមត្ថំ, យំ វក្ខតី ហោតុ កថា ឧភិន្ន’’ន្តិ។

    Esova no vivaratu etamatthaṃ, yaṃ vakkhatī hotu kathā ubhinna’’nti.

    តត្ថ វិវរតុ ឯតមត្ថន្តិ ‘‘សោ តវ អត្តា វា ន វា’’តិ ឯតមត្ថំ ឯសោវ បកាសេតុ។ ហោតុ កថា ឧភិន្នន្តិ យំ សោ វក្ខតិ, សាយេវ នោ ឧភិន្នំ កថា ហោតុ, តំ បមាណំ ហោតូតិ អត្ថោ។

    Tattha vivaratu etamatthanti ‘‘so tava attā vā na vā’’ti etamatthaṃ esova pakāsetu. Hotu kathā ubhinnanti yaṃ so vakkhati, sāyeva no ubhinnaṃ kathā hotu, taṃ pamāṇaṃ hotūti attho.

    រាជា អាហ –

    Rājā āha –

    ១៤៤៣.

    1443.

    ‘‘អទ្ធា ហិ សច្ចំ ភណសិ, ន ច មាណវ សាហសំ;

    ‘‘Addhā hi saccaṃ bhaṇasi, na ca māṇava sāhasaṃ;

    តមេវ គន្ត្វា បុច្ឆាម, តេន តុស្សាមុភោ ជនា’’តិ។

    Tameva gantvā pucchāma, tena tussāmubho janā’’ti.

    តត្ថ ន ច មាណវ សាហសន្តិ មយ្ហំ បសយ្ហ សាហសិកវចនំ ន ច ភណសិ។

    Tattha na ca māṇava sāhasanti mayhaṃ pasayha sāhasikavacanaṃ na ca bhaṇasi.

    ឯវំ វត្វា រាជា ឯកសតរាជានោ បុណ្ណកញ្ច គហេត្វា តុដ្ឋមានសោ វេគេន ធម្មសភំ អគមាសិ។ បណ្ឌិតោបិ អាសនា ឱរុយ្ហ រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ អថ បុណ្ណកោ មហាសត្តំ អាមន្តេត្វា ‘‘បណ្ឌិត, ‘ត្វំ ធម្មេ ឋិតោ ជីវិតហេតុបិ មុសាវាទំ ន ភណសី’តិ កិត្តិសទ្ទោ តេ សកលលោកេ ផុដោ, អហំ បន តេ អជ្ជ ធម្មេ ឋិតភាវំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា គាថមាហ –

    Evaṃ vatvā rājā ekasatarājāno puṇṇakañca gahetvā tuṭṭhamānaso vegena dhammasabhaṃ agamāsi. Paṇḍitopi āsanā oruyha rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha puṇṇako mahāsattaṃ āmantetvā ‘‘paṇḍita, ‘tvaṃ dhamme ṭhito jīvitahetupi musāvādaṃ na bhaṇasī’ti kittisaddo te sakalaloke phuṭo, ahaṃ pana te ajja dhamme ṭhitabhāvaṃ jānissāmī’’ti vatvā gāthamāha –

    ១៤៤៤.

    1444.

    ‘‘សច្ចំ នុ ទេវា វិទហូ កុរូនំ, ធម្មេ ឋិតំ វិធុរំ នាមមច្ចំ;

    ‘‘Saccaṃ nu devā vidahū kurūnaṃ, dhamme ṭhitaṃ vidhuraṃ nāmamaccaṃ;

    ទាសោសិ រញ្ញោ ឧទ វាសិ ញាតិ, វិធុរោតិ សង្ខា កតមាសិ លោកេ’’តិ។

    Dāsosi rañño uda vāsi ñāti, vidhuroti saṅkhā katamāsi loke’’ti.

    តត្ថ សច្ចំ នុ ទេវា វិទហូ កុរូនំ, ធម្មេ ឋិតំ វិធុរំ នាមមច្ចន្តិ ‘‘កុរូនំ រដ្ឋេ វិធុរោ នាម អមច្ចោ ធម្មេ ឋិតោ ជីវិតហេតុបិ មុសាវាទំ ន ភណតី’’តិ ឯវំ ទេវា វិទហូ វិទហន្តិ កថេន្តិ បកាសេន្តិ, ឯវំ វិទហមានា តេ ទេវា សច្ចំ នុ វិទហន្តិ, ឧទាហុ អភូតវាទាយេវេតេតិ។ វិធុរោតិ សង្ខា កតមាសិ លោកេតិ យា ឯសា តវ ‘‘វិធុរោ’’តិ លោកេ សង្ខា បញ្ញត្តិ, សា កតមា អាសិ, ត្វំ បកាសេហិ, កិំ នុ រញ្ញោ ទាសោ នីចតរជាតិកោ, ឧទាហុ សមោ វា ឧត្តរិតរោ វា ញាតីតិ ឥទំ តាវ មេ អាចិក្ខ, ទាសោសិ រញ្ញោ, ឧទ វាសិ ញាតីតិ។

    Tattha saccaṃ nu devā vidahū kurūnaṃ, dhamme ṭhitaṃ vidhuraṃ nāmamaccanti ‘‘kurūnaṃ raṭṭhe vidhuro nāma amacco dhamme ṭhito jīvitahetupi musāvādaṃ na bhaṇatī’’ti evaṃ devā vidahū vidahanti kathenti pakāsenti, evaṃ vidahamānā te devā saccaṃ nu vidahanti, udāhu abhūtavādāyeveteti. Vidhuroti saṅkhā katamāsi loketi yā esā tava ‘‘vidhuro’’ti loke saṅkhā paññatti, sā katamā āsi, tvaṃ pakāsehi, kiṃ nu rañño dāso nīcatarajātiko, udāhu samo vā uttaritaro vā ñātīti idaṃ tāva me ācikkha, dāsosi rañño, uda vāsi ñātīti.

    អថ មហាសត្តោ ‘‘អយំ មំ ឯវំ បុច្ឆតិ, អហំ ខោ បនេតំ ‘រញ្ញោ ញាតី’តិបិ ‘រញ្ញោ ឧត្តរិតរោ’តិបិ ‘រញ្ញោ ន កិញ្ចិ ហោមី’តិបិ សញ្ញាបេតុំ សក្កោមិ, ឯវំ សន្តេបិ ឥមស្មិំ លោកេ សច្ចសមោ អវស្សយោ នាម នត្ថិ, សច្ចមេវ កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មាណវ, នេវាហំ រញ្ញោ ញាតិ, ន ឧត្តរិតរោ, ចតុន្នំ បន ទាសានំ អញ្ញតរោ’’តិ ទស្សេតុំ គាថាទ្វយមាហ –

    Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ maṃ evaṃ pucchati, ahaṃ kho panetaṃ ‘rañño ñātī’tipi ‘rañño uttaritaro’tipi ‘rañño na kiñci homī’tipi saññāpetuṃ sakkomi, evaṃ santepi imasmiṃ loke saccasamo avassayo nāma natthi, saccameva kathetuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā ‘‘māṇava, nevāhaṃ rañño ñāti, na uttaritaro, catunnaṃ pana dāsānaṃ aññataro’’ti dassetuṃ gāthādvayamāha –

    ១៤៤៥.

    1445.

    ‘‘អាមាយទាសាបិ ភវន្តិ ហេកេ, ធនេន កីតាបិ ភវន្តិ ទាសា;

    ‘‘Āmāyadāsāpi bhavanti heke, dhanena kītāpi bhavanti dāsā;

    សយម្បិ ហេកេ ឧបយន្តិ ទាសា, ភយា បណុន្នាបិ ភវន្តិ ទាសា។

    Sayampi heke upayanti dāsā, bhayā paṇunnāpi bhavanti dāsā.

    ១៤៤៦.

    1446.

    ‘‘ឯតេ នរានំ ចតុរោវ ទាសា, អទ្ធា ហិ យោនិតោ អហម្បិ ជាតោ;

    ‘‘Ete narānaṃ caturova dāsā, addhā hi yonito ahampi jāto;

    ភវោ ច រញ្ញោ អភវោ ច រញ្ញោ, ទាសាហំ ទេវស្ស បរម្បិ គន្ត្វា;

    Bhavo ca rañño abhavo ca rañño, dāsāhaṃ devassa parampi gantvā;

    ធម្មេន មំ មាណវ តុយ្ហ ទជ្ជា’’តិ។

    Dhammena maṃ māṇava tuyha dajjā’’ti.

    តត្ថ អាមាយទាសាតិ ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ ជាតទាសា។ សយម្បិ ហេកេ ឧបយន្តិ ទាសាតិ យេ កេចិ ឧបដ្ឋាកជាតិកា, សព្ពេ តេ សយំ ទាសភាវំ ឧបគតា ទាសា នាម។ ភយា បណុន្នាតិ រាជភយេន វា ចោរភយេន វា អត្តនោ វសនដ្ឋានតោ បណុន្នា ករមរា ហុត្វា បរវិសយំ គតាបិ ទាសាយេវ នាម។ អទ្ធា ហិ យោនិតោ អហម្បិ ជាតោតិ មាណវ, ឯកំសេនេវ អហម្បិ ចតូសុ ទាសយោនីសុ ឯកតោ សយំ ទាសយោនិតោ និព្ពត្តទាសោ។ ភវោ ច រញ្ញោ អភវោ ច រញ្ញោតិ រញ្ញោ វុឌ្ឍិ វា ហោតុ អវុឌ្ឍិ វា, ន សក្កា មយា មុសា ភាសិតុំ។ បរម្បីតិ ទូរំ គន្ត្វាបិ អហំ ទេវស្ស ទាសោយេវ។ ទជ្ជាតិ មំ រាជា ជយធនេន ខណ្ឌេត្វា តុយ្ហំ ទេន្តោ ធម្មេន សភាវេន ទទេយ្យាតិ។

    Tattha āmāyadāsāti dāsiyā kucchimhi jātadāsā. Sayampi heke upayanti dāsāti ye keci upaṭṭhākajātikā, sabbe te sayaṃ dāsabhāvaṃ upagatā dāsā nāma. Bhayā paṇunnāti rājabhayena vā corabhayena vā attano vasanaṭṭhānato paṇunnā karamarā hutvā paravisayaṃ gatāpi dāsāyeva nāma. Addhā hi yonito ahampi jātoti māṇava, ekaṃseneva ahampi catūsu dāsayonīsu ekato sayaṃ dāsayonito nibbattadāso. Bhavo ca rañño abhavo ca raññoti rañño vuḍḍhi vā hotu avuḍḍhi vā, na sakkā mayā musā bhāsituṃ. Parampīti dūraṃ gantvāpi ahaṃ devassa dāsoyeva. Dajjāti maṃ rājā jayadhanena khaṇḍetvā tuyhaṃ dento dhammena sabhāvena dadeyyāti.

    តំ សុត្វា បុណ្ណកោ ហដ្ឋតុដ្ឋោ បុន អប្ផោដេត្វា គាថមាហ –

    Taṃ sutvā puṇṇako haṭṭhatuṭṭho puna apphoṭetvā gāthamāha –

    ១៤៤៧.

    1447.

    ‘‘អយំ ទុតីយោ វិជយោ មមជ្ជ, បុដ្ឋោ ហិ កត្តា វិវរេត្ថ បញ្ហំ;

    ‘‘Ayaṃ dutīyo vijayo mamajja, puṭṭho hi kattā vivarettha pañhaṃ;

    អធម្មរូបោ វត រាជសេដ្ឋោ, សុភាសិតំ នានុជានាសិ មយ្ហ’’ន្តិ។

    Adhammarūpo vata rājaseṭṭho, subhāsitaṃ nānujānāsi mayha’’nti.

    តត្ថ រាជសេដ្ឋោតិ អយំ រាជសេដ្ឋោ អធម្មរូបោ វត។ សុភាសិតន្តិ វិធុរបណ្ឌិតេន សុកថិតំ សុវិនិច្ឆិតំ។ នានុជានាសិ មយ្ហន្តិ ឥទានេតំ វិធុរបណ្ឌិតំ មយ្ហំ កស្មា នានុជានាសិ, កិមត្ថំ ន ទេសីតិ វទតិ។

    Tattha rājaseṭṭhoti ayaṃ rājaseṭṭho adhammarūpo vata. Subhāsitanti vidhurapaṇḍitena sukathitaṃ suvinicchitaṃ. Nānujānāsi mayhanti idānetaṃ vidhurapaṇḍitaṃ mayhaṃ kasmā nānujānāsi, kimatthaṃ na desīti vadati.

    តំ សុត្វា រាជា អនត្តមនោ ហុត្វា ‘‘បណ្ឌិតោ មាទិសំ យសទាយកំ អនោលោកេត្វា ឥទានិ ទិដ្ឋំ មាណវកំ ឱលោកេតី’’តិ មហាសត្តស្ស កុជ្ឈិត្វា ‘‘មាណវ, សចេ សោ ទាសោ មេ ភវេយ្យ, តំ គហេត្វា គច្ឆា’’តិ វត្វា គាថមាហ –

    Taṃ sutvā rājā anattamano hutvā ‘‘paṇḍito mādisaṃ yasadāyakaṃ anoloketvā idāni diṭṭhaṃ māṇavakaṃ oloketī’’ti mahāsattassa kujjhitvā ‘‘māṇava, sace so dāso me bhaveyya, taṃ gahetvā gacchā’’ti vatvā gāthamāha –

    ១៤៤៨.

    1448.

    ‘‘ឯវំ ចេ នោ សោ វិវរេត្ថ បញ្ហំ, ទាសោហមស្មិ ន ច ខោស្មិ ញាតិ;

    ‘‘Evaṃ ce no so vivarettha pañhaṃ, dāsohamasmi na ca khosmi ñāti;

    គណ្ហាហិ កច្ចាន វរំ ធនានំ, អាទាយ យេនិច្ឆសិ តេន គច្ឆា’’តិ។

    Gaṇhāhi kaccāna varaṃ dhanānaṃ, ādāya yenicchasi tena gacchā’’ti.

    តត្ថ ឯវំ ចេ នោ សោ វិវរេត្ថ បញ្ហន្តិ សចេ សោ អម្ហាកំ បញ្ហំ ‘‘ទាសោហមស្មិ, ន ច ខោស្មិ ញាតី’’តិ ឯវំ វិវរិ ឯត្ថ បរិសមណ្ឌលេ, អថ កិំ អច្ឆសិ, សកលលោកេ ធនានំ វរំ ឯតំ គណ្ហ, គហេត្វា ច បន យេន ឥច្ឆសិ, តេន គច្ឆាតិ។

    Tattha evaṃ ce no so vivarettha pañhanti sace so amhākaṃ pañhaṃ ‘‘dāsohamasmi, na ca khosmi ñātī’’ti evaṃ vivari ettha parisamaṇḍale, atha kiṃ acchasi, sakalaloke dhanānaṃ varaṃ etaṃ gaṇha, gahetvā ca pana yena icchasi, tena gacchāti.

    អក្ខកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

    Akkhakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    ឃរាវាសបញ្ហា

    Gharāvāsapañhā

    ឯវញ្ច បន វត្វា រាជា ចិន្តេសិ ‘‘បណ្ឌិតំ គហេត្វា មាណវោ យថារុចិ គមិស្សតិ, តស្ស គតកាលតោ បដ្ឋាយ មយ្ហំ មធុរធម្មកថា ទុល្លភា ភវិស្សតិ, យំនូនាហំ ឥមំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទបេត្វា ឃរាវាសបញ្ហំ បុច្ឆេយ្យ’’ន្តិ។ អថ នំ រាជា ឯវមាហ ‘‘បណ្ឌិត, តុម្ហាកំ គតកាលេ មម មធុរធម្មកថា ទុល្លភា ភវិស្សតិ, អលង្កតធម្មាសនេ និសីទាបេត្វា អត្តនោ ឋានេ ឋត្វា មយ្ហំ ឃរាវាសបញ្ហំ កថេថា’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា រញ្ញា បញ្ហំ បុដ្ឋោ វិស្សជ្ជេសិ។ តត្រាយំ បញ្ហោ –

    Evañca pana vatvā rājā cintesi ‘‘paṇḍitaṃ gahetvā māṇavo yathāruci gamissati, tassa gatakālato paṭṭhāya mayhaṃ madhuradhammakathā dullabhā bhavissati, yaṃnūnāhaṃ imaṃ attano ṭhāne ṭhapetvā alaṅkatadhammāsane nisīdapetvā gharāvāsapañhaṃ puccheyya’’nti. Atha naṃ rājā evamāha ‘‘paṇḍita, tumhākaṃ gatakāle mama madhuradhammakathā dullabhā bhavissati, alaṅkatadhammāsane nisīdāpetvā attano ṭhāne ṭhatvā mayhaṃ gharāvāsapañhaṃ kathethā’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā alaṅkatadhammāsane nisīditvā raññā pañhaṃ puṭṭho vissajjesi. Tatrāyaṃ pañho –

    ១៤៤៩.

    1449.

    ‘‘វិធុរ វសមានស្ស, គហដ្ឋស្ស សកំ ឃរំ;

    ‘‘Vidhura vasamānassa, gahaṭṭhassa sakaṃ gharaṃ;

    ខេមា វុត្តិ កថំ អស្ស, កថំ នុ អស្ស សង្គហោ។

    Khemā vutti kathaṃ assa, kathaṃ nu assa saṅgaho.

    ១៤៥០.

    1450.

    ‘‘អព្យាពជ្ឈំ កថំ អស្ស, សច្ចវាទី ច មាណវោ;

    ‘‘Abyābajjhaṃ kathaṃ assa, saccavādī ca māṇavo;

    អស្មា លោកា បរំ លោកំ, កថំ បេច្ច ន សោចតី’’តិ។

    Asmā lokā paraṃ lokaṃ, kathaṃ pecca na socatī’’ti.

    តត្ថ ខេមា វុត្តិ កថំ អស្សាតិ កថំ ឃរាវាសំ វសន្តស្ស គហដ្ឋស្ស ខេមា និព្ភយា វុត្តិ ភវេយ្យ។ កថំ នុ អស្ស សង្គហោតិ ចតុព្ពិធោ សង្គហវត្ថុសង្ខាតោ សង្គហោ តស្ស កថំ ភវេយ្យ ។ អព្យាពជ្ឈន្តិ និទ្ទុក្ខតា។ សច្ចវាទី ចាតិ កថំ នុ មាណវោ សច្ចវាទី នាម ភវេយ្យ។ បេច្ចាតិ បរលោកំ គន្ត្វា។

    Tattha khemā vutti kathaṃ assāti kathaṃ gharāvāsaṃ vasantassa gahaṭṭhassa khemā nibbhayā vutti bhaveyya. Kathaṃ nu assa saṅgahoti catubbidho saṅgahavatthusaṅkhāto saṅgaho tassa kathaṃ bhaveyya . Abyābajjhanti niddukkhatā. Saccavādī cāti kathaṃ nu māṇavo saccavādī nāma bhaveyya. Peccāti paralokaṃ gantvā.

    តំ សុត្វា បណ្ឌិតោ រញ្ញោ បញ្ហំ កថេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Taṃ sutvā paṇḍito rañño pañhaṃ kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៤៥១.

    1451.

    ‘‘តំ តត្ថ គតិមា ធិតិមា, មតិមា អត្ថទស្សិមា;

    ‘‘Taṃ tattha gatimā dhitimā, matimā atthadassimā;

    សង្ខាតា សព្ពធម្មានំ, វិធុរោ ឯតទព្រវិ។

    Saṅkhātā sabbadhammānaṃ, vidhuro etadabravi.

    ១៤៥២.

    1452.

    ‘‘ន សាធារណទារស្ស, ន ភុញ្ជេ សាទុមេកកោ;

    ‘‘Na sādhāraṇadārassa, na bhuñje sādumekako;

    ន សេវេ លោកាយតិកំ, នេតំ បញ្ញាយ វឌ្ឍនំ។

    Na seve lokāyatikaṃ, netaṃ paññāya vaḍḍhanaṃ.

    ១៤៥៣.

    1453.

    ‘‘សីលវា វត្តសម្បន្នោ, អប្បមត្តោ វិចក្ខណោ;

    ‘‘Sīlavā vattasampanno, appamatto vicakkhaṇo;

    និវាតវុត្តិ អត្ថទ្ធោ, សុរតោ សខិលោ មុទុ។

    Nivātavutti atthaddho, surato sakhilo mudu.

    ១៤៥៤.

    1454.

    ‘‘សង្គហេតា ច មិត្តានំ, សំវិភាគី វិធានវា;

    ‘‘Saṅgahetā ca mittānaṃ, saṃvibhāgī vidhānavā;

    តប្បេយ្យ អន្នបានេន, សទា សមណព្រាហ្មណេ។

    Tappeyya annapānena, sadā samaṇabrāhmaṇe.

    ១៤៥៥.

    1455.

    ‘‘ធម្មកាមោ សុតាធារោ, ភវេយ្យ បរិបុច្ឆកោ;

    ‘‘Dhammakāmo sutādhāro, bhaveyya paripucchako;

    សក្កច្ចំ បយិរុបាសេយ្យ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ។

    Sakkaccaṃ payirupāseyya, sīlavante bahussute.

    ១៤៥៦.

    1456.

    ‘‘ឃរមាវសមានស្ស, គហដ្ឋស្ស សកំ ឃរំ;

    ‘‘Gharamāvasamānassa, gahaṭṭhassa sakaṃ gharaṃ;

    ខេមា វុត្តិ សិយា ឯវំ, ឯវំ នុ អស្ស សង្គហោ។

    Khemā vutti siyā evaṃ, evaṃ nu assa saṅgaho.

    ១៤៥៧.

    1457.

    ‘‘អព្យាពជ្ឈំ សិយា ឯវំ, សច្ចវាទី ច មាណវោ;

    ‘‘Abyābajjhaṃ siyā evaṃ, saccavādī ca māṇavo;

    អស្មា លោកា បរំ លោកំ, ឯវំ បេច្ច ន សោចតី’’តិ។

    Asmā lokā paraṃ lokaṃ, evaṃ pecca na socatī’’ti.

    តត្ថ តំ តត្ថាតិ ភិក្ខវេ, តំ រាជានំ តត្ថ ធម្មសភាយំ ញាណគតិយា គតិមា, អព្ពោច្ឆិន្នវីរិយេន ធិតិមា, ភូរិសមាយ វិបុលាយ បញ្ញាយ មតិមា, សណ្ហសុខុមត្ថទស្សិនា ញាណេន អត្ថទស្សិមា, បរិច្ឆិន្ទិត្វា ជាននញាណសង្ខាតាយ បញ្ញាយ សព្ពធម្មានំ សង្ខាតា, វិធុរបណ្ឌិតោ ឯតំ ‘‘ន សាធារណទារស្សា’’តិអាទិវចនំ អព្រវិ។ តត្ថ យោ បរេសំ ទារេសុ អបរជ្ឈតិ , សោ សាធារណទារោ នាម, តាទិសោ ន អស្ស ភវេយ្យ។ ន ភុញ្ជេ សាទុមេកកោតិ សាទុរសំ បណីតភោជនំ អញ្ញេសំ អទត្វា ឯកកោវ ន ភុញ្ជេយ្យ។ លោកាយតិកន្តិ អនត្ថនិស្សិតំ សគ្គមគ្គានំ អទាយកំ អនិយ្យានិកំ វិតណ្ឌសល្លាបំ លោកាយតិកវាទំ ន សេវេយ្យ។ នេតំ បញ្ញាយ វឌ្ឍនន្តិ ន ហិ ឯតំ លោកាយតិកំ បញ្ញាយ វឌ្ឍនំ។ សីលវាតិ អខណ្ឌេហិ បញ្ចហិ សីលេហិ សមន្នាគតោ។ វត្តសម្បន្នោតិ ឃរាវាសវត្តេន វា រាជវត្តេន វា សមន្នាគតោ។ អប្បមត្តោតិ កុសលធម្មេសុ អប្បមត្តោ។ និវាតវុត្តីតិ អតិមានំ អកត្វា នីចវុត្តិ ឱវាទានុសាសនិបដិច្ឆកោ។ អត្ថទ្ធោតិ ថទ្ធមច្ឆរិយវិរហិតោ។ សុរតោតិ សោរច្ចេន សមន្នាគតោ។ សខិលោតិ បេមនីយវចនោ។ មុទូតិ កាយវាចាចិត្តេហិ អផរុសោ។

    Tattha taṃ tatthāti bhikkhave, taṃ rājānaṃ tattha dhammasabhāyaṃ ñāṇagatiyā gatimā, abbocchinnavīriyena dhitimā, bhūrisamāya vipulāya paññāya matimā, saṇhasukhumatthadassinā ñāṇena atthadassimā, paricchinditvā jānanañāṇasaṅkhātāya paññāya sabbadhammānaṃ saṅkhātā, vidhurapaṇḍito etaṃ ‘‘na sādhāraṇadārassā’’tiādivacanaṃ abravi. Tattha yo paresaṃ dāresu aparajjhati , so sādhāraṇadāro nāma, tādiso na assa bhaveyya. Na bhuñje sādumekakoti sādurasaṃ paṇītabhojanaṃ aññesaṃ adatvā ekakova na bhuñjeyya. Lokāyatikanti anatthanissitaṃ saggamaggānaṃ adāyakaṃ aniyyānikaṃ vitaṇḍasallāpaṃ lokāyatikavādaṃ na seveyya. Netaṃ paññāya vaḍḍhananti na hi etaṃ lokāyatikaṃ paññāya vaḍḍhanaṃ. Sīlavāti akhaṇḍehi pañcahi sīlehi samannāgato. Vattasampannoti gharāvāsavattena vā rājavattena vā samannāgato. Appamattoti kusaladhammesu appamatto. Nivātavuttīti atimānaṃ akatvā nīcavutti ovādānusāsanipaṭicchako. Atthaddhoti thaddhamacchariyavirahito. Suratoti soraccena samannāgato. Sakhiloti pemanīyavacano. Mudūti kāyavācācittehi apharuso.

    សង្គហេតា ច មិត្តានន្តិ កល្យាណមិត្តានំ សង្គហករោ។ ទានាទីសុ យោ យេន សង្គហំ ឥច្ឆតិ, តស្ស តេនេវ សង្គាហកោ។ សំវិភាគីតិ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានញ្ចេវ កបណទ្ធិកវណិព្ពកយាចកាទីនញ្ច សំវិភាគករោ។ វិធានវាតិ ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ កសិតុំ វដ្ដតិ, ឥមស្មិំ កាលេ វបិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឯវំ សព្ពកិច្ចេសុ វិធានសម្បន្នោ។ តប្បេយ្យាតិ គហិតគហិតភាជនានិ បូរេត្វា ទទមានោ តប្បេយ្យ។ ធម្មកាមោតិ បវេណិធម្មម្បិ សុចរិតធម្មម្បិ កាមយមានោ បត្ថយមានោ។ សុតាធារោតិ សុតស្ស អាធារភូតោ។ បរិបុច្ឆកោតិ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណេ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសល’’ន្តិអាទិវចនេហិ បរិបុច្ឆនសីលោ។ សក្កច្ចន្តិ គារវេន។ ឯវំ នុ អស្ស សង្គហោតិ សង្គហោបិស្ស ឯវំ កតោ នាម ភវេយ្យ។ សច្ចវាទីតិ ឯវំ បដិបន្នោយេវ សភាវវាទី នាម សិយា។

    Saṅgahetā ca mittānanti kalyāṇamittānaṃ saṅgahakaro. Dānādīsu yo yena saṅgahaṃ icchati, tassa teneva saṅgāhako. Saṃvibhāgīti dhammikasamaṇabrāhmaṇānañceva kapaṇaddhikavaṇibbakayācakādīnañca saṃvibhāgakaro. Vidhānavāti ‘‘imasmiṃ kāle kasituṃ vaṭṭati, imasmiṃ kāle vapituṃ vaṭṭatī’’ti evaṃ sabbakiccesu vidhānasampanno. Tappeyyāti gahitagahitabhājanāni pūretvā dadamāno tappeyya. Dhammakāmoti paveṇidhammampi sucaritadhammampi kāmayamāno patthayamāno. Sutādhāroti sutassa ādhārabhūto. Paripucchakoti dhammikasamaṇabrāhmaṇe upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ, bhante, kusala’’ntiādivacanehi paripucchanasīlo. Sakkaccanti gāravena. Evaṃ nu assa saṅgahoti saṅgahopissa evaṃ kato nāma bhaveyya. Saccavādīti evaṃ paṭipannoyeva sabhāvavādī nāma siyā.

    ឯវំ មហាសត្តោ រញ្ញោ ឃរាវាសបញ្ហំ កថេត្វា បល្លង្កា ឱរុយ្ហ រាជានំ វន្ទិ។ រាជាបិស្ស មហាសក្ការំ កត្វា ឯកសតរាជូហិ បរិវុតោ អត្តនោ និវេសនមេវ គតោ។

    Evaṃ mahāsatto rañño gharāvāsapañhaṃ kathetvā pallaṅkā oruyha rājānaṃ vandi. Rājāpissa mahāsakkāraṃ katvā ekasatarājūhi parivuto attano nivesanameva gato.

    ឃរាវាសបញ្ហា និដ្ឋិតា។

    Gharāvāsapañhā niṭṭhitā.

    លក្ខណកណ្ឌំ

    Lakkhaṇakaṇḍaṃ

    មហាសត្តោ បន បដិនិវត្តោ។ អថ នំ បុណ្ណកោ អាហ –

    Mahāsatto pana paṭinivatto. Atha naṃ puṇṇako āha –

    ១៤៥៨.

    1458.

    ‘‘ឯហិ ទានិ គមិស្សាម, ទិន្នោ នោ ឥស្សរេន មេ;

    ‘‘Ehi dāni gamissāma, dinno no issarena me;

    មមេវត្ថំ បដិបជ្ជ, ឯស ធម្មោ សនន្តនោ’’តិ។

    Mamevatthaṃ paṭipajja, esa dhammo sanantano’’ti.

    តត្ថ ទិន្នោ នោតិ ឯត្ថ នោតិ និបាតមត្តំ, ត្វំ ឥស្សរេន មយ្ហំ ទិន្នោតិ អត្ថោ។ សនន្តនោតិ មម អត្ថំ បដិបជ្ជន្តេន ហិ តយា អត្តនោ សាមិកស្ស អត្ថោ បដិបន្នោ ហោតិ។ យញ្ចេតំ សាមិកស្ស អត្ថករណំ នាម, ឯស ធម្មោ សនន្តនោ បោរាណកបណ្ឌិតានំ សភាវោតិ។

    Tattha dinno noti ettha noti nipātamattaṃ, tvaṃ issarena mayhaṃ dinnoti attho. Sanantanoti mama atthaṃ paṭipajjantena hi tayā attano sāmikassa attho paṭipanno hoti. Yañcetaṃ sāmikassa atthakaraṇaṃ nāma, esa dhammo sanantano porāṇakapaṇḍitānaṃ sabhāvoti.

    វិធុរបណ្ឌិតោ អាហ –

    Vidhurapaṇḍito āha –

    ១៤៥៩.

    1459.

    ‘‘ជានាមិ មាណវ តយាហមស្មិ, ទិន្នោហមស្មិ តវ ឥស្សរេន;

    ‘‘Jānāmi māṇava tayāhamasmi, dinnohamasmi tava issarena;

    តីហញ្ច តំ វាសយេមុ អគារេ, យេនទ្ធុនា អនុសាសេមុ បុត្តេ’’តិ។

    Tīhañca taṃ vāsayemu agāre, yenaddhunā anusāsemu putte’’ti.

    តត្ថ តយាហមស្មីតិ តយា លទ្ធោហមស្មីតិ ជានាមិ, លភន្តេន ច ន អញ្ញថា លទ្ធោ។ ទិន្នោហមស្មិ តវ ឥស្សរេនាតិ មម ឥស្សរេន រញ្ញា អហំ តវ ទិន្នោ។ តីហំ ចាតិ មាណវ, អហំ តវ ពហូបការោ, រាជានំ អនោលោកេត្វា សច្ចមេវ កថេសិំ, តេនាហំ តយា លទ្ធោ, ត្វំ មេ មហន្តគុណភាវំ ជានាហិ, មយំ តីណិបិ ទិវសានិ អត្តនោ អគារេ វាសេមុ, តស្មា យេនទ្ធុនា យត្តកេន កាលេន មយំ បុត្តាទារេ អនុសាសេមុ, តំ កាលំ អធិវាសេហីតិ។

    Tattha tayāhamasmīti tayā laddhohamasmīti jānāmi, labhantena ca na aññathā laddho. Dinnohamasmi tava issarenāti mama issarena raññā ahaṃ tava dinno. Tīhaṃ cāti māṇava, ahaṃ tava bahūpakāro, rājānaṃ anoloketvā saccameva kathesiṃ, tenāhaṃ tayā laddho, tvaṃ me mahantaguṇabhāvaṃ jānāhi, mayaṃ tīṇipi divasāni attano agāre vāsemu, tasmā yenaddhunā yattakena kālena mayaṃ puttādāre anusāsemu, taṃ kālaṃ adhivāsehīti.

    តំ សុត្វា បុណ្ណកោ ‘‘សច្ចំ បណ្ឌិតោ អាហ, ពហូបការោ ឯស មម, ‘សត្តាហម្បិ អឌ្ឍមាសម្បិ និសីទាហី’តិ វុត្តេ អធិវាសេតព្ពមេវា’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Taṃ sutvā puṇṇako ‘‘saccaṃ paṇḍito āha, bahūpakāro esa mama, ‘sattāhampi aḍḍhamāsampi nisīdāhī’ti vutte adhivāsetabbamevā’’ti cintetvā gāthamāha –

    ១៤៦០.

    1460.

    ‘‘តំ មេ តថា ហោតុ វសេមុ តីហំ, កុរុតំ ភវជ្ជ ឃរេសុ កិច្ចំ;

    ‘‘Taṃ me tathā hotu vasemu tīhaṃ, kurutaṃ bhavajja gharesu kiccaṃ;

    អនុសាសតំ បុត្តទារេ ភវជ្ជ, យថា តយី បេច្ច សុខី ភវេយ្យា’’តិ។

    Anusāsataṃ puttadāre bhavajja, yathā tayī pecca sukhī bhaveyyā’’ti.

    តត្ថ តំ មេតិ យំ ត្វំ វទេសិ, សព្ពំ តំ មម តថា ហោតុ។ ភវជ្ជាតិ ភវំ អជ្ជ បដ្ឋាយ តីហំ អនុសាសតុ។ តយី បេច្ចាតិ យថា តយិ គតេ បច្ឆា តវ បុត្តទារោ សុខី ភវេយ្យ, ឯវំ អនុសាសតុ។

    Tattha taṃ meti yaṃ tvaṃ vadesi, sabbaṃ taṃ mama tathā hotu. Bhavajjāti bhavaṃ ajja paṭṭhāya tīhaṃ anusāsatu. Tayī peccāti yathā tayi gate pacchā tava puttadāro sukhī bhaveyya, evaṃ anusāsatu.

    ឯវំ វត្វា បុណ្ណកោ មហាសត្តេន សទ្ធិំយេវ តស្ស និវេសនំ បាវិសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ vatvā puṇṇako mahāsattena saddhiṃyeva tassa nivesanaṃ pāvisi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៤៦១.

    1461.

    ‘‘សាធូតិ វត្វាន បហូតកាមោ, បក្កាមិ យក្ខោ វិធុរេន សទ្ធិំ;

    ‘‘Sādhūti vatvāna pahūtakāmo, pakkāmi yakkho vidhurena saddhiṃ;

    តំ កុញ្ជរាជញ្ញហយានុចិណ្ណំ, បាវេក្ខិ អន្តេបុរមរិយសេដ្ឋោ’’តិ។

    Taṃ kuñjarājaññahayānuciṇṇaṃ, pāvekkhi antepuramariyaseṭṭho’’ti.

