| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
६. विहारविमानवण्णना
6. Vihāravimānavaṇṇanā
अभिक्कन्तेन वण्णेनाति विहारविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने। तेन समयेन विसाखा महाउपासिका अञ्ञतरस्मिं उस्सवदिवसे उय्याने विचरणत्थं सहायिकाहि परिजनेन च उस्साहिता सुन्हातानुलित्ता सुभोजनं भुञ्जित्वा महालतापसाधनं पिळन्धित्वा पञ्चमत्तेहि सहायिकासतेहि परिवारिता महन्तेन इस्सरियेन महता परिच्छेदेन गेहतो निक्खम्म उय्यानं उद्दिस्स गच्छन्ती चिन्तेसि ‘‘बालदारिकाय विय किं मे मोघकीळितेन, हन्दाहं विहारं गन्त्वा भगवन्तं मनोभावनीये च अय्ये वन्दिस्सामि, धम्मञ्च सोस्सामी’’ति विहारं गन्त्वा एकमन्ते ठत्वा महालतापिळन्धनं ओमुञ्चित्वा तं दासिया हत्थे दत्वा भगवन्तं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। तस्सा भगवा धम्मं देसेसि।
Abhikkantenavaṇṇenāti vihāravimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane. Tena samayena visākhā mahāupāsikā aññatarasmiṃ ussavadivase uyyāne vicaraṇatthaṃ sahāyikāhi parijanena ca ussāhitā sunhātānulittā subhojanaṃ bhuñjitvā mahālatāpasādhanaṃ piḷandhitvā pañcamattehi sahāyikāsatehi parivāritā mahantena issariyena mahatā paricchedena gehato nikkhamma uyyānaṃ uddissa gacchantī cintesi ‘‘bāladārikāya viya kiṃ me moghakīḷitena, handāhaṃ vihāraṃ gantvā bhagavantaṃ manobhāvanīye ca ayye vandissāmi, dhammañca sossāmī’’ti vihāraṃ gantvā ekamante ṭhatvā mahālatāpiḷandhanaṃ omuñcitvā taṃ dāsiyā hatthe datvā bhagavantaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Tassā bhagavā dhammaṃ desesi.
सा धम्मं सुत्वा भगवन्तं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा मनोभावनीये च भिक्खू वन्दित्वा विहारतो निक्खमित्वा थोकं गन्त्वा दासिं आह ‘‘हन्द जे आभरणं पिळन्धिस्सामी’’ति। सा तं भण्डिकं कत्वा बन्धित्वा विहारे ठपेत्वा तहं तहं विचरित्वा गमनकाले विस्सरित्वा गतत्ता ‘‘विस्सरितं मया, तिट्ठ अय्ये आहरिस्सामी’’ति निवत्तितुकामा अहोसि। विसाखा ‘‘सचे जे विहारे ठपेत्वा विस्सरितं, तस्स विहारस्सेव अत्थाय तं परिच्चजिस्सामी’’ति विहारं गन्त्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा अत्तनो अधिप्पायं पवेदेन्ती ‘‘विहारं, भन्ते, कारेस्सामि, अधिवासेतु मे भगवा अनुकम्पं उपादाया’’ति आह। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन।
Sā dhammaṃ sutvā bhagavantaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā manobhāvanīye ca bhikkhū vanditvā vihārato nikkhamitvā thokaṃ gantvā dāsiṃ āha ‘‘handa je ābharaṇaṃ piḷandhissāmī’’ti. Sā taṃ bhaṇḍikaṃ katvā bandhitvā vihāre ṭhapetvā tahaṃ tahaṃ vicaritvā gamanakāle vissaritvā gatattā ‘‘vissaritaṃ mayā, tiṭṭha ayye āharissāmī’’ti nivattitukāmā ahosi. Visākhā ‘‘sace je vihāre ṭhapetvā vissaritaṃ, tassa vihārasseva atthāya taṃ pariccajissāmī’’ti vihāraṃ gantvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā attano adhippāyaṃ pavedentī ‘‘vihāraṃ, bhante, kāressāmi, adhivāsetu me bhagavā anukampaṃ upādāyā’’ti āha. Adhivāsesi bhagavā tuṇhībhāvena.
