| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
११. विजयसुत्तवण्णना
11. Vijayasuttavaṇṇanā
चरं वा यदि वा तिट्ठन्ति नन्दसुत्तं। ‘‘विजयसुत्तं कायविच्छन्दनिकसुत्त’’न्तिपि वुच्चति। का उप्पत्ति? इदं किर सुत्तं द्वीसु ठानेसु वुत्तं, तस्मा अस्स दुविधा उप्पत्ति। तत्थ भगवता अनुपुब्बेन कपिलवत्थुं अनुप्पत्वा, साकिये विनेत्वा नन्दादयो पब्बाजेत्वा, अनुञ्ञाताय मातुगामस्स पब्बज्जाय आनन्दत्थेरस्स भगिनी नन्दा, खेमकसक्करञ्ञो धीता अभिरूपनन्दा, जनपदकल्याणी नन्दाति तिस्सो नन्दायो पब्बजिंसु। तेन च समयेन भगवा सावत्थियं विहरति। अभिरूपनन्दा अभिरूपा एव अहोसि दस्सनीया पासादिका, तेनेवस्सा अभिरूपनन्दाति नाममकंसु। जनपदकल्याणी नन्दापि रूपेन अत्तना सदिसं न पस्सति। ता उभोपि रूपमदमत्ता ‘‘भगवा रूपं विवण्णेति, गरहति, अनेकपरियायेन रूपे आदीनवं दस्सेती’’ति भगवतो उपट्ठानं न गच्छन्ति, दट्ठुम्पि न इच्छन्ति। एवं अप्पसन्ना कस्मा पब्बजिताति चे? अगतिया। अभिरूपनन्दाय हि वारेय्यदिवसेयेव सामिको सक्यकुमारो कालमकासि। अथ नं मातापितरो अकामकं पब्बाजेसुं। जनपदकल्याणी नन्दापि आयस्मन्ते नन्दे अरहत्तं पत्ते निरासा हुत्वा ‘‘मय्हं सामिको च माता च महापजापति अञ्ञे च ञातका पब्बजिता, ञातीहि विना दुक्खो घरावासो’’ति घरावासे अस्सादमलभन्ती पब्बजिता, न सद्धाय।
Caraṃvā yadi vā tiṭṭhanti nandasuttaṃ. ‘‘Vijayasuttaṃ kāyavicchandanikasutta’’ntipi vuccati. Kā uppatti? Idaṃ kira suttaṃ dvīsu ṭhānesu vuttaṃ, tasmā assa duvidhā uppatti. Tattha bhagavatā anupubbena kapilavatthuṃ anuppatvā, sākiye vinetvā nandādayo pabbājetvā, anuññātāya mātugāmassa pabbajjāya ānandattherassa bhaginī nandā, khemakasakkarañño dhītā abhirūpanandā, janapadakalyāṇī nandāti tisso nandāyo pabbajiṃsu. Tena ca samayena bhagavā sāvatthiyaṃ viharati. Abhirūpanandā abhirūpā eva ahosi dassanīyā pāsādikā, tenevassā abhirūpanandāti nāmamakaṃsu. Janapadakalyāṇī nandāpi rūpena attanā sadisaṃ na passati. Tā ubhopi rūpamadamattā ‘‘bhagavā rūpaṃ vivaṇṇeti, garahati, anekapariyāyena rūpe ādīnavaṃ dassetī’’ti bhagavato upaṭṭhānaṃ na gacchanti, daṭṭhumpi na icchanti. Evaṃ appasannā kasmā pabbajitāti ce? Agatiyā. Abhirūpanandāya hi vāreyyadivaseyeva sāmiko sakyakumāro kālamakāsi. Atha naṃ mātāpitaro akāmakaṃ pabbājesuṃ. Janapadakalyāṇī nandāpi āyasmante nande arahattaṃ patte nirāsā hutvā ‘‘mayhaṃ sāmiko ca mātā ca mahāpajāpati aññe ca ñātakā pabbajitā, ñātīhi vinā dukkho gharāvāso’’ti gharāvāse assādamalabhantī pabbajitā, na saddhāya.
अथ भगवा तासं ञाणपरिपाकं विदित्वा महापजापतिं आणापेसि ‘‘सब्बापि भिक्खुनियो पटिपाटिया ओवादं आगच्छन्तू’’ति । ता अत्तनो वारे सम्पत्ते अञ्ञं पेसेन्ति। ततो भगवा ‘‘सम्पत्ते वारे अत्तनाव आगन्तब्बं, न अञ्ञा पेसेतब्बा’’ति आह। अथेकदिवसं अभिरूपनन्दा अगमासि। तं भगवा निम्मितरूपेन संवेजेत्वा ‘‘अट्ठीनं नगरं कत’’न्ति इमाय धम्मपदगाथाय –
Atha bhagavā tāsaṃ ñāṇaparipākaṃ viditvā mahāpajāpatiṃ āṇāpesi ‘‘sabbāpi bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ovādaṃ āgacchantū’’ti . Tā attano vāre sampatte aññaṃ pesenti. Tato bhagavā ‘‘sampatte vāre attanāva āgantabbaṃ, na aññā pesetabbā’’ti āha. Athekadivasaṃ abhirūpanandā agamāsi. Taṃ bhagavā nimmitarūpena saṃvejetvā ‘‘aṭṭhīnaṃ nagaraṃ kata’’nti imāya dhammapadagāthāya –
‘‘आतुरं असुचिं पूतिं, पस्स नन्दे समुस्सयं।
‘‘Āturaṃ asuciṃ pūtiṃ, passa nande samussayaṃ;
उग्घरन्तं पग्घरन्तं, बालानं अभिपत्थितं॥ (थेरीगा॰ १९)।
Uggharantaṃ paggharantaṃ, bālānaṃ abhipatthitaṃ. (therīgā. 19);
‘‘अनिमित्तञ्च भावेहि, मानानुसयमुज्जह।
‘‘Animittañca bhāvehi, mānānusayamujjaha;
ततो मानाभिसमया, उपसन्ता चरिस्ससी’’ति॥ (सु॰ नि॰ ३४४; थेरीगा॰ २०) –
Tato mānābhisamayā, upasantā carissasī’’ti. (su. ni. 344; therīgā. 20) –
इमाहि थेरीगाथाहि च अनुपुब्बेन अरहत्ते पतिट्ठापेसि। अथेकदिवसं सावत्थिवासिनो पुरेभत्तं दानं दत्वा समादिन्नुपोसथा सुनिवत्था सुपारुता गन्धपुप्फादीनि आदाय धम्मस्सवनत्थाय जेतवनं गन्त्वा धम्मस्सवनपरियोसाने भगवन्तं वन्दित्वा नगरं पविसन्ति। भिक्खुनिसङ्घोपि धम्मकथं सुत्वा भिक्खुनिउपस्सयं गच्छति। तत्थ मनुस्सा च भिक्खुनियो च भगवतो वण्णं भासन्ति। चतुप्पमाणिके हि लोकसन्निवासे सम्मासम्बुद्धं दिस्वा अप्पसीदन्तो नाम नत्थि। रूपप्पमाणिका हि पुग्गला भगवतो लक्खणखचितमनुब्यञ्जनविचित्रं समुज्जलितकेतुमालाब्यामप्पभाविनद्धमलङ्कारत्थमिव लोकस्स समुप्पन्नं रूपं दिस्वा पसीदन्ति, घोसप्पमाणिका अनेकसतेसु जातकेसु कित्तिघोसं अट्ठङ्गसमन्नागतं करवीकमधुरनिग्घोसं ब्रह्मस्सरञ्च सुत्वा, लूखप्पमाणिका पत्तचीवरादिलूखतं दुक्करकारिकलूखतं वा दिस्वा, धम्मप्पमाणिका सीलक्खन्धादीसु यंकिञ्चि धम्मक्खन्धं उपपरिक्खित्वा। तस्मा सब्बट्ठानेसु भगवतो वण्णं भासन्ति। जनपदकल्याणी नन्दा भिक्खुनिपस्सयं पत्वापि अनेकपरियायेन भगवतो वण्णं भासन्तानं तेसं सुत्वा भगवन्तं उपगन्तुकामा हुत्वा भिक्खुनीनं आरोचेसि। भिक्खुनियो तं गहेत्वा भगवन्तं उपसङ्कमिंसु।
Imāhi therīgāthāhi ca anupubbena arahatte patiṭṭhāpesi. Athekadivasaṃ sāvatthivāsino purebhattaṃ dānaṃ datvā samādinnuposathā sunivatthā supārutā gandhapupphādīni ādāya dhammassavanatthāya jetavanaṃ gantvā dhammassavanapariyosāne bhagavantaṃ vanditvā nagaraṃ pavisanti. Bhikkhunisaṅghopi dhammakathaṃ sutvā bhikkhuniupassayaṃ gacchati. Tattha manussā ca bhikkhuniyo ca bhagavato vaṇṇaṃ bhāsanti. Catuppamāṇike hi lokasannivāse sammāsambuddhaṃ disvā appasīdanto nāma natthi. Rūpappamāṇikā hi puggalā bhagavato lakkhaṇakhacitamanubyañjanavicitraṃ samujjalitaketumālābyāmappabhāvinaddhamalaṅkāratthamiva lokassa samuppannaṃ rūpaṃ disvā pasīdanti, ghosappamāṇikā anekasatesu jātakesu kittighosaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ karavīkamadhuranigghosaṃ brahmassarañca sutvā, lūkhappamāṇikā pattacīvarādilūkhataṃ dukkarakārikalūkhataṃ vā disvā, dhammappamāṇikā sīlakkhandhādīsu yaṃkiñci dhammakkhandhaṃ upaparikkhitvā. Tasmā sabbaṭṭhānesu bhagavato vaṇṇaṃ bhāsanti. Janapadakalyāṇī nandā bhikkhunipassayaṃ patvāpi anekapariyāyena bhagavato vaṇṇaṃ bhāsantānaṃ tesaṃ sutvā bhagavantaṃ upagantukāmā hutvā bhikkhunīnaṃ ārocesi. Bhikkhuniyo taṃ gahetvā bhagavantaṃ upasaṅkamiṃsu.