    តត្ថ បហូតកាមោតិ មហាភោគោ។ កុញ្ជរាជញ្ញហយានុចិណ្ណន្តិ កុញ្ជរេហិ ច អាជញ្ញហយេហិ ច អនុចិណ្ណំ បរិបុណ្ណំ។ អរិយសេដ្ឋោតិ អាចារអរិយេសុ ឧត្តមោ បុណ្ណកោ យក្ខោ បណ្ឌិតស្ស អន្តេបុរំ បាវិសិ។

    Tattha pahūtakāmoti mahābhogo. Kuñjarājaññahayānuciṇṇanti kuñjarehi ca ājaññahayehi ca anuciṇṇaṃ paripuṇṇaṃ. Ariyaseṭṭhoti ācāraariyesu uttamo puṇṇako yakkho paṇḍitassa antepuraṃ pāvisi.

    មហាសត្តស្ស បន តិណ្ណំ ឧតូនំ អត្ថាយ តយោ បាសាទា អហេសុំ។ តេសុ ឯកោ កោញ្ចោ នាម, ឯកោ មយូរោ នាម, ឯកោ បិយកេតោ នាម។ តេ សន្ធាយ អយំ គាថា វុត្តា –

    Mahāsattassa pana tiṇṇaṃ utūnaṃ atthāya tayo pāsādā ahesuṃ. Tesu eko koñco nāma, eko mayūro nāma, eko piyaketo nāma. Te sandhāya ayaṃ gāthā vuttā –

    ១៤៦២.

    1462.

    ‘‘កោញ្ចំ មយូរញ្ច បិយញ្ច កេតំ, ឧបាគមី តត្ថ សុរម្មរូបំ;

    ‘‘Koñcaṃ mayūrañca piyañca ketaṃ, upāgamī tattha surammarūpaṃ;

    បហូតភក្ខំ ពហុអន្នបានំ, មសក្កសារំ វិយ វាសវស្សា’’តិ។

    Pahūtabhakkhaṃ bahuannapānaṃ, masakkasāraṃ viya vāsavassā’’ti.

    តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ តីសុ បាសាទេសុ យត្ថ តស្មិំ សមយេ អត្តនា វសតិ, តំ សុរម្មរូបំ បាសាទំ បុណ្ណកំ អាទាយ ឧបាគមិ។

    Tattha tatthāti tesu tīsu pāsādesu yattha tasmiṃ samaye attanā vasati, taṃ surammarūpaṃ pāsādaṃ puṇṇakaṃ ādāya upāgami.

    សោ ឧបគន្ត្វា ច បន អលង្កតបាសាទស្ស សត្តមាយ ភូមិយា សយនគព្ភញ្ចេវ មហាតលញ្ច សជ្ជាបេត្វា សិរិសយនំ បញ្ញាបេត្វា សព្ពំ អន្នបានាទិវិធិំ ឧបដ្ឋបេត្វា ទេវកញ្ញាយោ វិយ បញ្ចសតា ឥត្ថិយោ ‘‘ឥមា តេ បាទបរិចារិកា ហោន្តុ, អនុក្កណ្ឋន្តោ ឥធ វសាហី’’តិ តស្ស និយ្យាទេត្វា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គតោ។ តស្ស គតកាលេ តា ឥត្ថិយោ នានាតូរិយានិ គហេត្វា បុណ្ណកស្ស បរិចរិយាយ នច្ចាទីនិ បដ្ឋបេសុំ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    So upagantvā ca pana alaṅkatapāsādassa sattamāya bhūmiyā sayanagabbhañceva mahātalañca sajjāpetvā sirisayanaṃ paññāpetvā sabbaṃ annapānādividhiṃ upaṭṭhapetvā devakaññāyo viya pañcasatā itthiyo ‘‘imā te pādaparicārikā hontu, anukkaṇṭhanto idha vasāhī’’ti tassa niyyādetvā attano vasanaṭṭhānaṃ gato. Tassa gatakāle tā itthiyo nānātūriyāni gahetvā puṇṇakassa paricariyāya naccādīni paṭṭhapesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៤៦៣.

    1463.

    ‘‘តត្ថ នច្ចន្តិ គាយន្តិ, អវ្ហយន្តិ វរាវរំ;

    ‘‘Tattha naccanti gāyanti, avhayanti varāvaraṃ;

    អច្ឆរា វិយ ទេវេសុ, នារិយោ សមលង្កតា’’តិ។

    Accharā viya devesu, nāriyo samalaṅkatā’’ti.

    តត្ថ អវ្ហយន្តិ វរាវរន្តិ វរតោ វរំ នច្ចញ្ច គីតញ្ច ករោន្តិយោ បក្កោសន្តិ។

    Tattha avhayanti varāvaranti varato varaṃ naccañca gītañca karontiyo pakkosanti.

    ១៤៦៤.

    1464.

    ‘‘សមង្គិកត្វា បមទាហិ យក្ខំ, អន្នេន បានេន ច ធម្មបាលោ;

    ‘‘Samaṅgikatvā pamadāhi yakkhaṃ, annena pānena ca dhammapālo;

    អត្ថត្ថមេវានុវិចិន្តយន្តោ , បាវេក្ខិ ភរិយាយ តទា សកាសេ’’តិ។

    Atthatthamevānuvicintayanto , pāvekkhi bhariyāya tadā sakāse’’ti.

    តត្ថ បមទាហីតិ បមទាហិ ចេវ អន្នបានេហិ ច សមង្គិកត្វា។ ធម្មបាលោតិ ធម្មស្ស បាលកោ គោបកោ។ អត្ថត្ថមេវាតិ អត្ថភូតមេវ អត្ថំ។ ភរិយាយាតិ សព្ពជេដ្ឋិកាយ ភរិយាយ។

    Tattha pamadāhīti pamadāhi ceva annapānehi ca samaṅgikatvā. Dhammapāloti dhammassa pālako gopako. Atthatthamevāti atthabhūtameva atthaṃ. Bhariyāyāti sabbajeṭṭhikāya bhariyāya.

    ១៤៦៥.

    1465.

    ‘‘តំ ចន្ទនគន្ធរសានុលិត្តំ, សុវណ្ណជម្ពោនទនិក្ខសាទិសំ;

    ‘‘Taṃ candanagandharasānulittaṃ, suvaṇṇajambonadanikkhasādisaṃ;

    ភរិយំវចា ‘ឯហិ សុណោហិ ភោតិ, បុត្តានិ អាមន្តយ តម្ពនេត្តេ’’’តិ។

    Bhariyaṃvacā ‘ehi suṇohi bhoti, puttāni āmantaya tambanette’’’ti.

    តត្ថ ភរិយំវចាតិ ជេដ្ឋភរិយំ អវច។ អាមន្តយាតិ បក្កោស។

    Tattha bhariyaṃvacāti jeṭṭhabhariyaṃ avaca. Āmantayāti pakkosa.

    ១៤៦៦.

    1466.

    ‘‘សុត្វាន វាក្យំ បតិនោ អនុជ្ជា, សុណិសំ វច តម្ពនខិំ សុនេត្តំ;

    ‘‘Sutvāna vākyaṃ patino anujjā, suṇisaṃ vaca tambanakhiṃ sunettaṃ;

    ‘អាមន្តយ វម្មធរានិ ចេតេ, បុត្តានិ ឥន្ទីវរបុប្ផសាមេ’’’តិ។

    ‘Āmantaya vammadharāni cete, puttāni indīvarapupphasāme’’’ti.

    តត្ថ អនុជ្ជាតិ ឯវំនាមិកា។ សុណិសំវច តម្ពនខិំ សុនេត្តន្តិ សា តស្ស វចនំ សុត្វា អស្សុមុខី រោទមានា ‘‘សយំ គន្ត្វា បុត្តេ បក្កោសិតុំ អយុត្តំ, សុណិសំ បេសេស្សាមី’’តិ តស្សា និវាសដ្ឋានំ គន្ត្វា តម្ពនខិំ សុនេត្តំ សុណិសំ អវច។ វម្មធរានីតិ វម្មធរេ សូរេ, សមត្ថេតិ អត្ថោ, អាភរណភណ្ឌមេវ វា ឥធ ‘‘វម្ម’’ន្តិ អធិប្បេតំ, តស្មា អាភរណធរេតិបិ អត្ថោ។ ចេតេតិ តំ នាមេនាលបតិ, បុត្តានីតិ មម បុត្តេ ច ធីតរោ ច។ ឥន្ទីវរបុប្ផសាមេតិ តំ អាលបតិ។

    Tattha anujjāti evaṃnāmikā. Suṇisaṃvaca tambanakhiṃ sunettanti sā tassa vacanaṃ sutvā assumukhī rodamānā ‘‘sayaṃ gantvā putte pakkosituṃ ayuttaṃ, suṇisaṃ pesessāmī’’ti tassā nivāsaṭṭhānaṃ gantvā tambanakhiṃ sunettaṃ suṇisaṃ avaca. Vammadharānīti vammadhare sūre, samattheti attho, ābharaṇabhaṇḍameva vā idha ‘‘vamma’’nti adhippetaṃ, tasmā ābharaṇadharetipi attho. Ceteti taṃ nāmenālapati, puttānīti mama putte ca dhītaro ca. Indīvarapupphasāmeti taṃ ālapati.

    សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បាសាទា ឱរុយ្ហ អនុវិចរិត្វា ‘‘បិតា វោ ឱវាទំ ទាតុកាមោ បក្កោសតិ, ឥទំ កិរ វោ តស្ស បច្ឆិមទស្សន’’ន្តិ សព្ពមេវស្ស សុហទជនញ្ច បុត្តធីតរោ ច សន្និបាតេសិ។ ធម្មបាលកុមារោ បន តំ វចនំ សុត្វាវ រោទន្តោ កនិដ្ឋភាតិកគណបរិវុតោ បិតុ សន្តិកំ អគមាសិ។ បណ្ឌិតោ តេ ទិស្វាវ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ អាលិង្គិត្វា សីសេ ចុម្ពិត្វា ជេដ្ឋបុត្តំ មុហុត្តំ ហទយេ និបជ្ជាបេត្វា ហទយា ឱតារេត្វា សិរិគព្ភតោ និក្ខម្ម មហាតលេ បល្លង្កមជ្ឈេ និសីទិត្វា បុត្តសហស្សស្ស ឱវាទំ អទាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pāsādā oruyha anuvicaritvā ‘‘pitā vo ovādaṃ dātukāmo pakkosati, idaṃ kira vo tassa pacchimadassana’’nti sabbamevassa suhadajanañca puttadhītaro ca sannipātesi. Dhammapālakumāro pana taṃ vacanaṃ sutvāva rodanto kaniṭṭhabhātikagaṇaparivuto pitu santikaṃ agamāsi. Paṇḍito te disvāva sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto assupuṇṇehi nettehi āliṅgitvā sīse cumbitvā jeṭṭhaputtaṃ muhuttaṃ hadaye nipajjāpetvā hadayā otāretvā sirigabbhato nikkhamma mahātale pallaṅkamajjhe nisīditvā puttasahassassa ovādaṃ adāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៤៦៧.

    1467.

    ‘‘តេ អាគតេ មុទ្ធនិ ធម្មបាលោ, ចុម្ពិត្វា បុត្តេ អវិកម្បមានោ;

    ‘‘Te āgate muddhani dhammapālo, cumbitvā putte avikampamāno;

    អាមន្តយិត្វាន អវោច វាក្យំ, ទិន្នាហំ រញ្ញា ឥធ មាណវស្ស។

    Āmantayitvāna avoca vākyaṃ, dinnāhaṃ raññā idha māṇavassa.

    ១៤៦៨.

    1468.

    ‘‘តស្សជ្ជហំ អត្តសុខី វិធេយ្យោ, អាទាយ យេនិច្ឆតិ តេន គច្ឆតិ;

    ‘‘Tassajjahaṃ attasukhī vidheyyo, ādāya yenicchati tena gacchati;

    អហញ្ច វោ សាសិតុមាគតោស្មិ, កថំ អហំ អបរិត្តាយ គច្ឆេ។

    Ahañca vo sāsitumāgatosmi, kathaṃ ahaṃ aparittāya gacche.

    ១៤៦៩.

    1469.

    ‘‘សចេ វោ រាជា កុរុរដ្ឋវាសី, ជនសន្ធោ បុច្ឆេយ្យ បហូតកាមោ;

    ‘‘Sace vo rājā kururaṭṭhavāsī, janasandho puccheyya pahūtakāmo;

    កិមាភិជានាថ បុរេ បុរាណំ, កិំ វោ បិតា បុរត្ថា។

    Kimābhijānātha pure purāṇaṃ, kiṃ vo pitā puratthā.

    ១៤៧០.

    1470.

    ‘‘សមាសនា ហោថ មយាវ សព្ពេ, កោនីធ រញ្ញោ អព្ភតិកោ មនុស្សោ;

    ‘‘Samāsanā hotha mayāva sabbe, konīdha rañño abbhatiko manusso;

    តមញ្ជលិំ ករិយ វទេថ ឯវំ, មា ហេវំ ទេវ ន ហិ ឯស ធម្មោ;

    Tamañjaliṃ kariya vadetha evaṃ, mā hevaṃ deva na hi esa dhammo;

    វិយគ្ឃរាជស្ស និហីនជច្ចោ, សមាសនោ ទេវ កថំ ភវេយ្យា’’តិ។

    Viyaggharājassa nihīnajacco, samāsano deva kathaṃ bhaveyyā’’ti.

    តត្ថ ធម្មបាលោតិ មហាសត្តោ។ ទិន្នាហន្តិ អហំ ជយធនេន ខណ្ឌេត្វា រញ្ញា ទិន្នោ។ តស្សជ្ជហំ អត្តសុខី វិធេយ្យោតិ អជ្ជ បដ្ឋាយ តីហមត្តំ អហំ ឥមិនា អត្តនោ សុខេន អត្តសុខី, តតោ បរំ បន តស្ស មាណវស្សាហំ វិធេយ្យោ ហោមិ។ សោ ហិ ឥតោ ចតុត្ថេ ទិវសេ ឯកំសេន មំ អាទាយ យត្ថិច្ឆតិ, តត្ថ គច្ឆតិ។ អបរិត្តាយាតិ តុម្ហាកំ បរិត្តំ អកត្វា កថំ គច្ឆេយ្យន្តិ អនុសាសិតុំ អាគតោស្មិ។ ជនសន្ធោតិ មិត្តពន្ធនេន មិត្តជនស្ស សន្ធានករោ។ បុរេ បុរាណន្តិ ឥតោ បុព្ពេ តុម្ហេ កិំ បុរាណការណំ អភិជានាថ។ អនុសាសេតិ អនុសាសិ។ ឯវំ តុម្ហេ រញ្ញា បុដ្ឋា ‘‘អម្ហាកំ បិតា ឥមញ្ចិមញ្ច ឱវាទំ អទាសី’’តិ កថេយ្យាថ។ សមាសនា ហោថាតិ សចេ វោ រាជា មយា ទិន្នស្ស ឱវាទស្ស កថិតកាលេ ‘‘ឯថ តុម្ហេ, អជ្ជ មយា សទ្ធិំ សមាសនា ហោថ, ឥធ រាជកុលេ តុម្ហេហិ អញ្ញោ កោ នុ រញ្ញោ អព្ភតិកោ មនុស្សោ’’តិ អត្តនោ អាសនេ និសីទាបេយ្យ, អថ តុម្ហេ អញ្ជលិំ កត្វា តំ រាជានំ ឯវំ វទេយ្យាថ ‘‘ទេវ, ឯវំ មា អវច។ ន ហិ អម្ហាកំ ឯសបវេណិធម្មោ។ វិយគ្ឃរាជស្ស កេសរសីហស្ស និហីនជច្ចោ ជរសិង្គាលោ , ទេវ, កថំ សមាសនោ ភវេយ្យ។ យថា សិង្គាលោ សីហស្ស សមាសនោ ន ហោតិ, តថេវ មយំ តុម្ហាក’’ន្តិ។

    Tattha dhammapāloti mahāsatto. Dinnāhanti ahaṃ jayadhanena khaṇḍetvā raññā dinno. Tassajjahaṃ attasukhī vidheyyoti ajja paṭṭhāya tīhamattaṃ ahaṃ iminā attano sukhena attasukhī, tato paraṃ pana tassa māṇavassāhaṃ vidheyyo homi. So hi ito catutthe divase ekaṃsena maṃ ādāya yatthicchati, tattha gacchati. Aparittāyāti tumhākaṃ parittaṃ akatvā kathaṃ gaccheyyanti anusāsituṃ āgatosmi. Janasandhoti mittabandhanena mittajanassa sandhānakaro. Pure purāṇanti ito pubbe tumhe kiṃ purāṇakāraṇaṃ abhijānātha. Anusāseti anusāsi. Evaṃ tumhe raññā puṭṭhā ‘‘amhākaṃ pitā imañcimañca ovādaṃ adāsī’’ti katheyyātha. Samāsanā hothāti sace vo rājā mayā dinnassa ovādassa kathitakāle ‘‘etha tumhe, ajja mayā saddhiṃ samāsanā hotha, idha rājakule tumhehi añño ko nu rañño abbhatiko manusso’’ti attano āsane nisīdāpeyya, atha tumhe añjaliṃ katvā taṃ rājānaṃ evaṃ vadeyyātha ‘‘deva, evaṃ mā avaca. Na hi amhākaṃ esapaveṇidhammo. Viyaggharājassa kesarasīhassa nihīnajacco jarasiṅgālo , deva, kathaṃ samāsano bhaveyya. Yathā siṅgālo sīhassa samāsano na hoti, tatheva mayaṃ tumhāka’’nti.

    ឥមំ បនស្ស កថំ សុត្វា បុត្តធីតរោ ច ញាតិសុហជ្ជាទយោ ច ទាសកម្មករបោរិសា ច តេ សព្ពេ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា មហាវិរវំ វិរវិំសុ។ តេសំ មហាសត្តោ សញ្ញាបេសិ។

    Imaṃ panassa kathaṃ sutvā puttadhītaro ca ñātisuhajjādayo ca dāsakammakaraporisā ca te sabbe sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontā mahāviravaṃ viraviṃsu. Tesaṃ mahāsatto saññāpesi.

    លក្ខណកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

    Lakkhaṇakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    រាជវសតិកណ្ឌ

    Rājavasatikaṇḍa

    អថ នេ បណ្ឌិតោ បុត្តធីតរោ ច ញាតយោ ច ឧបសង្កមិត្វា តុណ្ហីភូតេ ទិស្វា ‘‘តាតា, មា ចិន្តយិត្ថ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, យសោ នាម វិបត្តិបរិយោសានោ, អបិច តុម្ហាកំ រាជវសតិំ នាម យសបដិលាភការណំ កថេស្សាមិ, តំ ឯកគ្គចិត្តា សុណាថា’’តិ ពុទ្ធលីលាយ រាជវសតិំ នាម បដ្ឋបេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Atha ne paṇḍito puttadhītaro ca ñātayo ca upasaṅkamitvā tuṇhībhūte disvā ‘‘tātā, mā cintayittha, sabbe saṅkhārā aniccā, yaso nāma vipattipariyosāno, apica tumhākaṃ rājavasatiṃ nāma yasapaṭilābhakāraṇaṃ kathessāmi, taṃ ekaggacittā suṇāthā’’ti buddhalīlāya rājavasatiṃ nāma paṭṭhapesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៤៧១.

    1471.

    ‘‘សោ ច បុត្តេ អមច្ចេ ច, ញាតយោ សុហទជ្ជនេ;

    ‘‘So ca putte amacce ca, ñātayo suhadajjane;

    អលីនមនសង្កប្បោ, វិធុរោ ឯតទព្រវិ។

    Alīnamanasaṅkappo, vidhuro etadabravi.

    ១៤៧២.

    1472.

    ‘‘ឯថយ្យោ រាជវសតិំ, និសីទិត្វា សុណាថ មេ;

    ‘‘Ethayyo rājavasatiṃ, nisīditvā suṇātha me;

    យថា រាជកុលំ បត្តោ, យសំ បោសោ និគច្ឆតី’’តិ។

    Yathā rājakulaṃ patto, yasaṃ poso nigacchatī’’ti.

    តត្ថ សុហទជ្ជនេតិ សុហទយជនេ។ ឯថយ្យោតិ ឯថ, អយ្យោ។ បិយសមុទាចារេន បុត្តេ អាលបតិ។ រាជវសតិន្តិ មយា វុច្ចមានំ រាជបារិចរិយំ សុណាថ។ យថាតិ យេន ការណេន រាជកុលំ បត្តោ ឧបសង្កមន្តោ រញ្ញោ សន្តិកេ ចរន្តោ បោសោ យសំ និគច្ឆតិ លភតិ, តំ ការណំ សុណាថាតិ អត្ថោ។

    Tattha suhadajjaneti suhadayajane. Ethayyoti etha, ayyo. Piyasamudācārena putte ālapati. Rājavasatinti mayā vuccamānaṃ rājapāricariyaṃ suṇātha. Yathāti yena kāraṇena rājakulaṃ patto upasaṅkamanto rañño santike caranto poso yasaṃ nigacchati labhati, taṃ kāraṇaṃ suṇāthāti attho.

    ១៤៧៣.

    1473.

    ‘‘ន ហិ រាជកុលំ បត្តោ, អញ្ញាតោ លភតេ យសំ;

    ‘‘Na hi rājakulaṃ patto, aññāto labhate yasaṃ;

    នាសូរោ នាបិ ទុម្មេធោ, នប្បមត្តោ កុទាចនំ។

    Nāsūro nāpi dummedho, nappamatto kudācanaṃ.

    ១៤៧៤.

    1474.

    ‘‘យទាស្ស សីលំ បញ្ញញ្ច, សោចេយ្យំ ចាធិគច្ឆតិ;

    ‘‘Yadāssa sīlaṃ paññañca, soceyyaṃ cādhigacchati;

    អថ វិស្សសតេ ត្យម្ហិ, គុយ្ហញ្ចស្ស ន រក្ខតី’’តិ។

    Atha vissasate tyamhi, guyhañcassa na rakkhatī’’ti.

    តត្ថ អញ្ញាតោតិ អបាកដគុណោ អវិទិតកម្មាវទានោ។ នាសូរោតិ ន អសូរោ ភីរុកជាតិកោ។ យទាស្ស សីលន្តិ យទា អស្ស សេវកស្ស រាជា សីលញ្ច បញ្ញញ្ច សោចេយ្យញ្ច អធិគច្ឆតិ, អាចារសម្បត្តិញ្ច ញាណពលញ្ច សុចិភាវញ្ច ជានាតិ។ អថ វិស្សសតេ ត្យម្ហីតិ អថ រាជា តម្ហិ វិស្សសតេ វិស្សាសំ ករោតិ, អត្តនោ គុយ្ហញ្ចស្ស ន រក្ខតិ ន គូហតិ។

    Tattha aññātoti apākaṭaguṇo aviditakammāvadāno. Nāsūroti na asūro bhīrukajātiko. Yadāssa sīlanti yadā assa sevakassa rājā sīlañca paññañca soceyyañca adhigacchati, ācārasampattiñca ñāṇabalañca sucibhāvañca jānāti. Atha vissasate tyamhīti atha rājā tamhi vissasate vissāsaṃ karoti, attano guyhañcassa na rakkhati na gūhati.

    ១៤៧៥.

    1475.

    ‘‘តុលា យថា បគ្គហិតា, សមទណ្ឌា សុធារិតា;

    ‘‘Tulā yathā paggahitā, samadaṇḍā sudhāritā;

    អជ្ឈិដ្ឋោ ន វិកម្បេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Ajjhiṭṭho na vikampeyya, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៧៦.

    1476.

    ‘‘តុលា យថា បគ្គហិតា, សមទណ្ឌា សុធារិតា;

    ‘‘Tulā yathā paggahitā, samadaṇḍā sudhāritā;

    សព្ពានិ អភិសម្ភោន្តោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ។

    Sabbāni abhisambhonto, sa rājavasatiṃ vase’’ti.

    តត្ថ តុលា យថាតិ យថា ឯសា វុត្តប្បការា តុលា ន ឱនមតិ ន ឧន្នមតិ, ឯវមេវ រាជសេវកោ កិស្មិញ្ចិទេវ កម្មេ រញ្ញា ‘‘ឥទំ នាម ករោហី’’តិ អជ្ឈិដ្ឋោ អាណត្តោ ឆន្ទាទិអគតិវសេន ន វិកម្បេយ្យ, សព្ពកិច្ចេសុ បគ្គហិតតុលា វិយ សមោ ភវេយ្យ។ ស រាជវសតិន្តិ សោ ឯវរូបោ សេវកោ រាជកុលេ វាសំ វសេយ្យ, រាជានំ បរិចរេយ្យ, ឯវំ បរិចរន្តោ បន យសំ លភេយ្យាតិ អត្ថោ។ សព្ពានិ អភិសម្ភោន្តោតិ សព្ពានិ រាជកិច្ចានិ ករោន្តោ។

    Tattha tulāyathāti yathā esā vuttappakārā tulā na onamati na unnamati, evameva rājasevako kismiñcideva kamme raññā ‘‘idaṃ nāma karohī’’ti ajjhiṭṭho āṇatto chandādiagativasena na vikampeyya, sabbakiccesu paggahitatulā viya samo bhaveyya. Sa rājavasatinti so evarūpo sevako rājakule vāsaṃ vaseyya, rājānaṃ paricareyya, evaṃ paricaranto pana yasaṃ labheyyāti attho. Sabbāni abhisambhontoti sabbāni rājakiccāni karonto.

    ១៤៧៧.

    1477.

    ‘‘ទិវា វា យទិ វា រត្តិំ, រាជកិច្ចេសុ បណ្ឌិតោ;

    ‘‘Divā vā yadi vā rattiṃ, rājakiccesu paṇḍito;

    អជ្ឈិដ្ឋោ ន វិកម្បេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Ajjhiṭṭho na vikampeyya, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៧៨.

    1478.

    ‘‘ទិវា វា យទិ វា រត្តិំ, រាជកិច្ចេសុ បណ្ឌិតោ;

    ‘‘Divā vā yadi vā rattiṃ, rājakiccesu paṇḍito;

    សព្ពានិ អភិសម្ភោន្តោ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Sabbāni abhisambhonto, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៧៩.

    1479.

    ‘‘យោ ចស្ស សុកតោ មគ្គោ, រញ្ញោ សុប្បដិយាទិតោ;

    ‘‘Yo cassa sukato maggo, rañño suppaṭiyādito;

    ន តេន វុត្តោ គច្ឆេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ។

    Na tena vutto gaccheyya, sa rājavasatiṃ vase’’ti.

    តត្ថ ន វិកម្បេយ្យាតិ អវិកម្បមានោ តានិ កិច្ចានិ ករេយ្យ។ យោ ចស្សាតិ យោ ច រញ្ញោ គមនមគ្គោ សុកតោ អស្ស សុប្បដិយាទិតោ សុមណ្ឌិតោ, ‘‘ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆា’’តិ វុត្តោបិ តេន ន គច្ឆេយ្យ។

    Tattha na vikampeyyāti avikampamāno tāni kiccāni kareyya. Yo cassāti yo ca rañño gamanamaggo sukato assa suppaṭiyādito sumaṇḍito, ‘‘iminā maggena gacchā’’ti vuttopi tena na gaccheyya.

    ១៤៨០.

    1480.

    ‘‘ន រញ្ញោ សទិសំ ភុញ្ជេ, កាមភោគេ កុទាចនំ;

    ‘‘Na rañño sadisaṃ bhuñje, kāmabhoge kudācanaṃ;

    សព្ពត្ថ បច្ឆតោ គច្ឆេ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Sabbattha pacchato gacche, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៨១.

    1481.

    ‘‘ន រញ្ញោ សទិសំ វត្ថំ, ន មាលំ ន វិលេបនំ;

    ‘‘Na rañño sadisaṃ vatthaṃ, na mālaṃ na vilepanaṃ;

    អាកប្បំ សរកុត្តិំ វា, ន រញ្ញោ សទិសមាចរេ;

    Ākappaṃ sarakuttiṃ vā, na rañño sadisamācare;

    អញ្ញំ ករេយ្យ អាកប្បំ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ។

    Aññaṃ kareyya ākappaṃ, sa rājavasatiṃ vase’’ti.

    តត្ថ ន រញ្ញោតិ រញ្ញោ កាមភោគេន សមំ កាមភោគំ ន ភុញ្ជេយ្យ។ តាទិសស្ស ហិ រាជា កុជ្ឈតិ។ សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ រូបាទីសុ កាមគុណេសុ រញ្ញោ បច្ឆតោវ គច្ឆេយ្យ, ហីនតរមេវ សេវេយ្យាតិ អត្ថោ។ អញ្ញំ ករេយ្យាតិ រញ្ញោ អាកប្បតោ សរកុត្តិតោ ច អញ្ញមេវ អាកប្បំ ករេយ្យ។

    Tattha na raññoti rañño kāmabhogena samaṃ kāmabhogaṃ na bhuñjeyya. Tādisassa hi rājā kujjhati. Sabbatthāti sabbesu rūpādīsu kāmaguṇesu rañño pacchatova gaccheyya, hīnatarameva seveyyāti attho. Aññaṃ kareyyāti rañño ākappato sarakuttito ca aññameva ākappaṃ kareyya.

    ១៤៨២.

    1482.

    ‘‘កីឡេ រាជា អមច្ចេហិ, ភរិយាហិ បរិវារិតោ;

    ‘‘Kīḷe rājā amaccehi, bhariyāhi parivārito;

    នាមច្ចោ រាជភរិយាសុ, ភាវំ កុព្ពេថ បណ្ឌិតោ។

    Nāmacco rājabhariyāsu, bhāvaṃ kubbetha paṇḍito.

    ១៤៨៣.

    1483.

    ‘‘អនុទ្ធតោ អចបលោ, និបកោ សំវុតិន្ទ្រិយោ;

    ‘‘Anuddhato acapalo, nipako saṃvutindriyo;

    មនោបណិធិសម្បន្នោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ។

    Manopaṇidhisampanno, sa rājavasatiṃ vase’’ti.

    តត្ថ ភាវន្តិ វិស្សាសវសេន អធិប្បាយំ។ អចបលោតិ អមណ្ឌនសីលោ។ និបកោតិ បរិបក្កញាណោ។ សំវុតិន្ទ្រិយោតិ បិហិតឆឡិន្ទ្រិយោ រញ្ញោ វា អង្គបច្ចង្គានិ ឱរោធេ វាស្ស ន ឱលោកេយ្យ។ មនោបណិធិសម្បន្នោតិ អចបលេន សុដ្ឋុ ឋបិតេន ចិត្តេន សមន្នាគតោ។

    Tattha bhāvanti vissāsavasena adhippāyaṃ. Acapaloti amaṇḍanasīlo. Nipakoti paripakkañāṇo. Saṃvutindriyoti pihitachaḷindriyo rañño vā aṅgapaccaṅgāni orodhe vāssa na olokeyya. Manopaṇidhisampannoti acapalena suṭṭhu ṭhapitena cittena samannāgato.

    ១៤៨៤.

    1484.

    ‘‘នាស្ស ភរិយាហិ កីឡេយ្យ, ន មន្តេយ្យ រហោគតោ;

    ‘‘Nāssa bhariyāhi kīḷeyya, na manteyya rahogato;

    នាស្ស កោសា ធនំ គណ្ហេ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Nāssa kosā dhanaṃ gaṇhe, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៨៥.

    1485.

    ‘‘ន និទ្ទំ ពហុ មញ្ញេយ្យ, ន មទាយ សុរំ បិវេ;

    ‘‘Na niddaṃ bahu maññeyya, na madāya suraṃ pive;

    នាស្ស ទាយេ មិគេ ហញ្ញេ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Nāssa dāye mige haññe, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៨៦.

    1486.

    ‘‘នាស្ស បីឋំ ន បល្លង្កំ, ន កោច្ឆំ ន នាវំ រថំ;

    ‘‘Nāssa pīṭhaṃ na pallaṅkaṃ, na kocchaṃ na nāvaṃ rathaṃ;

    សម្មតោម្ហីតិ អារូហេ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Sammatomhīti ārūhe, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៨៧.

    1487.

    ‘‘នាតិទូរេ ភជេ រញ្ញោ, នច្ចាសន្នេ វិចក្ខណោ;

    ‘‘Nātidūre bhaje rañño, naccāsanne vicakkhaṇo;

    សម្មុខញ្ចស្ស តិដ្ឋេយ្យ, សន្ទិស្សន្តោ សភត្តុនោ។

    Sammukhañcassa tiṭṭheyya, sandissanto sabhattuno.

    ១៤៨៨.

    1488.

    ‘‘ន វេ រាជា សខា ហោតិ, ន រាជា ហោតិ មេថុនោ;

    ‘‘Na ve rājā sakhā hoti, na rājā hoti methuno;

    ខិប្បំ កុជ្ឈន្តិ រាជានោ, សូកេនក្ខីវ ឃដ្ដិតំ។

    Khippaṃ kujjhanti rājāno, sūkenakkhīva ghaṭṭitaṃ.

    ១៤៨៩.

    1489.

    ‘‘ន បូជិតោ មញ្ញមានោ, មេធាវី បណ្ឌិតោ នរោ;

    ‘‘Na pūjito maññamāno, medhāvī paṇḍito naro;

    ផរុសំ បតិមន្តេយ្យ, រាជានំ បរិសំគត’’ន្តិ។

    Pharusaṃ patimanteyya, rājānaṃ parisaṃgata’’nti.

    តត្ថ ន មន្តេយ្យាតិ តស្ស រញ្ញោ ភរិយាហិ សទ្ធិំ នេវ កីឡេយ្យ, ន រហោ មន្តេយ្យ។ កោសា ធនន្តិ រញ្ញោ កោសា ធនំ ថេនេត្វា ន គណ្ហេយ្យ។ ន មទាយាតិ តាតា, រាជសេវកោ នាម មទត្ថាយ សុរំ ន បិវេយ្យ។ នាស្ស ទាយេ មិគេតិ អស្ស រញ្ញោ ទិន្នាភយេ មិគេ ន ហញ្ញេយ្យ។ កោច្ឆន្តិ ភទ្ទបីឋំ។ សម្មតោម្ហីតិ អហំ សម្មតោ ហុត្វា ឯវំ ករោមីតិ ន អារុហេយ្យ។ សម្មុខញ្ចស្ស តិដ្ឋេយ្យាតិ អស្ស រញ្ញោ បុរតោ ខុទ្ទកមហន្តកថាសវនដ្ឋានេ តិដ្ឋេយ្យ។ សន្ទិស្សន្តោ សភត្តុនោតិ យោ រាជសេវកោ តស្ស ភត្តុនោ ទស្សនដ្ឋានេ តិដ្ឋេយ្យ។ សូកេនាតិ អក្ខិម្ហិ បតិតេន វីហិសូកាទិនា ឃដ្ដិតំ អក្ខិ បកតិសភាវំ ជហន្តំ យថា កុជ្ឈតិ នាម, ឯវំ កុជ្ឈន្តិ, ន តេសុ វិស្សាសោ កាតព្ពោ។ បូជិតោ មញ្ញមានោតិ អហំ រាជបូជិតោម្ហីតិ មញ្ញមានោ។ ផរុសំ បតិមន្តេយ្យាតិ យេន សោ កុជ្ឈតិ, តថារូបំ ន មន្តេយ្យ។

    Tattha na manteyyāti tassa rañño bhariyāhi saddhiṃ neva kīḷeyya, na raho manteyya. Kosā dhananti rañño kosā dhanaṃ thenetvā na gaṇheyya. Na madāyāti tātā, rājasevako nāma madatthāya suraṃ na piveyya. Nāssa dāye migeti assa rañño dinnābhaye mige na haññeyya. Kocchanti bhaddapīṭhaṃ. Sammatomhīti ahaṃ sammato hutvā evaṃ karomīti na āruheyya. Sammukhañcassa tiṭṭheyyāti assa rañño purato khuddakamahantakathāsavanaṭṭhāne tiṭṭheyya. Sandissanto sabhattunoti yo rājasevako tassa bhattuno dassanaṭṭhāne tiṭṭheyya. Sūkenāti akkhimhi patitena vīhisūkādinā ghaṭṭitaṃ akkhi pakatisabhāvaṃ jahantaṃ yathā kujjhati nāma, evaṃ kujjhanti, na tesu vissāso kātabbo. Pūjito maññamānoti ahaṃ rājapūjitomhīti maññamāno. Pharusaṃ patimanteyyāti yena so kujjhati, tathārūpaṃ na manteyya.