सा तं पिळन्धनं सतसहस्साधिकनवकोटिअग्घनकं विस्सज्जेत्वा आयस्मता महामोग्गल्लानेन नवकम्माधिट्ठायकेन सुविभत्तभित्तिथम्भतुलागोपानसिकण्णिकद्वारबाहवातपान सोपानादिगेहावयवं मनोहरं सुविकप्पितकट्ठकम्मरमणीयं सुपरिकम्मकतसुधाकम्मं मनुञ्ञं सुविरचितमालाकम्मलताकम्मादिचित्तकम्मविचित्तं सुपरिनिट्ठितमणिकुट्टिम सदिसभूमितलं देवविमानसदिसं हेट्ठाभूमियं पञ्च गब्भसतानि, उपरिभूमियं पञ्च गब्भसतानीति गब्भसहस्सपटिमण्डितं बुद्धस्स भगवतो भिक्खुसङ्घस्स च वसनानुच्छविकं महन्तं पासादं तस्स परिवारपासादसहस्सञ्च तेसं परिवारभावेन कुटिमण्डपचङ्कमनादीनि च कारेन्ती नवहि मासेहि विहारं निट्ठापेसि। परिनिट्ठिते च विहारे नवहेव हिरञ्ञकोटीहि विहारमहं कारेन्ती पञ्चमत्तेहि सहायिकासतेहि सद्धिं पासादं अभिरुहित्वा तस्स सम्पत्तिं दिस्वा सोमनस्सजाता सहायिका आह ‘‘इमं एवरूपं पासादं कारेन्तिया यं मया पुञ्ञं पसुतं, तं अनुमोदथ, पत्तिदानं वो दम्मी’’ति। ‘‘अहो साधु अहो साधू’’ति पसन्नचित्ता सब्बापि अनुमोदिंसु।
Sā taṃ piḷandhanaṃ satasahassādhikanavakoṭiagghanakaṃ vissajjetvā āyasmatā mahāmoggallānena navakammādhiṭṭhāyakena suvibhattabhittithambhatulāgopānasikaṇṇikadvārabāhavātapāna sopānādigehāvayavaṃ manoharaṃ suvikappitakaṭṭhakammaramaṇīyaṃ suparikammakatasudhākammaṃ manuññaṃ suviracitamālākammalatākammādicittakammavicittaṃ supariniṭṭhitamaṇikuṭṭima sadisabhūmitalaṃ devavimānasadisaṃ heṭṭhābhūmiyaṃ pañca gabbhasatāni, uparibhūmiyaṃ pañca gabbhasatānīti gabbhasahassapaṭimaṇḍitaṃ buddhassa bhagavato bhikkhusaṅghassa ca vasanānucchavikaṃ mahantaṃ pāsādaṃ tassa parivārapāsādasahassañca tesaṃ parivārabhāvena kuṭimaṇḍapacaṅkamanādīni ca kārentī navahi māsehi vihāraṃ niṭṭhāpesi. Pariniṭṭhite ca vihāre navaheva hiraññakoṭīhi vihāramahaṃ kārentī pañcamattehi sahāyikāsatehi saddhiṃ pāsādaṃ abhiruhitvā tassa sampattiṃ disvā somanassajātā sahāyikā āha ‘‘imaṃ evarūpaṃ pāsādaṃ kārentiyā yaṃ mayā puññaṃ pasutaṃ, taṃ anumodatha, pattidānaṃ vo dammī’’ti. ‘‘Aho sādhu aho sādhū’’ti pasannacittā sabbāpi anumodiṃsu.
तत्थ अञ्ञतरा उपासिका विसेसतो तं पत्तिदानं मनसाकासि। सा न चिरस्सेव कालं कत्वा तावतिंसेसु निब्बत्ति। तस्सा पुञ्ञानुभावेन अनेककूटागारपाकारउय्यानपोक्खरणिआदिपटिमण्डितं सोळसयोजनायामवित्थारब्बेधं अत्तनो पभाय योजनसतं फरन्तं आकासचारिं महन्तं विमानं पातुरहोसि। सा गच्छन्तीपि अच्छरासहस्सपरिवारा सह विमानेन गच्छति। विसाखा पन महाउपासिका विपुलपरिच्चागताय सद्धासम्पत्तिया च निम्मानरतीसु निब्बत्तित्वा सुनिम्मितदेवराजस्स अग्गमहेसिभावं सम्पापुणि। अथायस्मा अनुरुद्धो देवचारिकं चरन्तो तं विसाखाय सहायिकं तावतिंसभवने उप्पन्नं दिस्वा –
Tattha aññatarā upāsikā visesato taṃ pattidānaṃ manasākāsi. Sā na cirasseva kālaṃ katvā tāvatiṃsesu nibbatti. Tassā puññānubhāvena anekakūṭāgārapākārauyyānapokkharaṇiādipaṭimaṇḍitaṃ soḷasayojanāyāmavitthārabbedhaṃ attano pabhāya yojanasataṃ pharantaṃ ākāsacāriṃ mahantaṃ vimānaṃ pāturahosi. Sā gacchantīpi accharāsahassaparivārā saha vimānena gacchati. Visākhā pana mahāupāsikā vipulapariccāgatāya saddhāsampattiyā ca nimmānaratīsu nibbattitvā sunimmitadevarājassa aggamahesibhāvaṃ sampāpuṇi. Athāyasmā anuruddho devacārikaṃ caranto taṃ visākhāya sahāyikaṃ tāvatiṃsabhavane uppannaṃ disvā –
७२९.
729.
