| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
९. विजितसेनत्थेरगाथावण्णना
9. Vijitasenattheragāthāvaṇṇanā
ओलग्गेस्सामीतिआदिका आयस्मतो विजितसेनत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्तो अत्थदस्सिस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो घरावासं पहाय इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अरञ्ञे विहरन्तो आकासेन गच्छन्तं भगवन्तं दिस्वा पसन्नमानसो पसन्नाकारं दस्सेन्तो अञ्जलिं पग्गय्ह अट्ठासि। सत्था तस्स अज्झासयं ञत्वा आकासतो ओतरि। सो भगवतो मनोहरानि मधुरानि फलानि उपनेसि, पटिग्गहेसि भगवा अनुकम्पं उपादाय। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कोसलरट्ठे हत्थाचरियकुले निब्बत्तित्वा विजितसेनोति लद्धनामो विञ्ञुतं पापुणि। तस्स मातुला सेनो च उपसेनो चाति द्वे हत्थाचरिया सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धा पब्बजित्वा वासधुरं पूरेन्ता अरहत्तं पापुणिंसु। विजितसेनोपि हत्थिसिप्पे निप्फत्तिं गतो निस्सरणज्झासयताय घरावासे अलग्गमानसो सत्थु यमकपाटिहारियं दिस्वा पटिलद्धसद्धो मातुलत्थेरानं सन्तिके पब्बजित्वा तेसं ओवादानुसासनिया विपस्सनाय कम्मं करोन्तो विपस्सनावीथिं लङ्घित्वा बहिद्धा नानारम्मणे विधावन्तं अत्तनो चित्तं ओवदन्तो –
Olaggessāmītiādikā āyasmato vijitasenattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto atthadassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto gharāvāsaṃ pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā araññe viharanto ākāsena gacchantaṃ bhagavantaṃ disvā pasannamānaso pasannākāraṃ dassento añjaliṃ paggayha aṭṭhāsi. Satthā tassa ajjhāsayaṃ ñatvā ākāsato otari. So bhagavato manoharāni madhurāni phalāni upanesi, paṭiggahesi bhagavā anukampaṃ upādāya. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe hatthācariyakule nibbattitvā vijitasenoti laddhanāmo viññutaṃ pāpuṇi. Tassa mātulā seno ca upaseno cāti dve hatthācariyā satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddhā pabbajitvā vāsadhuraṃ pūrentā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Vijitasenopi hatthisippe nipphattiṃ gato nissaraṇajjhāsayatāya gharāvāse alaggamānaso satthu yamakapāṭihāriyaṃ disvā paṭiladdhasaddho mātulattherānaṃ santike pabbajitvā tesaṃ ovādānusāsaniyā vipassanāya kammaṃ karonto vipassanāvīthiṃ laṅghitvā bahiddhā nānārammaṇe vidhāvantaṃ attano cittaṃ ovadanto –
३५५.
355.
‘‘ओलग्गेस्सामि ते चित्त, आणिद्वारेव हत्थिनं।
‘‘Olaggessāmi te citta, āṇidvāreva hatthinaṃ;
न तं पापे नियोजेस्सं, कामजालं सरीरजं॥
Na taṃ pāpe niyojessaṃ, kāmajālaṃ sarīrajaṃ.
३५६.
356.
‘‘त्वं ओलग्गो न गच्छसि, द्वारविवरं गजोव अलभन्तो।
‘‘Tvaṃ olaggo na gacchasi, dvāravivaraṃ gajova alabhanto;
न च चित्तकलि पुनप्पुनं, पसक्क पापरतो चरिस्ससि॥
Na ca cittakali punappunaṃ, pasakka pāparato carissasi.
३५७.
357.
‘‘यथा कुञ्जरं अदन्तं, नवग्गहमङ्कुसग्गहो।
‘‘Yathā kuñjaraṃ adantaṃ, navaggahamaṅkusaggaho;
बलवा आवत्तेति अकामं, एवं आवत्तयिस्सं तं॥
Balavā āvatteti akāmaṃ, evaṃ āvattayissaṃ taṃ.
३५८.
358.