    ១៤៩០.

    1490.

    ‘‘លទ្ធទ្វារោ លភេ ទ្វារំ, នេវ រាជូសុ វិស្សសេ;

    ‘‘Laddhadvāro labhe dvāraṃ, neva rājūsu vissase;

    អគ្គីវ សំយតោ តិដ្ឋេ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Aggīva saṃyato tiṭṭhe, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៩១.

    1491.

    ‘‘បុត្តំ វា ភាតរំ វា សំ, សម្បគ្គណ្ហាតិ ខត្តិយោ;

    ‘‘Puttaṃ vā bhātaraṃ vā saṃ, sampaggaṇhāti khattiyo;

    គាមេហិ និគមេហិ វា, រដ្ឋេហិ ជនបទេហិ វា;

    Gāmehi nigamehi vā, raṭṭhehi janapadehi vā;

    តុណ្ហីភូតោ ឧបេក្ខេយ្យ, ន ភណេ ឆេកបាបក’’ន្តិ។

    Tuṇhībhūto upekkheyya, na bhaṇe chekapāpaka’’nti.

    តត្ថ លទ្ធទ្វារោ លភេ ទ្វារន្តិ អហំ និប្បដិហារោ លទ្ធទ្វារោតិ អប្បដិហារេត្វា ន បវិសេយ្យ, បុនបិ ទ្វារំ លភេយ្យ, បដិហារេត្វាវ បវិសេយ្យាតិ អត្ថោ។ សំយតោតិ អប្បមត្តោ ហុត្វា។ ភាតរំ វា សន្តិ សកំ ភាតរំ វា។ សម្បគ្គណ្ហាតីតិ ‘‘អសុកគាមំ វា អសុកនិគមំ វា អស្ស ទេមា’’តិ យទា សេវកេហិ សទ្ធិំ កថេតិ។ ន ភណេ ឆេកបាបកន្តិ តទា គុណំ វា អគុណំ វា ន ភណេយ្យ។

    Tattha laddhadvārolabhe dvāranti ahaṃ nippaṭihāro laddhadvāroti appaṭihāretvā na paviseyya, punapi dvāraṃ labheyya, paṭihāretvāva paviseyyāti attho. Saṃyatoti appamatto hutvā. Bhātaraṃ vā santi sakaṃ bhātaraṃ vā. Sampaggaṇhātīti ‘‘asukagāmaṃ vā asukanigamaṃ vā assa demā’’ti yadā sevakehi saddhiṃ katheti. Na bhaṇe chekapāpakanti tadā guṇaṃ vā aguṇaṃ vā na bhaṇeyya.

    ១៤៩២.

    1492.

    ‘‘ហត្ថារោហេ អនីកដ្ឋេ, រថិកេ បត្តិការកេ;

    ‘‘Hatthārohe anīkaṭṭhe, rathike pattikārake;

    តេសំ កម្មាវទានេន, រាជា វឌ្ឍេតិ វេតនំ;

    Tesaṃ kammāvadānena, rājā vaḍḍheti vetanaṃ;

    ន តេសំ អន្តរា គច្ឆេ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Na tesaṃ antarā gacche, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៩៣.

    1493.

    ‘‘ចាបោវូនុទរោ ធីរោ, វំសោវាបិ បកម្បយេ;

    ‘‘Cāpovūnudaro dhīro, vaṃsovāpi pakampaye;

    បដិលោមំ ន វត្តេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Paṭilomaṃ na vatteyya, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៩៤.

    1494.

    ‘‘ចាបោវូនុទរោ អស្ស, មច្ឆោវស្ស អជិវ្ហវា;

    ‘‘Cāpovūnudaro assa, macchovassa ajivhavā;

    អប្បាសី និបកោ សូរោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ។

    Appāsī nipako sūro, sa rājavasatiṃ vase’’ti.

    តត្ថ ន តេសំ អន្តរា គច្ឆេតិ តេសំ លាភស្ស អន្តរា ន គច្ឆេ, អន្តរាយំ ន ករេយ្យ។ វំសោវាបីតិ យថា វំសគុម្ពតោ ឧគ្គតវំសោ វាតេន បហដកាលេ បកម្បតិ, ឯវំ រញ្ញា កថិតកាលេ បកម្បេយ្យ។ ចាបោវូនុទរោតិ យថា ចាបោ មហោទរោ ន ហោតិ, ឯវំ មហោទរោ ន សិយា។ អជិវ្ហវាតិ យថា មច្ឆោ អជិវ្ហតាយ ន កថេតិ, តថា សេវកោ មន្ទកថតាយ អជិវ្ហវា ភវេយ្យ។ អប្បាសីតិ ភោជនមត្តញ្ញូ។

    Tattha na tesaṃ antarā gaccheti tesaṃ lābhassa antarā na gacche, antarāyaṃ na kareyya. Vaṃsovāpīti yathā vaṃsagumbato uggatavaṃso vātena pahaṭakāle pakampati, evaṃ raññā kathitakāle pakampeyya. Cāpovūnudaroti yathā cāpo mahodaro na hoti, evaṃ mahodaro na siyā. Ajivhavāti yathā maccho ajivhatāya na katheti, tathā sevako mandakathatāya ajivhavā bhaveyya. Appāsīti bhojanamattaññū.

    ១៤៩៥.

    1495.

    ‘‘ន ពាឡ្ហំ ឥត្ថិំ គច្ឆេយ្យ, សម្បស្សំ តេជសង្ខយំ;

    ‘‘Na bāḷhaṃ itthiṃ gaccheyya, sampassaṃ tejasaṅkhayaṃ;

    កាសំ សាសំ ទរំ ពាល្យំ, ខីណមេធោ និគច្ឆតិ។

    Kāsaṃ sāsaṃ daraṃ bālyaṃ, khīṇamedho nigacchati.

    ១៤៩៦.

    1496.

    ‘‘នាតិវេលំ បភាសេយ្យ, ន តុណ្ហី សព្ពទា សិយា;

    ‘‘Nātivelaṃ pabhāseyya, na tuṇhī sabbadā siyā;

    អវិកិណ្ណំ មិតំ វាចំ, បត្តេ កាលេ ឧទីរយេ។

    Avikiṇṇaṃ mitaṃ vācaṃ, patte kāle udīraye.

    ១៤៩៧.

    1497.

    ‘‘អក្កោធនោ អសង្ឃដ្ដោ, សច្ចោ សណ្ហោ អបេសុណោ;

    ‘‘Akkodhano asaṅghaṭṭo, sacco saṇho apesuṇo;

    សម្ផំ គិរំ ន ភាសេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Samphaṃ giraṃ na bhāseyya, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៤៩៨.

    1498.

    ‘‘មាតាបេត្តិភរោ អស្ស, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិកោ;

    ‘‘Mātāpettibharo assa, kule jeṭṭhāpacāyiko;

    សណ្ហោ សខិលសម្ភាសោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ។

    Saṇho sakhilasambhāso, sa rājavasatiṃ vase’’ti.

    តត្ថ ន ពាឡ្ហន្តិ បុនប្បុនំ កិលេសវសេន ន គច្ឆេយ្យ។ តេជសង្ខយន្តិ ឯវំ គច្ឆន្តោ ហិ បុរិសោ តេជសង្ខយំ គច្ឆតិ បាបុណាតិ, តំ សម្បស្សន្តោ ពាឡ្ហំ ន គច្ឆេយ្យ។ ទរន្តិ កាយទរថំ។ ពាល្យន្តិ ទុព្ពលភាវំ។ ខីណមេធោតិ បុនប្បុនំ កិលេសរតិវសេន ខីណបញ្ញោ បុរិសោ ឯតេ កាសាទយោ និគច្ឆតិ។ នាតិវេលន្តិ តាតា រាជូនំ សន្តិកេ បមាណាតិក្កន្តំ ន ភាសេយ្យ ។ បត្តេ កាលេតិ អត្តនោ វចនកាលេ សម្បត្តេ។ អសង្ឃដ្ដោតិ បរំ អសង្ឃដ្ដេន្តោ។ សម្ផន្តិ និរត្ថកំ។ គិរន្តិ វចនំ។

    Tattha na bāḷhanti punappunaṃ kilesavasena na gaccheyya. Tejasaṅkhayanti evaṃ gacchanto hi puriso tejasaṅkhayaṃ gacchati pāpuṇāti, taṃ sampassanto bāḷhaṃ na gaccheyya. Daranti kāyadarathaṃ. Bālyanti dubbalabhāvaṃ. Khīṇamedhoti punappunaṃ kilesarativasena khīṇapañño puriso ete kāsādayo nigacchati. Nātivelanti tātā rājūnaṃ santike pamāṇātikkantaṃ na bhāseyya . Patte kāleti attano vacanakāle sampatte. Asaṅghaṭṭoti paraṃ asaṅghaṭṭento. Samphanti niratthakaṃ. Giranti vacanaṃ.

    ១៤៩៩.

    1499.

    ‘‘វិនីតោ សិប្បវា ទន្តោ, កតត្តោ និយតោ មុទុ;

    ‘‘Vinīto sippavā danto, katatto niyato mudu;

    អប្បមត្តោ សុចិ ទក្ខោ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Appamatto suci dakkho, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៥០០.

    1500.

    ‘‘និវាតវុត្តិ វុទ្ធេសុ, សប្បតិស្សោ សគារវោ;

    ‘‘Nivātavutti vuddhesu, sappatisso sagāravo;

    សុរតោ សុខសំវាសោ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Surato sukhasaṃvāso, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៥០១.

    1501.

    ‘‘អារកា បរិវជ្ជេយ្យ, សហិតុំ បហិតំ ជនំ;

    ‘‘Ārakā parivajjeyya, sahituṃ pahitaṃ janaṃ;

    ភត្តារញ្ញេវុទិក្ខេយ្យ, ន ច អញ្ញស្ស រាជិនោ’’តិ។

    Bhattāraññevudikkheyya, na ca aññassa rājino’’ti.

    តត្ថ វិនីតោតិ អាចារសម្បន្នោ។ សិប្បវាតិ អត្តនោ កុលេ សិក្ខិតព្ពសិប្បេន សមន្នាគតោ។ ទន្តោតិ ឆសុ ទ្វារេសុ និព្ពិសេវនោ។ កតត្តោតិ សម្បាទិតត្តោ។ និយតោតិ យសាទីនិ និស្សាយ អចលសភាវោ។ មុទូតិ អនតិមានី។ អប្បមត្តោតិ កត្តព្ពកិច្ចេសុ បមាទរហិតោ។ ទក្ខោតិ ឧបដ្ឋានេ ឆេកោ។ និវាតវុត្តីតិ នីចវុត្តិ។ សុខសំវាសោតិ គរុសំវាសសីលោ។ សហិតុំ បតិតន្តិ បររាជូហិ សករញ្ញោ សន្តិកំ គុយ្ហរក្ខណវសេន វា បដិច្ឆន្នបាកដករណវសេនវា បេសិតំ។ តថារូបេន ហិ សទ្ធិំ កថេន្តោបិ រញ្ញោ សម្មុខាវ កថេយ្យ។ ភត្តារញ្ញេវុទិក្ខេយ្យាតិ អត្តនោ សាមិកមេវ ឱលោកេយ្យ។ ន ច អញ្ញស្ស រាជិនោតិ អញ្ញស្ស រញ្ញោ សន្តកោ ន ភវេយ្យ។

    Tattha vinītoti ācārasampanno. Sippavāti attano kule sikkhitabbasippena samannāgato. Dantoti chasu dvāresu nibbisevano. Katattoti sampāditatto. Niyatoti yasādīni nissāya acalasabhāvo. Mudūti anatimānī. Appamattoti kattabbakiccesu pamādarahito. Dakkhoti upaṭṭhāne cheko. Nivātavuttīti nīcavutti. Sukhasaṃvāsoti garusaṃvāsasīlo. Sahituṃ patitanti pararājūhi sakarañño santikaṃ guyharakkhaṇavasena vā paṭicchannapākaṭakaraṇavasenavā pesitaṃ. Tathārūpena hi saddhiṃ kathentopi rañño sammukhāva katheyya. Bhattāraññevudikkheyyāti attano sāmikameva olokeyya. Na ca aññassa rājinoti aññassa rañño santako na bhaveyya.

    ១៥០២.

    1502.

    ‘‘សមណេ ព្រាហ្មណេ ចាបិ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ;

    ‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;

    សក្កច្ចំ បយិរុបាសេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Sakkaccaṃ payirupāseyya, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៥០៣.

    1503.

    ‘‘សមណេ ព្រាហ្មណេ ចាបិ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ;

    ‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;

    សក្កច្ចំ អនុវាសេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Sakkaccaṃ anuvāseyya, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៥០៤.

    1504.

    ‘‘សមណេ ព្រាហ្មណេ ចាបិ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ;

    ‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;

    តប្បេយ្យ អន្នបានេន, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Tappeyya annapānena, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៥០៥.

    1505.

    ‘‘សមណេ ព្រាហ្មណេ ចាបិ, សីលវន្តេ ពហុស្សុតេ;

    ‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;

    អាសជ្ជ បញ្ញេ សេវេថ, អាកង្ខំ វុទ្ធិមត្តនោ’’តិ។

    Āsajja paññe sevetha, ākaṅkhaṃ vuddhimattano’’ti.

    តត្ថ សក្កច្ចំ បយិរុបាសេយ្យាតិ គារវេន បុនប្បុនំ ឧបសង្កមេយ្យ។ អនុវាសេយ្យាតិ ឧបោសថវាសំ វសន្តោ អនុវត្តេយ្យ។ តប្បេយ្យាតិ យាវទត្ថំ ទានេន តប្បេយ្យ។ អាសជ្ជាតិ ឧបសង្កមិត្វា។ បញ្ញេតិ បណ្ឌិតេ, អាសជ្ជបញ្ញេ វា, អសជ្ជមានបញ្ញេតិ អត្ថោ។

    Tattha sakkaccaṃ payirupāseyyāti gāravena punappunaṃ upasaṅkameyya. Anuvāseyyāti uposathavāsaṃ vasanto anuvatteyya. Tappeyyāti yāvadatthaṃ dānena tappeyya. Āsajjāti upasaṅkamitvā. Paññeti paṇḍite, āsajjapaññe vā, asajjamānapaññeti attho.

    ១៥០៦.

    1506.

    ‘‘ទិន្នបុព្ពំ ន ហាបេយ្យ, ទានំ សមណព្រាហ្មណេ;

    ‘‘Dinnapubbaṃ na hāpeyya, dānaṃ samaṇabrāhmaṇe;

    ន ច កិញ្ចិ និវារេយ្យ, ទានកាលេ វណិព្ពកេ។

    Na ca kiñci nivāreyya, dānakāle vaṇibbake.

    ១៥០៧.

    1507.

    ‘‘បញ្ញវា ពុទ្ធិសម្បន្នោ, វិធានវិធិកោវិទោ;

    ‘‘Paññavā buddhisampanno, vidhānavidhikovido;

    កាលញ្ញូ សមយញ្ញូ ច, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Kālaññū samayaññū ca, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៥០៨.

    1508.

    ‘‘ឧដ្ឋាតា កម្មធេយ្យេសុ, អប្បមត្តោ វិចក្ខណោ;

    ‘‘Uṭṭhātā kammadheyyesu, appamatto vicakkhaṇo;

    សុសំវិហិតកម្មន្តោ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ។

    Susaṃvihitakammanto, sa rājavasatiṃ vase’’ti.

    តត្ថ ទិន្នបុព្ពន្តិ បកតិបដិយត្តំ ទានវត្តំ។ សមណព្រាហ្មណេតិ សមណេ វា ព្រាហ្មណេ វា។ វណិព្ពកេតិ ទានកាលេ វណិព្ពកេ អាគតេ ទិស្វា កិញ្ចិ ន និវារេយ្យ។ បញ្ញវាតិ វិចារណបញ្ញាយ យុត្តោ។ ពុទ្ធិសម្បន្នោតិ អវេកល្លពុទ្ធិសម្បន្នោ។ វិធានវិធិកោវិទោតិ នានប្បការេសុ ទាសកម្មករបោរិសាទីនំ សំវិទហនកោដ្ឋាសេសុ ឆេកោ។ កាលញ្ញូតិ ‘‘អយំ ទានំ ទាតុំ, អយំ សីលំ រក្ខិតុំ, អយំ ឧបោសថកម្មំ កាតុំ កាលោ’’តិ ជានេយ្យ។ សមយញ្ញូតិ ‘‘អយំ កសនសមយោ, អយំ វបនសមយោ, អយំ វោហារសមយោ, អយំ ឧបដ្ឋានសមយោ’’តិ ជានេយ្យ។ កម្មធេយ្យេសូតិ អត្តនោ កត្តព្ពកម្មេសុ។

    Tattha dinnapubbanti pakatipaṭiyattaṃ dānavattaṃ. Samaṇabrāhmaṇeti samaṇe vā brāhmaṇe vā. Vaṇibbaketi dānakāle vaṇibbake āgate disvā kiñci na nivāreyya. Paññavāti vicāraṇapaññāya yutto. Buddhisampannoti avekallabuddhisampanno. Vidhānavidhikovidoti nānappakāresu dāsakammakaraporisādīnaṃ saṃvidahanakoṭṭhāsesu cheko. Kālaññūti ‘‘ayaṃ dānaṃ dātuṃ, ayaṃ sīlaṃ rakkhituṃ, ayaṃ uposathakammaṃ kātuṃ kālo’’ti jāneyya. Samayaññūti ‘‘ayaṃ kasanasamayo, ayaṃ vapanasamayo, ayaṃ vohārasamayo, ayaṃ upaṭṭhānasamayo’’ti jāneyya. Kammadheyyesūti attano kattabbakammesu.

    ១៥០៩.

    1509.

    ‘‘ខលំ សាលំ បសុំ ខេត្តំ, គន្តា ចស្ស អភិក្ខណំ;

    ‘‘Khalaṃ sālaṃ pasuṃ khettaṃ, gantā cassa abhikkhaṇaṃ;

    មិតំ ធញ្ញំ និធាបេយ្យ, មិតំវ បាចយេ ឃរេ។

    Mitaṃ dhaññaṃ nidhāpeyya, mitaṃva pācaye ghare.

    ១៥១០.

    1510.

    ‘‘បុត្តំ វា ភាតរំ វា សំ, សីលេសុ អសមាហិតំ;

    ‘‘Puttaṃ vā bhātaraṃ vā saṃ, sīlesu asamāhitaṃ;

    អនង្គវា ហិ តេ ពាលា, យថា បេតា តថេវ តេ;

    Anaṅgavā hi te bālā, yathā petā tatheva te;

    ចោឡញ្ច នេសំ បិណ្ឌញ្ច, អាសីនានំ បទាបយេ។

    Coḷañca nesaṃ piṇḍañca, āsīnānaṃ padāpaye.

    ១៥១១.

    1511.

    ‘‘ទាសេ កម្មករេ បេស្សេ, សីលេសុ សុសមាហិតេ;

    ‘‘Dāse kammakare pesse, sīlesu susamāhite;

    ទក្ខេ ឧដ្ឋានសម្បន្នេ, អាធិបច្ចម្ហិ ឋាបយេ’’តិ។

    Dakkhe uṭṭhānasampanne, ādhipaccamhi ṭhāpaye’’ti.

    តត្ថ បសុំ ខេត្តន្តិ គោកុលញ្ចេវ សស្សដ្ឋានញ្ច។ គន្តាតិ គមនសីលោ។ មិតន្តិ មិនិត្វា ឯត្តកន្តិ ញត្វា កោដ្ឋេសុ និធាបេយ្យ។ ឃរេតិ ឃរេបិ បរិជនំ គណេត្វា មិតមេវ បចាបេយ្យ។ សីលេសុ អសមាហិតន្តិ ឯវរូបំ ទុស្សីលំ អនាចារំ កិស្មិញ្ចិ អាធិបច្ចដ្ឋានេ ន ឋបេយ្យាតិ អត្ថោ។ អនង្គវា ហិ តេ ពាលាតិ ‘‘អង្គមេតំ មនុស្សានំ, ភាតា លោកេ បវុច្ចតី’’តិ (ជា. ១.៤.៥៨) កិញ្ចាបិ ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតរោ អង្គសមានតាយ ‘‘អង្គ’’ន្តិ វុត្តា, ឥមេ បន ទុស្សីលា, តស្មា អង្គសមានា ន ហោន្តិ។ យថា បន សុសានេ ឆឌ្ឌិតា បេតា មតា, តថេវ តេ។ តស្មា តាទិសា អាធិបច្ចដ្ឋានេ ន ឋបេតព្ពា។ កុដុម្ពញ្ហិ តេ វិនាសេន្តិ, វិនដ្ឋកុដុម្ពស្ស ច ទលិទ្ទស្ស រាជវសតិ នាម ន សម្បជ្ជតិ។ អាសីនានន្តិ អាគន្ត្វា និសិន្នានំ បុត្តភាតានំ មតសត្តានំ មតកភត្តំ វិយ ទេន្តោ ឃាសច្ឆាទនមត្តមេវ បទាបេយ្យ។ ឧដ្ឋានសម្បន្នេតិ ឧដ្ឋានវីរិយេន សមន្នាគតេ។

    Tattha pasuṃ khettanti gokulañceva sassaṭṭhānañca. Gantāti gamanasīlo. Mitanti minitvā ettakanti ñatvā koṭṭhesu nidhāpeyya. Ghareti gharepi parijanaṃ gaṇetvā mitameva pacāpeyya. Sīlesu asamāhitanti evarūpaṃ dussīlaṃ anācāraṃ kismiñci ādhipaccaṭṭhāne na ṭhapeyyāti attho. Anaṅgavā hi te bālāti ‘‘aṅgametaṃ manussānaṃ, bhātā loke pavuccatī’’ti (jā. 1.4.58) kiñcāpi jeṭṭhakaniṭṭhabhātaro aṅgasamānatāya ‘‘aṅga’’nti vuttā, ime pana dussīlā, tasmā aṅgasamānā na honti. Yathā pana susāne chaḍḍitā petā matā, tatheva te. Tasmā tādisā ādhipaccaṭṭhāne na ṭhapetabbā. Kuṭumbañhi te vināsenti, vinaṭṭhakuṭumbassa ca daliddassa rājavasati nāma na sampajjati. Āsīnānanti āgantvā nisinnānaṃ puttabhātānaṃ matasattānaṃ matakabhattaṃ viya dento ghāsacchādanamattameva padāpeyya. Uṭṭhānasampanneti uṭṭhānavīriyena samannāgate.

    ១៥១២.

    1512.

    ‘‘សីលវា ច អលោលោ ច, អនុរក្ខោ ច រាជិនោ;

    ‘‘Sīlavā ca alolo ca, anurakkho ca rājino;

    អាវី រហោ ហិតោ តស្ស, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Āvī raho hito tassa, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៥១៣.

    1513.

    ‘‘ឆន្ទញ្ញូ រាជិនោ ចស្ស, ចិត្តដ្ឋោ អស្ស រាជិនោ;

    ‘‘Chandaññū rājino cassa, cittaṭṭho assa rājino;

    អសង្កុសកវុត្តិំស្ស, ស រាជវសតិំ វសេ។

    Asaṅkusakavuttiṃssa, sa rājavasatiṃ vase.

    ១៥១៤.

    1514.

    ‘‘ឧច្ឆាទយេ ច ន្ហាបយេ, ធោវេ បាទេ អធោសិរំ;

    ‘‘Ucchādaye ca nhāpaye, dhove pāde adhosiraṃ;

    អាហតោបិ ន កុប្បេយ្យ, ស រាជវសតិំ វសេ’’តិ។

    Āhatopi na kuppeyya, sa rājavasatiṃ vase’’ti.

    តត្ថ អលោលោតិ អលុទ្ធោ។ ចិត្តដ្ឋោតិ ចិត្តេ ឋិតោ, រាជចិត្តវសិកោតិ អត្ថោ។ អសង្កុសកវុត្តិស្សាតិ អប្បដិលោមវុត្តិ អស្ស។ អធោសិរន្តិ បាទេ ធោវន្តោបិ អធោសិរំ កត្វា ហេដ្ឋាមុខោវ ធោវេយ្យ, ន រញ្ញោ មុខំ ឧល្លោកេយ្យាតិ អត្ថោ។

    Tattha aloloti aluddho. Cittaṭṭhoti citte ṭhito, rājacittavasikoti attho. Asaṅkusakavuttissāti appaṭilomavutti assa. Adhosiranti pāde dhovantopi adhosiraṃ katvā heṭṭhāmukhova dhoveyya, na rañño mukhaṃ ullokeyyāti attho.

    ១៥១៥.

    1515.

    ‘‘កុម្ភម្បញ្ជលិំ ករិយា, ចាដញ្ចាបិ បទក្ខិណំ;

    ‘‘Kumbhampañjaliṃ kariyā, cāṭañcāpi padakkhiṇaṃ;

    កិមេវ សព្ពកាមានំ, ទាតារំ ធីរមុត្តមំ។

    Kimeva sabbakāmānaṃ, dātāraṃ dhīramuttamaṃ.

    ១៥១៦.

    1516.

    ‘‘យោ ទេតិ សយនំ វត្ថំ, យានំ អាវសថំ ឃរំ;

    ‘‘Yo deti sayanaṃ vatthaṃ, yānaṃ āvasathaṃ gharaṃ;

    បជ្ជុន្នោរិវ ភូតានិ, ភោគេហិ អភិវស្សតិ។

    Pajjunnoriva bhūtāni, bhogehi abhivassati.

    ១៥១៧.

    1517.

    ‘‘ឯសយ្យោ រាជវសតិ, វត្តមានោ យថា នរោ;

    ‘‘Esayyo rājavasati, vattamāno yathā naro;

    អារាធយតិ រាជានំ, បូជំ លភតិ ភត្តុសូ’’តិ។

    Ārādhayati rājānaṃ, pūjaṃ labhati bhattusū’’ti.

    តត្ថ កុម្ភម្បញ្ជលិំ ករិយា, ចាដញ្ចាបិ បទក្ខិណន្តិ វុទ្ធិំ បច្ចាសីសន្តោ បុរិសោ ឧទកបូរិតំ កុម្ភំ ទិស្វា តស្ស អញ្ជលិំ ករេយ្យ, ចាដញ្ច សកុណំ បទក្ខិណំ ករេយ្យ។ អញ្ជលិំ វា បទក្ខិណំ វា ករោន្តស្ស តេ កិញ្ចិ ទាតុំ ន សក្កោន្តិ។ កិមេវាតិ យោ បន សព្ពកាមានំ ទាតា ធីរោ ច, តំ រាជានំ កិំការណា ន នមស្សេយ្យ។ រាជាយេវ ហិ នមស្សិតព្ពោ ច អារាធេតព្ពោ ច។ បជ្ជុន្នោរិវាតិ មេឃោ វិយ។ ឯសយ្យោ រាជវសតីតិ អយ្យោ យា អយំ មយា កថិតា, ឯសា រាជវសតិ នាម រាជសេវកានំ អនុសាសនី។ យថាតិ យាយ រាជវសតិយា វត្តមានោ នរោ រាជានំ អារាធេតិ, រាជូនញ្ច សន្តិកា បូជំ លភតិ, សា ឯសាតិ។

    Tattha kumbhampañjaliṃ kariyā, cāṭañcāpi padakkhiṇanti vuddhiṃ paccāsīsanto puriso udakapūritaṃ kumbhaṃ disvā tassa añjaliṃ kareyya, cāṭañca sakuṇaṃ padakkhiṇaṃ kareyya. Añjaliṃ vā padakkhiṇaṃ vā karontassa te kiñci dātuṃ na sakkonti. Kimevāti yo pana sabbakāmānaṃ dātā dhīro ca, taṃ rājānaṃ kiṃkāraṇā na namasseyya. Rājāyeva hi namassitabbo ca ārādhetabbo ca. Pajjunnorivāti megho viya. Esayyo rājavasatīti ayyo yā ayaṃ mayā kathitā, esā rājavasati nāma rājasevakānaṃ anusāsanī. Yathāti yāya rājavasatiyā vattamāno naro rājānaṃ ārādheti, rājūnañca santikā pūjaṃ labhati, sā esāti.

    ឯវំ អសមធុរោ វិធុរបណ្ឌិតោ ពុទ្ធលីលាយ រាជវសតិំ កថេសិ;

    Evaṃ asamadhuro vidhurapaṇḍito buddhalīlāya rājavasatiṃ kathesi;

    រាជវសតិកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

    Rājavasatikaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    អន្តរបេយ្យាលំ

    Antarapeyyālaṃ

    ឯវំ បុត្តទារញាតិមិត្តសុហជ្ជាទយោ អនុសាសន្តស្សេវ តស្ស តយោ ទិវសា ជាតា។ សោ ទិវសស្ស បារិបូរិំ ញត្វា បាតោវ ន្ហត្វា នានគ្គរសភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ‘‘រាជានំ អបលោកេត្វា មាណវេន សទ្ធិំ គមិស្សាមី’’តិ ញាតិគណបរិវុតោ រាជនិវេសនំ គន្ត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ ឋិតោ វត្តព្ពយុត្តកំ វចនំ អវោច។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ puttadārañātimittasuhajjādayo anusāsantasseva tassa tayo divasā jātā. So divasassa pāripūriṃ ñatvā pātova nhatvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā ‘‘rājānaṃ apaloketvā māṇavena saddhiṃ gamissāmī’’ti ñātigaṇaparivuto rājanivesanaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhito vattabbayuttakaṃ vacanaṃ avoca. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥១៨.

    1518.

    ‘‘ឯវំ សមនុសាសិត្វា, ញាតិសង្ឃំ វិចក្ខណោ;

    ‘‘Evaṃ samanusāsitvā, ñātisaṅghaṃ vicakkhaṇo;

    បរិកិណ្ណោ សុហទេហិ, រាជានមុបសង្កមិ។

    Parikiṇṇo suhadehi, rājānamupasaṅkami.

    ១៥១៩.

    1519.

    ‘‘វន្ទិត្វា សិរសា បាទេ, កត្វា ច នំ បទក្ខិណំ;

    ‘‘Vanditvā sirasā pāde, katvā ca naṃ padakkhiṇaṃ;

    វិធុរោ អវច រាជានំ, បគ្គហេត្វាន អញ្ជលិំ។

    Vidhuro avaca rājānaṃ, paggahetvāna añjaliṃ.

    ១៥២០.

    1520.

    ‘‘អយំ មំ មាណវោ នេតិ, កត្តុកាមោ យថាមតិ;

    ‘‘Ayaṃ maṃ māṇavo neti, kattukāmo yathāmati;

    ញាតីនត្ថំ បវក្ខាមិ, តំ សុណោហិ អរិន្ទម។

    Ñātīnatthaṃ pavakkhāmi, taṃ suṇohi arindama.

    ១៥២១.

    1521.

    ‘‘បុត្តេ ច មេ ឧទិក្ខេសិ, យញ្ច មញ្ញំ ឃរេ ធនំ;

    ‘‘Putte ca me udikkhesi, yañca maññaṃ ghare dhanaṃ;

    យថា បេច្ច ន ហាយេថ, ញាតិសង្ឃោ មយី គតេ។

    Yathā pecca na hāyetha, ñātisaṅgho mayī gate.

    ១៥២២.

    1522.

    ‘‘យថេវ ខលតី ភូម្យា, ភូម្យាយេវ បតិដ្ឋតិ;

    ‘‘Yatheva khalatī bhūmyā, bhūmyāyeva patiṭṭhati;

    ឯវេតំ ខលិតំ មយ្ហំ, ឯតំ បស្សាមិ អច្ចយ’’ន្តិ។

    Evetaṃ khalitaṃ mayhaṃ, etaṃ passāmi accaya’’nti.

    តត្ថ សុហទេហីតិ សុហទយេហិ ញាតិមិត្តាទីហិ។ យញ្ច មញ្ញន្តិ យញ្ច មេ អញ្ញំ តយា ចេវ អញ្ញេហិ ច រាជូហិ ទិន្នំ ឃរេ អបរិមាណំ ធនំ, តំ សព្ពំ ត្វមេវ ឱលោកេយ្យាសិ។ បេច្ចាតិ បច្ឆាកាលេ។ ខលតីតិ បក្ខលតិ។ ឯវេតន្តិ ឯវំ ឯតំ។ អហញ្ហិ ភូមិយំ ខលិត្វា តត្ថេវ បតិដ្ឋិតបុរិសោ វិយ តុម្ហេសុ ខលិត្វា តុម្ហេសុយេវ បតិដ្ឋហាមិ។ ឯតំ បស្សាមីតិ យោ ឯស ‘‘កិំ តេ រាជា ហោតី’’តិ មាណវេន បុដ្ឋស្ស មម តុម្ហេ អនោលោកេត្វា សច្ចំ អបេក្ខិត្វា ‘‘ទាសោហមស្មី’’តិ វទន្តស្ស អច្ចយោ, ឯតំ អច្ចយំ បស្សាមិ, អញ្ញោ បន មេ ទោសោ នត្ថិ, តំ មេ អច្ចយំ តុម្ហេ ខមថ, ឯតំ ហទយេ កត្វា បច្ឆា មម បុត្តទារេសុ មា អបរជ្ឈិត្ថាតិ។

    Tattha suhadehīti suhadayehi ñātimittādīhi. Yañca maññanti yañca me aññaṃ tayā ceva aññehi ca rājūhi dinnaṃ ghare aparimāṇaṃ dhanaṃ, taṃ sabbaṃ tvameva olokeyyāsi. Peccāti pacchākāle. Khalatīti pakkhalati. Evetanti evaṃ etaṃ. Ahañhi bhūmiyaṃ khalitvā tattheva patiṭṭhitapuriso viya tumhesu khalitvā tumhesuyeva patiṭṭhahāmi. Etaṃ passāmīti yo esa ‘‘kiṃ te rājā hotī’’ti māṇavena puṭṭhassa mama tumhe anoloketvā saccaṃ apekkhitvā ‘‘dāsohamasmī’’ti vadantassa accayo, etaṃ accayaṃ passāmi, añño pana me doso natthi, taṃ me accayaṃ tumhe khamatha, etaṃ hadaye katvā pacchā mama puttadāresu mā aparajjhitthāti.