‘‘अभिक्कन्तेन वण्णेन, या त्वं तिट्ठसि देवते।
‘‘Abhikkantena vaṇṇena, yā tvaṃ tiṭṭhasi devate;
ओभासेन्ती दिसा सब्बा, ओसधी विय तारका॥
Obhāsentī disā sabbā, osadhī viya tārakā.
७३०.
730.
‘‘तस्सा ते नच्चमानाय, अङ्गमङ्गेहि सब्बसो।
‘‘Tassā te naccamānāya, aṅgamaṅgehi sabbaso;
दिब्बा सद्दा निच्छरन्ति, सवनीया मनोरमा॥
Dibbā saddā niccharanti, savanīyā manoramā.
७३१.
731.
‘‘तस्सा ते नच्चमानाय, अङ्गमङ्गेहि सब्बसो।
‘‘Tassā te naccamānāya, aṅgamaṅgehi sabbaso;
दिब्बा गन्धा पवायन्ति, सुचिगन्धा मनोरमा॥
Dibbā gandhā pavāyanti, sucigandhā manoramā.
७३२.
732.
‘‘विवत्तमाना कायेन, या वेणीसु पिळन्धना।
‘‘Vivattamānā kāyena, yā veṇīsu piḷandhanā;
तेसं सुय्यति निग्घोसो, तूरिये पञ्चङ्गिके यथा॥
Tesaṃ suyyati nigghoso, tūriye pañcaṅgike yathā.
७३३.
733.
‘‘वटंसका वातधुता, वातेन सम्पकम्पिता।
‘‘Vaṭaṃsakā vātadhutā, vātena sampakampitā;
तेसं सुय्यति निग्घोसो, तूरिये पञ्चङ्गिके यथा॥
Tesaṃ suyyati nigghoso, tūriye pañcaṅgike yathā.
७३४.
734.
‘‘यापि ते सिरस्मिं माला, सुचिगन्धा मनोरमा।
‘‘Yāpi te sirasmiṃ mālā, sucigandhā manoramā;
वाति गन्धो दिसा सब्बा, रुक्खो मञ्जूसको यथा॥
Vāti gandho disā sabbā, rukkho mañjūsako yathā.
७३५.
735.
‘‘घायसे तं सुचिगन्धं, रूपं पस्ससि अमानुसं।
‘‘Ghāyase taṃ sucigandhaṃ, rūpaṃ passasi amānusaṃ;
देवते पुच्छिताचिक्ख, किस्स कम्मस्सिदं फल’’न्ति॥ –
Devate pucchitācikkha, kissa kammassidaṃ phala’’nti. –
इमाहि गाथाहि पुच्छि। सापि तस्स एवं ब्याकासि –
Imāhi gāthāhi pucchi. Sāpi tassa evaṃ byākāsi –
७३६.
736.
‘‘सावत्थियं मय्हं सखी भदन्ते, सङ्घस्स कारेसि महाविहारं।
‘‘Sāvatthiyaṃ mayhaṃ sakhī bhadante, saṅghassa kāresi mahāvihāraṃ;
तत्थप्पसन्ना अहमानुमोदिं, दिस्वा अगारञ्च पियञ्च मेतं॥
Tatthappasannā ahamānumodiṃ, disvā agārañca piyañca metaṃ.
७३७.
737.
‘‘तायेव मे सुद्धनुमोदनाय, लद्धं विमानब्भुतदस्सनेय्यं।
‘‘Tāyeva me suddhanumodanāya, laddhaṃ vimānabbhutadassaneyyaṃ;
समन्ततो सोळसयोजनानि, वेहायसं गच्छति इद्धिया मम॥
Samantato soḷasayojanāni, vehāyasaṃ gacchati iddhiyā mama.
७३८.
738.
‘‘कूटागारा निवेसा मे, विभत्ता भागसो मिता।
‘‘Kūṭāgārā nivesā me, vibhattā bhāgaso mitā;
दद्दल्लमाना आभन्ति, समन्ता सतयोजनं॥
Daddallamānā ābhanti, samantā satayojanaṃ.
७३९.
739.
‘‘पोक्खरञ्ञो च मे एत्थ, पुथुलोमनिसेविता।
‘‘Pokkharañño ca me ettha, puthulomanisevitā;
अच्छोदका विप्पसन्ना, सोण्णवालुकसन्थता॥
Acchodakā vippasannā, soṇṇavālukasanthatā.
७४०.
740.
‘‘नानापदुमसञ्छन्ना, पुण्डरीकसमोतता।
‘‘Nānāpadumasañchannā, puṇḍarīkasamotatā;
सुरभी सम्पवायन्ति, मनुञ्ञा मालुतेरिता॥
Surabhī sampavāyanti, manuññā māluteritā.
७४१.
741.
‘‘जम्बुयो पनसा ताला, नाळिकेरवनानि च।
‘‘Jambuyo panasā tālā, nāḷikeravanāni ca;
अन्तोनिवेसने जाता, नानारुक्खा अरोपिमा॥
Antonivesane jātā, nānārukkhā aropimā.