‘‘यथा वरहयदमकुसलो, सारथिपवरो दमेति आजञ्ञं।
‘‘Yathā varahayadamakusalo, sārathipavaro dameti ājaññaṃ;
एवं दमयिस्सं तं, पतिट्ठितो पञ्चसु बलेसु॥
Evaṃ damayissaṃ taṃ, patiṭṭhito pañcasu balesu.
३५९.
359.
‘‘सतिया तं निबन्धिस्सं, पयुत्तो ते दमेस्सामि।
‘‘Satiyā taṃ nibandhissaṃ, payutto te damessāmi;
वीरियधुरनिग्गहितो, न यितो दूरं गमिस्ससे चित्ता’’ति॥ –
Vīriyadhuraniggahito, na yito dūraṃ gamissase cittā’’ti. –
गाथा अभासि।
Gāthā abhāsi.
तत्थ ओलग्गेस्सामीति संवरिस्सामि निवारेस्सामि। तेति तं। उपयोगत्थे हि इदं सामिवचनं । ते गमनन्ति वा वचनसेसो। हत्थिनन्ति च हत्थिन्ति अत्थो। चित्ताति अत्तनो चित्तं आलपति। यथा तं वारेतुकामो, तं दस्सेन्तो ‘‘आणिद्वारेव हत्थिन’’न्ति आह। आणिद्वारं नाम पाकारबद्धस्स नगरस्स खुद्दकद्वारं, यं घटिकाछिद्दे आणिम्हि पक्खित्ते यन्तेन विना अब्भन्तरे ठितेहिपि विवरितुं न सक्का। येन मनुस्सगवस्समहिंसादयो न निग्गन्तुं सक्का। नगरतो बहि निग्गन्तुकामम्पि हत्थिं यतो पलोभेत्वा हत्थाचरियो गमनं निवारेसि। अथ वा आणिद्वारं नाम पलिघद्वारं। तत्थ हि तिरियं पलिघं ठपेत्वा रुक्खसूचिसङ्खातं आणिं पलिघसीसे आवुणन्ति। पापेति रूपादीसु उप्पज्जनकअभिज्झादिपापधम्मे तं न नियोजेस्सं न नियोजिस्सामि। कामजालाति कामस्स जालभूतं। यथा हि मच्छबन्धमिगलुद्दानं जालं नाम मच्छादीनं तेसं यथाकामकारसाधनं, एवं अयोनिसोमनसिकारानुपातितं चित्तं मारस्स कामकारसाधनं। तेन हि सो सत्ते अनत्थेसु पातेति। सरीरजाति सरीरेसु उप्पज्जनक। पञ्चवोकारभवे हि चित्तं रूपपटिबद्धवुत्तिताय ‘‘सरीरज’’न्ति वुच्चति।
Tattha olaggessāmīti saṃvarissāmi nivāressāmi. Teti taṃ. Upayogatthe hi idaṃ sāmivacanaṃ . Te gamananti vā vacanaseso. Hatthinanti ca hatthinti attho. Cittāti attano cittaṃ ālapati. Yathā taṃ vāretukāmo, taṃ dassento ‘‘āṇidvāreva hatthina’’nti āha. Āṇidvāraṃ nāma pākārabaddhassa nagarassa khuddakadvāraṃ, yaṃ ghaṭikāchidde āṇimhi pakkhitte yantena vinā abbhantare ṭhitehipi vivarituṃ na sakkā. Yena manussagavassamahiṃsādayo na niggantuṃ sakkā. Nagarato bahi niggantukāmampi hatthiṃ yato palobhetvā hatthācariyo gamanaṃ nivāresi. Atha vā āṇidvāraṃ nāma palighadvāraṃ. Tattha hi tiriyaṃ palighaṃ ṭhapetvā rukkhasūcisaṅkhātaṃ āṇiṃ palighasīse āvuṇanti. Pāpeti rūpādīsu uppajjanakaabhijjhādipāpadhamme taṃ na niyojessaṃ na niyojissāmi. Kāmajālāti kāmassa jālabhūtaṃ. Yathā hi macchabandhamigaluddānaṃ jālaṃ nāma macchādīnaṃ tesaṃ yathākāmakārasādhanaṃ, evaṃ ayonisomanasikārānupātitaṃ cittaṃ mārassa kāmakārasādhanaṃ. Tena hi so satte anatthesu pāteti. Sarīrajāti sarīresu uppajjanaka. Pañcavokārabhave hi cittaṃ rūpapaṭibaddhavuttitāya ‘‘sarīraja’’nti vuccati.
त्वं ओलग्गो न गच्छसीति त्वं, चित्तकलि, मया सतिपञ्ञापतोदअङ्कुसेहि वारितो न दानि यथारुचिं गमिस्ससि, अयोनिसोमनसिकारवसेन यथाकामं वत्तितुं न लभिस्ससि। यथा किं? द्वारविवरं गजोव अलभन्तो नगरतो गजनिरोधतो वा निग्गमनाय द्वारविवरकं अलभमानो हत्थी विय। चित्तकलीति चित्तकाळकण्णि। पुनप्पुनन्ति अपरापरं। पसक्काति सरणसम्पस्सासवसेन। पापरतोति पापकम्मनिरतो पुब्बे विय इदानि न चरिस्ससि तथा चरितुं न दस्सामीति अत्थो।
Tvaṃ olaggo na gacchasīti tvaṃ, cittakali, mayā satipaññāpatodaaṅkusehi vārito na dāni yathāruciṃ gamissasi, ayonisomanasikāravasena yathākāmaṃ vattituṃ na labhissasi. Yathā kiṃ? Dvāravivaraṃ gajova alabhanto nagarato gajanirodhato vā niggamanāya dvāravivarakaṃ alabhamāno hatthī viya. Cittakalīti cittakāḷakaṇṇi. Punappunanti aparāparaṃ. Pasakkāti saraṇasampassāsavasena. Pāparatoti pāpakammanirato pubbe viya idāni na carissasi tathā carituṃ na dassāmīti attho.
अदन्तन्ति अदमितं हत्थिसिक्खं असिक्खितं। नवग्गहन्ति अचिरगहितं। अङ्कुसग्गहोति हत्थाचरियो। बलवाति कायबलेन ञाणबलेन च बलवा। आवत्तेति अकामन्ति अनिच्छन्तमेव निसेधनतो निवत्तेति। एवं आवत्तयिस्सन्ति यथा यथावुत्तं हत्थिं हत्थाचरियो, एवं तं चित्तं चित्तकलिं दुच्चरितनिसेधनतो निवत्तयिस्सामि।
Adantanti adamitaṃ hatthisikkhaṃ asikkhitaṃ. Navaggahanti aciragahitaṃ. Aṅkusaggahoti hatthācariyo. Balavāti kāyabalena ñāṇabalena ca balavā. Āvatteti akāmanti anicchantameva nisedhanato nivatteti. Evaṃ āvattayissanti yathā yathāvuttaṃ hatthiṃ hatthācariyo, evaṃ taṃ cittaṃ cittakaliṃ duccaritanisedhanato nivattayissāmi.
वरहयदमकुसलोति उत्तमानं अस्सदम्मानं दमने कुसलो। ततो एव सारथिपवरो अस्सदम्मसारथीसु विसिट्ठो दमेति आजञ्ञं आजानीयं अस्सदम्मं देसकालानुरूपं सण्हफरुसेहि दमेति विनेति निब्बिसेवनं करोति। पतिट्ठितो पञ्चसु बलेसूति सद्धादीसु पञ्चसु बलेसु पतिट्ठितो हुत्वा अस्सद्धियादिनिसेधनतो तं दमयिस्सं दमेस्सामीति अत्थो।
Varahayadamakusaloti uttamānaṃ assadammānaṃ damane kusalo. Tato eva sārathipavaro assadammasārathīsu visiṭṭho dameti ājaññaṃ ājānīyaṃ assadammaṃ desakālānurūpaṃ saṇhapharusehi dameti vineti nibbisevanaṃ karoti. Patiṭṭhito pañcasu balesūti saddhādīsu pañcasu balesu patiṭṭhito hutvā assaddhiyādinisedhanato taṃ damayissaṃ damessāmīti attho.
सतिया तं निबन्धिस्सन्ति गोचरज्झत्ततो बहि गन्तुं अदेन्तो सतियोत्तेन कम्मट्ठानथम्भे, चित्तकलि, तं निबन्धिस्सामि नियमेस्सामि। पयुत्तो ते दमेस्सामीति तत्थ निबन्धन्तो एव युत्तप्पयुत्तो हुत्वा ते दमेस्सामि, संकिलेसमलतो तं विसोधेस्सामि। वीरियधुरनिग्गहितोति यथावुत्तो छेकेन सुसारथिना युगे योजितो युगनिग्गहितो युगन्तरगतो तं नातिक्कमति, एवं त्वम्पि चित्त, मम वीरियधुरे निग्गहितो सक्कच्चकारिताय सातच्चकारिताय अञ्ञथा वत्तितुं अलभन्तो इतो गोचरज्झत्ततो दूरं बहि न गमिस्ससि। भावनानुयुत्तस्स हि कम्मट्ठानतो अञ्ञं आसन्नम्पि लक्खणतो दूरमेवाति एवं थेरो इमाहि गाथाहि अत्तनो चित्तं निग्गण्हन्तोव विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४५.२२-३०) –
Satiyātaṃ nibandhissanti gocarajjhattato bahi gantuṃ adento satiyottena kammaṭṭhānathambhe, cittakali, taṃ nibandhissāmi niyamessāmi. Payutto te damessāmīti tattha nibandhanto eva yuttappayutto hutvā te damessāmi, saṃkilesamalato taṃ visodhessāmi. Vīriyadhuraniggahitoti yathāvutto chekena susārathinā yuge yojito yuganiggahito yugantaragato taṃ nātikkamati, evaṃ tvampi citta, mama vīriyadhure niggahito sakkaccakāritāya sātaccakāritāya aññathā vattituṃ alabhanto ito gocarajjhattato dūraṃ bahi na gamissasi. Bhāvanānuyuttassa hi kammaṭṭhānato aññaṃ āsannampi lakkhaṇato dūramevāti evaṃ thero imāhi gāthāhi attano cittaṃ niggaṇhantova vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.45.22-30) –
‘‘सुवण्णवण्णं सम्बुद्धं, द्वत्तिंसवरलक्खणं।
‘‘Suvaṇṇavaṇṇaṃ sambuddhaṃ, dvattiṃsavaralakkhaṇaṃ;
विपिनग्गेन गच्छन्तं, सालराजंव फुल्लितं॥
Vipinaggena gacchantaṃ, sālarājaṃva phullitaṃ.
‘‘तिणत्थरं पञ्ञापेत्वा, बुद्धसेट्ठं अयाचहं।
‘‘Tiṇattharaṃ paññāpetvā, buddhaseṭṭhaṃ ayācahaṃ;
अनुकम्पतु मं बुद्धो, भिक्खं इच्छामि दातवे॥
Anukampatu maṃ buddho, bhikkhaṃ icchāmi dātave.
‘‘अनुकम्पको कारुणिको, अत्थदस्सी महायसो।
‘‘Anukampako kāruṇiko, atthadassī mahāyaso;
मम सङ्कप्पमञ्ञाय, ओरूहि मम अस्समे॥
Mama saṅkappamaññāya, orūhi mama assame.
‘‘ओरोहित्वान सम्बुद्धो, निसीदि पण्णसन्थरे।
‘‘Orohitvāna sambuddho, nisīdi paṇṇasanthare;
भल्लातकं गहेत्वान, बुद्धसेट्ठस्सदासहं॥
Bhallātakaṃ gahetvāna, buddhaseṭṭhassadāsahaṃ.
‘‘मम निज्झायमानस्स, परिभुञ्जि तदा जिनो।
‘‘Mama nijjhāyamānassa, paribhuñji tadā jino;
तत्थ चित्तं पसादेत्वा, अभिवन्दिं तदा जिनं॥
Tattha cittaṃ pasādetvā, abhivandiṃ tadā jinaṃ.
‘‘अट्ठारसे कप्पसते, यं फलमददिं तदा।
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ phalamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, फलदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अञ्ञं ब्याकरोन्तोपि इमा गाथा अभासि।
Arahattaṃ pana patvā aññaṃ byākarontopi imā gāthā abhāsi.
विजितसेनत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Vijitasenattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ९. विजितसेनत्थेरगाथा • 9. Vijitasenattheragāthā