भगवा पटिकच्चेव तस्सागमनं विदित्वा कण्टकेन कण्टकं, आणिया च आणिं नीहरितुकामो पुरिसो विय रूपेनेव रूपमदं विनेतुं अत्तनो इद्धिबलेन पन्नरससोळसवस्सुद्देसिकं अतिदस्सनीयं इत्थिं पस्से ठत्वा बीजमानं अभिनिम्मिनि। नन्दा भिक्खुनीहि सद्धिं उपसङ्कमित्वा, भगवन्तं वन्दित्वा, भिक्खुनिसङ्घस्स अन्तरे निसीदित्वा, पादतला पभुति याव केसग्गा भगवतो रूपसम्पत्तिं दिस्वा पुन तं भगवतो पस्से ठितं निम्मतरूपञ्च दिस्वा ‘‘अहो अयं इत्थी रूपवती’’ति अत्तनो रूपमदं जहित्वा तस्सा रूपे अभिरत्तभावा अहोसि। ततो भगवा तं इत्थिं वीसतिवस्सप्पमाणं कत्वा दस्सेसि। मातुगामो हि सोळसवस्सुद्देसिकोयेव सोभति, न ततो उद्धं। अथ तस्सा रूपपरिहानिं दिस्वा नन्दाय तस्मिं रूपे छन्दरागो तनुको अहोसि। ततो भगवा अविजातवण्णं, सकिंविजातवण्णं, मज्झिमित्थिवण्णं, महित्थिवण्णन्ति एवं याव वस्ससतिकं ओभग्गं दण्डपरायणं तिलकाहतगत्तं कत्वा, दस्सेत्वा पस्समानायेव नन्दाय तस्सा मरणं उद्धुमातकादिभेदं काकादीहि सम्परिवारेत्वा खज्जमानं दुग्गन्धं जेगुच्छपटिकूलभावञ्च दस्सेसि । नन्दाय तं कमं दिस्वा ‘‘एवमेवं ममपि अञ्ञेसम्पि सब्बसाधारणो अयं कमो’’ति अनिच्चसञ्ञा सण्ठासि, तदनुसारेन च दुक्खनत्तसञ्ञापि, तयो भवा आदित्तमिव अगारं अप्पटिसरणा हुत्वा उपट्ठहिंसु। अथ भगवा ‘‘कम्मट्ठाने पक्खन्तं नन्दाय चित्त’’न्ति ञत्वा तस्सा सप्पायवसेन इमा गाथायो अभासि –
Bhagavā paṭikacceva tassāgamanaṃ viditvā kaṇṭakena kaṇṭakaṃ, āṇiyā ca āṇiṃ nīharitukāmo puriso viya rūpeneva rūpamadaṃ vinetuṃ attano iddhibalena pannarasasoḷasavassuddesikaṃ atidassanīyaṃ itthiṃ passe ṭhatvā bījamānaṃ abhinimmini. Nandā bhikkhunīhi saddhiṃ upasaṅkamitvā, bhagavantaṃ vanditvā, bhikkhunisaṅghassa antare nisīditvā, pādatalā pabhuti yāva kesaggā bhagavato rūpasampattiṃ disvā puna taṃ bhagavato passe ṭhitaṃ nimmatarūpañca disvā ‘‘aho ayaṃ itthī rūpavatī’’ti attano rūpamadaṃ jahitvā tassā rūpe abhirattabhāvā ahosi. Tato bhagavā taṃ itthiṃ vīsativassappamāṇaṃ katvā dassesi. Mātugāmo hi soḷasavassuddesikoyeva sobhati, na tato uddhaṃ. Atha tassā rūpaparihāniṃ disvā nandāya tasmiṃ rūpe chandarāgo tanuko ahosi. Tato bhagavā avijātavaṇṇaṃ, sakiṃvijātavaṇṇaṃ, majjhimitthivaṇṇaṃ, mahitthivaṇṇanti evaṃ yāva vassasatikaṃ obhaggaṃ daṇḍaparāyaṇaṃ tilakāhatagattaṃ katvā, dassetvā passamānāyeva nandāya tassā maraṇaṃ uddhumātakādibhedaṃ kākādīhi samparivāretvā khajjamānaṃ duggandhaṃ jegucchapaṭikūlabhāvañca dassesi . Nandāya taṃ kamaṃ disvā ‘‘evamevaṃ mamapi aññesampi sabbasādhāraṇo ayaṃ kamo’’ti aniccasaññā saṇṭhāsi, tadanusārena ca dukkhanattasaññāpi, tayo bhavā ādittamiva agāraṃ appaṭisaraṇā hutvā upaṭṭhahiṃsu. Atha bhagavā ‘‘kammaṭṭhāne pakkhantaṃ nandāya citta’’nti ñatvā tassā sappāyavasena imā gāthāyo abhāsi –
‘‘आतुरं असुचिं पूतिं, पस्स नन्दे समुस्सयं।
‘‘Āturaṃ asuciṃ pūtiṃ, passa nande samussayaṃ;
उग्घरन्तं पग्घरन्तं, बालानं अभिपत्थितं॥ (थेरीगा॰ १९)।
Uggharantaṃ paggharantaṃ, bālānaṃ abhipatthitaṃ. (therīgā. 19);
‘‘यथा इदं तथा एतं, यथा एतं तथा इदं।
‘‘Yathā idaṃ tathā etaṃ, yathā etaṃ tathā idaṃ;
धातुसो सुञ्ञतो पस्स, मा लोकं पुनरागमि।
Dhātuso suññato passa, mā lokaṃ punarāgami;
भवे छन्दं विराजेत्वा, उपसन्ता चरिस्ससी’’ति॥ (सु॰ नि॰ २०५)।
Bhave chandaṃ virājetvā, upasantā carissasī’’ti. (su. ni. 205);
गाथापरियोसाने नन्दा सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। अथस्सा भगवा उपरिमग्गाधिगमत्थं सुञ्ञतपरिवारं विपस्सनाकम्मट्ठानं कथेन्तो इमं सुत्तमभासि। अयं तावस्स एका उप्पत्ति।
Gāthāpariyosāne nandā sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Athassā bhagavā uparimaggādhigamatthaṃ suññataparivāraṃ vipassanākammaṭṭhānaṃ kathento imaṃ suttamabhāsi. Ayaṃ tāvassa ekā uppatti.