७४२.
742.
‘‘नानातूरियसङ्घुट्ठं, अच्छरागणघोसितं।
‘‘Nānātūriyasaṅghuṭṭhaṃ, accharāgaṇaghositaṃ;
योपि मं सुपिने पस्से, सोपि वित्तो सिया नरो॥
Yopi maṃ supine passe, sopi vitto siyā naro.
७४३.
743.
‘‘एतादिसं अब्भुतदस्सनेय्यं, विमानं सब्बसो पभं।
‘‘Etādisaṃ abbhutadassaneyyaṃ, vimānaṃ sabbaso pabhaṃ;
मम कम्मे हि निब्बत्तं, अलं पुञ्ञानि कातवे’’ति॥
Mama kamme hi nibbattaṃ, alaṃ puññāni kātave’’ti.
७३६. तत्थ सावत्थियं मय्हं सखी भदन्ते, सङ्घस्स कारेसि महाविहारन्ति भन्ते अनुरुद्ध , सावत्थिया समीपे पाचीनपस्से मय्हं मम सक्खी सहायिका विसाखा महाउपासिका आगतागतं चातुद्दिसं भिक्खुसङ्घं उद्दिस्स नवहिरञ्ञकोटिपरिच्चागेन पुब्बारामं नाम महन्तं विहारं कारेसि। तत्थप्पसन्ना अहमानुमोदिन्ति तस्मिं विहारे कतपरियोसिते सङ्घस्स निय्यादियमाने ताय कते पत्तिदाने ‘‘अहो ठाने वत परिच्चागो कतो’’ति पसन्ना रतनत्तये कम्मफले च सञ्जातपसादा अहं अनुमोदिं। वत्थुवसेन तस्सा अनुमोदनाय उळारभावं दस्सेतुं ‘‘दिस्वा अगारञ्च पियञ्च मेत’’न्ति आह। सहस्सगब्भं अतिविय रमणीयं देवविमानसदिसं तञ्च अगारं महन्तं पासादं पियञ्च मे बुद्धप्पमुखं सङ्घं उद्दिस्स तादिसं महन्तं धनपरिच्चागं दिस्वा अनुमोदिन्ति योजना।
736. Tattha sāvatthiyaṃ mayhaṃ sakhī bhadante, saṅghassa kāresi mahāvihāranti bhante anuruddha , sāvatthiyā samīpe pācīnapasse mayhaṃ mama sakkhī sahāyikā visākhā mahāupāsikā āgatāgataṃ cātuddisaṃ bhikkhusaṅghaṃ uddissa navahiraññakoṭipariccāgena pubbārāmaṃ nāma mahantaṃ vihāraṃ kāresi. Tatthappasannā ahamānumodinti tasmiṃ vihāre katapariyosite saṅghassa niyyādiyamāne tāya kate pattidāne ‘‘aho ṭhāne vata pariccāgo kato’’ti pasannā ratanattaye kammaphale ca sañjātapasādā ahaṃ anumodiṃ. Vatthuvasena tassā anumodanāya uḷārabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘disvā agārañca piyañca meta’’nti āha. Sahassagabbhaṃ ativiya ramaṇīyaṃ devavimānasadisaṃ tañca agāraṃ mahantaṃ pāsādaṃ piyañca me buddhappamukhaṃ saṅghaṃ uddissa tādisaṃ mahantaṃ dhanapariccāgaṃ disvā anumodinti yojanā.
७३७. तायेव मे सुद्धनुमोदनायाति यथावुत्ताय देय्यधम्मपरिच्चागाभावेन सुद्धाय केवलाय अनुमोदनायेव। लद्धं विमानब्भुतदस्सनेय्यन्ति मय्हं पुब्बे ईदिसस्स अभूतपुब्बताय अब्भुतं समन्तभद्दकभावेन अतिविय सुरूपताय च दस्सनेय्यं इमं विमानं लद्धं अधिगतं। एवं तस्स विमानस्स अभिरूपतं दस्सेत्वा इदानि पमाणमहत्तं पभावमहत्तं उपभोगवत्थुमहत्तञ्च दस्सेतुं ‘‘समन्ततो सोळसयोजनानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इद्धिया ममाति मम पुञ्ञिद्धिया।
737.Tāyeva me suddhanumodanāyāti yathāvuttāya deyyadhammapariccāgābhāvena suddhāya kevalāya anumodanāyeva. Laddhaṃ vimānabbhutadassaneyyanti mayhaṃ pubbe īdisassa abhūtapubbatāya abbhutaṃ samantabhaddakabhāvena ativiya surūpatāya ca dassaneyyaṃ imaṃ vimānaṃ laddhaṃ adhigataṃ. Evaṃ tassa vimānassa abhirūpataṃ dassetvā idāni pamāṇamahattaṃ pabhāvamahattaṃ upabhogavatthumahattañca dassetuṃ ‘‘samantato soḷasayojanānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha iddhiyā mamāti mama puññiddhiyā.