    តំ សុត្វា រាជា ‘‘បណ្ឌិត, តវ គមនំ មយ្ហំ ន រុច្ចតិ, មាណវំ ឧបាយេន បក្កោសាបេត្វា ឃាតេត្វា កិលញ្ជេន បដិច្ឆាទេតុំ មយ្ហំ រុច្ចតី’’តិ ទីបេន្តោ គាថមាហ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘paṇḍita, tava gamanaṃ mayhaṃ na ruccati, māṇavaṃ upāyena pakkosāpetvā ghātetvā kilañjena paṭicchādetuṃ mayhaṃ ruccatī’’ti dīpento gāthamāha –

    ១៥២៣.

    1523.

    ‘‘សក្កា ន គន្តុំ ឥតិ មយ្ហ ហោតិ, ឆេត្វា វធិត្វា ឥធ កាតិយានំ;

    ‘‘Sakkā na gantuṃ iti mayha hoti, chetvā vadhitvā idha kātiyānaṃ;

    ឥធេវ ហោហី ឥតិ មយ្ហ រុច្ចតិ, មា ត្វំ អគា ឧត្តមភូរិបញ្ញា’’តិ។

    Idheva hohī iti mayha ruccati, mā tvaṃ agā uttamabhūripaññā’’ti.

    តត្ថ ឆេត្វាតិ ឥធេវ រាជគេហេ តំ បោថេត្វា មារេត្វា បដិច្ឆាទេស្សាមីតិ។

    Tattha chetvāti idheva rājagehe taṃ pothetvā māretvā paṭicchādessāmīti.

    តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘ទេវ, តុម្ហាកំ អជ្ឈាសយោ ឯវរូបោ ហោតិ, សោ តុម្ហេសុ អយុត្តោ’’តិ វត្វា អាហ –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘deva, tumhākaṃ ajjhāsayo evarūpo hoti, so tumhesu ayutto’’ti vatvā āha –

    ១៥២៤.

    1524.

    ‘‘មា ហេវធម្មេសុ មនំ បណីទហិ, អត្ថេ ច ធម្មេ ច យុត្តោ ភវស្សុ;

    ‘‘Mā hevadhammesu manaṃ paṇīdahi, atthe ca dhamme ca yutto bhavassu;

    ធិរត្ថុ កម្មំ អកុសលំ អនរិយំ, យំ កត្វា បច្ឆា និរយំ វជេយ្យ។

    Dhiratthu kammaṃ akusalaṃ anariyaṃ, yaṃ katvā pacchā nirayaṃ vajeyya.

    ១៥២៥.

    1525.

    ‘‘នេវេស ធម្មោ ន បុនេត កិច្ចំ, អយិរោ ហិ ទាសស្ស ជនិន្ទ ឥស្សរោ;

    ‘‘Nevesa dhammo na puneta kiccaṃ, ayiro hi dāsassa janinda issaro;

    ឃាតេតុំ ឈាបេតុំ អថោបិ ហន្តុំ, ន ច មយ្ហ កោធត្ថិ វជាមិ ចាហ’’ន្តិ។

    Ghātetuṃ jhāpetuṃ athopi hantuṃ, na ca mayha kodhatthi vajāmi cāha’’nti.

    តត្ថ មា ហេវធម្មេសុ មនំ បណីទហីតិ អធម្មេសុ អនត្ថេសុ អយុត្តេសុ តវ ចិត្តំ មា ហេវ បណិទហីតិ អត្ថោ។ បច្ឆាតិ យំ កម្មំ កត្វាបិ អជរាមរោ ន ហោតិ, អថ ខោ បច្ឆា និរយមេវ ឧបបជ្ជេយ្យ។ ធិរត្ថុ កម្មន្តិ តំ កម្មំ គរហិតំ អត្ថុ អស្ស ភវេយ្យ។ នេវេសាតិ នេវ ឯស។ អយិរោតិ សាមិកោ។ ឃាតេតុន្តិ ឯតានិ ឃាតាទីនិ កាតុំ អយិរោ ទាសស្ស ឥស្សរោ, សព្ពានេតានិ កាតុំ លភតិ, មយ្ហំ មាណវេ អប្បមត្តកោបិ កោធោ នត្ថិ, ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ តវ ចិត្តំ សន្ធារេតុំ វដ្ដតិ, វជាមិ អហំ នរិន្ទាតិ អាហ –

    Tattha mā hevadhammesu manaṃ paṇīdahīti adhammesu anatthesu ayuttesu tava cittaṃ mā heva paṇidahīti attho. Pacchāti yaṃ kammaṃ katvāpi ajarāmaro na hoti, atha kho pacchā nirayameva upapajjeyya. Dhiratthu kammanti taṃ kammaṃ garahitaṃ atthu assa bhaveyya. Nevesāti neva esa. Ayiroti sāmiko. Ghātetunti etāni ghātādīni kātuṃ ayiro dāsassa issaro, sabbānetāni kātuṃ labhati, mayhaṃ māṇave appamattakopi kodho natthi, dinnakālato paṭṭhāya tava cittaṃ sandhāretuṃ vaṭṭati, vajāmi ahaṃ narindāti āha –

    ឯវំ វត្វា មហាសត្តោ រាជានំ វន្ទិត្វា រញ្ញោ ឱរោធេ ច បុត្តទារេ ច រាជបរិសញ្ច ឱវទិត្វា តេសុ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កុណិត្វា មហាវិរវំ វិរវន្តេសុយេវ រាជនិវេសនា និក្ខមិ។ សកលនគរវាសិនោបិ ‘‘បណ្ឌិតោ កិរ មាណវេន សទ្ធិំ គមិស្សតិ, ឯថ, បស្សិស្សាម ន’’ន្តិ មន្តយិត្វា រាជង្គណេយេវ នំ បស្សិំសុ។ អថ នេ មហាសត្តោ អស្សាសេត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា, សរីរំ អទ្ធុវំ, យសោ នាម វិបត្តិបរិយោសានោ, អបិច តុម្ហេ ទានាទីសុ បុញ្ញេសុ អប្បមត្តា ហោថា’’តិ តេសំ ឱវាទំ ទត្វា និវត្តាបេត្វា អត្តនោ គេហាភិមុខោ បាយាសិ។ តស្មិំ ខណេ ធម្មបាលកុមារោ ភាតិកគណបរិវុតោ ‘‘បិតុ បច្ចុគ្គមនំ ករិស្សាមី’’តិ និក្ខន្តោ និវេសនទ្វារេយេវ បិតុ សម្មុខោ អហោសិ។ មហាសត្តោ តំ ទិស្វា សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តោ ឧបគុយ្ហ ឧរេ និបជ្ជាបេត្វា និវេសនំ បាវិសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ vatvā mahāsatto rājānaṃ vanditvā rañño orodhe ca puttadāre ca rājaparisañca ovaditvā tesu sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkuṇitvā mahāviravaṃ viravantesuyeva rājanivesanā nikkhami. Sakalanagaravāsinopi ‘‘paṇḍito kira māṇavena saddhiṃ gamissati, etha, passissāma na’’nti mantayitvā rājaṅgaṇeyeva naṃ passiṃsu. Atha ne mahāsatto assāsetvā ‘‘tumhe mā cintayittha, sabbe saṅkhārā aniccā, sarīraṃ addhuvaṃ, yaso nāma vipattipariyosāno, apica tumhe dānādīsu puññesu appamattā hothā’’ti tesaṃ ovādaṃ datvā nivattāpetvā attano gehābhimukho pāyāsi. Tasmiṃ khaṇe dhammapālakumāro bhātikagaṇaparivuto ‘‘pitu paccuggamanaṃ karissāmī’’ti nikkhanto nivesanadvāreyeva pitu sammukho ahosi. Mahāsatto taṃ disvā sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto upaguyha ure nipajjāpetvā nivesanaṃ pāvisi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥២៦.

    1526.

    ‘‘ជេដ្ឋបុត្តំ ឧបគុយ្ហ, វិនេយ្យ ហទយេ ទរំ;

    ‘‘Jeṭṭhaputtaṃ upaguyha, vineyya hadaye daraṃ;

    អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, បាវិសី សោ មហាឃរ’’ន្តិ។

    Assupuṇṇehi nettehi, pāvisī so mahāghara’’nti.

    ឃរេ បនស្ស សហស្សបុត្តា, សហស្សធីតរោ, សហស្សភរិយាយោ, ច សត្តវណ្ណទាសិសតានិ ច សន្តិ, តេហិ ចេវ អវសេសទាសិទាសកម្មករញាតិមិត្តសុហជ្ជាទីហិ ច សកលនិវេសនំ យុគន្តវាតាភិឃាតបតិតេហិ សាលេហិ សាលវនំ វិយ និរន្តរំ អហោសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Ghare panassa sahassaputtā, sahassadhītaro, sahassabhariyāyo, ca sattavaṇṇadāsisatāni ca santi, tehi ceva avasesadāsidāsakammakarañātimittasuhajjādīhi ca sakalanivesanaṃ yugantavātābhighātapatitehi sālehi sālavanaṃ viya nirantaraṃ ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥២៧.

    1527.

    ‘‘សាលាវ សម្មបតិតា, មាលុតេន បមទ្ទិតា;

    ‘‘Sālāva sammapatitā, mālutena pamadditā;

    សេន្តិ បុត្តា ច ទារា ច, វិធុរស្ស និវេសនេ។

    Senti puttā ca dārā ca, vidhurassa nivesane.

    ១៥២៨.

    1528.

    ‘‘ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានំ, ទាសិសត្តសតានិ ច;

    ‘‘Itthisahassaṃ bhariyānaṃ, dāsisattasatāni ca;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, វិធុរស្ស និវេសនេ។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, vidhurassa nivesane.

    ១៥២៩.

    1529.

    ‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

    ‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, វិធុរស្ស និវេសនេ។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, vidhurassa nivesane.

    ១៥៣០.

    1530.

    ‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

    ‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, វិធុរស្ស និវេសនេ។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, vidhurassa nivesane.

    ១៥៣១.

    1531.

    ‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

    ‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, វិធុរស្ស និវេសនេ។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, vidhurassa nivesane.

    ១៥៣២.

    1532.

    ‘‘ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានំ, ទាសិសត្តសតានិ ច;

    ‘‘Itthisahassaṃ bhariyānaṃ, dāsisattasatāni ca;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្តុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ។

    Bāhā paggayha pakkantuṃ, kasmā no vijahissasi.

    ១៥៣៣.

    1533.

    ‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

    ‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasi.

    ១៥៣៤.

    1534.

    ‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

    ‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសិ។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasi.

    ១៥៣៥.

    1535.

    ‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

    ‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, កស្មា នោ វិជហិស្សសី’’តិ។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, kasmā no vijahissasī’’ti.

    តត្ថ សេន្តីតិ មហាតលេ ឆិន្នបាទា វិយ បតិតា អាវត្តន្តា បរិវត្តន្តា សយន្តិ។ ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានន្តិ ភរិយានមេវ ឥត្ថីនំ សហស្សំ។ កស្មា នោ វិជហិស្សសីតិ កេន ការណេន អម្ហេ វិជហិស្សសីតិ បរិទេវិំសុ។

    Tattha sentīti mahātale chinnapādā viya patitā āvattantā parivattantā sayanti. Itthisahassaṃ bhariyānanti bhariyānameva itthīnaṃ sahassaṃ. Kasmā no vijahissasīti kena kāraṇena amhe vijahissasīti parideviṃsu.

    មហាសត្តោ សព្ពំ តំ មហាជនំ អស្សាសេត្វា ឃរេ អវសេសកិច្ចានិ កត្វា អន្តោជនញ្ច ពហិជនញ្ច ឱវទិត្វា អាចិក្ខិតព្ពយុត្តកំ សព្ពំ អាចិក្ខិត្វា បុណ្ណកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អត្តនោ និដ្ឋិតកិច្ចតំ អារោចេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Mahāsatto sabbaṃ taṃ mahājanaṃ assāsetvā ghare avasesakiccāni katvā antojanañca bahijanañca ovaditvā ācikkhitabbayuttakaṃ sabbaṃ ācikkhitvā puṇṇakassa santikaṃ gantvā attano niṭṭhitakiccataṃ ārocesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥៣៦.

    1536.

    ‘‘កត្វា ឃរេសុ កិច្ចានិ, អនុសាសិត្វា សកំ ជនំ;

    ‘‘Katvā gharesu kiccāni, anusāsitvā sakaṃ janaṃ;

    មិត្តាមច្ចេ ច ភច្ចេ ច, បុត្តទារេ ច ពន្ធវេ។

    Mittāmacce ca bhacce ca, puttadāre ca bandhave.

    ១៥៣៧.

    1537.

    ‘‘កម្មន្តំ សំវិធេត្វាន, អាចិក្ខិត្វា ឃរេ ធនំ;

    ‘‘Kammantaṃ saṃvidhetvāna, ācikkhitvā ghare dhanaṃ;

    និធិញ្ច ឥណទានញ្ច, បុណ្ណកំ ឯតទព្រវិ។

    Nidhiñca iṇadānañca, puṇṇakaṃ etadabravi.

    ១៥៣៨.

    1538.

    ‘‘អវសី តុវំ មយ្ហ តីហំ អគារេ, កតានិ កិច្ចានិ ឃរេសុ មយ្ហំ;

    ‘‘Avasī tuvaṃ mayha tīhaṃ agāre, katāni kiccāni gharesu mayhaṃ;

    អនុសាសិតា បុត្តទារា មយា ច, ករោម កច្ចាន យថាមតិំ តេ’’តិ។

    Anusāsitā puttadārā mayā ca, karoma kaccāna yathāmatiṃ te’’ti.

    តត្ថ កម្មន្តំ សំវិធេត្វានាតិ ‘‘ឯវញ្ច កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ឃរេ កត្តព្ពយុត្តកំ កម្មំ សំវិទហិត្វា។ និធិន្តិ និទហិត្វា ឋបិតធនំ។ ឥណទានន្តិ ឥណវសេន សំយោជិតធនំ។ យថាមតិំ តេតិ ឥទានិ តវ អជ្ឈាសយានុរូបំ ករោមាតិ វទតិ។

    Tattha kammantaṃ saṃvidhetvānāti ‘‘evañca kātuṃ vaṭṭatī’’ti ghare kattabbayuttakaṃ kammaṃ saṃvidahitvā. Nidhinti nidahitvā ṭhapitadhanaṃ. Iṇadānanti iṇavasena saṃyojitadhanaṃ. Yathāmatiṃ teti idāni tava ajjhāsayānurūpaṃ karomāti vadati.

    បុណ្ណកោ អាហ –

    Puṇṇako āha –

    ១៥៣៩.

    1539.

    ‘‘សចេ ហិ កត្តេ អនុសាសិតា តេ, បុត្តា ច ទារា អនុជីវិនោ ច;

    ‘‘Sace hi katte anusāsitā te, puttā ca dārā anujīvino ca;

    ហន្ទេហិ ទានី តរមានរូបោ, ទីឃោ ហិ អទ្ធាបិ អយំ បុរត្ថា។

    Handehi dānī taramānarūpo, dīgho hi addhāpi ayaṃ puratthā.

    ១៥៤០.

    1540.

    ‘‘អឆម្ភិតោវ គណ្ហាហិ, អាជានេយ្យស្ស វាលធិំ;

    ‘‘Achambhitova gaṇhāhi, ājāneyyassa vāladhiṃ;

    ឥទំ បច្ឆិមកំ តុយ្ហំ, ជីវលោកស្ស ទស្សន’’ន្តិ។

    Idaṃ pacchimakaṃ tuyhaṃ, jīvalokassa dassana’’nti.

    តត្ថ កត្តេតិ សោមនស្សប្បត្តោ យក្ខោ មហាសត្តំ អាលបតិ។ ទីឃោ ហិ អទ្ធាបីតិ គន្តព្ពមគ្គោបិ ទីឃោ។ ‘‘អឆម្ភិតោវា’’តិ ឥទំ សោ ហេដ្ឋាបាសាទំ អនោតរិត្វា តតោវ គន្តុកាមោ ហុត្វា អវច។

    Tattha katteti somanassappatto yakkho mahāsattaṃ ālapati. Dīgho hi addhāpīti gantabbamaggopi dīgho. ‘‘Achambhitovā’’ti idaṃ so heṭṭhāpāsādaṃ anotaritvā tatova gantukāmo hutvā avaca.

    អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –

    Atha naṃ mahāsatto āha –

    ១៥៤១.

    1541.

    ‘‘សោហំ កិស្ស នុ ភាយិស្សំ, យស្ស មេ នត្ថិ ទុក្កដំ;

    ‘‘Sohaṃ kissa nu bhāyissaṃ, yassa me natthi dukkaṭaṃ;

    កាយេន វាចា មនសា, យេន គច្ឆេយ្យ ទុគ្គតិ’’ន្តិ។

    Kāyena vācā manasā, yena gaccheyya duggati’’nti.

    តត្ថ សោហំ កិស្ស នុ ភាយិស្សន្តិ ឥទំ មហាសត្តោ ‘‘អឆម្ភិតោវ គណ្ហាហី’’តិ វុត្តត្តា ឯវមាហ។

    Tattha sohaṃ kissa nu bhāyissanti idaṃ mahāsatto ‘‘achambhitova gaṇhāhī’’ti vuttattā evamāha.

    ឯវំ មហាសត្តោ សីហនាទំ នទិត្វា អឆម្ភិតោ កេសរសីហោ វិយ និព្ភយោ ហុត្វា ‘‘អយំ សាដកោ មម អរុចិយា មា មុច្ចតូ’’តិ អធិដ្ឋានបារមិំ បុរេចារិកំ កត្វា ទឡ្ហំ និវាសេត្វា អស្សស្ស វាលធិំ វិយូហិត្វា ឧភោហិ ហត្ថេហិ ទឡ្ហំ វាលធិំ គហេត្វា ទ្វីហិ បាទេហិ អស្សស្ស ឩរូសុ បលិវេឋេត្វា ‘‘មាណវ, គហិតោ មេ វាលធិ, យថារុចិ យាហី’’តិ អាហ។ តស្មិំ ខណេ បុណ្ណកោ មនោមយសិន្ធវស្ស សញ្ញំ អទាសិ។ សោ បណ្ឌិតំ អាទាយ អាកាសេ បក្ខន្ទិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ mahāsatto sīhanādaṃ naditvā achambhito kesarasīho viya nibbhayo hutvā ‘‘ayaṃ sāṭako mama aruciyā mā muccatū’’ti adhiṭṭhānapāramiṃ purecārikaṃ katvā daḷhaṃ nivāsetvā assassa vāladhiṃ viyūhitvā ubhohi hatthehi daḷhaṃ vāladhiṃ gahetvā dvīhi pādehi assassa ūrūsu paliveṭhetvā ‘‘māṇava, gahito me vāladhi, yathāruci yāhī’’ti āha. Tasmiṃ khaṇe puṇṇako manomayasindhavassa saññaṃ adāsi. So paṇḍitaṃ ādāya ākāse pakkhandi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥៤២.

    1542.

    ‘‘សោ អស្សរាជា វិធុរំ វហន្តោ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ;

    ‘‘So assarājā vidhuraṃ vahanto, pakkāmi vehāyasamantalikkhe;

    សាខាសុ សេលេសុ អសជ្ជមានោ, កាឡាគិរិំ ខិប្បមុបាគមាសី’’តិ។

    Sākhāsu selesu asajjamāno, kāḷāgiriṃ khippamupāgamāsī’’ti.

    តត្ថ សាខាសុ សេលេសុ អសជ្ជមានោតិ បុណ្ណកោ កិរ ចិន្តេសិ ‘‘ទូរំ អគន្ត្វាវ ឥមំ ហិមវន្តប្បទេសេ រុក្ខេសុ បព្ពតេសុ ច បោថេត្វា មារេត្វា ហទយមំសំ អាទាយ កឡេវរំ បព្ពតន្តរេ ឆឌ្ឌេត្វា នាគភវនមេវ គមិស្សាមី’’តិ។ សោ រុក្ខេ ច បព្ពតេ ច អបរិហរិត្វា តេសំ មជ្ឈេនេវ អស្សំ បេសេសិ។ មហាសត្តស្សានុភាវេន រុក្ខាបិ បព្ពតាបិ សរីរតោ ឧភោសុ បស្សេសុ រតនមត្តំ បដិក្កមន្តិ។ សោ ‘‘មតោ វា, នោ វា’’តិ បរិវត្តិត្វា មហាសត្តស្ស មុខំ ឱលោកេន្តោ កញ្ចនាទាសមិវ វិប្បសន្នំ ទិស្វា ‘‘អយំ ឯវំ ន មរតី’’តិ បុនបិ សកលហិមវន្តប្បទេសេ រុក្ខេ ច បព្ពតេ ច តិក្ខត្តុំ បោថេន្តោ បេសេសិ ។ ឯវំ បោថេន្តោបិ តថេវ រុក្ខបព្ពតា ទូរមេវ បដិក្កមន្តិយេវ។ មហាសត្តោ បន កិលន្តកាយោ អហោសិ។ អថ បុណ្ណកោ ‘‘អយំ នេវ មរតិ, ឥទានិ វាតក្ខន្ធេ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករិស្សាមី’’តិ កោធាភិភូតោ សត្តមំ វាតក្ខន្ធំ បក្ខន្ទិ។ ពោធិសត្តស្សានុភាវេន វាតក្ខន្ធោ ទ្វិធា ហុត្វា ពោធិសត្តស្ស ឱកាសំ អកាសិ។ តតោ វេរម្ភវាតេហិ បហរាបេសិ, វេរម្ភវាតាបិ សតសហស្សអសនិសទ្ទោ វិយ ហុត្វា ពោធិសត្តស្ស ឱកាសំ អទំសុ។ សោ បុណ្ណកោ តស្ស អន្តរាយាភាវំ បស្សន្តោ តំ អាទាយ កាឡបព្ពតំ អគមាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Tattha sākhāsu selesu asajjamānoti puṇṇako kira cintesi ‘‘dūraṃ agantvāva imaṃ himavantappadese rukkhesu pabbatesu ca pothetvā māretvā hadayamaṃsaṃ ādāya kaḷevaraṃ pabbatantare chaḍḍetvā nāgabhavanameva gamissāmī’’ti. So rukkhe ca pabbate ca apariharitvā tesaṃ majjheneva assaṃ pesesi. Mahāsattassānubhāvena rukkhāpi pabbatāpi sarīrato ubhosu passesu ratanamattaṃ paṭikkamanti. So ‘‘mato vā, no vā’’ti parivattitvā mahāsattassa mukhaṃ olokento kañcanādāsamiva vippasannaṃ disvā ‘‘ayaṃ evaṃ na maratī’’ti punapi sakalahimavantappadese rukkhe ca pabbate ca tikkhattuṃ pothento pesesi . Evaṃ pothentopi tatheva rukkhapabbatā dūrameva paṭikkamantiyeva. Mahāsatto pana kilantakāyo ahosi. Atha puṇṇako ‘‘ayaṃ neva marati, idāni vātakkhandhe cuṇṇavicuṇṇaṃ karissāmī’’ti kodhābhibhūto sattamaṃ vātakkhandhaṃ pakkhandi. Bodhisattassānubhāvena vātakkhandho dvidhā hutvā bodhisattassa okāsaṃ akāsi. Tato verambhavātehi paharāpesi, verambhavātāpi satasahassaasanisaddo viya hutvā bodhisattassa okāsaṃ adaṃsu. So puṇṇako tassa antarāyābhāvaṃ passanto taṃ ādāya kāḷapabbataṃ agamāsi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘សោ អស្សរាជា វិធុរំ វហន្តោ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ;

    ‘‘So assarājā vidhuraṃ vahanto, pakkāmi vehāyasamantalikkhe;

    សាខាសុ សេលេសុ អសជ្ជមានោ, កាឡាគិរិំ ខិប្បមុបាគមាសី’’តិ។

    Sākhāsu selesu asajjamāno, kāḷāgiriṃ khippamupāgamāsī’’ti.

    តត្ថ អសជ្ជមានោតិ អលគ្គមានោ អប្បដិហញ្ញមានោ វិធុរបណ្ឌិតំ វហន្តោ កាឡបព្ពតមត្ថកំ ឧបាគតោ។

    Tattha asajjamānoti alaggamāno appaṭihaññamāno vidhurapaṇḍitaṃ vahanto kāḷapabbatamatthakaṃ upāgato.

    ឯវំ បុណ្ណកស្ស មហាសត្តំ គហេត្វា គតកាលេ បណ្ឌិតស្ស បុត្តទារាទយោ បុណ្ណកស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា តត្ថ មហាសត្តំ អទិស្វា ឆិន្នបាទា វិយ បតិត្វា អបរាបរំ បរិវត្តមានា មហាសទ្ទេន បរិទេវិំសុ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ puṇṇakassa mahāsattaṃ gahetvā gatakāle paṇḍitassa puttadārādayo puṇṇakassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā tattha mahāsattaṃ adisvā chinnapādā viya patitvā aparāparaṃ parivattamānā mahāsaddena parideviṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥៤៣.

    1543.

    ‘‘ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានំ, ទាសិសត្តសតានិ ច;

    ‘‘Itthisahassaṃ bhariyānaṃ, dāsisattasatāni ca;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘យក្ខោ ព្រាហ្មណវណ្ណេន;

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘yakkho brāhmaṇavaṇṇena;

    វិធុរំ អាទាយ គច្ឆតិ’។

    Vidhuraṃ ādāya gacchati’.

    ‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

    ‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘យក្ខោ ព្រាហ្មណវណ្ណេន;

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘yakkho brāhmaṇavaṇṇena;

    វិធុរំ អាទាយ គច្ឆតិ’។

    Vidhuraṃ ādāya gacchati’.

    ‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

    ‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘យក្ខោ ព្រាហ្មណវណ្ណេន;

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘yakkho brāhmaṇavaṇṇena;

    វិធុរំ អាទាយ គច្ឆតិ’។

    Vidhuraṃ ādāya gacchati’.

    ១៥៤៤.

    1544.

    ‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

    ‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘យក្ខោ ព្រាហ្មណវណ្ណេន;

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘yakkho brāhmaṇavaṇṇena;

    វិធុរំ អាទាយ គច្ឆតិ’។

    Vidhuraṃ ādāya gacchati’.

    ១៥៤៥.

    1545.

    ‘‘ឥត្ថិសហស្សំ ភរិយានំ, ទាសិសត្តសតានិ ច;

    ‘‘Itthisahassaṃ bhariyānaṃ, dāsisattasatāni ca;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘បណ្ឌិតោ សោ កុហិំ គតោ’។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘paṇḍito so kuhiṃ gato’.

    ‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

    ‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘បណ្ឌិតោ សោ កុហិំ គតោ’។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘paṇḍito so kuhiṃ gato’.

    ‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

    ‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘បណ្ឌិតោ សោ កុហិំ គតោ’។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘paṇḍito so kuhiṃ gato’.

    ១៥៤៦.

    1546.

    សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

    Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;

    ពាហា បគ្គយ្ហ បក្កន្ទុំ, ‘បណ្ឌិតោ សោ កុហិំ គតោ’’’តិ។

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, ‘paṇḍito so kuhiṃ gato’’’ti.

    ឯវំ បក្កន្ទិត្វា ច បន តេ សព្ពេបិ សកលនគរវាសីហិ សទ្ធិំ រោទិត្វា រាជទ្វារំ អគមំសុ។ រាជា មហន្តំ បរិទេវសទ្ទំ សុត្វា សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ‘‘តុម្ហេ កស្មា បរិទេវថា’’តិ បុច្ឆិ។ អថស្ស តេ ‘‘ទេវ, សោ កិរ មាណវោ ន ព្រាហ្មណោ, យក្ខោ បន ព្រាហ្មណវណ្ណេន អាគន្ត្វា បណ្ឌិតំ អាទាយ គតោ, តេន វិនា អម្ហាកំ ជីវិតំ នត្ថិ។ សចេ សោ ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ នាគមិស្សតិ, សកដសតេហិ សកដសហស្សេហិ ច ទារូនិ សង្កឌ្ឍិត្វា សព្ពេ មយំ អគ្គិំ ឧជ្ជាលេត្វា បវិសិស្សាមា’’តិ ឥមមត្ថំ អារោចេន្តា ឥមំ គាថមាហំសុ –

    Evaṃ pakkanditvā ca pana te sabbepi sakalanagaravāsīhi saddhiṃ roditvā rājadvāraṃ agamaṃsu. Rājā mahantaṃ paridevasaddaṃ sutvā sīhapañjaraṃ vivaritvā ‘‘tumhe kasmā paridevathā’’ti pucchi. Athassa te ‘‘deva, so kira māṇavo na brāhmaṇo, yakkho pana brāhmaṇavaṇṇena āgantvā paṇḍitaṃ ādāya gato, tena vinā amhākaṃ jīvitaṃ natthi. Sace so ito sattame divase nāgamissati, sakaṭasatehi sakaṭasahassehi ca dārūni saṅkaḍḍhitvā sabbe mayaṃ aggiṃ ujjāletvā pavisissāmā’’ti imamatthaṃ ārocentā imaṃ gāthamāhaṃsu –

    ១៥៤៧.

    1547.

    ‘‘សចេ សោ សត្តរត្តេន, នាគច្ឆិស្សតិ បណ្ឌិតោ;

    ‘‘Sace so sattarattena, nāgacchissati paṇḍito;

    សព្ពេ អគ្គិំ បវេក្ខាម, នត្ថត្ថោ ជីវិតេន នោ’’តិ។

    Sabbe aggiṃ pavekkhāma, natthattho jīvitena no’’ti.

    សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បរិនិព្ពុតកាលេបិ ‘‘មយំ អគ្គិំ បវិសិត្វា មរិស្សាមា’’តិ វត្តារោ នាម នាហេសុំ។ អហោ សុភាសិតំ មហាសត្តេ នាគរេហីតិ។ រាជា តេសំ កថំ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, មា សោចិត្ថ, មា បរិទេវិត្ថ, មធុរកថោ បណ្ឌិតោ មាណវំ ធម្មកថាយ បលោភេត្វា អត្តនោ បាទេសុ បាតេត្វា សកលនគរវាសីនំ អស្សុមុខំ ហាសយន្តោ ន ចិរស្សេវ អាគមិស្សតី’’តិ អស្សាសេន្តោ គាថមាហ –

    Sammāsambuddhassa parinibbutakālepi ‘‘mayaṃ aggiṃ pavisitvā marissāmā’’ti vattāro nāma nāhesuṃ. Aho subhāsitaṃ mahāsatte nāgarehīti. Rājā tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘tumhe mā cintayittha, mā socittha, mā paridevittha, madhurakatho paṇḍito māṇavaṃ dhammakathāya palobhetvā attano pādesu pātetvā sakalanagaravāsīnaṃ assumukhaṃ hāsayanto na cirasseva āgamissatī’’ti assāsento gāthamāha –

    ១៥៤៨.

    1548.

    ‘‘បណ្ឌិតោ ច វិយត្តោ ច, វិភាវី ច វិចក្ខណោ;

    ‘‘Paṇḍito ca viyatto ca, vibhāvī ca vicakkhaṇo;

    ខិប្បំ មោចិយ អត្តានំ, មា ភាយិត្ថាគមិស្សតី’’តិ។

    Khippaṃ mociya attānaṃ, mā bhāyitthāgamissatī’’ti.

    តត្ថ វិយត្តោតិ វេយ្យត្តិយា វិចារណបញ្ញាយ សមន្នាគតោ។ វិភាវីតិ អត្ថានត្ថំ ការណាការណំ វិភាវេត្វា ទស្សេត្វា កថេតុំ សមត្ថោ។ វិចក្ខណោតិ តង្ខណេយេវ ឋានុប្បត្តិកាយ ការណចិន្តនបញ្ញាយ យុត្តោ។ មា ភាយិត្ថាតិ មា ភាយថ, អត្តានំ មោចេត្វា ខិប្បំ អាគមិស្សតីតិ អស្សាសេតិ។

    Tattha viyattoti veyyattiyā vicāraṇapaññāya samannāgato. Vibhāvīti atthānatthaṃ kāraṇākāraṇaṃ vibhāvetvā dassetvā kathetuṃ samattho. Vicakkhaṇoti taṅkhaṇeyeva ṭhānuppattikāya kāraṇacintanapaññāya yutto. Mā bhāyitthāti mā bhāyatha, attānaṃ mocetvā khippaṃ āgamissatīti assāseti.

    នាគរាបិ ‘‘បណ្ឌិតោ កិរ រញ្ញោ កថេត្វា គតោ ភវិស្សតី’’តិ អស្សាសំ បដិលភិត្វា អត្តនោ គេហានិ បក្កមិំសុ។

    Nāgarāpi ‘‘paṇḍito kira rañño kathetvā gato bhavissatī’’ti assāsaṃ paṭilabhitvā attano gehāni pakkamiṃsu.

    អន្តរបេយ្យាលោ និដ្ឋិតោ។

    Antarapeyyālo niṭṭhito.

    សាធុនរធម្មកណ្ឌំ

    Sādhunaradhammakaṇḍaṃ

    បុណ្ណកោបិ មហាសត្តំ កាឡាគិរិមត្ថកេ ឋបេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ជីវមានេ មយ្ហំ វុឌ្ឍិ នាម នត្ថិ, ឥមំ មារេត្វា ហទយមំសំ គហេត្វា នាគភវនំ គន្ត្វា វិមលាយ ទត្វា ឥរន្ធតិំ គហេត្វា ទេវលោកំ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Puṇṇakopi mahāsattaṃ kāḷāgirimatthake ṭhapetvā ‘‘imasmiṃ jīvamāne mayhaṃ vuḍḍhi nāma natthi, imaṃ māretvā hadayamaṃsaṃ gahetvā nāgabhavanaṃ gantvā vimalāya datvā irandhatiṃ gahetvā devalokaṃ gamissāmī’’ti cintesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥៤៩.

    1549.

    ‘‘សោ តត្ថ គន្ត្វាន វិចិន្តយន្តោ, ឧច្ចាវចា ចេតនកា ភវន្តិ;

    ‘‘So tattha gantvāna vicintayanto, uccāvacā cetanakā bhavanti;

    នយិមស្ស ជីវេន មមត្ថិ កិញ្ចិ, ហន្ត្វានិមំ ហទយមានយិស្ស’’ន្តិ។

    Nayimassa jīvena mamatthi kiñci, hantvānimaṃ hadayamānayissa’’nti.

    តត្ថ សោតិ សោ បុណ្ណកោ។ តត្ថ គន្ត្វានាតិ គន្ត្វា តត្ថ កាឡាគិរិមត្ថកេ ឋិតោ។ ឧច្ចាវចា ចេតនកា ភវន្តីតិ ខណេ ខណេ ឧប្បជ្ជមានា ចេតនា ឧច្ចាបិ អវចាបិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ មមេតស្ស ជីវិតទានចេតនាបិ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ។ ឥមស្ស បន ជីវិតេន តហិំ នាគភវនេ មម អប្បមត្តកម្បិ កិញ្ចិ កិច្ចំ នត្ថិ, ឥធេវិមំ មារេត្វា អស្ស ហទយំ អានយិស្សាមីតិ សន្និដ្ឋានមកាសីតិ អត្ថោ។

    Tattha soti so puṇṇako. Tattha gantvānāti gantvā tattha kāḷāgirimatthake ṭhito. Uccāvacā cetanakā bhavantīti khaṇe khaṇe uppajjamānā cetanā uccāpi avacāpi uppajjanti. Ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ mametassa jīvitadānacetanāpi uppajjeyyāti. Imassa pana jīvitena tahiṃ nāgabhavane mama appamattakampi kiñci kiccaṃ natthi, idhevimaṃ māretvā assa hadayaṃ ānayissāmīti sanniṭṭhānamakāsīti attho.