भगवति पन राजगहे विहरन्ते या सा चीवरक्खन्धके (महाव॰ ३२६) वित्थारतो वुत्तसमुट्ठानाय सालवतिया गणिकाय धीता जीवकस्स कनिट्ठा सिरिमा नाम मातु अच्चयेन तं ठानं लभित्वा ‘‘अक्कोधेन जिने कोध’’न्ति (ध॰ प॰ २२३; जा॰ १.२.१) इमिस्सा गाथाय वत्थुम्हि पुण्णकसेट्ठिधीतरं अवमञ्ञित्वा, भगवन्तं खमापेन्ती धम्मदेसनं सुत्वा, सोतापन्ना हुत्वा अट्ठ निच्चभत्तानि पवत्तेसि। तं आरब्भ अञ्ञतरो निच्चभत्तिको भिक्खु रागं उप्पादेसि। आहारकिच्चम्पि च कातुं असक्कोन्तो निराहारो निपज्जीति धम्मपदगाथावत्थुम्हि वुत्तं। तस्मिं तथानिपन्नेयेव सिरिमा कालं कत्वा यामभवने सुयामस्स देवी अहोसि। अथ तस्सा सरीरस्स अग्गिकिच्चं निवारेत्वा आमकसुसाने रञ्ञा निक्खिपापितं सरीरं दस्सनाय भगवा भिक्खुसङ्घपरिवुतो अगमासि, तम्पि भिक्खुं आदाय, तथा नागरा च राजा च। तत्थ मनुस्सा भणन्ति ‘‘पुब्बे सिरिमाय अट्ठुत्तरसहस्सेनापि दस्सनं दुल्लभं , तं दानज्ज काकणिकायापि दट्ठुकामो नत्थी’’ति। सिरिमापि देवकञ्ञा पञ्चहि रथसतेहि परिवुता तत्रागमासि। तत्रापि भगवा सन्निपतितानं धम्मदेसनत्थं इमं सुत्तं तस्स भिक्खुनो ओवादत्थं ‘‘पस्स चित्तकतं बिम्ब’’न्ति (ध॰ प॰ १४७) इमञ्च धम्मपदगाथं अभासि। अयमस्स दुतिया उप्पत्ति।
Bhagavati pana rājagahe viharante yā sā cīvarakkhandhake (mahāva. 326) vitthārato vuttasamuṭṭhānāya sālavatiyā gaṇikāya dhītā jīvakassa kaniṭṭhā sirimā nāma mātu accayena taṃ ṭhānaṃ labhitvā ‘‘akkodhena jine kodha’’nti (dha. pa. 223; jā. 1.2.1) imissā gāthāya vatthumhi puṇṇakaseṭṭhidhītaraṃ avamaññitvā, bhagavantaṃ khamāpentī dhammadesanaṃ sutvā, sotāpannā hutvā aṭṭha niccabhattāni pavattesi. Taṃ ārabbha aññataro niccabhattiko bhikkhu rāgaṃ uppādesi. Āhārakiccampi ca kātuṃ asakkonto nirāhāro nipajjīti dhammapadagāthāvatthumhi vuttaṃ. Tasmiṃ tathānipanneyeva sirimā kālaṃ katvā yāmabhavane suyāmassa devī ahosi. Atha tassā sarīrassa aggikiccaṃ nivāretvā āmakasusāne raññā nikkhipāpitaṃ sarīraṃ dassanāya bhagavā bhikkhusaṅghaparivuto agamāsi, tampi bhikkhuṃ ādāya, tathā nāgarā ca rājā ca. Tattha manussā bhaṇanti ‘‘pubbe sirimāya aṭṭhuttarasahassenāpi dassanaṃ dullabhaṃ , taṃ dānajja kākaṇikāyāpi daṭṭhukāmo natthī’’ti. Sirimāpi devakaññā pañcahi rathasatehi parivutā tatrāgamāsi. Tatrāpi bhagavā sannipatitānaṃ dhammadesanatthaṃ imaṃ suttaṃ tassa bhikkhuno ovādatthaṃ ‘‘passa cittakataṃ bimba’’nti (dha. pa. 147) imañca dhammapadagāthaṃ abhāsi. Ayamassa dutiyā uppatti.
१९५. तत्थ चरं वाति सकलरूपकायस्स गन्तब्बदिसाभिमुखेनाभिनीहारेन गच्छन्तो वा। यदि वा तिट्ठन्ति तस्सेव उस्सापनभावेन तिट्ठन्तो वा। निसिन्नो उद वा सयन्ति तस्सेव हेट्ठिमभागसमिञ्जनउपरिमभागसमुस्सापनभावेन निसिन्नो वा, तिरियं पसारणभावेन सयन्तो वा। समिञ्जेति पसारेतीति तानि तानि पब्बानि समिञ्जेति च पसारेति च।
195. Tattha caraṃ vāti sakalarūpakāyassa gantabbadisābhimukhenābhinīhārena gacchanto vā. Yadi vā tiṭṭhanti tasseva ussāpanabhāvena tiṭṭhanto vā. Nisinno uda vā sayanti tasseva heṭṭhimabhāgasamiñjanauparimabhāgasamussāpanabhāvena nisinno vā, tiriyaṃ pasāraṇabhāvena sayanto vā. Samiñjeti pasāretīti tāni tāni pabbāni samiñjeti ca pasāreti ca.
एसा कायस्स इञ्जनाति सब्बापेसा इमस्सेव सविञ्ञाणकस्स कायस्स इञ्जना चलना फन्दना, नत्थेत्थ अञ्ञो कोचि चरन्तो वा पसारेन्तो वा, अपिच खो पन ‘‘चरामी’’ति चित्ते उप्पज्जन्ते तंसमुट्ठाना वायोधातु कायं फरति, तेनस्स गन्तब्बदिसाभिमुखो अभिनीहारो होति, देसन्तरे रूपन्तरपातुभावोति अत्थो। तेन ‘‘चर’’न्ति वुच्चति। तथा ‘‘तिट्ठामी’’ति चित्ते उप्पज्जन्ते तंसमुट्ठाना वायोधातु कायं फरति, तेनस्स समुस्सापनं होति, उपरूपरिट्ठानेन रूपपातुभावोति अत्थो। तेन ‘‘तिट्ठ’’न्ति वुच्चति। तथा ‘‘निसीदामी’’ति चित्ते उप्पज्जन्ते तंसमुट्ठाना वायोधातु कायं फरति, तेनस्स हेट्ठिमभागसमिञ्जनञ्च उपरिमभागसमुस्सापनञ्च होति, तथाभावेन रूपपातुभावोति अत्थो। तेन ‘‘निसिन्नो’’ति वुच्चति। तथा ‘‘सयामी’’ति चित्ते उप्पज्जन्ते तंसमुट्ठाना वायोधातु कायं फरति, तेनस्स तिरियं पसारणं होति, तथाभावेन रूपपातुभावोति अत्थो। तेन ‘‘सय’’न्ति वुच्चति।
Esā kāyassa iñjanāti sabbāpesā imasseva saviññāṇakassa kāyassa iñjanā calanā phandanā, natthettha añño koci caranto vā pasārento vā, apica kho pana ‘‘carāmī’’ti citte uppajjante taṃsamuṭṭhānā vāyodhātu kāyaṃ pharati, tenassa gantabbadisābhimukho abhinīhāro hoti, desantare rūpantarapātubhāvoti attho. Tena ‘‘cara’’nti vuccati. Tathā ‘‘tiṭṭhāmī’’ti citte uppajjante taṃsamuṭṭhānā vāyodhātu kāyaṃ pharati, tenassa samussāpanaṃ hoti, uparūpariṭṭhānena rūpapātubhāvoti attho. Tena ‘‘tiṭṭha’’nti vuccati. Tathā ‘‘nisīdāmī’’ti citte uppajjante taṃsamuṭṭhānā vāyodhātu kāyaṃ pharati, tenassa heṭṭhimabhāgasamiñjanañca uparimabhāgasamussāpanañca hoti, tathābhāvena rūpapātubhāvoti attho. Tena ‘‘nisinno’’ti vuccati. Tathā ‘‘sayāmī’’ti citte uppajjante taṃsamuṭṭhānā vāyodhātu kāyaṃ pharati, tenassa tiriyaṃ pasāraṇaṃ hoti, tathābhāvena rūpapātubhāvoti attho. Tena ‘‘saya’’nti vuccati.