७३९. पोक्खरञ्ञोति पोक्खरणियो। पुथुलोमनिसेविताति दिब्बमच्छेहि उपसेविता।
739.Pokkharaññoti pokkharaṇiyo. Puthulomanisevitāti dibbamacchehi upasevitā.
७४०. नानापदुमसञ्छन्नाति सतपत्तसहस्सपत्तादिभेदेहि नानाविधेहि रत्तपदुमेहि रत्तकमलेहि च सञ्छादिता। पुण्डरीकसमोतताति नानाविधेहि सेतकमलेहि समन्ततो अवतता, नानारुक्खा अरोपिमा सुरभी सम्पवायन्तीति योजना।
740.Nānāpadumasañchannāti satapattasahassapattādibhedehi nānāvidhehi rattapadumehi rattakamalehi ca sañchāditā. Puṇḍarīkasamotatāti nānāvidhehi setakamalehi samantato avatatā, nānārukkhā aropimā surabhī sampavāyantīti yojanā.
७४२. सोपीति सो सुपिनदस्सावीपि। वित्तोति तुट्ठो।
742.Sopīti so supinadassāvīpi. Vittoti tuṭṭho.
७४३. सब्बसो पभन्ति समन्ततो ओभासमानं। कम्मे हीति कम्मनिमित्तं। हीति निपातमत्तं। चेतनानं वा अपरापरुप्पत्तिया बहुभावतो ‘‘कम्मेही’’ति वुत्तं। अलन्ति युत्तं। कातवेति कातुं।
743.Sabbasopabhanti samantato obhāsamānaṃ. Kamme hīti kammanimittaṃ. Hīti nipātamattaṃ. Cetanānaṃ vā aparāparuppattiyā bahubhāvato ‘‘kammehī’’ti vuttaṃ. Alanti yuttaṃ. Kātaveti kātuṃ.
इदानि थेरो विसाखाय निब्बत्तट्ठानं कथापेतुकामो इमं गाथमाह –
Idāni thero visākhāya nibbattaṭṭhānaṃ kathāpetukāmo imaṃ gāthamāha –
७४४.
744.
‘‘तायेव ते सुद्धनुमोदनाय,
‘‘Tāyeva te suddhanumodanāya,
लद्धं विमानब्भुतदस्सनेय्यं।
Laddhaṃ vimānabbhutadassaneyyaṃ;
या चेव सा दानमदासि नारी,
Yā ceva sā dānamadāsi nārī,
तस्सा गतिं ब्रूहि कुहिं उप्पन्ना सा’’ति॥
Tassā gatiṃ brūhi kuhiṃ uppannā sā’’ti.
७४४. तत्थ या चेव सा दानमदासि नारीति यस्स दानस्स अनुमोदनाय त्वं ईदिसं सम्पत्तिं पटिलभि, तं दानं या चेव सा नारी अदासीति विसाखं महाउपासिकं सन्धाय वदति। ताय एव देवताय तस्सा सम्पत्तिं कथापेतुकामो आह ‘‘तस्सा गतिं ब्रूहि कुहिं उप्पन्ना सा’’ति। तस्सा गतिन्ति ताय निब्बत्तदेवगतिं।
744. Tattha yā ceva sā dānamadāsi nārīti yassa dānassa anumodanāya tvaṃ īdisaṃ sampattiṃ paṭilabhi, taṃ dānaṃ yā ceva sā nārī adāsīti visākhaṃ mahāupāsikaṃ sandhāya vadati. Tāya eva devatāya tassā sampattiṃ kathāpetukāmo āha ‘‘tassā gatiṃ brūhi kuhiṃ uppannā sā’’ti. Tassā gatinti tāya nibbattadevagatiṃ.
इदानि थेरेन पुच्छितमत्थं दस्सेन्ती आह –
Idāni therena pucchitamatthaṃ dassentī āha –
७४५.
745.
‘‘या सा अहु मय्हं सखी भदन्ते, सङ्घस्स कारेसि महाविहारं।
‘‘Yā sā ahu mayhaṃ sakhī bhadante, saṅghassa kāresi mahāvihāraṃ;
विञ्ञातधम्मा सा अदासि दानं, उप्पन्ना निम्मानरतीसु देवेसु॥
Viññātadhammā sā adāsi dānaṃ, uppannā nimmānaratīsu devesu.
७४६.
746.
‘‘पजापती तस्स सुनिम्मितस्स,
‘‘Pajāpatī tassa sunimmitassa,
अचिन्तियो कम्मविपाक तस्सा।
Acintiyo kammavipāka tassā;
यमेतं पुच्छसि ‘कुहिं उप्पन्ना सा’ति,
Yametaṃ pucchasi ‘kuhiṃ uppannā sā’ti,
तं ते वियाकासिं अनञ्ञथा अह’’न्ति॥
Taṃ te viyākāsiṃ anaññathā aha’’nti.