    តតោ បុន ចិន្តេសិ ‘‘យំនូនាហំ ឥមំ សហត្ថេន អមារេត្វា ភេរវរូបទស្សនេន ជីវិតក្ខយំ បាបេយ្យ’’ន្តិ។ សោ ភេរវយក្ខរូបំ និម្មិនិត្វា មហាសត្តំ តជ្ជេន្តោ អាគន្ត្វា តំ បាតេត្វា ទាឋានំ អន្តរេ កត្វា ខាទិតុកាមោ វិយ អហោសិ, មហាសត្តស្ស លោមហំសនមត្តម្បិ នាហោសិ។ តតោ សីហរូបេន មត្តមហាហត្ថិរូបេន ច អាគន្ត្វា ទាឋាហិ ចេវ ទន្តេហិ ច វិជ្ឈិតុកាមោ វិយ អហោសិ។ តថាបិ អភាយន្តស្ស ឯកទោណិកនាវប្បមាណំ មហន្តំ សប្បវណ្ណំ និម្មិនិត្វា អស្សសន្តោ បស្សសន្តោ ‘‘សុសូ’’តិ សទ្ទំ ករោន្តោ អាគន្ត្វា មហាសត្តស្ស សកលសរីរំ វេឋេត្វា មត្ថកេ ផណំ កត្វា អដ្ឋាសិ, តស្ស សារជ្ជមត្តម្បិ នាហោសិ។ អថ ‘‘នំ បព្ពតមត្ថកេ ឋបេត្វា បាតេត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករិស្សាមី’’តិ មហាវាតំ សមុដ្ឋាបេសិ។ សោ តស្ស កេសគ្គមត្តម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិ។ អថ នំ តត្ថេវ បព្ពតមត្ថកេ ឋបេត្វា ហត្ថី វិយ ខជ្ជូរិរុក្ខំ បព្ពតំ អបរាបរំ ចាលេសិ, តថាបិ នំ ឋិតដ្ឋានតោ កេសគ្គមត្តម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិ។

    Tato puna cintesi ‘‘yaṃnūnāhaṃ imaṃ sahatthena amāretvā bheravarūpadassanena jīvitakkhayaṃ pāpeyya’’nti. So bheravayakkharūpaṃ nimminitvā mahāsattaṃ tajjento āgantvā taṃ pātetvā dāṭhānaṃ antare katvā khāditukāmo viya ahosi, mahāsattassa lomahaṃsanamattampi nāhosi. Tato sīharūpena mattamahāhatthirūpena ca āgantvā dāṭhāhi ceva dantehi ca vijjhitukāmo viya ahosi. Tathāpi abhāyantassa ekadoṇikanāvappamāṇaṃ mahantaṃ sappavaṇṇaṃ nimminitvā assasanto passasanto ‘‘susū’’ti saddaṃ karonto āgantvā mahāsattassa sakalasarīraṃ veṭhetvā matthake phaṇaṃ katvā aṭṭhāsi, tassa sārajjamattampi nāhosi. Atha ‘‘naṃ pabbatamatthake ṭhapetvā pātetvā cuṇṇavicuṇṇaṃ karissāmī’’ti mahāvātaṃ samuṭṭhāpesi. So tassa kesaggamattampi cāletuṃ nāsakkhi. Atha naṃ tattheva pabbatamatthake ṭhapetvā hatthī viya khajjūrirukkhaṃ pabbataṃ aparāparaṃ cālesi, tathāpi naṃ ṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi cāletuṃ nāsakkhi.

    តតោ ‘‘សទ្ទសន្តាសេនស្ស ហទយផាលនំ កត្វា មារេស្សាមី’’តិ អន្តោបព្ពតំ បវិសិត្វា បថវិញ្ច នភញ្ច ឯកនិន្នាទំ ករោន្តោ មហានាទំ នទិ, ឯវម្បិស្ស សារជ្ជមត្តម្បិ នាហោសិ។ ជានាតិ ហិ មហាសត្តោ ‘‘យក្ខសីហហត្ថិនាគរាជវេសេហិ អាគតោបិ មហាវាតវុដ្ឋិំ សមុដ្ឋាបកោបិ បព្ពតចលនំ ករោន្តោបិ អន្តោបព្ពតំ បវិសិត្វា នាទំ វិស្សជ្ជេន្តោបិ មាណវោយេវ, ន អញ្ញោ’’តិ។ តតោ បុណ្ណកោ ចិន្តេសិ ‘‘នាហំ ឥមំ ពាហិរុបក្កមេន មារេតុំ សក្កោមិ, សហត្ថេនេវ នំ មារេស្សាមី’’តិ។ តតោ យក្ខោ មហាសត្តំ បព្ពតមុទ្ធនិ ឋបេត្វា បព្ពតបាទំ គន្ត្វា មណិក្ខន្ធេ បណ្ឌុសុត្តំ បវេសេន្តោ វិយ បព្ពតំ បវិសិត្វា តាសេន្តោ វគ្គន្តោ អន្តោបព្ពតេន ឧគ្គន្ត្វា មហាសត្តំ បាទេ ទឡ្ហំ គហេត្វា បរិវត្តេត្វា អធោសិរំ កត្វា អនាលម្ពេ អាកាសេ វិស្សជ្ជេសិ។ តេន វុត្តំ –

    Tato ‘‘saddasantāsenassa hadayaphālanaṃ katvā māressāmī’’ti antopabbataṃ pavisitvā pathaviñca nabhañca ekaninnādaṃ karonto mahānādaṃ nadi, evampissa sārajjamattampi nāhosi. Jānāti hi mahāsatto ‘‘yakkhasīhahatthināgarājavesehi āgatopi mahāvātavuṭṭhiṃ samuṭṭhāpakopi pabbatacalanaṃ karontopi antopabbataṃ pavisitvā nādaṃ vissajjentopi māṇavoyeva, na añño’’ti. Tato puṇṇako cintesi ‘‘nāhaṃ imaṃ bāhirupakkamena māretuṃ sakkomi, sahattheneva naṃ māressāmī’’ti. Tato yakkho mahāsattaṃ pabbatamuddhani ṭhapetvā pabbatapādaṃ gantvā maṇikkhandhe paṇḍusuttaṃ pavesento viya pabbataṃ pavisitvā tāsento vagganto antopabbatena uggantvā mahāsattaṃ pāde daḷhaṃ gahetvā parivattetvā adhosiraṃ katvā anālambe ākāse vissajjesi. Tena vuttaṃ –

    ១៥៥០.

    1550.

    ‘‘សោ តត្ថ គន្ត្វា បព្ពតន្តរស្មិំ, អន្តោ បវិសិត្វាន បទុដ្ឋចិត្តោ;

    ‘‘So tattha gantvā pabbatantarasmiṃ, anto pavisitvāna paduṭṭhacitto;

    អសំវុតស្មិំ ជគតិប្បទេសេ, អធោសិរំ ធារយិ កាតិយានោ’’តិ។

    Asaṃvutasmiṃ jagatippadese, adhosiraṃ dhārayi kātiyāno’’ti.

    តត្ថ សោ តត្ថ គន្ត្វាតិ សោ បុណ្ណកោ បព្ពតមត្ថកា បព្ពតបាទំ គន្ត្វា តត្ថ បព្ពតន្តរេ ឋត្វា តស្ស អន្តោ បវិសិត្វា បព្ពតមត្ថកេ ឋិតស្ស ហេដ្ឋា បញ្ញាយមានោ អសំវុតេ ភូមិបទេសេ ធារេសីតិ។ ន អាទិតោវ ធារេសិ, តត្ថ បន តំ ខិបិត្វា បន្នរសយោជនមត្តំ ភដ្ឋកាលេ បព្ពតមុទ្ធនិ ឋិតោវ ហត្ថំ វឌ្ឍេត្វា អធោសិរំ ភស្សន្តំ បាទេសុ គហេត្វា អធោសិរមេវ ឧក្ខិបិត្វា មុខំ ឱលោកេន្តោ ‘‘ន មរតី’’តិ ញត្វា ទុតិយម្បិ ខិបិត្វា តិំសយោជនមត្តំ ភដ្ឋកាលេ តថេវ ឧក្ខិបិត្វា បុន តស្ស មុខំ ឱលោកេន្តោ ជីវន្តមេវ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘សចេ ឥទានិ សដ្ឋិយោជនមត្តំ ភស្សិត្វា ន មរិស្សតិ, បាទេសុ នំ គហេត្វា បព្ពតមុទ្ធនិ បោថេត្វា មារេស្សាមី’’តិ អថ នំ តតិយម្បិ ខិបិត្វា សដ្ឋិយោជនមត្តំ ភដ្ឋកាលេ ហត្ថំ វឌ្ឍេត្វា បាទេសុ គហេត្វា ឧក្ខិបិ។ តតោ មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ មំ បឋមំ បន្នរសយោជនដ្ឋានំ ខិបិ, ទុតិយម្បិ តិំសយោជនំ, តតិយម្បិ សដ្ឋិយោជនំ, ឥទានិ បុន មំ ន ខិបិស្សតិ, ឧក្ខិបន្តោយេវ បព្ពតមុទ្ធនិ បហរិត្វា មារេស្សតិ, យាវ មំ ឧក្ខិបិត្វា បព្ពតមុទ្ធនិ ន បោថេតិ, តាវ នំ អធោសិរោ ហុត្វា ឱលម្ពន្តោវ មារណការណំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ។ ឯវំ ចិន្តេត្វា ច បន សោ អឆម្ភិតោ អសន្តសន្តោ តថា អកាសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ធារយិ កាតិយានោ’’តិ, តិក្ខត្តុំ ខិបិត្វា ធារយីតិ អត្ថោ។

    Tattha so tattha gantvāti so puṇṇako pabbatamatthakā pabbatapādaṃ gantvā tattha pabbatantare ṭhatvā tassa anto pavisitvā pabbatamatthake ṭhitassa heṭṭhā paññāyamāno asaṃvute bhūmipadese dhāresīti. Na āditova dhāresi, tattha pana taṃ khipitvā pannarasayojanamattaṃ bhaṭṭhakāle pabbatamuddhani ṭhitova hatthaṃ vaḍḍhetvā adhosiraṃ bhassantaṃ pādesu gahetvā adhosirameva ukkhipitvā mukhaṃ olokento ‘‘na maratī’’ti ñatvā dutiyampi khipitvā tiṃsayojanamattaṃ bhaṭṭhakāle tatheva ukkhipitvā puna tassa mukhaṃ olokento jīvantameva disvā cintesi ‘‘sace idāni saṭṭhiyojanamattaṃ bhassitvā na marissati, pādesu naṃ gahetvā pabbatamuddhani pothetvā māressāmī’’ti atha naṃ tatiyampi khipitvā saṭṭhiyojanamattaṃ bhaṭṭhakāle hatthaṃ vaḍḍhetvā pādesu gahetvā ukkhipi. Tato mahāsatto cintesi ‘‘ayaṃ maṃ paṭhamaṃ pannarasayojanaṭṭhānaṃ khipi, dutiyampi tiṃsayojanaṃ, tatiyampi saṭṭhiyojanaṃ, idāni puna maṃ na khipissati, ukkhipantoyeva pabbatamuddhani paharitvā māressati, yāva maṃ ukkhipitvā pabbatamuddhani na potheti, tāva naṃ adhosiro hutvā olambantova māraṇakāraṇaṃ pucchissāmī’’ti. Evaṃ cintetvā ca pana so achambhito asantasanto tathā akāsi. Tena vuttaṃ ‘‘dhārayi kātiyāno’’ti, tikkhattuṃ khipitvā dhārayīti attho.

    ១៥៥១.

    1551.

    ‘‘សោ លម្ពមានោ នរកេ បបាតេ, មហព្ភយេ លោមហំសេ វិទុគ្គេ;

    ‘‘So lambamāno narake papāte, mahabbhaye lomahaṃse vidugge;

    អសន្តសន្តោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋោ, ឥច្ចព្រវិ បុណ្ណកំ នាម យក្ខំ។

    Asantasanto kurūnaṃ kattuseṭṭho, iccabravi puṇṇakaṃ nāma yakkhaṃ.

    ១៥៥២.

    1552.

    ‘‘អរិយាវកាសោសិ អនរិយរូបោ, អសញ្ញតោ សញ្ញតសន្និកាសោ;

    ‘‘Ariyāvakāsosi anariyarūpo, asaññato saññatasannikāso;

    អច្ចាហិតំ កម្មំ ករោសិ លុទ្រំ, ភាវេ ច តេ កុសលំ នត្ថិ កិញ្ចិ។

    Accāhitaṃ kammaṃ karosi ludraṃ, bhāve ca te kusalaṃ natthi kiñci.

    ១៥៥៣.

    1553.

    ‘‘យំ មំ បបាតស្មិំ បបាតុមិច្ឆសិ, កោ នុ តវត្ថោ មរណេន មយ្ហំ;

    ‘‘Yaṃ maṃ papātasmiṃ papātumicchasi, ko nu tavattho maraṇena mayhaṃ;

    អមានុសស្សេវ តវជ្ជ វណ្ណោ, អាចិក្ខ មេ ត្វំ កតមាសិ ទេវតាតិ។

    Amānusasseva tavajja vaṇṇo, ācikkha me tvaṃ katamāsi devatāti.

    តត្ថ សោ លម្ពមានោតិ សោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋោ តតិយវារេ លម្ពមានោ។ អរិយាវកាសោតិ រូបេន អរិយសទិសោ ទេវវណ្ណោ ហុត្វា ចរសិ។ អសញ្ញតោតិ កាយាទីហិ អសញ្ញតោ ទុស្សីលោ។ អច្ចាហិតន្តិ ហិតាតិក្កន្តំ, អតិអហិតំ វា។ ភាវេ ច តេតិ តវ ចិត្តេ អប្បមត្តកម្បិ កុសលំ នត្ថិ។ អមានុសស្សេវ តវជ្ជ វណ្ណោតិ អជ្ជ តវ ឥទំ ការណំ អមានុសស្សេវ។ កតមាសិ ទេវតាតិ យក្ខានំ អន្តរេ កតរយក្ខោ នាម ត្វំ។

    Tattha so lambamānoti so kurūnaṃ kattuseṭṭho tatiyavāre lambamāno. Ariyāvakāsoti rūpena ariyasadiso devavaṇṇo hutvā carasi. Asaññatoti kāyādīhi asaññato dussīlo. Accāhitanti hitātikkantaṃ, atiahitaṃ vā. Bhāve ca teti tava citte appamattakampi kusalaṃ natthi. Amānusasseva tavajja vaṇṇoti ajja tava idaṃ kāraṇaṃ amānusasseva. Katamāsi devatāti yakkhānaṃ antare katarayakkho nāma tvaṃ.

    បុណ្ណកោ អាហ –

    Puṇṇako āha –

    ១៥៥៤.

    1554.

    ‘‘យទិ តេ សុតោ បុណ្ណកោ នាម យក្ខោ, រញ្ញោ កុវេរស្ស ហិ សោ សជិព្ពោ;

    ‘‘Yadi te suto puṇṇako nāma yakkho, rañño kuverassa hi so sajibbo;

    ភូមិន្ធរោ វរុណោ នាម នាគោ, ព្រហា សុចី វណ្ណពលូបបន្នោ។

    Bhūmindharo varuṇo nāma nāgo, brahā sucī vaṇṇabalūpapanno.

    ១៥៥៥.

    1555.

    ‘‘តស្សានុជំ ធីតរំ កាមយាមិ, ឥរន្ធតី នាម សា នាគកញ្ញា;

    ‘‘Tassānujaṃ dhītaraṃ kāmayāmi, irandhatī nāma sā nāgakaññā;

    តស្សា សុមជ្ឈាយ បិយាយ ហេតុ, បតារយិំ តុយ្ហ វធាយ ធីរា’’តិ។

    Tassā sumajjhāya piyāya hetu, patārayiṃ tuyha vadhāya dhīrā’’ti.

    តត្ថ សជិព្ពោតិ សជីវោ អមច្ចោ។ ព្រហាតិ អារោហបរិណាហសម្បន្នោ ឧដ្ឋាបិតកញ្ចនរូបសទិសោ។ វណ្ណពលូបបន្នោតិ សរីរវណ្ណេន ច កាយពលេន ច ឧបគតោ។ តស្សានុជន្តិ តស្ស អនុជាតំ ធីតរំ។ បតារយិន្តិ ចិត្តំ បវត្តេសិំ, សន្និដ្ឋានមកាសិន្តិ អត្ថោ។

    Tattha sajibboti sajīvo amacco. Brahāti ārohapariṇāhasampanno uṭṭhāpitakañcanarūpasadiso. Vaṇṇabalūpapannoti sarīravaṇṇena ca kāyabalena ca upagato. Tassānujanti tassa anujātaṃ dhītaraṃ. Patārayinti cittaṃ pavattesiṃ, sanniṭṭhānamakāsinti attho.

    តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘អយំ លោកោ ទុគ្គហិតេន នស្សតិ, នាគមាណវិកំ បត្ថេន្តស្ស មម មរណេន កិំ បយោជនំ, តថតោ ការណំ ជានិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ayaṃ loko duggahitena nassati, nāgamāṇavikaṃ patthentassa mama maraṇena kiṃ payojanaṃ, tathato kāraṇaṃ jānissāmī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ១៥៥៦.

    1556.

    ‘‘មា ហេវ ត្វំ យក្ខ អហោសិ មូឡ្ហោ, នដ្ឋា ពហូ ទុគ្គហីតេន លោកេ;

    ‘‘Mā heva tvaṃ yakkha ahosi mūḷho, naṭṭhā bahū duggahītena loke;

    កិំ តេ សុមជ្ឈាយ បិយាយ កិច្ចំ, មរណេន មេ ឥង្ឃ សុណោមិ សព្ព’’ន្តិ។

    Kiṃ te sumajjhāya piyāya kiccaṃ, maraṇena me iṅgha suṇomi sabba’’nti.

    តំ សុត្វា តស្ស អាចិក្ខន្តោ បុណ្ណកោ អាហ –

    Taṃ sutvā tassa ācikkhanto puṇṇako āha –

    ១៥៥៧.

    1557.

    ‘‘មហានុភាវស្ស មហោរគស្ស, ធីតុកាមោ ញាតិភតោហមស្មិ;

    ‘‘Mahānubhāvassa mahoragassa, dhītukāmo ñātibhatohamasmi;

    តំ យាចមានំ សសុរោ អវោច, យថា មមញ្ញិំសុ សុកាមនីតំ។

    Taṃ yācamānaṃ sasuro avoca, yathā mamaññiṃsu sukāmanītaṃ.

    ១៥៥៨.

    1558.

    ‘‘ទជ្ជេមុ ខោ តេ សុតនុំ សុនេត្តំ, សុចិម្ហិតំ ចន្ទនលិត្តគត្តំ;

    ‘‘Dajjemu kho te sutanuṃ sunettaṃ, sucimhitaṃ candanalittagattaṃ;

    សចេ តុវំ ហទយំ បណ្ឌិតស្ស, ធម្មេន លទ្ធា ឥធ មាហរេសិ;

    Sace tuvaṃ hadayaṃ paṇḍitassa, dhammena laddhā idha māharesi;

    ឯតេន វិត្តេន កុមារិ លព្ភា, នញ្ញំ ធនំ ឧត្តរិ បត្ថយាម។

    Etena vittena kumāri labbhā, naññaṃ dhanaṃ uttari patthayāma.

    ១៥៥៩.

    1559.

    ‘‘ឯវំ ន មូឡ្ហោស្មិ សុណោហិ កត្តេ, ន ចាបិ មេ ទុគ្គហិតត្ថិ កិញ្ចិ;

    ‘‘Evaṃ na mūḷhosmi suṇohi katte, na cāpi me duggahitatthi kiñci;

    ហទយេន តេ ធម្មលទ្ធេន នាគា, ឥរន្ធតិំ នាគកញ្ញំ ទទន្តិ។

    Hadayena te dhammaladdhena nāgā, irandhatiṃ nāgakaññaṃ dadanti.

    ១៥៦០.

    1560.

    ‘‘តស្មា អហំ តុយ្ហំ វធាយ យុត្តោ, ឯវំ មមត្ថោ មរណេន តុយ្ហំ;

    ‘‘Tasmā ahaṃ tuyhaṃ vadhāya yutto, evaṃ mamattho maraṇena tuyhaṃ;

    ឥធេវ តំ នរកេ បាតយិត្វា, ហន្ត្វាន តំ ហទយមានយិស្ស’’ន្តិ។

    Idheva taṃ narake pātayitvā, hantvāna taṃ hadayamānayissa’’nti.

    តត្ថ ធីតុកាមោតិ ធីតរំ កាមេមិ បត្ថេមិ, ធីតុ អត្ថាយ វិចរាមិ។ ញាតិភតោហមស្មីតិ តស្មា តស្ស ញាតិភតកោ នាម អហំ អម្ហិ។ តន្តិ តំ នាគកញ្ញំ។ យាចមានន្តិ យាចន្តំ មំ។ យថា មន្តិ យស្មា មំ។ អញ្ញិំសូតិ ជានិំសុ។ សុកាមនីតន្តិ សុដ្ឋុ ឯស កាមេន នីតោតិ សុកាមនីតោ, តំ សុកាមនីតំ។ តស្មា សសុរោ ‘ទជ្ជេមុ ខោ តេ’’តិអាទិមវោច។ តត្ថ ទជ្ជេមូតិ ទទេយ្យាម។ សុតនុន្តិ សុន្ទរសរីរំ។ ឥធ មាហរេសីតិ ឥធ នាគភវនេ ធម្មេន លទ្ធា អាហរេយ្យាសីតិ។

    Tattha dhītukāmoti dhītaraṃ kāmemi patthemi, dhītu atthāya vicarāmi. Ñātibhatohamasmīti tasmā tassa ñātibhatako nāma ahaṃ amhi. Tanti taṃ nāgakaññaṃ. Yācamānanti yācantaṃ maṃ. Yathā manti yasmā maṃ. Aññiṃsūti jāniṃsu. Sukāmanītanti suṭṭhu esa kāmena nītoti sukāmanīto, taṃ sukāmanītaṃ. Tasmā sasuro ‘dajjemu kho te’’tiādimavoca. Tattha dajjemūti dadeyyāma. Sutanunti sundarasarīraṃ. Idha māharesīti idha nāgabhavane dhammena laddhā āhareyyāsīti.

    តស្ស តំ កថំ សុត្វា មហាសត្តោ ចិន្តេសិ ‘‘វិមលាយ មម ហទយេន កិច្ចំ នត្ថិ, វរុណនាគរាជេន មម ធម្មកថំ សុត្វា មណិនា មំ បូជេត្វា តត្ថ គតេន មម ធម្មកថិកភាវោ វណ្ណិតោ ភវិស្សតិ, តតោ វិមលាយ មម ធម្មកថាយ ទោហឡោ ឧប្បន្នោ ភវិស្សតិ, វរុណេន ទុគ្គហិតំ គហេត្វា បុណ្ណកោ អាណត្តោ ភវិស្សតិ, ស្វាយំ អត្តនា ទុគ្គហិតេន មំ មារេតុំ ឯវរូបំ ទុក្ខំ បាបេសិ, មម បណ្ឌិតភាវោ ឋានុប្បត្តិការណចិន្តនសមត្ថតា ឥមស្មិំ មំ មារេន្តេ កិំ ករិស្សតិ, ហន្ទាហំ សញ្ញាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ។ ចិន្តេត្វា ច បន ‘‘មាណវ, សាធុនរធម្មំ នាម ជានាមិ, យាវាហំ ន មរាមិ, តាវ មំ បព្ពតមុទ្ធនិ និសីទាបេត្វា សាធុនរធម្មំ នាម សុណោហិ, បច្ឆា យំ ឥច្ឆសិ, តំ ករេយ្យាសី’’តិ វត្វា សាធុនរធម្មំ វណ្ណេត្វា អត្តនោ ជីវិតំ អាហរាបេន្តោ សោ អធោសិរោ ឱលម្ពន្តោវ គាថមាហ –

    Tassa taṃ kathaṃ sutvā mahāsatto cintesi ‘‘vimalāya mama hadayena kiccaṃ natthi, varuṇanāgarājena mama dhammakathaṃ sutvā maṇinā maṃ pūjetvā tattha gatena mama dhammakathikabhāvo vaṇṇito bhavissati, tato vimalāya mama dhammakathāya dohaḷo uppanno bhavissati, varuṇena duggahitaṃ gahetvā puṇṇako āṇatto bhavissati, svāyaṃ attanā duggahitena maṃ māretuṃ evarūpaṃ dukkhaṃ pāpesi, mama paṇḍitabhāvo ṭhānuppattikāraṇacintanasamatthatā imasmiṃ maṃ mārente kiṃ karissati, handāhaṃ saññāpessāmi na’’nti. Cintetvā ca pana ‘‘māṇava, sādhunaradhammaṃ nāma jānāmi, yāvāhaṃ na marāmi, tāva maṃ pabbatamuddhani nisīdāpetvā sādhunaradhammaṃ nāma suṇohi, pacchā yaṃ icchasi, taṃ kareyyāsī’’ti vatvā sādhunaradhammaṃ vaṇṇetvā attano jīvitaṃ āharāpento so adhosiro olambantova gāthamāha –

    ១៥៦១.

    1561.

    ‘‘ខិប្បំ មមំ ឧទ្ធរ កាតិយាន, ហទយេន មេ យទិ តេ អត្ថិ កិច្ចំ;

    ‘‘Khippaṃ mamaṃ uddhara kātiyāna, hadayena me yadi te atthi kiccaṃ;

    យេ កេចិមេ សាធុនរស្ស ធម្មា, សព្ពេវ តេ បាតុករោមិ អជ្ជា’’តិ។

    Ye kecime sādhunarassa dhammā, sabbeva te pātukaromi ajjā’’ti.

    តំ សុត្វា បុណ្ណកោ ‘‘អយំ បណ្ឌិតេន ទេវមនុស្សានំ អកថិតបុព្ពោ ធម្មោ ភវិស្សតិ, ខិប្បមេវ នំ ឧទ្ធរិត្វា សាធុនរធម្មំ សុណិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មហាសត្តំ ឧក្ខិបិត្វា បព្ពតមុទ្ធនិ និសីទាបេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Taṃ sutvā puṇṇako ‘‘ayaṃ paṇḍitena devamanussānaṃ akathitapubbo dhammo bhavissati, khippameva naṃ uddharitvā sādhunaradhammaṃ suṇissāmī’’ti cintetvā mahāsattaṃ ukkhipitvā pabbatamuddhani nisīdāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥៦២.

    1562.

    ‘‘សោ បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, នគមុទ្ធនិ ខិប្បំ បតិដ្ឋបេត្វា;

    ‘‘So puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, nagamuddhani khippaṃ patiṭṭhapetvā;

    អស្សត្ថមាសីនំ សមេក្ខិយាន, បរិបុច្ឆិ កត្តារមនោមបញ្ញំ។

    Assatthamāsīnaṃ samekkhiyāna, paripucchi kattāramanomapaññaṃ.

    ១៥៦៣.

    1563.

    ‘‘សមុទ្ធដោ មេសិ តុវំ បបាតា, ហទយេន តេ អជ្ជ មមត្ថិ កិច្ចំ;

    ‘‘Samuddhaṭo mesi tuvaṃ papātā, hadayena te ajja mamatthi kiccaṃ;

    យេ កេចិមេ សាធុនរស្ស ធម្មា, សព្ពេវ មេ បាតុករោហិ អជ្ជា’’តិ។

    Ye kecime sādhunarassa dhammā, sabbeva me pātukarohi ajjā’’ti.

    តត្ថ អស្សត្ថមាសីនន្តិ លទ្ធស្សាសំ ហុត្វា និសិន្នំ។ សមេក្ខិយានាតិ ទិស្វា។ សាធុនរស្ស ធម្មាតិ នរស្ស សាធុធម្មា, សុន្ទរធម្មាតិ អត្ថោ។

    Tattha assatthamāsīnanti laddhassāsaṃ hutvā nisinnaṃ. Samekkhiyānāti disvā. Sādhunarassa dhammāti narassa sādhudhammā, sundaradhammāti attho.

    តំ សុត្វា មហាសត្តោ អាហ –

    Taṃ sutvā mahāsatto āha –

    ១៥៦៤.

    1564.

    ‘‘សមុទ្ធដោ ត្យស្មិ អហំ បបាតា, ហទយេន មេ យទិ តេ អត្ថិ កិច្ចំ;

    ‘‘Samuddhaṭo tyasmi ahaṃ papātā, hadayena me yadi te atthi kiccaṃ;

    យេ កេចិមេ សាធុនរស្ស ធម្មា, សព្ពេវ តេ បាតុករោមិ អជ្ជា’’តិ។

    Ye kecime sādhunarassa dhammā, sabbeva te pātukaromi ajjā’’ti.

    តត្ថ ត្យស្មីតិ តយា អស្មិ។

    Tattha tyasmīti tayā asmi.

    អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘កិលិដ្ឋគត្តោម្ហិ, ន្ហាយាមិ តាវា’’តិ អាហ។ យក្ខោបិ ‘‘សាធូ’’តិ ន្ហានោទកំ អាហរិត្វា ន្ហាតកាលេ មហាសត្តស្ស ទិព្ពទុស្សគន្ធមាលាទីនិ ទត្វា អលង្កតប្បដិយត្តកាលេ ទិព្ពភោជនំ អទាសិ។ អថ មហាសត្តោ ភុត្តភោជនោ កាឡាគិរិមត្ថកំ អលង្ការាបេត្វា អាសនំ បញ្ញាបេត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា ពុទ្ធលីលាយ សាធុនរធម្មំ ទេសេន្តោ គាថមាហ –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘kiliṭṭhagattomhi, nhāyāmi tāvā’’ti āha. Yakkhopi ‘‘sādhū’’ti nhānodakaṃ āharitvā nhātakāle mahāsattassa dibbadussagandhamālādīni datvā alaṅkatappaṭiyattakāle dibbabhojanaṃ adāsi. Atha mahāsatto bhuttabhojano kāḷāgirimatthakaṃ alaṅkārāpetvā āsanaṃ paññāpetvā alaṅkatadhammāsane nisīditvā buddhalīlāya sādhunaradhammaṃ desento gāthamāha –

    ១៥៦៥.

    1565.

    ‘‘យាតានុយាយី ច ភវាហិ មាណវ, អល្លញ្ច បាណិំ បរិវជ្ជយស្សុ;

    ‘‘Yātānuyāyī ca bhavāhi māṇava, allañca pāṇiṃ parivajjayassu;

    មា ចស្សុ មិត្តេសុ កទាចិ ទុព្ភី, មា ច វសំ អសតីនំ និគច្ឆេ’’តិ។

    Mā cassu mittesu kadāci dubbhī, mā ca vasaṃ asatīnaṃ nigacche’’ti.

    តត្ថ អល្លញ្ច បាណិំ បរិវជ្ជយស្សូតិ អល្លំ តិន្តំ បាណិំ មា ទហិ មា ឈាបេហិ។

    Tattha allañca pāṇiṃ parivajjayassūti allaṃ tintaṃ pāṇiṃ mā dahi mā jhāpehi.

    យក្ខោ សំខិត្តេន ភាសិតេ ចត្តារោ សាធុនរធម្មេ ពុជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តោ វិត្ថារេន បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

    Yakkho saṃkhittena bhāsite cattāro sādhunaradhamme bujjhituṃ asakkonto vitthārena pucchanto gāthamāha –

    ១៥៦៦.

    1566.

    ‘‘កថំ នុ យាតំ អនុយាយិ ហោតិ, អល្លញ្ច បាណិំ ទហតេ កថំ សោ;

    ‘‘Kathaṃ nu yātaṃ anuyāyi hoti, allañca pāṇiṃ dahate kathaṃ so;

    អសតី ច កា កោ បន មិត្តទុព្ភោ, អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ ឯតមត្ថ’’ន្តិ។

    Asatī ca kā ko pana mittadubbho, akkhāhi me pucchito etamattha’’nti.

    មហាសត្តោបិស្ស កថេសិ –

    Mahāsattopissa kathesi –

    ១៥៦៧.

    1567.

    ‘‘អសន្ថុតំ នោបិ ច ទិដ្ឋបុព្ពំ, យោ អាសនេនាបិ និមន្តយេយ្យ;

    ‘‘Asanthutaṃ nopi ca diṭṭhapubbaṃ, yo āsanenāpi nimantayeyya;

    តស្សេវ អត្ថំ បុរិសោ ករេយ្យ, យាតានុយាយីតិ តមាហុ បណ្ឌិតា។

    Tasseva atthaṃ puriso kareyya, yātānuyāyīti tamāhu paṇḍitā.

    ១៥៦៨.

    1568.

    ‘‘យស្សេករត្តម្បិ ឃរេ វសេយ្យ, យត្ថន្នបានំ បុរិសោ លភេយ្យ;

    ‘‘Yassekarattampi ghare vaseyya, yatthannapānaṃ puriso labheyya;

    ន តស្ស បាបំ មនសាបិ ចិន្តយេ, អទុព្ភបាណិំ ទហតេ មិត្តទុព្ភោ។

    Na tassa pāpaṃ manasāpi cintaye, adubbhapāṇiṃ dahate mittadubbho.

    ១៥៦៩.

    1569.

    ‘‘យស្ស រុក្ខស្ស ឆាយាយ, និសីទេយ្យ សយេយ្យ វា;

    ‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;

    ន តស្ស សាខំ ភញ្ជេយ្យ, មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ។

    Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako.

    ១៥៧០.

    1570.

    ‘‘បុណ្ណម្បិ ចេមំ បថវិំ ធនេន, ទជ្ជិត្ថិយា បុរិសោ សម្មតាយ;

    ‘‘Puṇṇampi cemaṃ pathaviṃ dhanena, dajjitthiyā puriso sammatāya;

    លទ្ធា ខណំ អតិមញ្ញេយ្យ តម្បិ, តាសំ វសំ អសតីនំ ន គច្ឆេ។

    Laddhā khaṇaṃ atimaññeyya tampi, tāsaṃ vasaṃ asatīnaṃ na gacche.

    ១៥៧១.

    1571.

    ‘‘ឯវំ ខោ យាតំ អនុយាយិ ហោតិ,

    ‘‘Evaṃ kho yātaṃ anuyāyi hoti,

    អល្លញ្ច បាណិំ ទហតេ បុនេវំ;

    Allañca pāṇiṃ dahate punevaṃ;

    អសតី ច សា សោ បន មិត្តទុព្ភោ,

    Asatī ca sā so pana mittadubbho,

    សោ ធម្មិកោ ហោហិ ជហស្សុ អធម្ម’’ន្តិ។

    So dhammiko hohi jahassu adhamma’’nti.