एवं चायमायस्मा यो कोचि इत्थन्नामो चरं वा यदि वा तिट्ठं, निसिन्नो उद वा सयं यमेतं तत्थ तत्थ इरियापथे तेसं तेसं पब्बानं समिञ्जनप्पसारणवसेन समिञ्जेति पसारेतीति वुच्चति। तम्पि यस्मा समिञ्जनप्पसारणचित्ते उप्पज्जमाने यथावुत्तेनेव नयेन होति, तस्मा एसा कायस्स इञ्जना, नत्थेत्थ अञ्ञो कोचि, सुञ्ञमिदं केनचि चरन्तेन वा पसारेन्तेन वा सत्तेन वा पुग्गलेन वा। केवलं पन –
Evaṃ cāyamāyasmā yo koci itthannāmo caraṃ vā yadi vā tiṭṭhaṃ, nisinno uda vā sayaṃ yametaṃ tattha tattha iriyāpathe tesaṃ tesaṃ pabbānaṃ samiñjanappasāraṇavasena samiñjeti pasāretīti vuccati. Tampi yasmā samiñjanappasāraṇacitte uppajjamāne yathāvutteneva nayena hoti, tasmā esā kāyassa iñjanā, natthettha añño koci, suññamidaṃ kenaci carantena vā pasārentena vā sattena vā puggalena vā. Kevalaṃ pana –
‘‘चित्तनानत्तमागम्म, नानत्तं होति वायुनो।
‘‘Cittanānattamāgamma, nānattaṃ hoti vāyuno;
वायुनानत्ततो नाना, होति कायस्स इञ्जना’’ति॥ –
Vāyunānattato nānā, hoti kāyassa iñjanā’’ti. –
अयमेत्थ परमत्थो।
Ayamettha paramattho.
एवमेताय गाथाय भगवा यस्मा एकस्मिं इरियापथे चिरविनियोगेन कायपीळनं होति, तस्स च विनोदनत्थं इरियापथपरिवत्तनं करीयति, तस्मा ‘‘चरं वा’’तिआदीहि इरियापथपटिच्छन्नं दुक्खलक्खणं दीपेति, तथा चरणकाले ठानादीनमभावतो सब्बमेतं चरणादिभेदं ‘‘एसा कायस्स इञ्जना’’ति भणन्तो सन्ततिपटिच्छन्नं अनिच्चलक्खणं। ताय ताय सामग्गिया पवत्ताय ‘‘एसा कायस्स इञ्जना’’ति च अत्तपटिक्खेपेन भणन्तो अत्तसञ्ञाघनपटिच्छन्नं अनत्तलक्खणं दीपेति।
Evametāya gāthāya bhagavā yasmā ekasmiṃ iriyāpathe ciraviniyogena kāyapīḷanaṃ hoti, tassa ca vinodanatthaṃ iriyāpathaparivattanaṃ karīyati, tasmā ‘‘caraṃ vā’’tiādīhi iriyāpathapaṭicchannaṃ dukkhalakkhaṇaṃ dīpeti, tathā caraṇakāle ṭhānādīnamabhāvato sabbametaṃ caraṇādibhedaṃ ‘‘esā kāyassa iñjanā’’ti bhaṇanto santatipaṭicchannaṃ aniccalakkhaṇaṃ. Tāya tāya sāmaggiyā pavattāya ‘‘esā kāyassa iñjanā’’ti ca attapaṭikkhepena bhaṇanto attasaññāghanapaṭicchannaṃ anattalakkhaṇaṃ dīpeti.
१९६. एवं लक्खणत्तयदीपनेन सुञ्ञतकम्मट्ठानं कथेत्वा पुन सविञ्ञाणकाविञ्ञाणकअसुभदस्सनत्थं ‘‘अट्ठिनहारुसंयुत्तो’’ति आरभि। तस्सत्थो – यस्स चेसा कायस्स इञ्जना, स्वायं कायो विसुद्धिमग्गे द्वत्तिंसाकारवण्णनायं वण्णसण्ठानदिसोकासपरिच्छेदभेदेन अब्यापारनयेन च पकासितेहि सट्ठाधिकेहि तीहि अट्ठिसतेहि नवहि न्हारुसतेहि च संयुत्तत्ता अट्ठिनहारुसंयुत्तो। तत्थेव पकासितेन अग्गपादङ्गुलितचादिना तचेन च नवपेसिसतप्पभेदेन च मंसेन अवलित्तत्ता तचमंसावलेपनो परमदुग्गन्धजेगुच्छपटिकूलोति वेदितब्बो । किञ्चेत्थ वेदितब्बं सिया, यदि एस या सा मज्झिमस्स पुरिसस्स सकलसरीरतो संकड्ढिता बदरट्ठिप्पमाणा भवेय्य, ताय मक्खिकापत्तसुखुमच्छविया नीलादिरङ्गजातेन गेहभित्ति विय पटिच्छन्नो न भवेय्य, अयं पन एवं सुखुमायपि छविया कायो पटिच्छन्नो पञ्ञाचक्खुविरहितेहि बालपुथुज्जनेहि यथाभूतं न दिस्सति। छविरागरञ्जितो हिस्स परमजेगुच्छपटिकूलधम्मसङ्खातो तचोपि तचपलिवेठितं यं तं पभेदतो –
196. Evaṃ lakkhaṇattayadīpanena suññatakammaṭṭhānaṃ kathetvā puna saviññāṇakāviññāṇakaasubhadassanatthaṃ ‘‘aṭṭhinahārusaṃyutto’’ti ārabhi. Tassattho – yassa cesā kāyassa iñjanā, svāyaṃ kāyo visuddhimagge dvattiṃsākāravaṇṇanāyaṃ vaṇṇasaṇṭhānadisokāsaparicchedabhedena abyāpāranayena ca pakāsitehi saṭṭhādhikehi tīhi aṭṭhisatehi navahi nhārusatehi ca saṃyuttattā aṭṭhinahārusaṃyutto. Tattheva pakāsitena aggapādaṅgulitacādinā tacena ca navapesisatappabhedena ca maṃsena avalittattā tacamaṃsāvalepano paramaduggandhajegucchapaṭikūloti veditabbo . Kiñcettha veditabbaṃ siyā, yadi esa yā sā majjhimassa purisassa sakalasarīrato saṃkaḍḍhitā badaraṭṭhippamāṇā bhaveyya, tāya makkhikāpattasukhumacchaviyā nīlādiraṅgajātena gehabhitti viya paṭicchanno na bhaveyya, ayaṃ pana evaṃ sukhumāyapi chaviyā kāyo paṭicchanno paññācakkhuvirahitehi bālaputhujjanehi yathābhūtaṃ na dissati. Chavirāgarañjito hissa paramajegucchapaṭikūladhammasaṅkhāto tacopi tacapaliveṭhitaṃ yaṃ taṃ pabhedato –
‘‘नवपेसिसता मंसा, अवलित्ता कळेवरे।
‘‘Navapesisatā maṃsā, avalittā kaḷevare;
नानाकिमिकुलाकिण्णं, मिळ्हट्ठानंव पूतिका’’ति॥ –
Nānākimikulākiṇṇaṃ, miḷhaṭṭhānaṃva pūtikā’’ti. –
एवं वुत्तं नवमंससतम्पि, मंसावलित्ता ये ते –
Evaṃ vuttaṃ navamaṃsasatampi, maṃsāvalittā ye te –
‘‘नवन्हारुसता होन्ति, ब्याममत्ते कळेवरे।
‘‘Navanhārusatā honti, byāmamatte kaḷevare;
बन्धन्ति अट्ठिसङ्घातं, अगारमिव वल्लिया’’ति॥ –
Bandhanti aṭṭhisaṅghātaṃ, agāramiva valliyā’’ti. –
तेपि, न्हारुसमुट्ठितानि पटिपाटिया अवट्ठितानि पूतीनि दुग्गन्धानि तीणि सट्ठाधिकानि अट्ठिसतानिपि यथाभूतं न दिस्सन्ति यतो अनादियित्वा तं मक्खिकापत्तसुखुमच्छविं। यानि पनस्स छविरागरत्तेन तचेन पलिवेठितत्ता सब्बलोकस्स अपाकटानि नानप्पकारानि अब्भन्तरकुणपानि परमासुचिदुग्गन्धजेगुच्छनीयपटिकूलानि, तानिपि पञ्ञाचक्खुना पटिविज्झित्वा एवं पस्सितब्बो ‘‘अन्तपूरो उदरपूरो…पे॰… पित्तस्स च वसाय चा’’ति।
Tepi, nhārusamuṭṭhitāni paṭipāṭiyā avaṭṭhitāni pūtīni duggandhāni tīṇi saṭṭhādhikāni aṭṭhisatānipi yathābhūtaṃ na dissanti yato anādiyitvā taṃ makkhikāpattasukhumacchaviṃ. Yāni panassa chavirāgarattena tacena paliveṭhitattā sabbalokassa apākaṭāni nānappakārāni abbhantarakuṇapāni paramāsuciduggandhajegucchanīyapaṭikūlāni, tānipi paññācakkhunā paṭivijjhitvā evaṃ passitabbo ‘‘antapūro udarapūro…pe… pittassa ca vasāya cā’’ti.