७४५. तत्थ विञ्ञातधम्माति विञ्ञातसासनधम्मा, पटिविद्धचतुसच्चधम्माति अत्थो।
745. Tattha viññātadhammāti viññātasāsanadhammā, paṭividdhacatusaccadhammāti attho.
७४६. सुनिम्मितस्साति सुनिम्मितस्स देवराजस्स। अचिन्तियो कम्मविपाक तस्साति विभत्तिलोपं कत्वा निद्देसो, तस्सा मम सखिया निब्बानरतीसु निब्बत्ताय कम्मविपाको पुञ्ञकम्मस्स विपाकभूता दिब्बसम्पत्ति अचिन्तिया अप्पमेय्याति अत्थो। अनञ्ञथाति अविपरीतं यथासभावतो। कथं पनायं तस्सा सम्पत्तिं अञ्ञासीति? सुभद्दा विय भद्दाय, विसाखापि देवधीता इमिस्सा सन्तिकं अगमासि।
746.Sunimmitassāti sunimmitassa devarājassa. Acintiyo kammavipāka tassāti vibhattilopaṃ katvā niddeso, tassā mama sakhiyā nibbānaratīsu nibbattāya kammavipāko puññakammassa vipākabhūtā dibbasampatti acintiyā appameyyāti attho. Anaññathāti aviparītaṃ yathāsabhāvato. Kathaṃ panāyaṃ tassā sampattiṃ aññāsīti? Subhaddā viya bhaddāya, visākhāpi devadhītā imissā santikaṃ agamāsi.
इदानि देवधीता थेरं अञ्ञेसम्पि दानसमादपने नियोजेन्ती इमाहि गाथाहि धम्मं देसेसि –
Idāni devadhītā theraṃ aññesampi dānasamādapane niyojentī imāhi gāthāhi dhammaṃ desesi –
७४७.
747.
‘‘तेनहञ्ञेपि समादपेथ, सङ्घस्स दानानि ददाथ वित्ता।
‘‘Tenahaññepi samādapetha, saṅghassa dānāni dadātha vittā;
धम्मञ्च सुणाथ पसन्नमानसा, सुदुल्लभो लद्धो मनुस्सलाभो॥
Dhammañca suṇātha pasannamānasā, sudullabho laddho manussalābho.
७४८.
748.
‘‘यं मग्गं मग्गाधिपती अदेसयि, ब्रह्मस्सरो कञ्चनसन्निभत्तचो।
‘‘Yaṃ maggaṃ maggādhipatī adesayi, brahmassaro kañcanasannibhattaco;
सङ्घस्स दानानि ददाथ वित्ता, महप्फला यत्थ भवन्ति दक्खिणा॥
Saṅghassa dānāni dadātha vittā, mahapphalā yattha bhavanti dakkhiṇā.
७४९.
749.
‘‘ये पुग्गला अट्ठ सतं पसत्था, चत्तारि एतानि युगानि होन्ति।
‘‘Ye puggalā aṭṭha sataṃ pasatthā, cattāri etāni yugāni honti;
ते दक्खिणेय्या सुगतस्स सावका, एतेसु दिन्नानि महप्फलानि॥
Te dakkhiṇeyyā sugatassa sāvakā, etesu dinnāni mahapphalāni.
७५०.
750.
‘‘चत्तारो च पटिपन्ना, चत्तारो च फले ठिता।
‘‘Cattāro ca paṭipannā, cattāro ca phale ṭhitā;
एस सङ्घो उजुभूतो, पञ्ञासीलसमाहितो॥
Esa saṅgho ujubhūto, paññāsīlasamāhito.
७५१.
751.
‘‘यजमानानं मनुस्सानं, पुञ्ञपेक्खान पाणिनं।
‘‘Yajamānānaṃ manussānaṃ, puññapekkhāna pāṇinaṃ;
करोतं ओपधिकं पुञ्ञं, सङ्घे दिन्नं महप्फलं॥
Karotaṃ opadhikaṃ puññaṃ, saṅghe dinnaṃ mahapphalaṃ.
७५२.
752.
‘‘एसो हि सङ्घो विपुलो महग्गतो, एसप्पमेय्यो उदधीव सागरो।
‘‘Eso hi saṅgho vipulo mahaggato, esappameyyo udadhīva sāgaro;
एते हि सेट्ठा नरवीरसावका, पभङ्करा धम्ममुदीरयन्ति॥
Ete hi seṭṭhā naravīrasāvakā, pabhaṅkarā dhammamudīrayanti.
७५३.
753.
‘‘तेसं सुदिन्नं सुहुतं सुयिट्ठं, ये सङ्घमुद्दिस्स ददन्ति दानं।
‘‘Tesaṃ sudinnaṃ suhutaṃ suyiṭṭhaṃ, ye saṅghamuddissa dadanti dānaṃ;
सा दक्खिणा सङ्घगता पतिट्ठिता, महप्फला लोकविदून वण्णिता॥
Sā dakkhiṇā saṅghagatā patiṭṭhitā, mahapphalā lokavidūna vaṇṇitā.