    តត្ថ អសន្ថុតន្តិ ឯកាហទ្វីហម្បិ ឯកតោ អវុត្ថបុព្ពំ។ យោ អាសនេនាបីតិ យោ ឯវរូបំ បុគ្គលំ អាសនមត្តេនបិ និមន្តយេយ្យ, បគេវ អន្នបានាទីហិ។ តស្សេវាតិ តស្ស បុព្ពការិស្ស អត្ថំ បុរិសោ ករោតេវ។ យាតានុយាយីតិ បុព្ពការិតាយ យាតស្ស បុគ្គលស្ស អនុយាយី ។ បឋមំ ករោន្តោ ហិ យាយី នាម, បច្ឆា ករោន្តោ អនុយាយី នាមាតិ ឯវំ បណ្ឌិតា កថេន្តិ។ អយំ ទេវរាជ, បឋមោ សាធុនរធម្មោ។ អទុព្ភបាណិន្តិ អទុព្ភកំ អត្តនោ ភុញ្ជនហត្ថមេវ ទហន្តោ ហិ មិត្តទុព្ភី នាម ហោតិ។ ឥតិ អល្លហត្ថស្ស អជ្ឈាបនំ នាម អយំ ទុតិយោ សាធុនរធម្មោ។ ន តស្សាតិ តស្ស សាខំ វា បត្តំ វា ន ភញ្ជេយ្យ។ កិំការណា? មិត្តទុព្ភោ ហិ បាបកោ។ ឥតិ បរិភុត្តច្ឆាយស្ស អចេតនស្ស រុក្ខស្សបិ បាបំ ករោន្តោ មិត្តទុព្ភី នាម ហោតិ, កិមង្គំ បន មនុស្សភូតស្សាតិ។ ឯវំ មិត្តេសុ អទុព្ភនំ នាម អយំ តតិយោ សាធុនរធម្មោ។ ទជ្ជិត្ថិយាតិ ទទេយ្យ ឥត្ថិយា។ សម្មតាយាតិ ‘‘អហមេវ តស្សា បិយោ, ន អញ្ញោ, មញ្ញេវ សា ឥច្ឆតី’’តិ ឯវំ សុដ្ឋុ មតាយ។ លទ្ធា ខណន្តិ អតិចារស្ស ឱកាសំ លភិត្វា។ អសតីនន្តិ អសទ្ធម្មសមន្នាគតានំ ឥត្ថីនំ។ ឥតិ មាតុគាមំ និស្សាយ បាបស្ស អករណំ នាម អយំ ចតុត្ថោ សាធុនរធម្មោ។ សោ ធម្មិកោ ហោហីតិ ទេវរាជ, សោ ត្វំ ឥមេហិ ចតូហិ សាធុនរធម្មេហិ យុត្តោ ហោហីតិ។

    Tattha asanthutanti ekāhadvīhampi ekato avutthapubbaṃ. Yo āsanenāpīti yo evarūpaṃ puggalaṃ āsanamattenapi nimantayeyya, pageva annapānādīhi. Tassevāti tassa pubbakārissa atthaṃ puriso karoteva. Yātānuyāyīti pubbakāritāya yātassa puggalassa anuyāyī . Paṭhamaṃ karonto hi yāyī nāma, pacchā karonto anuyāyī nāmāti evaṃ paṇḍitā kathenti. Ayaṃ devarāja, paṭhamo sādhunaradhammo. Adubbhapāṇinti adubbhakaṃ attano bhuñjanahatthameva dahanto hi mittadubbhī nāma hoti. Iti allahatthassa ajjhāpanaṃ nāma ayaṃ dutiyo sādhunaradhammo. Na tassāti tassa sākhaṃ vā pattaṃ vā na bhañjeyya. Kiṃkāraṇā? Mittadubbho hi pāpako. Iti paribhuttacchāyassa acetanassa rukkhassapi pāpaṃ karonto mittadubbhī nāma hoti, kimaṅgaṃ pana manussabhūtassāti. Evaṃ mittesu adubbhanaṃ nāma ayaṃ tatiyo sādhunaradhammo. Dajjitthiyāti dadeyya itthiyā. Sammatāyāti ‘‘ahameva tassā piyo, na añño, maññeva sā icchatī’’ti evaṃ suṭṭhu matāya. Laddhā khaṇanti aticārassa okāsaṃ labhitvā. Asatīnanti asaddhammasamannāgatānaṃ itthīnaṃ. Iti mātugāmaṃ nissāya pāpassa akaraṇaṃ nāma ayaṃ catuttho sādhunaradhammo. So dhammiko hohīti devarāja, so tvaṃ imehi catūhi sādhunaradhammehi yutto hohīti.

    ឯវំ មហាសត្តោ យក្ខស្ស ចត្តារោ សាធុនរធម្មេ ពុទ្ធលីលាយ កថេសិ។

    Evaṃ mahāsatto yakkhassa cattāro sādhunaradhamme buddhalīlāya kathesi.

    សាធុនរធម្មកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

    Sādhunaradhammakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    កាឡាគិរិកណ្ឌំ

    Kāḷāgirikaṇḍaṃ

    តេ ធម្មេ សុណន្តោយេវ បុណ្ណកោ សល្លក្ខេសិ ‘‘ចតូសុបិ ឋានេសុ បណ្ឌិតោ អត្តនោ ជីវិតមេវ យាចតិ, អយំ ខោ មយ្ហំ បុព្ពេ អសន្ថុតស្សេវ សក្ការមកាសិ, អហមស្ស និវេសនេ តីហំ មហន្តំ យសំ អនុភវន្តោ វសិំ, អហញ្ចិមំ បាបកម្មំ ករោន្តោ មាតុគាមំ និស្សាយ ករោមិ, សព្ពថាបិ អហមេវ មិត្តទុព្ភី។ សចេ បណ្ឌិតំ អបរជ្ឈាមិ, ន សាធុនរធម្មេ វត្តិស្សាមិ នាម, តស្មា កិំ មេ នាគមាណវិកាយ, ឥន្ទបត្ថនគរវាសីនំ អស្សុមុខានិ ហាសេន្តោ ឥមំ វេគេន តត្ថ នេត្វា ធម្មសភាយំ ឱតារេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Te dhamme suṇantoyeva puṇṇako sallakkhesi ‘‘catūsupi ṭhānesu paṇḍito attano jīvitameva yācati, ayaṃ kho mayhaṃ pubbe asanthutasseva sakkāramakāsi, ahamassa nivesane tīhaṃ mahantaṃ yasaṃ anubhavanto vasiṃ, ahañcimaṃ pāpakammaṃ karonto mātugāmaṃ nissāya karomi, sabbathāpi ahameva mittadubbhī. Sace paṇḍitaṃ aparajjhāmi, na sādhunaradhamme vattissāmi nāma, tasmā kiṃ me nāgamāṇavikāya, indapatthanagaravāsīnaṃ assumukhāni hāsento imaṃ vegena tattha netvā dhammasabhāyaṃ otāressāmī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ១៥៧២.

    1572.

    ‘‘អវសិំ អហំ តុយ្ហ តីហំ អគារេ, អន្នេន បានេន ឧបដ្ឋិតោស្មិ;

    ‘‘Avasiṃ ahaṃ tuyha tīhaṃ agāre, annena pānena upaṭṭhitosmi;

    មិត្តោ មមាសី វិសជ្ជាមហំ តំ, កាមំ ឃរំ ឧត្តមបញ្ញ គច្ឆ។

    Mitto mamāsī visajjāmahaṃ taṃ, kāmaṃ gharaṃ uttamapañña gaccha.

    ១៥៧៣.

    1573.

    អបិ ហាយតុ នាគកុលា អត្ថោ, អលម្បិ មេ នាគកញ្ញាយ ហោតុ;

    Api hāyatu nāgakulā attho, alampi me nāgakaññāya hotu;

    សោ ត្វំ សកេនេវ សុភាសិតេន, មុត្តោសិ មេ អជ្ជ វធាយ បញ្ញា’’តិ។

    So tvaṃ sakeneva subhāsitena, muttosi me ajja vadhāya paññā’’ti.

    តត្ថ ឧបដ្ឋិតោស្មីតិ តយា ឧបដ្ឋិតោស្មិ។ វិសជ្ជាមហំ តន្តិ វិស្សជ្ជេមិ អហំ តំ។ កាមន្តិ ឯកំសេន។ វធាយាតិ វធតោ។ បញ្ញាតិ បញ្ញវន្ត។

    Tattha upaṭṭhitosmīti tayā upaṭṭhitosmi. Visajjāmahaṃ tanti vissajjemi ahaṃ taṃ. Kāmanti ekaṃsena. Vadhāyāti vadhato. Paññāti paññavanta.

    អថ នំ មហាសត្តោ ‘‘មាណវ, ត្វំ តាវ មំ អត្តនោ ឃរំ មា បេសេហិ, នាគភវនមេវ មំ នេហី’’តិ វទន្តោ គាថមាហ –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘māṇava, tvaṃ tāva maṃ attano gharaṃ mā pesehi, nāgabhavanameva maṃ nehī’’ti vadanto gāthamāha –

    ១៥៧៤.

    1574.

    ‘‘ហន្ទ តុវំ យក្ខ មមម្បិ នេហិ, សសុរំ តេ អត្ថំ មយិ ចរស្សុ;

    ‘‘Handa tuvaṃ yakkha mamampi nehi, sasuraṃ te atthaṃ mayi carassu;

    មយញ្ច នាគាធិបតិំ វិមានំ, ទក្ខេមុ នាគស្ស អទិដ្ឋបុព្ព’’ន្តិ។

    Mayañca nāgādhipatiṃ vimānaṃ, dakkhemu nāgassa adiṭṭhapubba’’nti.

    តត្ថ ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ។ សសុរំ តេ អត្ថំ មយិ ចរស្សូតិ តវ សសុរស្ស សន្តកំ អត្ថំ មយិ ចរ មា នាសេហិ។ នាគាធិបតិំ វិមានន្តិ អហម្បិ នាគាធិបតិញ្ច វិមានញ្ចស្ស អទិដ្ឋបុព្ពំ បស្សេយ្យំ។

    Tattha handāti vavassaggatthe nipāto. Sasuraṃ te atthaṃ mayi carassūti tava sasurassa santakaṃ atthaṃ mayi cara mā nāsehi. Nāgādhipatiṃ vimānanti ahampi nāgādhipatiñca vimānañcassa adiṭṭhapubbaṃ passeyyaṃ.

    តំ សុត្វា បុណ្ណកោ អាហ –

    Taṃ sutvā puṇṇako āha –

    ១៥៧៥.

    1575.

    ‘‘យំ វេ នរស្ស អហិតាយ អស្ស, ន តំ បញ្ញោ អរហតិ ទស្សនាយ;

    ‘‘Yaṃ ve narassa ahitāya assa, na taṃ pañño arahati dassanāya;

    អថ កេន វណ្ណេន អមិត្តគាមំ, តុវមិច្ឆសិ ឧត្តមបញ្ញ គន្តុ’’ន្តិ។

    Atha kena vaṇṇena amittagāmaṃ, tuvamicchasi uttamapañña gantu’’nti.

    តត្ថ អមិត្តគាមន្តិ អមិត្តស្ស វសនដ្ឋានំ, អមិត្តសមាគមន្តិ អត្ថោ។

    Tattha amittagāmanti amittassa vasanaṭṭhānaṃ, amittasamāgamanti attho.

    អថ នំ មហាសត្តោ អាហ –

    Atha naṃ mahāsatto āha –

    ១៥៧៦.

    1576.

    ‘‘អទ្ធា បជានាមិ អហម្បិ ឯតំ, ន តំ បញ្ញោ អរហតិ ទស្សនាយ;

    ‘‘Addhā pajānāmi ahampi etaṃ, na taṃ pañño arahati dassanāya;

    បាបញ្ច មេ នត្ថិ កតំ កុហិញ្ចិ, តស្មា ន សង្កេ មរណាគមាយា’’តិ។

    Pāpañca me natthi kataṃ kuhiñci, tasmā na saṅke maraṇāgamāyā’’ti.

    តត្ថ មរណាគមាយាតិ មរណស្ស អាគមាយ។

    Tattha maraṇāgamāyāti maraṇassa āgamāya.

    អបិច , ទេវរាជ, តាទិសោ យក្ខោ កក្ខឡោ មយា ធម្មកថាយ បលោភេត្វា មុទុកតោ, ឥទានេវ មំ ‘‘អលំ មេ នាគមាណវិកាយ, អត្តនោ ឃរំ យាហី’’តិ វទេសិ, នាគរាជស្ស មុទុករណំ មម ភារោ, នេហិយេវ មំ តត្ថាតិ។ តស្ស តំ វចនំ សុត្វា បុណ្ណកោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តុដ្ឋចិត្តោ អាហ –

    Apica , devarāja, tādiso yakkho kakkhaḷo mayā dhammakathāya palobhetvā mudukato, idāneva maṃ ‘‘alaṃ me nāgamāṇavikāya, attano gharaṃ yāhī’’ti vadesi, nāgarājassa mudukaraṇaṃ mama bhāro, nehiyeva maṃ tatthāti. Tassa taṃ vacanaṃ sutvā puṇṇako ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tuṭṭhacitto āha –

    ១៥៧៧.

    1577.

    ‘‘ហន្ទ ច ឋានំ អតុលានុភាវំ, មយា សហ ទក្ខសិ ឯហិ កត្តេ;

    ‘‘Handa ca ṭhānaṃ atulānubhāvaṃ, mayā saha dakkhasi ehi katte;

    យត្ថច្ឆតិ នច្ចគីតេហិ នាគោ, រាជា យថា វេស្សវណោ នឡិញ្ញំ។

    Yatthacchati naccagītehi nāgo, rājā yathā vessavaṇo naḷiññaṃ.

    ១៥៧៨.

    1578.

    ‘‘នំ នាគកញ្ញា ចរិតំ គណេន, និកីឡិតំ និច្ចមហោ ច រត្តិំ;

    ‘‘Naṃ nāgakaññā caritaṃ gaṇena, nikīḷitaṃ niccamaho ca rattiṃ;

    បហូតមាល្យំ ពហុបុប្ផឆន្នំ, ឱភាសតី វិជ្ជុរិវន្តលិក្ខេ។

    Pahūtamālyaṃ bahupupphachannaṃ, obhāsatī vijjurivantalikkhe.

    ១៥៧៩.

    1579.

    ‘‘អន្នេន បានេន ឧបេតរូបំ, នច្ចេហិ គីតេហិ ច វាទិតេហិ;

    ‘‘Annena pānena upetarūpaṃ, naccehi gītehi ca vāditehi;

    បរិបូរំ កញ្ញាហិ អលង្កតាហិ, ឧបសោភតិ វត្ថបិលន្ធនេនា’’តិ។

    Paripūraṃ kaññāhi alaṅkatāhi, upasobhati vatthapilandhanenā’’ti.

    តត្ថ ហន្ទ ចាតិ និបាតមត្តមេវ។ ឋានន្តិ នាគរាជស្ស វសនដ្ឋានំ។ នឡិញ្ញន្តិ នឡិនិយំ នាម រាជធានិយំ។ ចរិតំ គណេនាតិ តំ នាគកញ្ញានំ គណេន ចរិតំ។ និកីឡិតន្តិ និច្ចំ អហោ ច រត្តិញ្ច នាគកញ្ញាហិ កីឡិតានុកីឡិតំ។

    Tattha handa cāti nipātamattameva. Ṭhānanti nāgarājassa vasanaṭṭhānaṃ. Naḷiññanti naḷiniyaṃ nāma rājadhāniyaṃ. Caritaṃ gaṇenāti taṃ nāgakaññānaṃ gaṇena caritaṃ. Nikīḷitanti niccaṃ aho ca rattiñca nāgakaññāhi kīḷitānukīḷitaṃ.

    ឯវញ្ច បន វត្វា បុណ្ណកោ មហាសត្តំ អស្សបិដ្ឋំ អារោបេត្វា តត្ថ នេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evañca pana vatvā puṇṇako mahāsattaṃ assapiṭṭhaṃ āropetvā tattha nesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៥៨០.

    1580.

    ‘‘សោ បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, និសីទយី បច្ឆតោ អាសនស្មិំ;

    ‘‘So puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, nisīdayī pacchato āsanasmiṃ;

    អាទាយ កត្តារមនោមបញ្ញំ, ឧបានយី ភវនំ នាគរញ្ញោ។

    Ādāya kattāramanomapaññaṃ, upānayī bhavanaṃ nāgarañño.

    ១៥៨១.

    1581.

    ‘‘បត្វាន ឋានំ អតុលានុភាវំ, អដ្ឋាសិ កត្តា បច្ឆតោ បុណ្ណកស្ស;

    ‘‘Patvāna ṭhānaṃ atulānubhāvaṃ, aṭṭhāsi kattā pacchato puṇṇakassa;

    សាមគ្គិបេក្ខមានោ នាគរាជា, បុព្ពេវ ជាមាតរមជ្ឈភាសថា’’តិ។

    Sāmaggipekkhamāno nāgarājā, pubbeva jāmātaramajjhabhāsathā’’ti.

    តត្ថ សោ បុណ្ណកោតិ ភិក្ខវេ, សោ ឯវំ នាគភវនំ វណ្ណេត្វា បណ្ឌិតំ អត្តនោ អាជញ្ញំ អារោបេត្វា នាគភវនំ នេសិ។ ឋានន្តិ នាគរាជស្ស វសនដ្ឋានំ។ បច្ឆតោ បុណ្ណកស្សាតិ បុណ្ណកស្ស កិរ ឯតទហោសិ ‘‘សចេ នាគរាជា បណ្ឌិតំ ទិស្វា មុទុចិត្តោ ភវិស្សតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ។ នោ ចេ, តស្ស តំ អបស្សន្តស្សេវ សិន្ធវំ អារោបេត្វា អាទាយ គមិស្សាមី’’តិ។ អថ នំ បច្ឆតោ ឋបេសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘បច្ឆតោ បុណ្ណកស្សា’’តិ។ សាមគ្គិបេក្ខមានោតិ សាមគ្គិំ អបេក្ខមានោ។ ‘‘សាមំ អបេក្ខី’’តិបិ បាឋោ, អត្តនោ ជាមាតរំ បស្សិត្វា បឋមតរំ សយមេវ អជ្ឈភាសថាតិ អត្ថោ។

    Tattha sopuṇṇakoti bhikkhave, so evaṃ nāgabhavanaṃ vaṇṇetvā paṇḍitaṃ attano ājaññaṃ āropetvā nāgabhavanaṃ nesi. Ṭhānanti nāgarājassa vasanaṭṭhānaṃ. Pacchato puṇṇakassāti puṇṇakassa kira etadahosi ‘‘sace nāgarājā paṇḍitaṃ disvā muducitto bhavissati, iccetaṃ kusalaṃ. No ce, tassa taṃ apassantasseva sindhavaṃ āropetvā ādāya gamissāmī’’ti. Atha naṃ pacchato ṭhapesi. Tena vuttaṃ ‘‘pacchato puṇṇakassā’’ti. Sāmaggipekkhamānoti sāmaggiṃ apekkhamāno. ‘‘Sāmaṃ apekkhī’’tipi pāṭho, attano jāmātaraṃ passitvā paṭhamataraṃ sayameva ajjhabhāsathāti attho.

    នាគរាជា អាហ –

    Nāgarājā āha –

    ១៥៨២.

    1582.

    ‘‘យន្នុ តុវំ អគមា មច្ចលោកំ, អន្វេសមានោ ហទយំ បណ្ឌិតស្ស;

    ‘‘Yannu tuvaṃ agamā maccalokaṃ, anvesamāno hadayaṃ paṇḍitassa;

    កច្ចិ សមិទ្ធេន ឥធានុបត្តោ, អាទាយ កត្តារមនោមបញ្ញ’’ន្តិ។

    Kacci samiddhena idhānupatto, ādāya kattāramanomapañña’’nti.

    តត្ថ កច្ចិ សមិទ្ធេនាតិ កច្ចិ តេ មនោរថេន សមិទ្ធេន និប្ផន្នេន ឥធាគតោសីតិ បុច្ឆតិ។

    Tattha kacci samiddhenāti kacci te manorathena samiddhena nipphannena idhāgatosīti pucchati.

    បុណ្ណកោ អាហ –

    Puṇṇako āha –

    ១៥៨៣.

    1583.

    ‘‘អយញ្ហិ សោ អាគតោ យំ ត្វមិច្ឆសិ, ធម្មេន លទ្ធោ មម ធម្មបាលោ;

    ‘‘Ayañhi so āgato yaṃ tvamicchasi, dhammena laddho mama dhammapālo;

    តំ បស្សថ សម្មុខា ភាសមានំ, សុខោ ហវេ សប្បុរិសេហិ សង្គមោ’’តិ។

    Taṃ passatha sammukhā bhāsamānaṃ, sukho have sappurisehi saṅgamo’’ti.

    តត្ថ យំ ត្វមិច្ឆសីតិ យំ ត្វំ ឥច្ឆសិ។ ‘‘យន្តុ មិច្ឆសី’’តិបិ បាឋោ។ សម្មុខា ភាសមានន្តិ តំ លោកសក្កតំ ធម្មបាលំ ឥទានិ មធុរេន សរេន ធម្មំ ភាសមានំ សម្មុខាវ បស្សថ, សប្បុរិសេហិ ឯកដ្ឋានេ សមាគមោ ហិ នាម សុខោ ហោតីតិ។

    Tattha yaṃ tvamicchasīti yaṃ tvaṃ icchasi. ‘‘Yantu micchasī’’tipi pāṭho. Sammukhā bhāsamānanti taṃ lokasakkataṃ dhammapālaṃ idāni madhurena sarena dhammaṃ bhāsamānaṃ sammukhāva passatha, sappurisehi ekaṭṭhāne samāgamo hi nāma sukho hotīti.

    កាឡាគិរិកណ្ឌំ និដ្ឋិតំ។

    Kāḷāgirikaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    តតោ នាគរាជា មហាសត្តំ ទិស្វា គាថមាហ –

    Tato nāgarājā mahāsattaṃ disvā gāthamāha –

    ១៥៨៤.

    1584.

    ‘‘អទិដ្ឋបុព្ពំ ទិស្វាន, មច្ចោ មច្ចុភយដ្ដិតោ;

    ‘‘Adiṭṭhapubbaṃ disvāna, macco maccubhayaṭṭito;

    ព្យម្ហិតោ នាភិវាទេសិ, នយិទំ បញ្ញវតាមិវា’’តិ។

    Byamhito nābhivādesi, nayidaṃ paññavatāmivā’’ti.

    តត្ថ ព្យម្ហិតោតិ ភីតោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បណ្ឌិត, ត្វំ អទិដ្ឋបុព្ពំ នាគភវនំ ទិស្វា មរណភយេន អដ្ដិតោ ភីតោ ហុត្វា យំ មំ នាភិវាទេសិ, ឥទំ ការណំ បញ្ញវន្តានំ ន ហោតីតិ។

    Tattha byamhitoti bhīto. Idaṃ vuttaṃ hoti – paṇḍita, tvaṃ adiṭṭhapubbaṃ nāgabhavanaṃ disvā maraṇabhayena aṭṭito bhīto hutvā yaṃ maṃ nābhivādesi, idaṃ kāraṇaṃ paññavantānaṃ na hotīti.

    ឯវំ វន្ទនំ បច្ចាសីសន្តំ នាគរាជានំ មហាសត្តោ ‘‘ន ត្វំ មយា វន្ទិតព្ពោ’’តិ អវត្វាវ អត្តនោ ញាណវន្តតាយ ឧបាយកោសល្លេន ‘‘អហំ វជ្ឈប្បត្តភាវេន នំ តំ វន្ទាមី’’តិ វទន្តោ គាថាទ្វយមាហ –

    Evaṃ vandanaṃ paccāsīsantaṃ nāgarājānaṃ mahāsatto ‘‘na tvaṃ mayā vanditabbo’’ti avatvāva attano ñāṇavantatāya upāyakosallena ‘‘ahaṃ vajjhappattabhāvena naṃ taṃ vandāmī’’ti vadanto gāthādvayamāha –

    ១៥៨៥.

    1585.

    ‘‘ន ចម្ហិ ព្យម្ហិតោ នាគ, ន ច មច្ចុភយដ្ដិតោ;

    ‘‘Na camhi byamhito nāga, na ca maccubhayaṭṭito;

    ន វជ្ឈោ អភិវាទេយ្យ, វជ្ឈំ វា នាភិវាទយេ។

    Na vajjho abhivādeyya, vajjhaṃ vā nābhivādaye.

    ១៥៨៦.

    1586.

    ‘‘កថំ នោ អភិវាទេយ្យ, អភិវាទាបយេថ វេ;

    ‘‘Kathaṃ no abhivādeyya, abhivādāpayetha ve;

    យំ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, តំ កម្មំ នុបបជ្ជតី’’តិ។

    Yaṃ naro hantumiccheyya, taṃ kammaṃ nupapajjatī’’ti.

    តស្សត្ថោ – នេវាហំ, នាគរាជ, អទិដ្ឋបុព្ពំ នាគភវនំ ទិស្វា ភីតោ, ន មរណភយដ្ដិតោ។ មាទិសស្ស ហិ មរណភយំ នាម នត្ថិ, វជ្ឈោ បន អភិវាទេតុំ, វជ្ឈំ វា អវជ្ឈោបិ អភិវាទាបេតុំ ន លភតិ។ យញ្ហិ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, សោ តំ កថំ នុ អភិវាទេយ្យ, កថំ វា តេន អត្តានំ អភិវាទាបយេថ វេ។ តស្ស ហិ តំ កម្មំ ន ឧបបជ្ជតិ។ ត្វញ្ច កិរ មំ មារាបេតុំ ឥមំ អាណាបេសិ, កថាហំ តំ វន្ទាធីតិ។

    Tassattho – nevāhaṃ, nāgarāja, adiṭṭhapubbaṃ nāgabhavanaṃ disvā bhīto, na maraṇabhayaṭṭito. Mādisassa hi maraṇabhayaṃ nāma natthi, vajjho pana abhivādetuṃ, vajjhaṃ vā avajjhopi abhivādāpetuṃ na labhati. Yañhi naro hantumiccheyya, so taṃ kathaṃ nu abhivādeyya, kathaṃ vā tena attānaṃ abhivādāpayetha ve. Tassa hi taṃ kammaṃ na upapajjati. Tvañca kira maṃ mārāpetuṃ imaṃ āṇāpesi, kathāhaṃ taṃ vandādhīti.

    តំ សុត្វា នាគរាជា មហាសត្តស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

    Taṃ sutvā nāgarājā mahāsattassa thutiṃ karonto dve gāthā abhāsi –

    ១៥៨៧.

    1587.

    ‘‘ឯវមេតំ យថា ព្រូសិ, សច្ចំ ភាសសិ បណ្ឌិត;

    ‘‘Evametaṃ yathā brūsi, saccaṃ bhāsasi paṇḍita;

    ន វជ្ឈោ អភិវាទេយ្យ, វជ្ឈំ វា នាភិវាទយេ។

    Na vajjho abhivādeyya, vajjhaṃ vā nābhivādaye.

    ១៥៨៨.

    1588.

    កថំ នោ អភិវាទេយ្យ, អភិវាទាបយេថ វេ;

    Kathaṃ no abhivādeyya, abhivādāpayetha ve;

    យំ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, តំ កម្មំ នុបបជ្ជតី’’តិ។

    Yaṃ naro hantumiccheyya, taṃ kammaṃ nupapajjatī’’ti.

    ឥទានិ មហាសត្តោ នាគរាជេន សទ្ធិំ បដិសន្ថារំ ករោន្តោ អាហ –

    Idāni mahāsatto nāgarājena saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonto āha –

    ១៥៨៩.

    1589.

    ‘‘អសស្សតំ សស្សតំ នុ តវយិទំ, ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ;

    ‘‘Asassataṃ sassataṃ nu tavayidaṃ, iddhī jutī balavīriyūpapatti;

    បុច្ឆាមិ តំ នាគរាជេតមត្ថំ, កថំ នុ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ។

    Pucchāmi taṃ nāgarājetamatthaṃ, kathaṃ nu te laddhamidaṃ vimānaṃ.

    ១៥៩០.

    1590.

    ‘‘អធិច្ចលទ្ធំ បរិណាមជំ តេ, សយំកតំ ឧទាហុ ទេវេហិ ទិន្នំ;

    ‘‘Adhiccaladdhaṃ pariṇāmajaṃ te, sayaṃkataṃ udāhu devehi dinnaṃ;

    អក្ខាហិ មេ នាគរាជេតមត្ថំ, យថេវ តេ លទ្ធមិទំ វិមាន’’ន្តិ។

    Akkhāhi me nāgarājetamatthaṃ, yatheva te laddhamidaṃ vimāna’’nti.

    តត្ថ តវយិទន្តិ ឥទំ តវ យសជាតំ, វិមានំ វា អសស្សតំ សស្សតសទិសំ, ‘‘មា ខោ យសំ និស្សាយ បាបមកាសី’’តិ ឥមិនា បទេន អត្តនោ ជីវិតំ យាចតិ។ ឥទ្ធីតិ នាគឥទ្ធិ ច នាគជុតិ ច កាយពលញ្ច ចេតសិកវីរិយញ្ច នាគភវនេ ឧបបត្តិ ច យញ្ច តេ ឥទំ វិមានំ, បុច្ឆាមិ តំ នាគរាជ, ឯតមត្ថំ, កថំ នុ តេ ឥទំ សព្ពំ លទ្ធន្តិ។ អធិច្ចលទ្ធន្តិ កិំ នុ តយា ឥទំ វិមានំ ឯវំ សម្បន្នំ អធិច្ច អការណេន លទ្ធំ, ឧទាហុ ឧតុបរិណាមជំ តេ ឥទំ, ឧទាហុ សយំ សហត្ថេនេវ កតំ, ឧទាហុ ទេវេហិ តេ ទិន្នំ, យថេវ តេ ឥទំ លទ្ធំ, ឯតំ មេ អត្ថំ អក្ខាហីតិ។

    Tattha tavayidanti idaṃ tava yasajātaṃ, vimānaṃ vā asassataṃ sassatasadisaṃ, ‘‘mā kho yasaṃ nissāya pāpamakāsī’’ti iminā padena attano jīvitaṃ yācati. Iddhīti nāgaiddhi ca nāgajuti ca kāyabalañca cetasikavīriyañca nāgabhavane upapatti ca yañca te idaṃ vimānaṃ, pucchāmi taṃ nāgarāja, etamatthaṃ, kathaṃ nu te idaṃ sabbaṃ laddhanti. Adhiccaladdhanti kiṃ nu tayā idaṃ vimānaṃ evaṃ sampannaṃ adhicca akāraṇena laddhaṃ, udāhu utupariṇāmajaṃ te idaṃ, udāhu sayaṃ sahattheneva kataṃ, udāhu devehi te dinnaṃ, yatheva te idaṃ laddhaṃ, etaṃ me atthaṃ akkhāhīti.

    តំ សុត្វា នាគរាជា អាហ –

    Taṃ sutvā nāgarājā āha –

    ១៥៩១.

    1591.

    ‘‘នាធិច្ចលទ្ធំ ន បរិណាមជំ មេ, ន សយំកតំ នាបិ ទេវេហិ ទិន្នំ;

    ‘‘Nādhiccaladdhaṃ na pariṇāmajaṃ me, na sayaṃkataṃ nāpi devehi dinnaṃ;

    សកេហិ កម្មេហិ អបាបកេហិ, បុញ្ញេហិ មេ លទ្ធមិទំ វិមាន’’ន្តិ។

    Sakehi kammehi apāpakehi, puññehi me laddhamidaṃ vimāna’’nti.

    តត្ថ អបាបកេហីតិ អលាមកេហិ។

    Tattha apāpakehīti alāmakehi.

    តតោ មហាសត្តោ អាហ –

    Tato mahāsatto āha –

    ១៥៩២.

    1592.

    ‘‘កិំ តេ វតំ កិំ បន ព្រហ្មចរិយំ, កិស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;

    ‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ, kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;

    ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ, ឥទញ្ច តេ នាគ មហាវិមាន’’ន្តិ។

    Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca te nāga mahāvimāna’’nti.

    តត្ថ កិំ តេ វតន្តិ នាគរាជ, បុរិមភវេ តវ កិំ វតំ អហោសិ, កោ បន ព្រហ្មចរិយវាសោ, កតរស្ស សុចរិតស្សេវេស ឥទ្ធិអាទិកោ វិបាកោតិ។

    Tattha kiṃ te vatanti nāgarāja, purimabhave tava kiṃ vataṃ ahosi, ko pana brahmacariyavāso, katarassa sucaritassevesa iddhiādiko vipākoti.

    តំ សុត្វា នាគរាជា អាហ –

    Taṃ sutvā nāgarājā āha –

    ១៥៩៣.

    1593.

    ‘‘អហញ្ច ភរិយា ច មនុស្សលោកេ, សទ្ធា ឧភោ ទានបតី អហុម្ហា;

    ‘‘Ahañca bhariyā ca manussaloke, saddhā ubho dānapatī ahumhā;

    ឱបានភូតំ មេ ឃរំ តទាសិ, សន្តប្បិតា សមណព្រាហ្មណា ច។

    Opānabhūtaṃ me gharaṃ tadāsi, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca.

    ១៥៩៤.

    1594.

    ‘‘មាលញ្ច គន្ធញ្ច វិលេបនញ្ច, បទីបិយំ សេយ្យមុបស្សយញ្ច;

    ‘‘Mālañca gandhañca vilepanañca, padīpiyaṃ seyyamupassayañca;

    អច្ឆាទនំ សាយនមន្នបានំ, សក្កច្ច ទានានិ អទម្ហ តត្ថ។

    Acchādanaṃ sāyanamannapānaṃ, sakkacca dānāni adamha tattha.

    ១៥៩៥.

    1595.

    ‘‘តំ មេ វតំ តំ បន ព្រហ្មចរិយំ, តស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;

    ‘‘Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ, tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;

    ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ, ឥទញ្ច មេ ធីរ មហាវិមាន’’ន្តិ។

    Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca me dhīra mahāvimāna’’nti.

    តត្ថ មនុស្សលោកេតិ អង្គរដ្ឋេ កាលចម្បានគរេ។ តំ មេ វតន្តិ តំ សក្កច្ចំ ទិន្នទានមេវ មយ្ហំ វត្តសមាទានញ្ច ព្រហ្មចរិយញ្ច អហោសិ, តស្សេវ សុចរិតស្ស អយំ ឥទ្ធាទិកោ វិបាកោតិ។

    Tattha manussaloketi aṅgaraṭṭhe kālacampānagare. Taṃ me vatanti taṃ sakkaccaṃ dinnadānameva mayhaṃ vattasamādānañca brahmacariyañca ahosi, tasseva sucaritassa ayaṃ iddhādiko vipākoti.

    មហាសត្តោ អាហ –

    Mahāsatto āha –

    ១៥៩៦.

    1596.

    ‘‘ឯវំ ចេ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ, ជានាសិ បុញ្ញានំ ផលូបបត្តិំ;

    ‘‘Evaṃ ce te laddhamidaṃ vimānaṃ, jānāsi puññānaṃ phalūpapattiṃ;

    តស្មា ហិ ធម្មំ ចរ អប្បមត្តោ, យថា វិមានំ បុន មាវសេសី’’តិ។

    Tasmā hi dhammaṃ cara appamatto, yathā vimānaṃ puna māvasesī’’ti.

    តត្ថ ជានាសីតិ សចេ តយា ទានានុភាវេន តំ លទ្ធំ, ឯវំ សន្តេ ជានាសិ នាម បុញ្ញានំ ផលញ្ច បុញ្ញផលេន និព្ពត្តំ ឧបបត្តិញ្ច។ តស្មា ហីតិ យស្មា បុញ្ញេហិ តយា ឥទំ លទ្ធំ, តស្មា។ បុន មាវសេសីតិ បុនបិ យថា ឥមំ នាគភវនំ អជ្ឈាវសសិ, ឯវំ ធម្មំ ចរ។

    Tattha jānāsīti sace tayā dānānubhāvena taṃ laddhaṃ, evaṃ sante jānāsi nāma puññānaṃ phalañca puññaphalena nibbattaṃ upapattiñca. Tasmā hīti yasmā puññehi tayā idaṃ laddhaṃ, tasmā. Puna māvasesīti punapi yathā imaṃ nāgabhavanaṃ ajjhāvasasi, evaṃ dhammaṃ cara.

    តំ សុត្វា នាគរាជា អាហ –

    Taṃ sutvā nāgarājā āha –

    ១៥៩៧.

    1597.