१९७. तत्थ अन्तस्स पूरो अन्तपूरो। उदरस्स पूरो उदरपूरो। उदरन्ति च उदरियस्सेतं अधिवचनं। तञ्हि ठाननामेन ‘‘उदर’’न्ति वुत्तं। यकनपेळस्साति यकनपिण्डस्स। वत्थिनोति मुत्तस्स। ठानूपचारेन पनेतं ‘‘वत्थी’’ति वुत्तं। पूरोति अधिकारो, तस्मा यकनपेळस्स पूरो वत्थिनो पूरोति एवं योजेतब्बं। एस नयो हदयस्सातिआदीसु। सब्बानेव चेतानि अन्तादीनि वण्णसण्ठानदिसोकासपरिच्छेदभेदेन अब्यापारनयेन च विसुद्धिमग्गे वुत्तनयवसेनेव वेदितब्बानि।
197. Tattha antassa pūro antapūro. Udarassa pūro udarapūro. Udaranti ca udariyassetaṃ adhivacanaṃ. Tañhi ṭhānanāmena ‘‘udara’’nti vuttaṃ. Yakanapeḷassāti yakanapiṇḍassa. Vatthinoti muttassa. Ṭhānūpacārena panetaṃ ‘‘vatthī’’ti vuttaṃ. Pūroti adhikāro, tasmā yakanapeḷassa pūro vatthino pūroti evaṃ yojetabbaṃ. Esa nayo hadayassātiādīsu. Sabbāneva cetāni antādīni vaṇṇasaṇṭhānadisokāsaparicchedabhedena abyāpāranayena ca visuddhimagge vuttanayavaseneva veditabbāni.
१९९-२००. एवं भगवा ‘‘न किञ्चेत्थ एकम्पि गय्हूपगं मुत्तामणिसदिसं अत्थि, अञ्ञदत्थु असुचिपरिपूरोवायं कायो’’ति अब्भन्तरकुणपं दस्सेत्वा इदानि तमेव अब्भन्तरकुणपं बहिनिक्खमनकुणपेन पाकटं कत्वा दस्सेन्तो पुब्बे वुत्तञ्च सङ्गण्हित्वा ‘‘अथस्स नवहि सोतेही’’ति गाथाद्वयमाह।
199-200. Evaṃ bhagavā ‘‘na kiñcettha ekampi gayhūpagaṃ muttāmaṇisadisaṃ atthi, aññadatthu asuciparipūrovāyaṃ kāyo’’ti abbhantarakuṇapaṃ dassetvā idāni tameva abbhantarakuṇapaṃ bahinikkhamanakuṇapena pākaṭaṃ katvā dassento pubbe vuttañca saṅgaṇhitvā ‘‘athassa navahi sotehī’’ti gāthādvayamāha.
तत्थ अथाति परियायन्तरनिदस्सनं, अपरेनापि परियायेन असुचिभावं पस्साति वुत्तं होति। अस्साति इमस्स कायस्स। नवहि सोतेहीति उभोअक्खिच्छिद्दकण्णच्छिद्दनासाछिद्दमुखवच्चमग्गपस्सावमग्गेहि। असुचि सवतीति सब्बलोकपाकटनानप्पकारपरमदुग्गन्धजेगुच्छअसुचियेव सवति, सन्दति, पग्घरति, न अञ्ञं किञ्चि अगरुचन्दनादिगन्धजातं वा मणिमुत्तादिरतनजातं वा। सब्बदाति तञ्च खो सब्बदा रत्तिम्पि दिवापि पुब्बण्हेपि सायन्हेपि तिट्ठतोपि गच्छतोपीति। किं तं असुचीति चे? ‘‘अक्खिम्हा अक्खिगूथको’’तिआदि। एतस्स हि द्वीहि अक्खिच्छिद्देहि अपनीततचमंससदिसो अक्खिगूथको, कण्णच्छिद्देहि रजोजल्लसदिसो कण्णगूथको, नासाछिद्देहि पुब्बसदिसा सिङ्घाणिका च सवति, मुखेन च वमति। किं वमतीति चे? एकदा पित्तं, यदा अबद्धपित्तं कुप्पितं होति, तदा तं वमतीति अधिप्पायो। सेम्हञ्चाति न केवलञ्च पित्तं, यम्पि उदरपटले एकपत्थपूरप्पमाणं सेम्हं तिट्ठति, तम्पि एकदा वमति। तं पनेतं वण्णादितो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.२०३-२०४, २१०-२११) वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। ‘‘सेम्हञ्चा’’ति च-सद्देन सेम्हञ्च अञ्ञञ्च एवरूपं उदरियलोहितादिअसुचिं वमतीति दस्सेति। एवं सत्तहि द्वारेहि असुचिवमनं दस्सेत्वा कालञ्ञू पुग्गलञ्ञू परिसञ्ञू च भगवा तदुत्तरि द्वे द्वारानि विसेसवचनेन अनामसित्वा अपरेन परियायेन सब्बस्मापि काया असुचिसवनं दस्सेन्तो आह ‘‘कायम्हा सेदजल्लिका’’ति। तत्थ सेदजल्लिकाति सेदो च लोणपटलमलभेदा जल्लिका च, तस्स ‘‘सवति सब्बदा’’ति इमिना सद्धिं सम्बन्धो।
Tattha athāti pariyāyantaranidassanaṃ, aparenāpi pariyāyena asucibhāvaṃ passāti vuttaṃ hoti. Assāti imassa kāyassa. Navahi sotehīti ubhoakkhicchiddakaṇṇacchiddanāsāchiddamukhavaccamaggapassāvamaggehi. Asuci savatīti sabbalokapākaṭanānappakāraparamaduggandhajegucchaasuciyeva savati, sandati, paggharati, na aññaṃ kiñci agarucandanādigandhajātaṃ vā maṇimuttādiratanajātaṃ vā. Sabbadāti tañca kho sabbadā rattimpi divāpi pubbaṇhepi sāyanhepi tiṭṭhatopi gacchatopīti. Kiṃ taṃ asucīti ce? ‘‘Akkhimhā akkhigūthako’’tiādi. Etassa hi dvīhi akkhicchiddehi apanītatacamaṃsasadiso akkhigūthako, kaṇṇacchiddehi rajojallasadiso kaṇṇagūthako, nāsāchiddehi pubbasadisā siṅghāṇikā ca savati, mukhena ca vamati. Kiṃ vamatīti ce? Ekadā pittaṃ, yadā abaddhapittaṃ kuppitaṃ hoti, tadā taṃ vamatīti adhippāyo. Semhañcāti na kevalañca pittaṃ, yampi udarapaṭale ekapatthapūrappamāṇaṃ semhaṃ tiṭṭhati, tampi ekadā vamati. Taṃ panetaṃ vaṇṇādito visuddhimagge (visuddhi. 1.203-204, 210-211) vuttanayeneva veditabbaṃ. ‘‘Semhañcā’’ti ca-saddena semhañca aññañca evarūpaṃ udariyalohitādiasuciṃ vamatīti dasseti. Evaṃ sattahi dvārehi asucivamanaṃ dassetvā kālaññū puggalaññū parisaññū ca bhagavā taduttari dve dvārāni visesavacanena anāmasitvā aparena pariyāyena sabbasmāpi kāyā asucisavanaṃ dassento āha ‘‘kāyamhā sedajallikā’’ti. Tattha sedajallikāti sedo ca loṇapaṭalamalabhedā jallikā ca, tassa ‘‘savati sabbadā’’ti iminā saddhiṃ sambandho.
२०१. एवं भगवा यथा नाम भत्ते पच्चमाने तण्डुलमलञ्च उदकमलञ्च फेणेन सद्धिं उट्ठहित्वा उक्खलिमुखं मक्खेत्वा बहि गळति, तथा असितपीतादिभेदे आहारे कम्मजेन अग्गिना पच्चमाने यं असितपीतादिमलं उट्ठहित्वा ‘‘अक्खिम्हा अक्खिगूथको’’तिआदिना भेदेन निक्खमन्तं अक्खिआदीनि मक्खेत्वा बहि गळति, तस्सापि वसेन इमस्स कायस्स असुचिभावं दस्सेत्वा इदानि यं लोके उत्तमङ्गसम्मतं सीसं अतिविसिट्ठभावतो पच्चेन्ता वन्दनेय्यानम्पि वन्दनं न करोन्ति, तस्सापि निस्सारताय असुचिताय चस्स असुचिभावं दस्सेन्तो ‘‘अथस्स सुसिरं सीस’’न्ति इमं गाथमाह।
201. Evaṃ bhagavā yathā nāma bhatte paccamāne taṇḍulamalañca udakamalañca pheṇena saddhiṃ uṭṭhahitvā ukkhalimukhaṃ makkhetvā bahi gaḷati, tathā asitapītādibhede āhāre kammajena agginā paccamāne yaṃ asitapītādimalaṃ uṭṭhahitvā ‘‘akkhimhā akkhigūthako’’tiādinā bhedena nikkhamantaṃ akkhiādīni makkhetvā bahi gaḷati, tassāpi vasena imassa kāyassa asucibhāvaṃ dassetvā idāni yaṃ loke uttamaṅgasammataṃ sīsaṃ ativisiṭṭhabhāvato paccentā vandaneyyānampi vandanaṃ na karonti, tassāpi nissāratāya asucitāya cassa asucibhāvaṃ dassento ‘‘athassa susiraṃ sīsa’’nti imaṃ gāthamāha.
तत्थ सुसिरन्ति छिद्दं। मत्थलुङ्गस्स पूरितन्ति दधिभरितअलाबुकं विय मत्थलुङ्गभरितं। तञ्च पनेतं मत्थलुङ्गं विसुद्धिमग्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। सुभतो नं मञ्ञति बालोति तमेनं एवं नानाविधकुणपभरितम्पि कायं दुच्चिन्तितचिन्ती बालो सुभतो मञ्ञति, सुभं सुचिं इट्ठं कन्तं मनापन्ति तीहिपि तण्हादिट्ठिमानमञ्ञनाहि मञ्ञति। कस्मा? यस्मा अविज्जाय पुरक्खतो चतुसच्चपटिच्छादकेन मोहेन पुरक्खतो, चोदितो, पवत्तितो, ‘‘एवं आदिय, एवं अभिनिविस एवं मञ्ञाही’’ति गाहितोति अधिप्पायो। पस्स याव अनत्थकरा चायं अविज्जाति।
Tattha susiranti chiddaṃ. Matthaluṅgassa pūritanti dadhibharitaalābukaṃ viya matthaluṅgabharitaṃ. Tañca panetaṃ matthaluṅgaṃ visuddhimagge vuttanayeneva veditabbaṃ. Subhato naṃ maññati bāloti tamenaṃ evaṃ nānāvidhakuṇapabharitampi kāyaṃ duccintitacintī bālo subhato maññati, subhaṃ suciṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpanti tīhipi taṇhādiṭṭhimānamaññanāhi maññati. Kasmā? Yasmā avijjāya purakkhato catusaccapaṭicchādakena mohena purakkhato, codito, pavattito, ‘‘evaṃ ādiya, evaṃ abhinivisa evaṃ maññāhī’’ti gāhitoti adhippāyo. Passa yāva anatthakarā cāyaṃ avijjāti.
२०२. एवं भगवा सविञ्ञाणकवसेन असुभं दस्सेत्वा इदानि अविञ्ञाणकवसेन दस्सेतुं, यस्मा वा चक्कवत्तिरञ्ञोपि कायो यथावुत्तकुणपभरितोयेव होति, तस्मा सब्बप्पकारेनपि सम्पत्तिभवे असुभं दस्सेत्वा इदानि विपत्तिभवे दस्सेतुं ‘‘यदा च सो मतो सेती’’ति गाथमाह।
202. Evaṃ bhagavā saviññāṇakavasena asubhaṃ dassetvā idāni aviññāṇakavasena dassetuṃ, yasmā vā cakkavattiraññopi kāyo yathāvuttakuṇapabharitoyeva hoti, tasmā sabbappakārenapi sampattibhave asubhaṃ dassetvā idāni vipattibhave dassetuṃ ‘‘yadā ca so mato setī’’ti gāthamāha.
तस्सत्थो – स्वायमेवंविधो कायो यदा आयुउस्माविञ्ञाणापगमेन मतो वातभरितभस्ता विय उद्धुमातको वण्णपरिभेदेन विनीलको सुसानस्मिं निरत्थंव कलिङ्गरं छड्डितत्ता अपविद्धो सेति, अथ ‘‘न दानिस्स पुन उट्ठानं भविस्सती’’ति एकंसतोयेव अनपेक्खा होन्ति ञातयो। तत्थ मतोति अनिच्चतं दस्सेति, सेतीति निरीहकत्तं। तदुभयेन च जीवितबलमदप्पहाने नियोजेति। उद्धुमातोति सण्ठानविपत्तिं दस्सेति, विनीलकोति छविरागविपत्तिं। तदुभयेन च रूपमदप्पहाने वण्णपोक्खरतं पटिच्च मानप्पहाने च नियोजेति। अपविद्धोति गहेतब्बाभावं दस्सेति, सुसानस्मिन्ति अन्तो अधिवासेतुमनरहं जिगुच्छनीयभावं। तदुभयेनपि ‘‘मम’’न्ति गाहस्स सुभसञ्ञाय च पहाने नियोजेति। अनपेक्खा होन्ति ञातयोति पटिकिरियाभावं दस्सेति, तेन च परिवारमदप्पहाने नियोजेति।
Tassattho – svāyamevaṃvidho kāyo yadā āyuusmāviññāṇāpagamena mato vātabharitabhastā viya uddhumātako vaṇṇaparibhedena vinīlako susānasmiṃ niratthaṃva kaliṅgaraṃ chaḍḍitattā apaviddho seti, atha ‘‘na dānissa puna uṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti ekaṃsatoyeva anapekkhā honti ñātayo. Tattha matoti aniccataṃ dasseti, setīti nirīhakattaṃ. Tadubhayena ca jīvitabalamadappahāne niyojeti. Uddhumātoti saṇṭhānavipattiṃ dasseti, vinīlakoti chavirāgavipattiṃ. Tadubhayena ca rūpamadappahāne vaṇṇapokkharataṃ paṭicca mānappahāne ca niyojeti. Apaviddhoti gahetabbābhāvaṃ dasseti, susānasminti anto adhivāsetumanarahaṃ jigucchanīyabhāvaṃ. Tadubhayenapi ‘‘mama’’nti gāhassa subhasaññāya ca pahāne niyojeti. Anapekkhā honti ñātayoti paṭikiriyābhāvaṃ dasseti, tena ca parivāramadappahāne niyojeti.
२०३. एवमिमाय गाथाय अपरिभिन्नाविञ्ञाणकवसेन असुभं दस्सेत्वा इदानि परिभिन्नवसेनापि दस्सेतुं ‘‘खादन्ति न’’न्ति गाथमाह। तत्थ ये चञ्ञेति ये च अञ्ञेपि काककुललादयो कुणपभक्खा पाणिनो सन्ति, तेपि नं खादन्तीति अत्थो। सेसं उत्तानमेव।
203. Evamimāya gāthāya aparibhinnāviññāṇakavasena asubhaṃ dassetvā idāni paribhinnavasenāpi dassetuṃ ‘‘khādanti na’’nti gāthamāha. Tattha ye caññeti ye ca aññepi kākakulalādayo kuṇapabhakkhā pāṇino santi, tepi naṃ khādantīti attho. Sesaṃ uttānameva.
२०४. एवं ‘‘चरं वा’’तिआदिना नयेन सुञ्ञतकम्मट्ठानवसेन, ‘‘अट्ठिनहारुसंयुत्तो’’तिआदिना सविञ्ञाणकासुभवसेन ‘‘यदा च सो मतो सेती’’तिआदिना अविञ्ञाणकासुभवसेन कायं दस्सेत्वा एवं निच्चसुखत्तभावसुञ्ञे एकन्तअसुभे चापि कायस्मिं ‘‘सुभतो नं मञ्ञति बालो, अविज्जाय पुरक्खतो’’ति इमिना बालस्स वुत्तिं पकासेत्वा अविज्जामुखेन च वट्टं दस्सेत्वा इदानि तत्थ पण्डितस्स वुत्तिं परिञ्ञामुखेन च विवट्टं दस्सेतुं ‘‘सुत्वान बुद्धवचन’’न्ति आरभि।
204. Evaṃ ‘‘caraṃ vā’’tiādinā nayena suññatakammaṭṭhānavasena, ‘‘aṭṭhinahārusaṃyutto’’tiādinā saviññāṇakāsubhavasena ‘‘yadā ca so mato setī’’tiādinā aviññāṇakāsubhavasena kāyaṃ dassetvā evaṃ niccasukhattabhāvasuññe ekantaasubhe cāpi kāyasmiṃ ‘‘subhato naṃ maññati bālo, avijjāya purakkhato’’ti iminā bālassa vuttiṃ pakāsetvā avijjāmukhena ca vaṭṭaṃ dassetvā idāni tattha paṇḍitassa vuttiṃ pariññāmukhena ca vivaṭṭaṃ dassetuṃ ‘‘sutvāna buddhavacana’’nti ārabhi.
तत्थ सुत्वानाति योनिसो निसामेत्वा। बुद्धवचनन्ति कायविच्छन्दनकरं बुद्धवचनं। भिक्खूति सेक्खो वा पुथुज्जनो वा। पञ्ञाणवाति पञ्ञाणं वुच्चति विपस्सना अनिच्चादिप्पकारेसु पवत्तत्ता, ताय समन्नागतोति अत्थो। इधाति सासने। सो खो नं परिजानातीति सो इमं कायं तीहि परिञ्ञाहि परिजानाति। कथं? यथा नाम कुसलो वाणिजो इदञ्चिदञ्चाति भण्डं ओलोकेत्वा ‘‘एत्तकेन गहिते एत्तको नाम उदयो भविस्सती’’ति तुलयित्वा तथा कत्वा पुन सउदयं मूलं गण्हन्तो तं भण्डं छड्डेति, एवमेवं ‘‘अट्ठिन्हारुआदयो इमे केसलोमादयो चा’’ति ञाणचक्खुना ओलोकेन्तो ञातपरिञ्ञाय परिजानाति, ‘‘अनिच्चा एते धम्मा दुक्खा अनत्ता’’ति तुलयन्तो तीरणपरिञ्ञाय परिजानाति, एवं तीरयित्वा अरियमग्गं पापुणन्तो तत्थ छन्दरागप्पहानेन पहानपरिञ्ञाय परिजानाति। सविञ्ञाणकाविञ्ञाणकअसुभवसेन वा पस्सन्तो ञातपरिञ्ञाय परिजानाति, अनिच्चादिवसेन पस्सन्तो तीरणपरिञ्ञाय, अरहत्तमग्गेन ततो छन्दरागं अपकड्ढित्वा तं पजहन्तो पहानपरिञ्ञाय परिजानाति।
Tattha sutvānāti yoniso nisāmetvā. Buddhavacananti kāyavicchandanakaraṃ buddhavacanaṃ. Bhikkhūti sekkho vā puthujjano vā. Paññāṇavāti paññāṇaṃ vuccati vipassanā aniccādippakāresu pavattattā, tāya samannāgatoti attho. Idhāti sāsane. So kho naṃ parijānātīti so imaṃ kāyaṃ tīhi pariññāhi parijānāti. Kathaṃ? Yathā nāma kusalo vāṇijo idañcidañcāti bhaṇḍaṃ oloketvā ‘‘ettakena gahite ettako nāma udayo bhavissatī’’ti tulayitvā tathā katvā puna saudayaṃ mūlaṃ gaṇhanto taṃ bhaṇḍaṃ chaḍḍeti, evamevaṃ ‘‘aṭṭhinhāruādayo ime kesalomādayo cā’’ti ñāṇacakkhunā olokento ñātapariññāya parijānāti, ‘‘aniccā ete dhammā dukkhā anattā’’ti tulayanto tīraṇapariññāya parijānāti, evaṃ tīrayitvā ariyamaggaṃ pāpuṇanto tattha chandarāgappahānena pahānapariññāya parijānāti. Saviññāṇakāviññāṇakaasubhavasena vā passanto ñātapariññāya parijānāti, aniccādivasena passanto tīraṇapariññāya, arahattamaggena tato chandarāgaṃ apakaḍḍhitvā taṃ pajahanto pahānapariññāya parijānāti.
कस्मा सो एवं परिजानातीति चे? यथाभूतञ्हि पस्सति, यस्मा यथाभूतं पस्सतीति अत्थो। ‘‘पञ्ञाणवा’’तिआदिना एव च एतस्मिं अत्थे सिद्धे यस्मा बुद्धवचनं सुत्वा तस्स पञ्ञाणवत्तं होति, यस्मा च सब्बजनस्स पाकटोपायं कायो असुत्वा बुद्धवचनं न सक्का परिजानितुं, तस्मा तस्स ञाणहेतुं इतो बाहिरानं एवं दट्ठुं असमत्थतञ्च दस्सेतुं ‘‘सुत्वान बुद्धवचन’’न्ति आह। नन्दाभिक्खुनिं तञ्च विपल्लत्थचित्तं भिक्खुं आरब्भ देसनापवत्तितो अग्गपरिसतो तप्पटिपत्तिप्पत्तानं भिक्खुभावदस्सनतो च ‘‘भिक्खू’’ति आह।
Kasmā so evaṃ parijānātīti ce? Yathābhūtañhi passati, yasmā yathābhūtaṃ passatīti attho. ‘‘Paññāṇavā’’tiādinā eva ca etasmiṃ atthe siddhe yasmā buddhavacanaṃ sutvā tassa paññāṇavattaṃ hoti, yasmā ca sabbajanassa pākaṭopāyaṃ kāyo asutvā buddhavacanaṃ na sakkā parijānituṃ, tasmā tassa ñāṇahetuṃ ito bāhirānaṃ evaṃ daṭṭhuṃ asamatthatañca dassetuṃ ‘‘sutvāna buddhavacana’’nti āha. Nandābhikkhuniṃ tañca vipallatthacittaṃ bhikkhuṃ ārabbha desanāpavattito aggaparisato tappaṭipattippattānaṃ bhikkhubhāvadassanato ca ‘‘bhikkhū’’ti āha.
२०५. इदानि ‘‘यथाभूतञ्हि पस्सती’’ति एत्थ यथा पस्सन्तो यथाभूतं पस्सति, तं दस्सेतुं आह ‘‘यथा इदं तथा एतं, यथा एतं तथा इद’’न्ति। तस्सत्थो – यथा इदं सविञ्ञाणकासुभं आयुउस्माविञ्ञाणानं अनपगमा चरति, तिट्ठति, निसीदति, सयति; तथा एतं एतरहि सुसाने सयितं अविञ्ञाणकम्पि पुब्बे तेसं धम्मानं अनपगमा अहोसि। यथा च एतं एतरहि मतसरीरं तेसं धम्मानं अपगमा न चरति, न तिट्ठति, न निसीदति, न सेय्यं कप्पेति, तथा इदं सविञ्ञाणकम्पि तेसं धम्मानं अपगमा भविस्सति। यथा च इदं सविञ्ञाणकं एतरहि न सुसाने मतं सेति, न उद्धुमातकादिभावमुपगतं, तथा एतं एतरहि मतसरीरम्पि पुब्बे अहोसि। यथा पनेतं एतरहि अविञ्ञाणकासुभं मतं सुसाने सेति, उद्धुमातकादिभावञ्च उपगतं, तथा इदं सविञ्ञाणकम्पि भविस्सतीति।
205. Idāni ‘‘yathābhūtañhi passatī’’ti ettha yathā passanto yathābhūtaṃ passati, taṃ dassetuṃ āha ‘‘yathā idaṃ tathā etaṃ, yathā etaṃ tathā ida’’nti. Tassattho – yathā idaṃ saviññāṇakāsubhaṃ āyuusmāviññāṇānaṃ anapagamā carati, tiṭṭhati, nisīdati, sayati; tathā etaṃ etarahi susāne sayitaṃ aviññāṇakampi pubbe tesaṃ dhammānaṃ anapagamā ahosi. Yathā ca etaṃ etarahi matasarīraṃ tesaṃ dhammānaṃ apagamā na carati, na tiṭṭhati, na nisīdati, na seyyaṃ kappeti, tathā idaṃ saviññāṇakampi tesaṃ dhammānaṃ apagamā bhavissati. Yathā ca idaṃ saviññāṇakaṃ etarahi na susāne mataṃ seti, na uddhumātakādibhāvamupagataṃ, tathā etaṃ etarahi matasarīrampi pubbe ahosi. Yathā panetaṃ etarahi aviññāṇakāsubhaṃ mataṃ susāne seti, uddhumātakādibhāvañca upagataṃ, tathā idaṃ saviññāṇakampi bhavissatīti.
तत्थ यथा इदं तथा एतन्ति अत्तना मतस्स सरीरस्स समानभावं करोन्तो बाहिरे दोसं पजहति। यथा एतं तथा इदन्ति मतसरीरेन अत्तनो समानभावं करोन्तो अज्झत्तिके रागं पजहति। येनाकारेन उभयं सभं करोति, तं पजानन्तो उभयत्थ मोहं पजहति। एवं यथाभूतदस्सनेन पुब्बभागेयेव अकुसलमूलप्पहानं साधेत्वा, यस्मा एवं पटिपन्नो भिक्खु अनुपुब्बेन अरहत्तमग्गं पत्वा सब्बं छन्दरागं विराजेतुं समत्थो होति, तस्मा आह ‘‘अज्झत्तञ्च बहिद्धा च, काये छन्दं विराजये’’ति। एवं पटिपन्नो भिक्खु अनुपुब्बेनाति पाठसेसो।
Tattha yathā idaṃ tathā etanti attanā matassa sarīrassa samānabhāvaṃ karonto bāhire dosaṃ pajahati. Yathā etaṃ tathā idanti matasarīrena attano samānabhāvaṃ karonto ajjhattike rāgaṃ pajahati. Yenākārena ubhayaṃ sabhaṃ karoti, taṃ pajānanto ubhayattha mohaṃ pajahati. Evaṃ yathābhūtadassanena pubbabhāgeyeva akusalamūlappahānaṃ sādhetvā, yasmā evaṃ paṭipanno bhikkhu anupubbena arahattamaggaṃ patvā sabbaṃ chandarāgaṃ virājetuṃ samattho hoti, tasmā āha ‘‘ajjhattañca bahiddhā ca, kāye chandaṃ virājaye’’ti. Evaṃ paṭipanno bhikkhu anupubbenāti pāṭhaseso.
२०६. एवं सेक्खभूमिं दस्सेत्वा इदानि असेक्खभूमिं दस्सेन्तो आह ‘‘छन्दरागविरत्तो सो’’ति। तस्सत्थो – सो भिक्खु अरहत्तमग्गञाणेन पञ्ञाणवा मग्गानन्तरं फलं पापुणाति, अथ सब्बसो छन्दरागस्स पहीनत्ता ‘‘छन्दरागविरत्तो’’ति च, मरणाभावेन पणीतट्ठेन वा अमतं सब्बसङ्खारवूपसमनतो सन्तिं तण्हासङ्खातवानाभावतो निब्बानं, चवनाभावतो अच्चुतन्ति संवण्णितं पदमज्झगाति च वुच्चति। अथ वा सो भिक्खु अरहत्तमग्गञाणेन पञ्ञाणवा मग्गानन्तरफले ठितो छन्दरागविरत्तो नाम होति, वुत्तप्पकारञ्च पदमज्झगाति वेदितब्बो। तेन ‘‘इदमस्स पहीनं, इदञ्चानेन लद्ध’’न्ति दीपेति।
206. Evaṃ sekkhabhūmiṃ dassetvā idāni asekkhabhūmiṃ dassento āha ‘‘chandarāgaviratto so’’ti. Tassattho – so bhikkhu arahattamaggañāṇena paññāṇavā maggānantaraṃ phalaṃ pāpuṇāti, atha sabbaso chandarāgassa pahīnattā ‘‘chandarāgaviratto’’ti ca, maraṇābhāvena paṇītaṭṭhena vā amataṃ sabbasaṅkhāravūpasamanato santiṃ taṇhāsaṅkhātavānābhāvato nibbānaṃ, cavanābhāvato accutanti saṃvaṇṇitaṃ padamajjhagāti ca vuccati. Atha vā so bhikkhu arahattamaggañāṇena paññāṇavā maggānantaraphale ṭhito chandarāgaviratto nāma hoti, vuttappakārañca padamajjhagāti veditabbo. Tena ‘‘idamassa pahīnaṃ, idañcānena laddha’’nti dīpeti.
२०७-२०८. एवं सविञ्ञाणकाविञ्ञाणकवसेन असुभकम्मट्ठानं सह निप्फत्तिया कथेत्वा पुन सङ्खेपदेसनाय एवं महतो आनिसंसस्स अन्तरायकरं पमादविहारं गरहन्तो ‘‘द्विपादकोय’’न्ति गाथाद्वयमाह। तत्थ किञ्चापि अपादकादयोपि काया असुचीयेव, इधाधिकारवसेन पन उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन वा, यस्मा वा अञ्ञे असुचिभूतापि काया लोणम्बिलादीहि अभिसङ्खरित्वा मनुस्सानं भोजनेपि उपनीयन्ति, न त्वेव मनुस्सकायो, तस्मा असुचितरभावमस्स दस्सेन्तोपि ‘‘द्विपादको’’ति आह।
207-208. Evaṃ saviññāṇakāviññāṇakavasena asubhakammaṭṭhānaṃ saha nipphattiyā kathetvā puna saṅkhepadesanāya evaṃ mahato ānisaṃsassa antarāyakaraṃ pamādavihāraṃ garahanto ‘‘dvipādakoya’’nti gāthādvayamāha. Tattha kiñcāpi apādakādayopi kāyā asucīyeva, idhādhikāravasena pana ukkaṭṭhaparicchedavasena vā, yasmā vā aññe asucibhūtāpi kāyā loṇambilādīhi abhisaṅkharitvā manussānaṃ bhojanepi upanīyanti, na tveva manussakāyo, tasmā asucitarabhāvamassa dassentopi ‘‘dvipādako’’ti āha.
अयन्ति मनुस्सकायं दस्सेति। दुग्गन्धो परिहीरतीति दुग्गन्धो समानो पुप्फगन्धादीहि अभिसङ्खरित्वा परिहीरति। नानाकुणपपरिपूरोति केसादिअनेकप्पकारकुणपभरितो। विस्सवन्तो ततो ततोति पुप्फगन्धादीहि पटिच्छादेतुं घटेन्तानम्पि तं वायामं निप्फलं कत्वा नवहि द्वारेहि खेळसिङ्घाणिकादीनि, लोमकूपेहि च सेदजल्लिकं विस्सवन्तोयेव। तत्थ दानि पस्सथ – एतादिसेन कायेन यो पुरिसो वा इत्थी वा कोचि बालो मञ्ञे उण्णमेतवे तण्हादिट्ठिमानमञ्ञनाहि ‘‘अह’’न्ति वा ‘‘मम’’न्ति वा ‘‘निच्चो’’ति वातिआदिना नयेन यो उण्णमितुं मञ्ञेय्य, परं वा जातिआदीहि अवजानेय्य अत्तानं उच्चे ठाने ठपेन्तो, किमञ्ञत्र अदस्सना ठपेत्वा अरियमग्गेन अरियसच्चदस्सनाभावं किमञ्ञं तस्स एवं उण्णमावजाननकारणं सियाति।
Ayanti manussakāyaṃ dasseti. Duggandho parihīratīti duggandho samāno pupphagandhādīhi abhisaṅkharitvā parihīrati. Nānākuṇapaparipūroti kesādianekappakārakuṇapabharito. Vissavanto tato tatoti pupphagandhādīhi paṭicchādetuṃ ghaṭentānampi taṃ vāyāmaṃ nipphalaṃ katvā navahi dvārehi kheḷasiṅghāṇikādīni, lomakūpehi ca sedajallikaṃ vissavantoyeva. Tattha dāni passatha – etādisena kāyena yo puriso vā itthī vā koci bālo maññe uṇṇametave taṇhādiṭṭhimānamaññanāhi ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā ‘‘nicco’’ti vātiādinā nayena yo uṇṇamituṃ maññeyya, paraṃ vā jātiādīhi avajāneyya attānaṃ ucce ṭhāne ṭhapento, kimaññatra adassanā ṭhapetvā ariyamaggena ariyasaccadassanābhāvaṃ kimaññaṃ tassa evaṃ uṇṇamāvajānanakāraṇaṃ siyāti.
देसनापरियोसाने नन्दा भिक्खुनी संवेगमापादि – ‘‘अहो वत रे, अहं बाला, या मंयेव आरब्भ एवं विविधधम्मदेसनापवत्तकस्स भगवतो उपट्ठानं नागमासि’’न्ति। एवं संविग्गा च तमेव धम्मदेसनं समन्नाहरित्वा तेनेव कम्मट्ठानेन कतिपयदिवसब्भन्तरे अरहत्तं सच्छाकासि। दुतियट्ठानेपि किर देसनापरियोसाने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि, सिरिमा देवकञ्ञा अनागामिफलं पत्ता, सो च भिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहीति।
Desanāpariyosāne nandā bhikkhunī saṃvegamāpādi – ‘‘aho vata re, ahaṃ bālā, yā maṃyeva ārabbha evaṃ vividhadhammadesanāpavattakassa bhagavato upaṭṭhānaṃ nāgamāsi’’nti. Evaṃ saṃviggā ca tameva dhammadesanaṃ samannāharitvā teneva kammaṭṭhānena katipayadivasabbhantare arahattaṃ sacchākāsi. Dutiyaṭṭhānepi kira desanāpariyosāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi, sirimā devakaññā anāgāmiphalaṃ pattā, so ca bhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahīti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय विजयसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya vijayasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ११. विजयसुत्तं • 11. Vijayasuttaṃ