७५४.
754.
‘‘एतादिसं यञ्ञमनुस्सरन्ता, ये वेदजाता विचरन्ति लोके।
‘‘Etādisaṃ yaññamanussarantā, ye vedajātā vicaranti loke;
विनेय्य मच्छेरमलं समूलं, अनिन्दिता सग्गमुपेन्ति ठान’’न्ति॥
Vineyya maccheramalaṃ samūlaṃ, aninditā saggamupenti ṭhāna’’nti.
७४७. तत्थ तेनहञ्ञेपीति तेनहि अञ्ञेपि। तेनाति च तेन कारणेन, हीति निपातमत्तं। ‘‘समादपेथा’’ति वत्वा समादपनाकारं दस्सेतुं ‘‘सङ्घस्स दानानि ददाथा’’तिआदि वुत्तं। अट्ठहि अक्खणेहि वज्जितं मनुस्सभावं सन्धायाह ‘‘सुदुल्लभो लद्धो मनुस्सलाभो’’ति। तत्थ अट्ठ अक्खणा नाम तयो अपाया अरूपा असञ्ञसत्ता पच्चन्तदेसो इन्द्रियानं वेकल्लं नियतमिच्छादिट्ठिकता अपातुभावो बुद्धस्साति।
747. Tattha tenahaññepīti tenahi aññepi. Tenāti ca tena kāraṇena, hīti nipātamattaṃ. ‘‘Samādapethā’’ti vatvā samādapanākāraṃ dassetuṃ ‘‘saṅghassa dānāni dadāthā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhahi akkhaṇehi vajjitaṃ manussabhāvaṃ sandhāyāha ‘‘sudullabho laddho manussalābho’’ti. Tattha aṭṭha akkhaṇā nāma tayo apāyā arūpā asaññasattā paccantadeso indriyānaṃ vekallaṃ niyatamicchādiṭṭhikatā apātubhāvo buddhassāti.
७४८. यं मग्गन्ति यं खेत्तविसेसे कतं दानं, तं एकन्तेन सुगतिसम्पापनतो सुगतिगामिमग्गं अपायमग्गतो जग्घमग्गादितो च अतिविय सेट्ठभावेन मग्गाधिपन्ति कत्वा। दानम्पि हि सद्धाहिरियो विय ‘‘देवलोकगामिमग्गो’’ति वुच्चति। यथाह –
748.Yaṃmagganti yaṃ khettavisese kataṃ dānaṃ, taṃ ekantena sugatisampāpanato sugatigāmimaggaṃ apāyamaggato jagghamaggādito ca ativiya seṭṭhabhāvena maggādhipanti katvā. Dānampi hi saddhāhiriyo viya ‘‘devalokagāmimaggo’’ti vuccati. Yathāha –
‘‘सद्धा हिरियं कुसलञ्च दानं, धम्मा एते सप्पुरिसानुयाता।
‘‘Saddhā hiriyaṃ kusalañca dānaṃ, dhammā ete sappurisānuyātā;
एतञ्हि मग्गं दिवियं वदन्ति, एतेन हि गच्छति देवलोक’’न्ति॥(अ॰ नि॰ ८.३२; कथा॰ ४८०)।
Etañhi maggaṃ diviyaṃ vadanti, etena hi gacchati devaloka’’nti.(a. ni. 8.32; kathā. 480);
‘‘मग्गाधिपती’’ति वा पाठो, तस्स अरियमग्गेन सदेवकस्स लोकस्स अधिपतिभूतो सत्थाति अत्थो दट्ठब्बो। सङ्घस्स दानानि ददाथातिआदिना पुनपि दक्खिणेय्येसु दानसंविभागे नियोजेन्ती आह।
‘‘Maggādhipatī’’ti vā pāṭho, tassa ariyamaggena sadevakassa lokassa adhipatibhūto satthāti attho daṭṭhabbo. Saṅghassa dānāni dadāthātiādinā punapi dakkhiṇeyyesu dānasaṃvibhāge niyojentī āha.
७४९. इदानि तं दक्खिणेय्यं अरियसङ्घं सरूपतो दस्सेन्ती ‘‘ये पुग्गला अट्ठ सतं पसत्था’’ति गाथमाह। तत्थ येति अनियमितनिद्देसो। पुग्गलाति सत्ता। अट्ठाति तेसं गणनपरिच्छेदो। ते हि चत्तारो च पटिपन्ना चत्तारो च फले ठिताति अट्ठ होन्ति। सतं पसत्थाति सप्पुरिसेहि बुद्धपच्चेकबुद्धसावकेहि अञ्ञेहि च देवमनुस्सेहि पस्सत्था। कस्मा? सहजातसीलादिगुणयोगतो। तेसञ्हि चम्पकबकुलकुसुमादीनं विय सहजातवण्णगन्धादयो सहजातसीलसमाधिआदयो गुणा, तेन ते वण्णगन्धादिसम्पन्नानि विय पुप्फानि देवमनुस्सानं सतं पिया मनापा पासंसिया च होन्ति। तेन वुत्तं ‘‘ये पुग्गला अट्ठ सतं पसत्था’’ति। ते पन सङ्खेपतो सोतापत्तिमग्गट्ठो फलट्ठोति एकं युगं, एवं याव अरहत्तमग्गट्ठो फलट्ठोति एकं युगन्ति चत्तारि युगानि होन्ति। तेनाह ‘‘चत्तारि एतानि युगानि होन्ति ते दक्खिणेय्या’’ति। तेति पुब्बे अनियमतो उद्दिट्ठानं नियमेत्वा दस्सनं। ते हि सब्बेपि कम्मं कम्मफलञ्च सद्दहित्वा दातब्बदेय्यधम्मसङ्खातं दक्खिणं अरहन्तीति दक्खिणेय्या गुणविसेसयोगेन दानस्स महप्फलभावसाधनतो। सुगतस्स सावकाति सम्मासम्बुद्धस्स धम्मसवनन्ते अरियाय जातिया जातताय तं धम्मं सुणन्तीति सावका। एतेसु दिन्नानि महप्फलानीति एतेसु सुगतस्स सावकेसु अप्पकानिपि दानानि दिन्नानि पटिग्गाहकतो दक्खिणाविसुद्धिया महप्फलानि होन्ति। तेनाह भगवा ‘‘यावता, भिक्खवे, सङ्घा वा गणा वा, तथागतसावकसङ्घो तेसं अग्गमक्खायती’’तिआदि (अ॰ नि॰ ४.३४; ५.३२; इतिवु॰ ९०)।
749. Idāni taṃ dakkhiṇeyyaṃ ariyasaṅghaṃ sarūpato dassentī ‘‘ye puggalā aṭṭha sataṃ pasatthā’’ti gāthamāha. Tattha yeti aniyamitaniddeso. Puggalāti sattā. Aṭṭhāti tesaṃ gaṇanaparicchedo. Te hi cattāro ca paṭipannā cattāro ca phale ṭhitāti aṭṭha honti. Sataṃ pasatthāti sappurisehi buddhapaccekabuddhasāvakehi aññehi ca devamanussehi passatthā. Kasmā? Sahajātasīlādiguṇayogato. Tesañhi campakabakulakusumādīnaṃ viya sahajātavaṇṇagandhādayo sahajātasīlasamādhiādayo guṇā, tena te vaṇṇagandhādisampannāni viya pupphāni devamanussānaṃ sataṃ piyā manāpā pāsaṃsiyā ca honti. Tena vuttaṃ ‘‘ye puggalā aṭṭha sataṃ pasatthā’’ti. Te pana saṅkhepato sotāpattimaggaṭṭho phalaṭṭhoti ekaṃ yugaṃ, evaṃ yāva arahattamaggaṭṭho phalaṭṭhoti ekaṃ yuganti cattāri yugāni honti. Tenāha ‘‘cattāri etāni yugāni honti te dakkhiṇeyyā’’ti. Teti pubbe aniyamato uddiṭṭhānaṃ niyametvā dassanaṃ. Te hi sabbepi kammaṃ kammaphalañca saddahitvā dātabbadeyyadhammasaṅkhātaṃ dakkhiṇaṃ arahantīti dakkhiṇeyyā guṇavisesayogena dānassa mahapphalabhāvasādhanato. Sugatassa sāvakāti sammāsambuddhassa dhammasavanante ariyāya jātiyā jātatāya taṃ dhammaṃ suṇantīti sāvakā. Etesu dinnāni mahapphalānīti etesu sugatassa sāvakesu appakānipi dānāni dinnāni paṭiggāhakato dakkhiṇāvisuddhiyā mahapphalāni honti. Tenāha bhagavā ‘‘yāvatā, bhikkhave, saṅghā vā gaṇā vā, tathāgatasāvakasaṅgho tesaṃ aggamakkhāyatī’’tiādi (a. ni. 4.34; 5.32; itivu. 90).
७५०. चत्तारो च पटिपन्नातिआदि हेट्ठा वुत्तत्थमेव।
750.Cattāroca paṭipannātiādi heṭṭhā vuttatthameva.
इध पन आयस्मा अनुरुद्धो अत्तना देवताय च वुत्तमत्थं मनुस्सलोकं आगन्त्वा भगवतो आरोचेसि। भगवा तमत्थं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेसि। सा देसना महाजनस्स सात्थिका अहोसीति।
Idha pana āyasmā anuruddho attanā devatāya ca vuttamatthaṃ manussalokaṃ āgantvā bhagavato ārocesi. Bhagavā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi. Sā desanā mahājanassa sātthikā ahosīti.
विहारविमानवण्णना निट्ठिता।
Vihāravimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / ६. विहारविमानवत्थु • 6. Vihāravimānavatthu