    ‘‘នយិធ សន្តិ សមណព្រាហ្មណា ច, យេសន្នបានានិ ទទេមុ កត្តេ;

    ‘‘Nayidha santi samaṇabrāhmaṇā ca, yesannapānāni dademu katte;

    អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ ឯតមត្ថំ, យថា វិមានំ បុន មាវសេមា’’តិ។

    Akkhāhi me pucchito etamatthaṃ, yathā vimānaṃ puna māvasemā’’ti.

    មហាសត្តោ អាហ –

    Mahāsatto āha –

    ១៥៩៨.

    1598.

    ‘‘ភោគី ហិ តេ សន្តិ ឥធូបបន្នា, បុត្តា ច ទារា អនុជីវិនោ ច;

    ‘‘Bhogī hi te santi idhūpapannā, puttā ca dārā anujīvino ca;

    តេសុ តុវំ វចសា កម្មុនា ច, អសម្បទុដ្ឋោ ច ភវាហិ និច្ចំ។

    Tesu tuvaṃ vacasā kammunā ca, asampaduṭṭho ca bhavāhi niccaṃ.

    ១៥៩៩.

    1599.

    ‘‘ឯវំ តុវំ នាគ អសម្បទោសំ, អនុបាលយ វចសា កម្មុនា ច;

    ‘‘Evaṃ tuvaṃ nāga asampadosaṃ, anupālaya vacasā kammunā ca;

    ឋត្វា ឥធ យាវតាយុកំ វិមានេ, ឧទ្ធំ ឥតោ គច្ឆសិ ទេវលោក’’ន្តិ។

    Ṭhatvā idha yāvatāyukaṃ vimāne, uddhaṃ ito gacchasi devaloka’’nti.

    តត្ថ ភោគីតិ ភោគិនោ, នាគាតិ អត្ថោ។ តេសូតិ តេសុ បុត្តទារាទីសុ ភោគីសុ វាចាយ កម្មេន ច និច្ចំ អសម្បទុដ្ឋោ ភវ។ អនុបាលយាតិ ឯវំ បុត្តាទីសុ ចេវ សេសសត្តេសុ ច មេត្តចិត្តសង្ខាតំ អសម្បទោសំ អនុរក្ខ។ ឧទ្ធំ ឥតោតិ ឥតោ នាគភវនតោ ចុតោ ឧបរិទេវលោកំ គមិស្សតិ។ មេត្តចិត្តញ្ហិ ទានតោ អតិរេកតរំ បុញ្ញន្តិ។

    Tattha bhogīti bhogino, nāgāti attho. Tesūti tesu puttadārādīsu bhogīsu vācāya kammena ca niccaṃ asampaduṭṭho bhava. Anupālayāti evaṃ puttādīsu ceva sesasattesu ca mettacittasaṅkhātaṃ asampadosaṃ anurakkha. Uddhaṃ itoti ito nāgabhavanato cuto uparidevalokaṃ gamissati. Mettacittañhi dānato atirekataraṃ puññanti.

    តតោ នាគរាជា មហាសត្តស្ស ធម្មកថំ សុត្វា ‘‘ន សក្កា បណ្ឌិតេន ពហិ បបញ្ចំ កាតុំ, វិមលាយ ទស្សេត្វា សុភាសិតំ សាវេត្វា ទោហឡំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា ធនញ្ចយរាជានំ ហាសេន្តោ បណ្ឌិតំ បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា គាថមាហ –

    Tato nāgarājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā ‘‘na sakkā paṇḍitena bahi papañcaṃ kātuṃ, vimalāya dassetvā subhāsitaṃ sāvetvā dohaḷaṃ paṭippassambhetvā dhanañcayarājānaṃ hāsento paṇḍitaṃ pesetuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ១៦០០.

    1600.

    ‘‘អទ្ធា ហិ សោ សោចតិ រាជសេដ្ឋោ, តយា វិនា យស្ស តុវំ សជិព្ពោ;

    ‘‘Addhā hi so socati rājaseṭṭho, tayā vinā yassa tuvaṃ sajibbo;

    ទុក្ខូបនីតោបិ តយា សមេច្ច, វិន្ទេយ្យ បោសោ សុខមាតុរោបី’’តិ។

    Dukkhūpanītopi tayā samecca, vindeyya poso sukhamāturopī’’ti.

    តត្ថ សជិព្ពោតិ សជីវោ អមច្ចោ។ សមេច្ចាតិ តយា សហ សមាគន្ត្វា។ អាតុរោបីតិ ពាឡ្ហគិលានោបិ សមានោ។

    Tattha sajibboti sajīvo amacco. Sameccāti tayā saha samāgantvā. Āturopīti bāḷhagilānopi samāno.

    តំ សុត្វា មហាសត្តោ នាគរាជស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឥតរំ គាថមាហ –

    Taṃ sutvā mahāsatto nāgarājassa thutiṃ karonto itaraṃ gāthamāha –

    ១៦០១.

    1601.

    ‘‘អទ្ធា សតំ ភាសសិ នាគ ធម្មំ, អនុត្តរំ អត្ថបទំ សុចិណ្ណំ;

    ‘‘Addhā sataṃ bhāsasi nāga dhammaṃ, anuttaraṃ atthapadaṃ suciṇṇaṃ;

    ឯតាទិសិយាសុ ហិ អាបទាសុ, បញ្ញាយតេ មាទិសានំ វិសេសោ’’តិ។

    Etādisiyāsu hi āpadāsu, paññāyate mādisānaṃ viseso’’ti.

    តត្ថ អទ្ធា សតន្តិ ឯកំសេន សន្តានំ បណ្ឌិតានំ ធម្មំ ភាសសិ។ អត្ថបទន្តិ ហិតកោដ្ឋាសំ។ ឯតាទិសិយាសូតិ ឯវរូបាសុ អាបទាសុ ឯតាទិសេ ភយេ ឧបដ្ឋិតេ មាទិសានំ បញ្ញវន្តានំ វិសេសោ បញ្ញាយតិ។

    Tattha addhā satanti ekaṃsena santānaṃ paṇḍitānaṃ dhammaṃ bhāsasi. Atthapadanti hitakoṭṭhāsaṃ. Etādisiyāsūti evarūpāsu āpadāsu etādise bhaye upaṭṭhite mādisānaṃ paññavantānaṃ viseso paññāyati.

    តំ សុត្វា នាគរាជា អតិរេកតរំ តុដ្ឋោ តមេវ បុច្ឆន្តោ គាថមាហ –

    Taṃ sutvā nāgarājā atirekataraṃ tuṭṭho tameva pucchanto gāthamāha –

    ១៦០២.

    1602.

    ‘‘អក្ខាហិ នោ តាយំ មុធា នុ លទ្ធោ, អក្ខេហិ នោ តាយំ អជេសិ ជូតេ;

    ‘‘Akkhāhi no tāyaṃ mudhā nu laddho, akkhehi no tāyaṃ ajesi jūte;

    ធម្មេន លទ្ធោ ឥតិ តាយមាហ, កថំ នុ ត្វំ ហត្ថមិមស្ស មាគតោ’’តិ។

    Dhammena laddho iti tāyamāha, kathaṃ nu tvaṃ hatthamimassa māgato’’ti.

    តត្ថ អក្ខាហិ នោតិ អាចិក្ខ អម្ហាកំ។ តាយន្តិ តំ អយំ។ មុធា នុ លទ្ធោតិ កិំ នុ ខោ មុធា អមូលកេនេវ លភិ, ឧទាហុ ជូតេ អជេសិ។ ឥតិ តាយមាហាតិ អយំ បុណ្ណកោ ‘‘ធម្មេន មេ បណ្ឌិតោ លទ្ធោ’’តិ វទតិ។ កថំ នុ ត្វំ ហត្ថមិមស្ស មាគតោតិ ត្វំ កថំ ឥមស្ស ហត្ថំ អាគតោសិ។

    Tattha akkhāhi noti ācikkha amhākaṃ. Tāyanti taṃ ayaṃ. Mudhā nu laddhoti kiṃ nu kho mudhā amūlakeneva labhi, udāhu jūte ajesi. Iti tāyamāhāti ayaṃ puṇṇako ‘‘dhammena me paṇḍito laddho’’ti vadati. Kathaṃ nu tvaṃ hatthamimassa māgatoti tvaṃ kathaṃ imassa hatthaṃ āgatosi.

    មហាសត្តោ អាហ –

    Mahāsatto āha –

    ១៦០៣.

    1603.

    ‘‘យោ មិស្សរោ តត្ថ អហោសិ រាជា, តមាយមក្ខេហិ អជេសិ ជូតេ;

    ‘‘Yo missaro tattha ahosi rājā, tamāyamakkhehi ajesi jūte;

    សោ មំ ជិតោ រាជា ឥមស្សទាសិ, ធម្មេន លទ្ធោស្មិ អសាហសេនា’’តិ។

    So maṃ jito rājā imassadāsi, dhammena laddhosmi asāhasenā’’ti.

    តត្ថ យោ មិស្សរោតិ យោ មំ ឥស្សរោ។ ឥមស្សទាសីតិ ឥមស្ស បុណ្ណកស្ស អទាសិ។

    Tattha yo missaroti yo maṃ issaro. Imassadāsīti imassa puṇṇakassa adāsi.

    តំ សុត្វា នាគរាជា តុដ្ឋោ អហោសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Taṃ sutvā nāgarājā tuṭṭho ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៦០៤.

    1604.

    ‘‘មហោរគោ អត្តមនោ ឧទគ្គោ, សុត្វាន ធីរស្ស សុភាសិតានិ;

    ‘‘Mahorago attamano udaggo, sutvāna dhīrassa subhāsitāni;

    ហត្ថេ គហេត្វាន អនោមបញ្ញំ, បាវេក្ខិ ភរិយាយ តទា សកាសេ។

    Hatthe gahetvāna anomapaññaṃ, pāvekkhi bhariyāya tadā sakāse.

    ១៦០៥.

    1605.

    ‘‘យេន ត្វំ វិមលេ បណ្ឌុ, យេន ភត្តំ ន រុច្ចតិ;

    ‘‘Yena tvaṃ vimale paṇḍu, yena bhattaṃ na ruccati;

    ន ច មេតាទិសោ វណ្ណោ, អយមេសោ តមោនុទោ។

    Na ca metādiso vaṇṇo, ayameso tamonudo.

    ១៦០៦.

    1606.

    ‘‘យស្ស តេ ហទយេនត្ថោ, អាគតាយំ បភង្ករោ;

    ‘‘Yassa te hadayenattho, āgatāyaṃ pabhaṅkaro;

    តស្ស វាក្យំ និសាមេហិ, ទុល្លភំ ទស្សនំ បុនា’’តិ។

    Tassa vākyaṃ nisāmehi, dullabhaṃ dassanaṃ punā’’ti.

    តត្ថ បាវេក្ខីតិ បវិដ្ឋោ។ យេនាតិ ភទ្ទេ វិមលេ, យេន ការណេន ត្វំ បណ្ឌុ ចេវ, ន ច តេ ភត្តំ រុច្ចតិ។ ន ច មេតាទិសោ វណ្ណោតិ បថវិតលេ វា ទេវលោកេ វា ន ច តាទិសោ វណ្ណោ អញ្ញស្ស កស្សចិ អត្ថិ, យាទិសោ ឯតស្ស គុណវណ្ណោ បត្ថដោ។ អយមេសោ តមោនុទោតិ យំ និស្សាយ តវ ទោហឡោ ឧប្បន្នោ, អយមេវ សោ សព្ពលោកស្ស តមោនុទោ។ បុនាតិ បុន ឯតស្ស ទស្សនំ នាម ទុល្លភន្តិ វទតិ។

    Tattha pāvekkhīti paviṭṭho. Yenāti bhadde vimale, yena kāraṇena tvaṃ paṇḍu ceva, na ca te bhattaṃ ruccati. Na ca metādiso vaṇṇoti pathavitale vā devaloke vā na ca tādiso vaṇṇo aññassa kassaci atthi, yādiso etassa guṇavaṇṇo patthaṭo. Ayameso tamonudoti yaṃ nissāya tava dohaḷo uppanno, ayameva so sabbalokassa tamonudo. Punāti puna etassa dassanaṃ nāma dullabhanti vadati.

    វិមលាបិ តំ ទិស្វា បដិសន្ថារំ អកាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Vimalāpi taṃ disvā paṭisanthāraṃ akāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៦០៧.

    1607.

    ‘‘ទិស្វាន តំ វិមលា ភូរិបញ្ញំ, ទសង្គុលី អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា;

    ‘‘Disvāna taṃ vimalā bhūripaññaṃ, dasaṅgulī añjaliṃ paggahetvā;

    ហដ្ឋេន ភាវេន បតីតរូបា, ឥច្ចព្រវិ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋ’’ន្តិ។

    Haṭṭhena bhāvena patītarūpā, iccabravi kurūnaṃ kattuseṭṭha’’nti.

    តត្ថ ហដ្ឋេន ភាវេនាតិ បហដ្ឋេន ចិត្តេន។ បតីតរូបាតិ សោមនស្សជាតា។

    Tattha haṭṭhena bhāvenāti pahaṭṭhena cittena. Patītarūpāti somanassajātā.

    ឥតោ បរំ វិមលាយ ច មហាសត្តស្ស ច វចនប្បដិវចនគាថា –

    Ito paraṃ vimalāya ca mahāsattassa ca vacanappaṭivacanagāthā –

    ១៦០៨.

    1608.

    ‘‘អទិដ្ឋបុព្ពំ ទិស្វាន, មច្ចោ មច្ចុភយដ្ដិតោ;

    ‘‘Adiṭṭhapubbaṃ disvāna, macco maccubhayaṭṭito;

    ព្យម្ហិតោ នាភិវាទេសិ, នយិទំ បញ្ញវតាមិវ។

    Byamhito nābhivādesi, nayidaṃ paññavatāmiva.

    ១៦០៩.

    1609.

    ‘‘ន ចម្ហិ ព្យម្ហិតោ នាគិ, ន ច មច្ចុភយដ្ដិតោ;

    ‘‘Na camhi byamhito nāgi, na ca maccubhayaṭṭito;

    ន វជ្ឈោ អភិវាទេយ្យ, វជ្ឈំ វា នាភិវាទយេ។

    Na vajjho abhivādeyya, vajjhaṃ vā nābhivādaye.

    ១៦១០.

    1610.

    ‘‘កថំ នោ អភិវាទេយ្យ, អភិវាទាបយេថ វេ;

    ‘‘Kathaṃ no abhivādeyya, abhivādāpayetha ve;

    យំ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, តំ កម្មំ នុបបជ្ជតិ។

    Yaṃ naro hantumiccheyya, taṃ kammaṃ nupapajjati.

    ១៦១១.

    1611.

    ‘‘ឯវមេតំ យថា ព្រូសិ, សច្ចំ ភាសសិ បណ្ឌិត;

    ‘‘Evametaṃ yathā brūsi, saccaṃ bhāsasi paṇḍita;

    ន វជ្ឈោ អភិវាទេយ្យ, វជ្ឈំ វា នាភិវាទយេ។

    Na vajjho abhivādeyya, vajjhaṃ vā nābhivādaye.

    ១៦១២.

    1612.

    ‘‘កថំ នោ អភិវាទេយ្យ, អភិវាទាបយេថ វេ;

    ‘‘Kathaṃ no abhivādeyya, abhivādāpayetha ve;

    យំ នរោ ហន្តុមិច្ឆេយ្យ, តំ កម្មំ នុបបជ្ជតិ។

    Yaṃ naro hantumiccheyya, taṃ kammaṃ nupapajjati.

    ១៦១៣.

    1613.

    ‘‘អសស្សតំ សស្សតំ នុ តវយិទំ, ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ;

    ‘‘Asassataṃ sassataṃ nu tavayidaṃ, iddhī jutī balavīriyūpapatti;

    បុច្ឆាមិ តំ នាគកញ្ញេតមត្ថំ, កថំ នុ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ។

    Pucchāmi taṃ nāgakaññetamatthaṃ, kathaṃ nu te laddhamidaṃ vimānaṃ.

    ១៦១៤.

    1614.

    ‘‘អធិច្ចលទ្ធំ បរិណាមជំ តេ, សយំកតំ ឧទាហុ ទេវេហិ ទិន្នំ;

    ‘‘Adhiccaladdhaṃ pariṇāmajaṃ te, sayaṃkataṃ udāhu devehi dinnaṃ;

    អក្ខាហិ មេ នាគកញ្ញេតមត្ថំ, យថេវ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ។

    Akkhāhi me nāgakaññetamatthaṃ, yatheva te laddhamidaṃ vimānaṃ.

    ១៦១៥.

    1615.

    ‘‘នាធិច្ចលទ្ធំ ន បរិណាមជំ មេ, ន សយំកថំ នាបិ ទេវេហិ ទិន្នំ;

    ‘‘Nādhiccaladdhaṃ na pariṇāmajaṃ me, na sayaṃkathaṃ nāpi devehi dinnaṃ;

    សកេហិ កម្មេហិ អបាបកេហិ, បុញ្ញេហិ មេ លទ្ធមិទំ វិមានំ។

    Sakehi kammehi apāpakehi, puññehi me laddhamidaṃ vimānaṃ.

    ១៦១៦.

    1616.

    ‘‘កិំ តេ វតំ កិំ បន ព្រហ្មចរិយំ, កិស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;

    ‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ, kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;

    ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ, ឥទញ្ច តេ នាគិ មហាវិមានំ។

    Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca te nāgi mahāvimānaṃ.

    ១៦១៧.

    1617.

    ‘‘អហញ្ច ខោ សាមិកោ ចាបិ មយ្ហំ, សទ្ធា ឧភោ ទានបតី អហុម្ហា;

    ‘‘Ahañca kho sāmiko cāpi mayhaṃ, saddhā ubho dānapatī ahumhā;

    ឱបានភូតំ មេ ឃរំ តទាសិ, សន្តប្បិតា សមណព្រាហ្មណា ច។

    Opānabhūtaṃ me gharaṃ tadāsi, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca.

    ១៦១៨.

    1618.

    ‘‘មាលញ្ច គន្ធញ្ច វិលេបនញ្ច, បទីបិយំ សេយ្យមុបស្សយញ្ច;

    ‘‘Mālañca gandhañca vilepanañca, padīpiyaṃ seyyamupassayañca;

    អច្ឆាទនំ សាយនមន្នបានំ, សក្កច្ច ទានានិ អទម្ហ តត្ថ។

    Acchādanaṃ sāyanamannapānaṃ, sakkacca dānāni adamha tattha.

    ១៦១៩.

    1619.

    ‘‘តំ មេ វតំ តំ បន ព្រហ្មចរិយំ, តស្ស សុចិណ្ណស្ស អយំ វិបាកោ;

    ‘‘Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ, tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko;

    ឥទ្ធី ជុតី ពលវីរិយូបបត្តិ, ឥទញ្ច មេ ធីរ មហាវិមានំ។

    Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca me dhīra mahāvimānaṃ.

    ១៦២០.

    1620.

    ‘‘ឯវំ ចេ តេ លទ្ធមិទំ វិមានំ, ជានាសិ បុញ្ញានំ ផលូបបត្តិំ;

    ‘‘Evaṃ ce te laddhamidaṃ vimānaṃ, jānāsi puññānaṃ phalūpapattiṃ;

    តស្មា ហិ ធម្មំ ចរ អប្បមត្តា, យថា វិមានំ បុន មាវសេសិ។

    Tasmā hi dhammaṃ cara appamattā, yathā vimānaṃ puna māvasesi.

    ១៦២១.

    1621.

    ‘‘នយិធ សន្តិ សមណព្រាហ្មណា ច, យេសន្នបានានិ ទទេមុ កត្តេ;

    ‘‘Nayidha santi samaṇabrāhmaṇā ca, yesannapānāni dademu katte;

    អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ ឯតមត្ថំ, យថា វិមានំ បុន មាវសេម។

    Akkhāhi me pucchito etamatthaṃ, yathā vimānaṃ puna māvasema.

    ១៦២២.

    1622.

    ‘‘ភោគី ហិ តេ សន្តិ ឥធូបបន្នា, បុត្តា ច ទារា អនុជីវិនោ ច;

    ‘‘Bhogī hi te santi idhūpapannā, puttā ca dārā anujīvino ca;

    តេសុ តុវំ វចសា កម្មុនា ច, អសម្បទុដ្ឋា ច ភវាហិ និច្ចំ។

    Tesu tuvaṃ vacasā kammunā ca, asampaduṭṭhā ca bhavāhi niccaṃ.

    ១៦២៣.

    1623.

    ‘‘ឯវំ តុវំ នាគិ អសម្បទោសំ, អនុបាលយ វចសា កម្មុនា ច;

    ‘‘Evaṃ tuvaṃ nāgi asampadosaṃ, anupālaya vacasā kammunā ca;

    ឋត្វា ឥធ យាវតាយុកំ វិមានេ, ឧទ្ធំ ឥតោ គច្ឆសិ ទេវលោកំ។

    Ṭhatvā idha yāvatāyukaṃ vimāne, uddhaṃ ito gacchasi devalokaṃ.

    ១៦២៤.

    1624.

    ‘‘អទ្ធា ហិ សោ សោចតិ រាជសេដ្ឋោ, តយា វិនា យស្ស តុវំ សជិព្ពោ;

    ‘‘Addhā hi so socati rājaseṭṭho, tayā vinā yassa tuvaṃ sajibbo;

    ទុក្ខូបនីតោបិ តយា សមេច្ច, វិន្ទេយ្យ បោសោ សុខមាតុរោបិ។

    Dukkhūpanītopi tayā samecca, vindeyya poso sukhamāturopi.

    ១៦២៥.

    1625.

    ‘‘អទ្ធា សតំ ភាសសិ នាគិ ធម្មំ, អនុត្តរំ អត្ថបទំ សុចិណ្ណំ;

    ‘‘Addhā sataṃ bhāsasi nāgi dhammaṃ, anuttaraṃ atthapadaṃ suciṇṇaṃ;

    ឯតាទិសិយាសុ ហិ អាបទាសុ, បញ្ញាយតេ មាទិសានំ វិសេសោ។

    Etādisiyāsu hi āpadāsu, paññāyate mādisānaṃ viseso.

    ១៦២៦.

    1626.

    ‘‘អក្ខាហិ នោ តាយំ មុធា នុ លទ្ធោ, អក្ខេហិ នោ តាយំ អជេសិ ជូតេ;

    ‘‘Akkhāhi no tāyaṃ mudhā nu laddho, akkhehi no tāyaṃ ajesi jūte;

    ធម្មេន លទ្ធោ ឥតិ តាយមាហ, កថំ នុ ត្វំ ហត្ថមិមស្ស មាគតោ។

    Dhammena laddho iti tāyamāha, kathaṃ nu tvaṃ hatthamimassa māgato.

    ១៦២៧.

    1627.

    ‘‘យោ មិស្សរោ តត្ថ អហោសិ រាជា, តមាយមក្ខេហិ អជេសិ ជូតេ;

    ‘‘Yo missaro tattha ahosi rājā, tamāyamakkhehi ajesi jūte;

    សោ មំ ជិតោ រាជា ឥមស្សទាសិ, ធម្មេន លទ្ធោស្មិ អសាហសេនា’’តិ។

    So maṃ jito rājā imassadāsi, dhammena laddhosmi asāhasenā’’ti.

    ឥមាសំ គាថានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។

    Imāsaṃ gāthānaṃ attho heṭṭhā vuttanayeneva veditabbo.

    មហាសត្តស្ស វចនំ សុត្វា អតិរេកតរំ តុដ្ឋា វិមលា មហាសត្តំ គហេត្វា សហស្សគន្ធោទកឃដេហិ ន្ហាបេត្វា ន្ហានកាលេ មហាសត្តស្ស ទិព្ពទុស្សទិព្ពគន្ធមាលាទីនិ ទត្វា អលង្កតប្បដិយត្តកាលេ ទិព្ពភោជនំ ភោជេសិ។ មហាសត្តោ ភុត្តភោជនោ អលង្កតាសនំ បញ្ញាបេត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទិត្វា ពុទ្ធលីលាយ ធម្មំ ទេសេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Mahāsattassa vacanaṃ sutvā atirekataraṃ tuṭṭhā vimalā mahāsattaṃ gahetvā sahassagandhodakaghaṭehi nhāpetvā nhānakāle mahāsattassa dibbadussadibbagandhamālādīni datvā alaṅkatappaṭiyattakāle dibbabhojanaṃ bhojesi. Mahāsatto bhuttabhojano alaṅkatāsanaṃ paññāpetvā alaṅkatadhammāsane nisīditvā buddhalīlāya dhammaṃ desesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៦២៨.

    1628.

    ‘‘យថេវ វរុណោ នាគោ, បញ្ហំ បុច្ឆិត្ថ បណ្ឌិតំ;

    ‘‘Yatheva varuṇo nāgo, pañhaṃ pucchittha paṇḍitaṃ;

    តថេវ នាគកញ្ញាបិ, បញ្ហំ បុច្ឆិត្ថ បណ្ឌិតំ។

    Tatheva nāgakaññāpi, pañhaṃ pucchittha paṇḍitaṃ.

    ១៦២៩.

    1629.

    ‘‘យថេវ វរុណំ នាគំ, ធីរោ តោសេសិ បុច្ឆិតោ;

    ‘‘Yatheva varuṇaṃ nāgaṃ, dhīro tosesi pucchito;

    តថេវ នាគកញ្ញម្បិ, ធីរោ តោសេសិ បុច្ឆិតោ។

    Tatheva nāgakaññampi, dhīro tosesi pucchito.

    ១៦៣០.

    1630.

    ‘‘ឧភោបិ តេ អត្តមនេ វិទិត្វា, មហោរគំ នាគកញ្ញញ្ច ធីរោ;

    ‘‘Ubhopi te attamane viditvā, mahoragaṃ nāgakaññañca dhīro;

    អឆម្ភី អភីតោ អលោមហដ្ឋោ, ឥច្ចព្រវិ វរុណំ នាគរាជានំ។

    Achambhī abhīto alomahaṭṭho, iccabravi varuṇaṃ nāgarājānaṃ.

    ១៦៣១.

    1631.

    ‘‘មា រោធយិ នាគ អាយាហមស្មិ, យេន តវត្ថោ ឥទំ សរីរំ;

    ‘‘Mā rodhayi nāga āyāhamasmi, yena tavattho idaṃ sarīraṃ;

    ហទយេន មំសេន ករោហិ កិច្ចំ, សយំ ករិស្សាមិ យថាមតិ តេ’’តិ។

    Hadayena maṃsena karohi kiccaṃ, sayaṃ karissāmi yathāmati te’’ti.

    តត្ថ អឆម្ភីតិ និក្កម្បោ។ អលោមហដ្ឋោតិ ភយេន អហដ្ឋលោមោ។ ឥច្ចព្រវីតិ វីមំសនវសេន ឥតិ អព្រវិ។ មា រោធយីតិ ‘‘មិត្តទុព្ភិកម្មំ ករោមី’’តិ មា ភាយិ, ‘‘កថំ នុ ខោ ឥមំ ឥទានិ មារេស្សាមី’’តិ វា មា ចិន្តយិ។ នាគាតិ វរុណំ អាលបតិ។ អាយាហមស្មីតិ អាយោ អហំ អស្មិ, អយមេវ វា បាឋោ។ សយំ ករិស្សាមីតិ សចេ ត្វំ ‘‘ឥមស្ស សន្តិកេ ឥទានិ ធម្មោ មេ សុតោ’’តិ មំ មារេតុំ ន វិសហសិ, អហមេវ យថា តវ អជ្ឈាសយោ, តថា សយំ ករិស្សាមីតិ។

    Tattha achambhīti nikkampo. Alomahaṭṭhoti bhayena ahaṭṭhalomo. Iccabravīti vīmaṃsanavasena iti abravi. Mā rodhayīti ‘‘mittadubbhikammaṃ karomī’’ti mā bhāyi, ‘‘kathaṃ nu kho imaṃ idāni māressāmī’’ti vā mā cintayi. Nāgāti varuṇaṃ ālapati. Āyāhamasmīti āyo ahaṃ asmi, ayameva vā pāṭho. Sayaṃ karissāmīti sace tvaṃ ‘‘imassa santike idāni dhammo me suto’’ti maṃ māretuṃ na visahasi, ahameva yathā tava ajjhāsayo, tathā sayaṃ karissāmīti.

    នាគរាជា អាហ –

    Nāgarājā āha –

    ១៦៣២.

    1632.

    ‘‘បញ្ញា ហវេ ហទយំ បណ្ឌិតានំ, តេ ត្យម្ហ បញ្ញាយ មយំ សុតុដ្ឋា;

    ‘‘Paññā have hadayaṃ paṇḍitānaṃ, te tyamha paññāya mayaṃ sutuṭṭhā;

    អនូននាមោ លភតជ្ជ ទារំ, អជ្ជេវ តំ កុរុយោ បាបយាតូ’’តិ។

    Anūnanāmo labhatajja dāraṃ, ajjeva taṃ kuruyo pāpayātū’’ti.

    តត្ថ តេ ត្យម្ហាតិ តេ មយំ តវ បញ្ញាយ សុតុដ្ឋា។ អនូននាមោតិ សម្បុណ្ណនាមោ បុណ្ណកោ យក្ខសេនាបតិ។ លភតជ្ជ ទារន្តិ លភតុ អជ្ជ ទារំ, ទទាមិ អស្ស ធីតរំ ឥរន្ធតិំ។ បាបយាតូតិ អជ្ជេវ តំ កុរុរដ្ឋំ បុណ្ណកោ បាបេតុ។

    Tattha te tyamhāti te mayaṃ tava paññāya sutuṭṭhā. Anūnanāmoti sampuṇṇanāmo puṇṇako yakkhasenāpati. Labhatajja dāranti labhatu ajja dāraṃ, dadāmi assa dhītaraṃ irandhatiṃ. Pāpayātūti ajjeva taṃ kururaṭṭhaṃ puṇṇako pāpetu.

    ឯវញ្ច បន វត្វា វរុណោ នាគរាជា ឥរន្ធតិំ បុណ្ណកស្ស អទាសិ។ សោ តំ លភិត្វា តុដ្ឋចិត្តោ មហាសត្តេន សទ្ធិំ សល្លបិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evañca pana vatvā varuṇo nāgarājā irandhatiṃ puṇṇakassa adāsi. So taṃ labhitvā tuṭṭhacitto mahāsattena saddhiṃ sallapi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៦៣៣.

    1633.

    ‘‘ស បុណ្ណកោ អត្តមនោ ឧទគ្គោ, ឥរន្ធតិំ នាគកញ្ញំ លភិត្វា;

    ‘‘Sa puṇṇako attamano udaggo, irandhatiṃ nāgakaññaṃ labhitvā;

    ហដ្ឋេន ភាវេន បតីតរូបោ, ឥច្ចព្រវិ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ។

    Haṭṭhena bhāvena patītarūpo, iccabravi kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ.

    ១៦៣៤.

    1634.

    ‘‘ភរិយាយ មំ ត្វំ អករិ សមង្គិំ, អហញ្ច តេ វិធុរ ករោមិ កិច្ចំ;

    ‘‘Bhariyāya maṃ tvaṃ akari samaṅgiṃ, ahañca te vidhura karomi kiccaṃ;

    ឥទញ្ច តេ មណិរតនំ ទទាមិ, អជ្ជេវ តំ កុរុយោ បាបយាមី’’តិ។

    Idañca te maṇiratanaṃ dadāmi, ajjeva taṃ kuruyo pāpayāmī’’ti.

    តត្ថ មណិរតនន្តិ បណ្ឌិត, អហំ តវ គុណេសុ បសន្នោ អរហាមិ តវ អនុច្ឆវិកំ កិច្ចំ កាតុំ, តស្មា ឥមញ្ច តេ ចក្កវត្តិបរិភោគំ មណិរតនំ ទេមិ, អជ្ជេវ តំ ឥន្ទបត្ថំ បាបេមីតិ។

    Tattha maṇiratananti paṇḍita, ahaṃ tava guṇesu pasanno arahāmi tava anucchavikaṃ kiccaṃ kātuṃ, tasmā imañca te cakkavattiparibhogaṃ maṇiratanaṃ demi, ajjeva taṃ indapatthaṃ pāpemīti.

    អថ មហាសត្តោ តស្ស ថុតិំ ករោន្តោ ឥតរំ គាថមាហ –

    Atha mahāsatto tassa thutiṃ karonto itaraṃ gāthamāha –

    ១៦៣៥.

    1635.

    ‘‘អជេយ្យមេសា តវ ហោតុ មេត្តិ, ភរិយាយ កច្ចាន បិយាយ សទ្ធិំ;

    ‘‘Ajeyyamesā tava hotu metti, bhariyāya kaccāna piyāya saddhiṃ;

    អានន្ទិ វិត្តោ សុមនោ បតីតោ, ទត្វា មណិំ មញ្ច នយិន្ទបត្ថ’’ន្តិ។

    Ānandi vitto sumano patīto, datvā maṇiṃ mañca nayindapattha’’nti.

    តត្ថ អជេយ្យមេសាតិ ឯសា តវ ភរិយាយ សទ្ធិំ បិយសំវាសមេត្តិ អជេយ្យា ហោតុ។ ‘‘អានន្ទិ វិត្តោ’’តិអាទីហិ បីតិសមង្គិភាវមេវស្ស វទតិ។ នយិន្ទបត្ថន្តិ នយ ឥន្ទបត្ថំ។

    Tattha ajeyyamesāti esā tava bhariyāya saddhiṃ piyasaṃvāsametti ajeyyā hotu. ‘‘Ānandi vitto’’tiādīhi pītisamaṅgibhāvamevassa vadati. Nayindapatthanti naya indapatthaṃ.

    តំ សុត្វា បុណ្ណកោ តថា អកាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Taṃ sutvā puṇṇako tathā akāsi. Tena vuttaṃ –

    ១៦៣៦.

    1636.

    ‘‘ស បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, និសីទយី បុរតោ អាសនស្មិំ;

    ‘‘Sa puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, nisīdayī purato āsanasmiṃ;

    អាទាយ កត្តារមនោមបញ្ញំ, ឧបានយី នគរំ ឥន្ទបត្ថំ។

    Ādāya kattāramanomapaññaṃ, upānayī nagaraṃ indapatthaṃ.

    ១៦៣៧.

    1637.

    ‘‘មនោ មនុស្សស្ស យថាបិ គច្ឆេ, តតោបិស្ស ខិប្បតរំ អហោសិ;

    ‘‘Mano manussassa yathāpi gacche, tatopissa khippataraṃ ahosi;

    ស បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, ឧបានយី នគរំ ឥន្ទបត្ថំ។

    Sa puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, upānayī nagaraṃ indapatthaṃ.

    ១៦៣៨.

    1638.

    ‘‘ឯតិន្ទបត្ថំ នគរំ បទិស្សតិ, រម្មានិ ច អម្ពវនានិ ភាគសោ;

    ‘‘Etindapatthaṃ nagaraṃ padissati, rammāni ca ambavanāni bhāgaso;

    អហញ្ច ភរិយាយ សមង្គិភូតោ, តុវញ្ច បត្តោសិ សកំ និកេត’’ន្តិ។

    Ahañca bhariyāya samaṅgibhūto, tuvañca pattosi sakaṃ niketa’’nti.

    តត្ថ យថាបិ គច្ឆេតិ មនោ នាម កិញ្ចាបិ ន គច្ឆតិ, ទូរេ អារម្មណំ គណ្ហន្តោ បន គតោតិ វុច្ចតិ, តស្មា មនស្ស អារម្មណគ្គហណតោបិ ខិប្បតរំ តស្ស មនោមយសិន្ធវស្ស គមនំ អហោសីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯតិន្ទបត្ថន្តិ អស្សបិដ្ឋេ និសិន្នោយេវស្ស ទស្សេន្តោ ឯវមាហ។ សកំ និកេតន្តិ ត្វញ្ច អត្តនោ និវេសនំ សម្បត្តោតិ អាហ។

    Tattha yathāpi gaccheti mano nāma kiñcāpi na gacchati, dūre ārammaṇaṃ gaṇhanto pana gatoti vuccati, tasmā manassa ārammaṇaggahaṇatopi khippataraṃ tassa manomayasindhavassa gamanaṃ ahosīti evamettha attho daṭṭhabbo. Etindapatthanti assapiṭṭhe nisinnoyevassa dassento evamāha. Sakaṃ niketanti tvañca attano nivesanaṃ sampattoti āha.

    តស្មិំ បន ទិវសេ បច្ចូសកាលេ រាជា សុបិនំ អទ្ទស។ ឯវរូបោ សុបិនោ អហោសិ – រញ្ញោ និវេសនទ្វារេ បញ្ញាក្ខន្ធោ សីលមយសាខោ បញ្ចគោរសផលោ អលង្កតហត្ថិគវាស្សបដិច្ឆន្នោ មហារុក្ខោ ឋិតោ។ មហាជនោ តស្ស សក្ការំ កត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ នមស្សមានោ អដ្ឋាសិ។ អថេកោ កណ្ហបុរិសោ ផរុសោ រត្តសាដកនិវត្ថោ រត្តបុប្ផកណ្ណធរោ អាវុធហត្ថោ អាគន្ត្វា មហាជនស្ស បរិទេវន្តស្សេវ តំ រុក្ខំ សមូលំ ឆិន្ទិត្វា អាកឌ្ឍន្តោ អាទាយ គន្ត្វា បុន តំ អាហរិត្វា បកតិដ្ឋានេយេវ ឋបេត្វា បក្កាមីតិ។ រាជា តំ សុបិនំ បរិគ្គណ្ហន្តោ ‘‘មហារុក្ខោ វិយ ន អញ្ញោ កោចិ, វិធុរបណ្ឌិតោ។ មហាជនស្ស បរិទេវន្តស្សេវ តំ សមូលំ ឆិន្ទិត្វា អាទាយ គតបុរិសោ វិយ ន អញ្ញោ កោចិ, បណ្ឌិតំ គហេត្វា គតមាណវោ។ បុន តំ អាហរិត្វា បកតិដ្ឋានេយេវ ឋបេត្វា គតោ វិយ សោ មាណវោ បុន តំ បណ្ឌិតំ អានេត្វា ធម្មសភាយ ទ្វារេ ឋបេត្វា បក្កមិស្សតិ។ អទ្ធា អជ្ជ មយំ បណ្ឌិតំ បស្សិស្សាមា’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា សោមនស្សបត្តោ សកលនគរំ អលង្ការាបេត្វា ធម្មសភំ សជ្ជាបេត្វា អលង្កតរតនមណ្ឌបេ ធម្មាសនំ បញ្ញាបេត្វា ឯកសតរាជអមច្ចគណនគរវាសិជានបទបរិវុតោ ‘‘អជ្ជ តុម្ហេ បណ្ឌិតំ បស្សិស្សថ, មា សោចិត្ថា’’តិ មហាជនំ អស្សាសេត្វា បណ្ឌិតស្ស អាគមនំ ឱលោកេន្តោ ធម្មសភាយំ និសីទិ។ អមច្ចាទយោបិ និសីទិំសុ។ តស្មិំ ខណេ បុណ្ណកោបិ បណ្ឌិតំ ឱតារេត្វា ធម្មសភាយ ទ្វារេ បរិសមជ្ឈេយេវ ឋបេត្វា ឥរន្ធតិំ អាទាយ ទេវនគរមេវ គតោ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Tasmiṃ pana divase paccūsakāle rājā supinaṃ addasa. Evarūpo supino ahosi – rañño nivesanadvāre paññākkhandho sīlamayasākho pañcagorasaphalo alaṅkatahatthigavāssapaṭicchanno mahārukkho ṭhito. Mahājano tassa sakkāraṃ katvā añjaliṃ paggayha namassamāno aṭṭhāsi. Atheko kaṇhapuriso pharuso rattasāṭakanivattho rattapupphakaṇṇadharo āvudhahattho āgantvā mahājanassa paridevantasseva taṃ rukkhaṃ samūlaṃ chinditvā ākaḍḍhanto ādāya gantvā puna taṃ āharitvā pakatiṭṭhāneyeva ṭhapetvā pakkāmīti. Rājā taṃ supinaṃ pariggaṇhanto ‘‘mahārukkho viya na añño koci, vidhurapaṇḍito. Mahājanassa paridevantasseva taṃ samūlaṃ chinditvā ādāya gatapuriso viya na añño koci, paṇḍitaṃ gahetvā gatamāṇavo. Puna taṃ āharitvā pakatiṭṭhāneyeva ṭhapetvā gato viya so māṇavo puna taṃ paṇḍitaṃ ānetvā dhammasabhāya dvāre ṭhapetvā pakkamissati. Addhā ajja mayaṃ paṇḍitaṃ passissāmā’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā somanassapatto sakalanagaraṃ alaṅkārāpetvā dhammasabhaṃ sajjāpetvā alaṅkataratanamaṇḍape dhammāsanaṃ paññāpetvā ekasatarājaamaccagaṇanagaravāsijānapadaparivuto ‘‘ajja tumhe paṇḍitaṃ passissatha, mā socitthā’’ti mahājanaṃ assāsetvā paṇḍitassa āgamanaṃ olokento dhammasabhāyaṃ nisīdi. Amaccādayopi nisīdiṃsu. Tasmiṃ khaṇe puṇṇakopi paṇḍitaṃ otāretvā dhammasabhāya dvāre parisamajjheyeva ṭhapetvā irandhatiṃ ādāya devanagarameva gato. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ១៦៣៩.

    1639.

    ‘‘ន បុណ្ណកោ កុរូនំ កត្តុសេដ្ឋំ, ឱរោបិយ ធម្មសភាយ មជ្ឈេ;

    ‘‘Na puṇṇako kurūnaṃ kattuseṭṭhaṃ, oropiya dhammasabhāya majjhe;

    អាជញ្ញមារុយ្ហ អនោមវណ្ណោ, បក្កាមិ វេហាយសមន្តលិក្ខេ។

    Ājaññamāruyha anomavaṇṇo, pakkāmi vehāyasamantalikkhe.

    ១៦៤០.

    1640.

    ‘‘តំ ទិស្វា រាជា បរមប្បតីតោ, ឧដ្ឋាយ ពាហាហិ បលិស្សជិត្វា;

    ‘‘Taṃ disvā rājā paramappatīto, uṭṭhāya bāhāhi palissajitvā;

    អវិកម្បយំ ធម្មសភាយ មជ្ឈេ, និសីទយី បមុខមាសនស្មិ’’ន្តិ។

    Avikampayaṃ dhammasabhāya majjhe, nisīdayī pamukhamāsanasmi’’nti.

    តត្ថ អនោមវណ្ណោតិ អហីនវណ្ណោ ឧត្តមវណ្ណោ។ អវិកម្បយន្តិ ភិក្ខវេ, សោ រាជា បណ្ឌិតំ បលិស្សជិត្វា មហាជនមជ្ឈេ អវិកម្បន្តោ អនោលីយន្តោយេវ ហត្ថេ គហេត្វា អត្តនោ អភិមុខំ កត្វា អលង្កតធម្មាសនេ និសីទាបេសិ។

    Tattha anomavaṇṇoti ahīnavaṇṇo uttamavaṇṇo. Avikampayanti bhikkhave, so rājā paṇḍitaṃ palissajitvā mahājanamajjhe avikampanto anolīyantoyeva hatthe gahetvā attano abhimukhaṃ katvā alaṅkatadhammāsane nisīdāpesi.

    អថ រាជា តេន សទ្ធិំ សម្មោទិត្វា មធុរបដិសន្ថារំ ករោន្តោ គាថមាហ –

    Atha rājā tena saddhiṃ sammoditvā madhurapaṭisanthāraṃ karonto gāthamāha –

    ១៦៤១.

    1641.

    ‘‘ត្វំ នោ វិនេតាសិ រថំវ នទ្ធំ, នន្ទន្តិ តំ កុរុយោ ទស្សនេន;

    ‘‘Tvaṃ no vinetāsi rathaṃva naddhaṃ, nandanti taṃ kuruyo dassanena;

    អក្ខាហិ មេ បុច្ឆិតោ ឯតមត្ថំ, កថំ បមោក្ខោ អហុ មាណវស្សា’’តិ។

    Akkhāhi me pucchito etamatthaṃ, kathaṃ pamokkho ahu māṇavassā’’ti.

    តត្ថ នទ្ធន្តិ យថា នទ្ធំ រថំ សារថិ វិនេតិ, ឯវំ ត្វំ អម្ហាកំ ការណេន នយេន ហិតកិរិយាសុ វិនេតា។ នន្ទន្តិ តន្តិ តំ ទិស្វាវ ឥមេ កុរុរដ្ឋវាសិនោ តវ ទស្សនេន នន្ទន្តិ។ មាណវស្សាតិ មាណវស្ស សន្តិកា កថំ តវ បមោក្ខោ អហោសិ? យោ វា តំ មុញ្ចន្តស្ស មាណវស្ស បមោក្ខោ, សោ កេន ការណេន អហោសីតិ អត្ថោ។

    Tattha naddhanti yathā naddhaṃ rathaṃ sārathi vineti, evaṃ tvaṃ amhākaṃ kāraṇena nayena hitakiriyāsu vinetā. Nandanti tanti taṃ disvāva ime kururaṭṭhavāsino tava dassanena nandanti. Māṇavassāti māṇavassa santikā kathaṃ tava pamokkho ahosi? Yo vā taṃ muñcantassa māṇavassa pamokkho, so kena kāraṇena ahosīti attho.

    មហាសត្តោ អាហ –

    Mahāsatto āha –

    ១៦៤២.

    1642.

    ‘‘យំ មាណវោត្យាភិវទី ជនិន្ទ, ន សោ មនុស្សោ នរវីរសេដ្ឋ;

    ‘‘Yaṃ māṇavotyābhivadī janinda, na so manusso naravīraseṭṭha;

    យទិ តេ សុតោ បុណ្ណកោ នាម យក្ខោ, រញ្ញោ កុវេរស្ស ហិ សោ សជិព្ពោ។

    Yadi te suto puṇṇako nāma yakkho, rañño kuverassa hi so sajibbo.

    ១៦៤៣.

    1643.

    ‘‘ភូមិន្ធរោ វរុណោ នាម នាគោ, ព្រហា សុចី វណ្ណពលូបបន្នោ;

    ‘‘Bhūmindharo varuṇo nāma nāgo, brahā sucī vaṇṇabalūpapanno;

    តស្សានុជំ ធីតរំ កាមយានោ, ឥរន្ធតី នាម សា នាគកញ្ញា។

    Tassānujaṃ dhītaraṃ kāmayāno, irandhatī nāma sā nāgakaññā.

    ១៦៤៤.

    1644.

    ‘‘តស្សា សុមជ្ឈាយ បិយាយ ហេតុ, បតារយិត្ថ មរណាយ មយ្ហំ;

    ‘‘Tassā sumajjhāya piyāya hetu, patārayittha maraṇāya mayhaṃ;

    សោ ចេវ ភរិយាយ សមង្គិភូតោ, អហញ្ច អនុញ្ញាតោ មណិ ច លទ្ធោ’’តិ។

    So ceva bhariyāya samaṅgibhūto, ahañca anuññāto maṇi ca laddho’’ti.

    តត្ថ យំ មាណវោត្យាភិវទីតិ ជនិន្ទ យំ ត្វំ ‘‘មាណវោ’’តិ អភិវទសិ។ ភូមិន្ធរោតិ ភូមិន្ធរនាគភវនវាសី។ សា នាគកញ្ញាតិ យំ នាគកញ្ញំ សោ បត្ថយមានោ មម មរណាយ បតារយិ ចិត្តំ បវត្តេសិ, សា នាគកញ្ញា ឥរន្ធតី នាម។ បិយាយ ហេតូតិ មហារាជ, សោ ហិ នាគរាជា ចតុប្បោសថិកបញ្ហវិស្សជ្ជនេ បសន្នោ មំ មណិនា បូជេត្វា នាគភវនំ គតោ វិមលាយ នាម ទេវិយា តំ មណិំ អទិស្វា ‘‘ទេវ, កុហិំ មណី’’តិ បុច្ឆិតោ មម ធម្មកថិកភាវំ វណ្ណេសិ។ សា មយ្ហំ ធម្មកថំ សោតុកាមា ហុត្វា មម ហទយេ ទោហឡំ ឧប្បាទេសិ។ នាគរាជា ទុគ្គហិតេន បន ធីតរំ ឥរន្ធតិំ អាហ – ‘‘មាតា, តេ វិធុរស្ស ហទយមំសេ ទោហឡិនី, តស្ស ហទយមំសំ អាហរិតុំ សមត្ថំ សាមិកំ បរិយេសាហី’’តិ។ សា បរិយេសន្តី វេស្សវណស្ស ភាគិនេយ្យំ បុណ្ណកំ នាម យក្ខំ ទិស្វា តំ អត្តនិ បដិពទ្ធចិត្តំ ញត្វា បិតុ សន្តិកំ នេសិ។ អថ នំ សោ ‘‘វិធុរបណ្ឌិតស្ស ហទយមំសំ អាហរិតុំ សក្កោន្តោ ឥរន្ធតិំ លភិស្សសី’’តិ អាហ។ បុណ្ណកោ វេបុល្លបព្ពតតោ ចក្កវត្តិបរិភោគំ មណិរតនំ អាហរិត្វា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ ជូតំ កីឡិត្វា មំ ជិនិត្វា លភិ។ អហញ្ច មម និវេសនេ តីហំ វសាបេត្វា មហន្តំ សក្ការំ អកាសិំ។ សោបិ មំ អស្សវាលធិំ គាហាបេត្វា ហិមវន្តេ រុក្ខេសុ ច បព្ពតេសុ ច បោថេត្វា មារេតុំ អសក្កោន្តោ សត្តមេ វាតក្ខន្ធេ វេរម្ភវាតមុខេ ច បក្ខន្ទិត្វា អនុបុព្ពេន សដ្ឋិយោជនុព្ពេធេ កាឡាគិរិមត្ថកេ ឋបេត្វា សីហវេសាទិវសេន ឥទញ្ចិទញ្ច រូបំ កត្វាបិ មារេតុំ អសក្កោន្តោ មយា អត្តនោ មារណការណំ បុដ្ឋោ អាចិក្ខិ។ អថស្សាហំ សាធុនរធម្មេ កថេសិំ។ តំ សុត្វា បសន្នចិត្តោ មំ ឥធ អានេតុកាមោ អហោសិ។

    Tattha yaṃ māṇavotyābhivadīti janinda yaṃ tvaṃ ‘‘māṇavo’’ti abhivadasi. Bhūmindharoti bhūmindharanāgabhavanavāsī. Sā nāgakaññāti yaṃ nāgakaññaṃ so patthayamāno mama maraṇāya patārayi cittaṃ pavattesi, sā nāgakaññā irandhatī nāma. Piyāya hetūti mahārāja, so hi nāgarājā catupposathikapañhavissajjane pasanno maṃ maṇinā pūjetvā nāgabhavanaṃ gato vimalāya nāma deviyā taṃ maṇiṃ adisvā ‘‘deva, kuhiṃ maṇī’’ti pucchito mama dhammakathikabhāvaṃ vaṇṇesi. Sā mayhaṃ dhammakathaṃ sotukāmā hutvā mama hadaye dohaḷaṃ uppādesi. Nāgarājā duggahitena pana dhītaraṃ irandhatiṃ āha – ‘‘mātā, te vidhurassa hadayamaṃse dohaḷinī, tassa hadayamaṃsaṃ āharituṃ samatthaṃ sāmikaṃ pariyesāhī’’ti. Sā pariyesantī vessavaṇassa bhāgineyyaṃ puṇṇakaṃ nāma yakkhaṃ disvā taṃ attani paṭibaddhacittaṃ ñatvā pitu santikaṃ nesi. Atha naṃ so ‘‘vidhurapaṇḍitassa hadayamaṃsaṃ āharituṃ sakkonto irandhatiṃ labhissasī’’ti āha. Puṇṇako vepullapabbatato cakkavattiparibhogaṃ maṇiratanaṃ āharitvā tumhehi saddhiṃ jūtaṃ kīḷitvā maṃ jinitvā labhi. Ahañca mama nivesane tīhaṃ vasāpetvā mahantaṃ sakkāraṃ akāsiṃ. Sopi maṃ assavāladhiṃ gāhāpetvā himavante rukkhesu ca pabbatesu ca pothetvā māretuṃ asakkonto sattame vātakkhandhe verambhavātamukhe ca pakkhanditvā anupubbena saṭṭhiyojanubbedhe kāḷāgirimatthake ṭhapetvā sīhavesādivasena idañcidañca rūpaṃ katvāpi māretuṃ asakkonto mayā attano māraṇakāraṇaṃ puṭṭho ācikkhi. Athassāhaṃ sādhunaradhamme kathesiṃ. Taṃ sutvā pasannacitto maṃ idha ānetukāmo ahosi.

    អថាហំ តំ អាទាយ នាគភវនំ គន្ត្វា នាគរញ្ញោ ច វិមលាយ ច ធម្មំ ទេសេសិំ។ តតោ នាគរាជា ច វិមលា ច សព្ពនាគបរិសា ច បសីទិំសុ។ នាគរាជា តត្ថ មយា ឆាហំ វុត្ថកាលេ ឥរន្ធតិំ បុណ្ណកស្ស អទាសិ។ សោ តំ លភិត្វា បសន្នចិត្តោ ហុត្វា មំ មណិរតនេន បូជេត្វា នាគរាជេន អាណត្តោ មនោមយសិន្ធវំ អារោបេត្វា សយំ មជ្ឈិមាសនេ និសីទិត្វា ឥរន្ធតិំ បច្ឆិមាសនេ និសីទាបេត្វា មំ បុរិមាសនេ និសីទាបេត្វា ឥធាគន្ត្វា បរិសមជ្ឈេ ឱតារេត្វា ឥរន្ធតិំ អាទាយ អត្តនោ នគរមេវ គតោ។ ឯវំ, មហារាជ, សោ បុណ្ណកោ តស្សា សុមជ្ឈាយ បិយាយ ហេតុ បតារយិត្ថ មរណាយ មយ្ហំ។ អថេវំ មំ និស្សាយ សោ ចេវ ភរិយាយ សមង្គិភូតោ, មម ធម្មកថំ សុត្វា បសន្នេន នាគរាជេន អហញ្ច អនុញ្ញាតោ, តស្ស បុណ្ណកស្ស សន្តិកា អយំ សព្ពកាមទទោ ចក្កវត្តិបរិភោគមណិ ច លទ្ធោ, គណ្ហថ, ទេវ, ឥមំ មណិន្តិ រញ្ញោ រតនំ អទាសិ។

    Athāhaṃ taṃ ādāya nāgabhavanaṃ gantvā nāgarañño ca vimalāya ca dhammaṃ desesiṃ. Tato nāgarājā ca vimalā ca sabbanāgaparisā ca pasīdiṃsu. Nāgarājā tattha mayā chāhaṃ vutthakāle irandhatiṃ puṇṇakassa adāsi. So taṃ labhitvā pasannacitto hutvā maṃ maṇiratanena pūjetvā nāgarājena āṇatto manomayasindhavaṃ āropetvā sayaṃ majjhimāsane nisīditvā irandhatiṃ pacchimāsane nisīdāpetvā maṃ purimāsane nisīdāpetvā idhāgantvā parisamajjhe otāretvā irandhatiṃ ādāya attano nagarameva gato. Evaṃ, mahārāja, so puṇṇako tassā sumajjhāya piyāya hetu patārayittha maraṇāya mayhaṃ. Athevaṃ maṃ nissāya so ceva bhariyāya samaṅgibhūto, mama dhammakathaṃ sutvā pasannena nāgarājena ahañca anuññāto, tassa puṇṇakassa santikā ayaṃ sabbakāmadado cakkavattiparibhogamaṇi ca laddho, gaṇhatha, deva, imaṃ maṇinti rañño ratanaṃ adāsi.

    តតោ រាជា បច្ចូសកាលេ អត្តនា ទិដ្ឋសុបិនំ នគរវាសីនំ កថេតុកាមោ ‘‘ភោន្តោ, នគរវាសិនោ អជ្ជ មយា ទិដ្ឋសុបិនំ សុណាថា’’តិ វត្វា អាហ –

    Tato rājā paccūsakāle attanā diṭṭhasupinaṃ nagaravāsīnaṃ kathetukāmo ‘‘bhonto, nagaravāsino ajja mayā diṭṭhasupinaṃ suṇāthā’’ti vatvā āha –

    ១៦៤៥.

    1645.

    ‘‘រុក្ខោ ហិ មយ្ហំ បទ្វារេ សុជាតោ, បញ្ញាក្ខន្ធោ សីលមយស្ស សាខា;

    ‘‘Rukkho hi mayhaṃ padvāre sujāto, paññākkhandho sīlamayassa sākhā;

    អត្ថេ ច ធម្មេ ច ឋិតោ និបាកោ, គវប្ផលោ ហត្ថិគវាស្សឆន្នោ។

    Atthe ca dhamme ca ṭhito nipāko, gavapphalo hatthigavāssachanno.

    ១៦៤៦.

    1646.

    ‘‘នច្ចគីតតូរិយាភិនាទិតេ, ឧច្ឆិជ្ជ សេនំ បុរិសោ អហាសិ;

    ‘‘Naccagītatūriyābhinādite, ucchijja senaṃ puriso ahāsi;

    សោ នោ អយំ អាគតោ សន្និកេតំ, រុក្ខស្សិមស្សាបចិតិំ ករោថ។

    So no ayaṃ āgato sanniketaṃ, rukkhassimassāpacitiṃ karotha.

    ១៦៤៧.

    1647.

    ‘‘យេ កេចិ វិត្តា មម បច្ចយេន, សព្ពេវ តេ បាតុករោន្តុ អជ្ជ;

    ‘‘Ye keci vittā mama paccayena, sabbeva te pātukarontu ajja;

    តិព្ពានិ កត្វាន ឧបាយនានិ, រុក្ខស្សិមស្សាបចិតិំ ករោថ។

    Tibbāni katvāna upāyanāni, rukkhassimassāpacitiṃ karotha.

    ១៦៤៨.

    1648.

    ‘‘យេ កេចិ ពទ្ធា មម អត្ថិ រដ្ឋេ, សព្ពេវ តេ ពន្ធនា មោចយន្តុ;

    ‘‘Ye keci baddhā mama atthi raṭṭhe, sabbeva te bandhanā mocayantu;

    យថេវយំ ពន្ធនស្មា បមុត្តោ, ឯវមេតេ មុញ្ចរេ ពន្ធនស្មា។

    Yathevayaṃ bandhanasmā pamutto, evamete muñcare bandhanasmā.

    ១៦៤៩.

    1649.

    ‘‘ឧន្នង្គលា មាសមិមំ ករោន្តុ, មំសោទនំ ព្រាហ្មណា ភក្ខយន្តុ;

    ‘‘Unnaṅgalā māsamimaṃ karontu, maṃsodanaṃ brāhmaṇā bhakkhayantu;

    អមជ្ជបា មជ្ជរហា បិវន្តុ, បុណ្ណាហិ ថាលាហិ បលិស្សុតាហិ។

    Amajjapā majjarahā pivantu, puṇṇāhi thālāhi palissutāhi.

    ១៦៥០.

    1650.

    ‘‘មហាបថំ និច្ច សមវ្ហយន្តុ, តិព្ពញ្ច រក្ខំ វិទហន្តុ រដ្ឋេ;

    ‘‘Mahāpathaṃ nicca samavhayantu, tibbañca rakkhaṃ vidahantu raṭṭhe;

    យថាញ្ញមញ្ញំ ន វិហេឋយេយ្យុំ, រុក្ខស្សិមស្សាបចិតិំ ករោថា’’តិ។

    Yathāññamaññaṃ na viheṭhayeyyuṃ, rukkhassimassāpacitiṃ karothā’’ti.

    តត្ថ សីលមយស្ស សាខាតិ ឯតស្ស រុក្ខស្ស សីលមយា សាខា។ អត្ថេ ច ធម្មេចាតិ វទ្ធិយញ្ច សភាវេ ច។ ឋិតោ និបាកោតិ សោ បញ្ញាមយរុក្ខោ បតិដ្ឋិតោ។ គវប្ផលោតិ បញ្ចវិធគោរសផលោ។ ហត្ថិគវាស្សឆន្នោតិ អលង្កតហត្ថិគវាស្សេហិ សញ្ឆន្នោ។ នច្ចគីតតូរិយាភិនាទិតេតិ អថ តស្ស រុក្ខស្ស បូជំ ករោន្តេន មហាជនេន តស្មិំ រុក្ខេ ឯតេហិ នច្ចាទីហិ អភិនាទិតេ។ ឧច្ឆិជ្ជ សេនំ បុរិសោ អហាសីតិ ឯកោ កណ្ហបុរិសោ អាគន្ត្វា តំ រុក្ខំ ឧច្ឆិជ្ជ បរិវារេត្វា ឋិតំ សេនំ បលាបេត្វា អហាសិ គហេត្វា គតោ។ បុន សោ រុក្ខោ អាគន្ត្វា អម្ហាកំ និវេសនទ្វារយេវ ឋិតោ។ សោ នោ អយំ រុក្ខសទិសោ បណ្ឌិតោ សន្និកេតំ អាគតោ។ ឥទានិ សព្ពេវ តុម្ហេ រុក្ខស្ស ឥមស្ស អបចិតិំ ករោថ, មហាសក្ការំ បវត្តេថ។

    Tattha sīlamayassa sākhāti etassa rukkhassa sīlamayā sākhā. Atthe ca dhammecāti vaddhiyañca sabhāve ca. Ṭhito nipākoti so paññāmayarukkho patiṭṭhito. Gavapphaloti pañcavidhagorasaphalo. Hatthigavāssachannoti alaṅkatahatthigavāssehi sañchanno. Naccagītatūriyābhināditeti atha tassa rukkhassa pūjaṃ karontena mahājanena tasmiṃ rukkhe etehi naccādīhi abhinādite. Ucchijja senaṃ puriso ahāsīti eko kaṇhapuriso āgantvā taṃ rukkhaṃ ucchijja parivāretvā ṭhitaṃ senaṃ palāpetvā ahāsi gahetvā gato. Puna so rukkho āgantvā amhākaṃ nivesanadvārayeva ṭhito. So no ayaṃ rukkhasadiso paṇḍito sanniketaṃ āgato. Idāni sabbeva tumhe rukkhassa imassa apacitiṃ karotha, mahāsakkāraṃ pavattetha.

    មម បច្ចយេនាតិ អម្ភោ, អមច្ចា យេ កេចិ មំ និស្សាយ លទ្ធេន យសេន វិត្តា តុដ្ឋចិត្តា, តេ សព្ពេ អត្តនោ វិត្តំ បាតុករោន្តុ។ តិព្ពានីតិ ពហលានិ មហន្តានិ។ ឧបាយនានីតិ បណ្ណាការេ។ យេ កេចីតិ អន្តមសោ កីឡនត្ថាយ ពទ្ធេ មិគបក្ខិនោ ឧបាទាយ។ មុញ្ចរេតិ មុញ្ចន្តុ។ ឧន្នង្គលា មាសមិមំ ករោន្តូតិ ឥមំ មាសំ កសននង្គលានិ ឧស្សាបេត្វា ឯកមន្តេ ឋបេត្វា នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា សព្ពេវ មនុស្សា មហាឆណំ ករោន្តុ។ ភក្ខយន្តូតិ ភុញ្ជន្តុ។ អមជ្ជបាតិ ឯត្ថ អ-ការោ និបាតមត្តំ, មជ្ជបា បុរិសា មជ្ជរហា អត្តនោ អត្តនោ អាបានដ្ឋានេសុ និសិន្នា បិវន្តូតិ អត្ថោ។ បុណ្ណាហិ ថាលាហីតិ បុណ្ណេហិ ថាលេហិ។ បលិស្សុតាហីតិ អតិបុណ្ណត្តា បគ្ឃរមានេហិ។ មហាបថំ និច្ច សមវ្ហយន្តូតិ អន្តោនគរេ អលង្កតមហាបថំ រាជមគ្គំ និស្សាយ ឋិតា វេសិយា និច្ចកាលំ កិលេសវសេន កិលេសត្ថិកំ ជនំ អវ្ហយន្តូតិ អត្ថោ។ តិព្ពន្តិ គាឡ្ហំ។ យថាតិ យថា រក្ខស្ស សុសំវិហិតត្តា ឧន្នង្គលា ហុត្វា រុក្ខស្សិមស្ស អបចិតិំ ករោន្តា អញ្ញមញ្ញំ ន វិហេឋយេយ្យុំ, ឯវំ រក្ខំ សំវិទហន្តូតិ អត្ថោ។

    Mama paccayenāti ambho, amaccā ye keci maṃ nissāya laddhena yasena vittā tuṭṭhacittā, te sabbe attano vittaṃ pātukarontu. Tibbānīti bahalāni mahantāni. Upāyanānīti paṇṇākāre. Ye kecīti antamaso kīḷanatthāya baddhe migapakkhino upādāya. Muñcareti muñcantu. Unnaṅgalā māsamimaṃ karontūti imaṃ māsaṃ kasananaṅgalāni ussāpetvā ekamante ṭhapetvā nagare bheriṃ carāpetvā sabbeva manussā mahāchaṇaṃ karontu. Bhakkhayantūti bhuñjantu. Amajjapāti ettha a-kāro nipātamattaṃ, majjapā purisā majjarahā attano attano āpānaṭṭhānesu nisinnā pivantūti attho. Puṇṇāhi thālāhīti puṇṇehi thālehi. Palissutāhīti atipuṇṇattā paggharamānehi. Mahāpathaṃ nicca samavhayantūti antonagare alaṅkatamahāpathaṃ rājamaggaṃ nissāya ṭhitā vesiyā niccakālaṃ kilesavasena kilesatthikaṃ janaṃ avhayantūti attho. Tibbanti gāḷhaṃ. Yathāti yathā rakkhassa susaṃvihitattā unnaṅgalā hutvā rukkhassimassa apacitiṃ karontā aññamaññaṃ na viheṭhayeyyuṃ, evaṃ rakkhaṃ saṃvidahantūti attho.

    ឯវំ រញ្ញា វុត្តេ –

    Evaṃ raññā vutte –

    ១៦៥១.

    1651.

    ‘‘ឱរោធា ច កុមារា ច, វេសិយានា ច ព្រាហ្មណា;

    ‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

    ពហុំ អន្នញ្ច បានញ្ច, បណ្ឌិតស្សាភិហារយុំ។

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ១៦៥២.

    1652.

    ‘‘ហត្ថារោហា អនីកដ្ឋា, រថិកា បត្តិការកា;

    ‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

    ពហុំ អន្នញ្ច បានញ្ច, បណ្ឌិតស្សាភិហារយុំ។

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ១៦៥៣.

    1653.

    ‘‘សមាគតា ជានបទា, នេគមា ច សមាគតា;

    ‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;

    ពហុំ អន្នញ្ច បានញ្ច, បណ្ឌិតស្សាភិហារយុំ។

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ១៦៥៤.

    1654.

    ‘‘ពហុជនោ បសន្នោសិ, ទិស្វា បណ្ឌិតមាគតេ;

    ‘‘Bahujano pasannosi, disvā paṇḍitamāgate;

    បណ្ឌិតម្ហិ អនុប្បត្តេ, ចេលុក្ខេបោ បវត្តថា’’តិ។

    Paṇḍitamhi anuppatte, celukkhepo pavattathā’’ti.

    តត្ថ អភិហារយុន្តិ ឯវំ រញ្ញា អាណត្តា មហាឆណំ បដិយាទេត្វា សព្ពេ សត្តេ ពន្ធនា មោចេត្វា ឯតេ សព្ពេ ឱរោធាទយោ នានប្បការំ បណ្ណាការំ សជ្ជិត្វា តេន សទ្ធិំ អន្នញ្ច បានញ្ច បណ្ឌិតស្ស បេសេសុំ។ បណ្ឌិតមាគតេតិ បណ្ឌិតេ អាគតេ តំ បណ្ឌិតំ ទិស្វា ពហុជនោ បសន្នោ អហោសិ។

    Tattha abhihārayunti evaṃ raññā āṇattā mahāchaṇaṃ paṭiyādetvā sabbe satte bandhanā mocetvā ete sabbe orodhādayo nānappakāraṃ paṇṇākāraṃ sajjitvā tena saddhiṃ annañca pānañca paṇḍitassa pesesuṃ. Paṇḍitamāgateti paṇḍite āgate taṃ paṇḍitaṃ disvā bahujano pasanno ahosi.

    ឆណោ មាសេន ឱសានំ អគមាសិ។ តតោ មហាសត្តោ ពុទ្ធកិច្ចំ សាធេន្តោ វិយ មហាជនស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោ រាជានញ្ច អនុសាសន្តោ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា អាយុបរិយោសានេ សគ្គបរាយណោ អហោសិ។ រាជានំ អាទិំ កត្វា សព្ពេបិ នគរវាសិនោ បណ្ឌិតស្សោវាទេ ឋត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ កត្វា អាយុបរិយោសានេ សគ្គបុរំ បូរយិំសុ។

    Chaṇo māsena osānaṃ agamāsi. Tato mahāsatto buddhakiccaṃ sādhento viya mahājanassa dhammaṃ desento rājānañca anusāsanto dānādīni puññāni katvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā āyupariyosāne saggaparāyaṇo ahosi. Rājānaṃ ādiṃ katvā sabbepi nagaravāsino paṇḍitassovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā āyupariyosāne saggapuraṃ pūrayiṃsu.

    សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ តថាគតោ បញ្ញាសម្បន្នោ ឧបាយកុសលោយេវា’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ – ‘‘តទា បណ្ឌិតស្ស មាតាបិតរោ មហារាជកុលានិ អហេសុំ, ជេដ្ឋភរិយា រាហុលមាតា, ជេដ្ឋបុត្តោ រាហុលោ, វិមលា ឧប្បលវណ្ណា, វរុណនាគរាជា សារិបុត្តោ, សុបណ្ណរាជា មោគ្គល្លានោ, សក្កោ អនុរុទ្ធោ, ធនញ្ចយកោរព្យរាជា អានន្ទោ, បុណ្ណកោ ឆន្នោ, បរិសា ពុទ្ធបរិសា, វិធុរបណ្ឌិតោ បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិ’’ន្តិ។

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato paññāsampanno upāyakusaloyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā paṇḍitassa mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ, jeṭṭhabhariyā rāhulamātā, jeṭṭhaputto rāhulo, vimalā uppalavaṇṇā, varuṇanāgarājā sāriputto, supaṇṇarājā moggallāno, sakko anuruddho, dhanañcayakorabyarājā ānando, puṇṇako channo, parisā buddhaparisā, vidhurapaṇḍito pana ahameva sammāsambuddho ahosi’’nti.

    វិធុរជាតកវណ្ណនា នវមា។

    Vidhurajātakavaṇṇanā navamā.




    Next: [៥៤៧] ១០. វេស្សន្តរជាតកវណ្ណនា • [547] 10. Vessantarajātakavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ជាតកបាឡិ • Jātakapāḷi / ៥៤៦. វិធុរជាតកំ • 546. Vidhurajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact