| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३९१] ६. विज्जाधरजातकवण्णना
[391] 6. Vijjādharajātakavaṇṇanā
दुब्बण्णरूपन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो लोकत्थचरियं आरब्भ कथेसि। वत्थु महाकण्हजातके (जा॰ १.१२.६१ आदयो) आवि भविस्सति। तदा पन सत्था ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो लोकत्थचरियं चरियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Dubbaṇṇarūpanti idaṃ satthā jetavane viharanto lokatthacariyaṃ ārabbha kathesi. Vatthu mahākaṇhajātake (jā. 1.12.61 ādayo) āvi bhavissati. Tadā pana satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato lokatthacariyaṃ cariyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो सक्को अहोसि। तदा एको विज्जाधरो विज्जं परिवत्तेत्वा अड्ढरत्तसमये आगन्त्वा बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसिया सद्धिं अतिचरति, तस्सा परिचारिकायो सञ्जानिंसु। सा सयमेव राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘देव, एको पुरिसो अड्ढरत्तसमये सिरिगब्भं पविसित्वा मं दूसेती’’ति आह। ‘‘सक्खिस्ससि पन किञ्चि सञ्ञाणं कातु’’न्ति? ‘‘सक्कोमि, देवा’’ति सा जातिहिङ्गुलिकपातिं आहरापेत्वा तस्स पुरिसस्स रत्तिं आगन्त्वा अभिरमित्वा गच्छन्तस्स पिट्ठियं पञ्चङ्गुलिकं दत्वा पातोव रञ्ञो आरोचेसि। राजा मनुस्से आणापेसि ‘‘गच्छथ, सब्बदिसासु ओलोकेत्वा पिट्ठियं कतजातिहिङ्गुलपञ्चङ्गुलिकपुरिसं गण्हथा’’ति। विज्जाधरोपि रत्तिं अनाचारं कत्वा दिवा सुसाने सूरियं नमस्सन्तो एकपादेन तिट्ठति। राजपुरिसा तं दिस्वा परिवारयिंसु। सो ‘‘पाकटं मे कम्मं जात’’न्ति विज्जं परिवत्तेत्वा आकासेन उप्पतित्वा गतो।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sakko ahosi. Tadā eko vijjādharo vijjaṃ parivattetvā aḍḍharattasamaye āgantvā bārāṇasirañño aggamahesiyā saddhiṃ aticarati, tassā paricārikāyo sañjāniṃsu. Sā sayameva rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, eko puriso aḍḍharattasamaye sirigabbhaṃ pavisitvā maṃ dūsetī’’ti āha. ‘‘Sakkhissasi pana kiñci saññāṇaṃ kātu’’nti? ‘‘Sakkomi, devā’’ti sā jātihiṅgulikapātiṃ āharāpetvā tassa purisassa rattiṃ āgantvā abhiramitvā gacchantassa piṭṭhiyaṃ pañcaṅgulikaṃ datvā pātova rañño ārocesi. Rājā manusse āṇāpesi ‘‘gacchatha, sabbadisāsu oloketvā piṭṭhiyaṃ katajātihiṅgulapañcaṅgulikapurisaṃ gaṇhathā’’ti. Vijjādharopi rattiṃ anācāraṃ katvā divā susāne sūriyaṃ namassanto ekapādena tiṭṭhati. Rājapurisā taṃ disvā parivārayiṃsu. So ‘‘pākaṭaṃ me kammaṃ jāta’’nti vijjaṃ parivattetvā ākāsena uppatitvā gato.
राजा तं दिस्वा आगतपुरिसे ‘‘अद्दसथा’’ति पुच्छि। ‘‘आम, अद्दसामा’’ति। ‘‘को नामेसो’’ति? ‘‘पब्बजितो, देवा’’ति। ‘‘सो हि रत्तिं अनाचारं कत्वा दिवा पब्बजितवेसेन वसति’’। राजा ‘‘इमे दिवा समणवेसेन चरित्वा रत्तिं अनाचारं करोन्ती’’ति पब्बजितानं कुज्झित्वा मिच्छागहणं गहेत्वा ‘‘मय्हं विजिता इमे सब्बे पब्बजिता पलायन्तु, दिट्ठदिट्ठट्ठाने राजाणं करिस्सन्तू’’ति भेरिं चरापेसि। तियोजनसतिका कासिरट्ठा पलायित्वा सब्बे पब्बजिता अञ्ञराजधानियो अगमिंसु। सकलकासिरट्ठे मनुस्सानं ओवाददायको एकोपि धम्मिकसमणब्राह्मणो नाहोसि। अनोवादका मनुस्सा फरुसा अहेसुं, दानसीलविमुखा मतमता येभुय्येन अपाये निब्बत्तिंसु, सग्गे निब्बत्तनका नाम नाहेसुं।
Rājā taṃ disvā āgatapurise ‘‘addasathā’’ti pucchi. ‘‘Āma, addasāmā’’ti. ‘‘Ko nāmeso’’ti? ‘‘Pabbajito, devā’’ti. ‘‘So hi rattiṃ anācāraṃ katvā divā pabbajitavesena vasati’’. Rājā ‘‘ime divā samaṇavesena caritvā rattiṃ anācāraṃ karontī’’ti pabbajitānaṃ kujjhitvā micchāgahaṇaṃ gahetvā ‘‘mayhaṃ vijitā ime sabbe pabbajitā palāyantu, diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne rājāṇaṃ karissantū’’ti bheriṃ carāpesi. Tiyojanasatikā kāsiraṭṭhā palāyitvā sabbe pabbajitā aññarājadhāniyo agamiṃsu. Sakalakāsiraṭṭhe manussānaṃ ovādadāyako ekopi dhammikasamaṇabrāhmaṇo nāhosi. Anovādakā manussā pharusā ahesuṃ, dānasīlavimukhā matamatā yebhuyyena apāye nibbattiṃsu, sagge nibbattanakā nāma nāhesuṃ.
सक्को नवे देवपुत्ते अपस्सन्तो ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति आवज्जेत्वा विज्जाधरं निस्साय बाराणसिरञ्ञा कुद्धेन मिच्छागहणं गहेत्वा पब्बजितानं रट्ठा पब्बाजितभावं ञत्वा ‘‘ठपेत्वा मं अञ्ञो इमस्स रञ्ञो मिच्छागहणं भिन्दितुं समत्थो नाम नत्थि, रञ्ञो च रट्ठवासीनञ्च अवस्सयो भविस्सामी’’ति चिन्तेत्वा नन्दमूलपब्भारे पच्चेकबुद्धानं सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा ‘‘भन्ते, मय्हं एकं महल्लकं पच्चेकबुद्धं देथ, कासिरट्ठं पसादेस्सामी’’ति आह। सो सङ्घत्थेरमेव लभि, अथस्स पत्तचीवरं गहेत्वा तं पुरतो कत्वा सयं पच्छतो हुत्वा सिरस्मिं अञ्जलिं ठपेत्वा पच्चेकबुद्धं नमस्सन्तो उत्तमरूपधरो माणवको हुत्वा सकलनगरस्स मत्थकेन तिक्खत्तुं विचरित्वा राजद्वारं आगन्त्वा आकासे अट्ठासि। अमच्चा रञ्ञो आरोचेसुं ‘‘देव, अभिरूपो माणवको एकं समणं आनेत्वा राजद्वारे आकासे ठितो’’ति। राजा आसना उट्ठाय सीहपञ्जरे ठत्वा ‘‘माणवक, कस्मा त्वं अभिरूपो समानो एतस्स विरूपस्स समणस्स पत्तचीवरं गहेत्वा नमस्समानो ठितो’’ति तेन सद्धिं सल्लपन्तो पठमं गाथमाह –
Sakko nave devaputte apassanto ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjetvā vijjādharaṃ nissāya bārāṇasiraññā kuddhena micchāgahaṇaṃ gahetvā pabbajitānaṃ raṭṭhā pabbājitabhāvaṃ ñatvā ‘‘ṭhapetvā maṃ añño imassa rañño micchāgahaṇaṃ bhindituṃ samattho nāma natthi, rañño ca raṭṭhavāsīnañca avassayo bhavissāmī’’ti cintetvā nandamūlapabbhāre paccekabuddhānaṃ santikaṃ gantvā vanditvā ‘‘bhante, mayhaṃ ekaṃ mahallakaṃ paccekabuddhaṃ detha, kāsiraṭṭhaṃ pasādessāmī’’ti āha. So saṅghattherameva labhi, athassa pattacīvaraṃ gahetvā taṃ purato katvā sayaṃ pacchato hutvā sirasmiṃ añjaliṃ ṭhapetvā paccekabuddhaṃ namassanto uttamarūpadharo māṇavako hutvā sakalanagarassa matthakena tikkhattuṃ vicaritvā rājadvāraṃ āgantvā ākāse aṭṭhāsi. Amaccā rañño ārocesuṃ ‘‘deva, abhirūpo māṇavako ekaṃ samaṇaṃ ānetvā rājadvāre ākāse ṭhito’’ti. Rājā āsanā uṭṭhāya sīhapañjare ṭhatvā ‘‘māṇavaka, kasmā tvaṃ abhirūpo samāno etassa virūpassa samaṇassa pattacīvaraṃ gahetvā namassamāno ṭhito’’ti tena saddhiṃ sallapanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१०८.
108.
‘‘दुब्बण्णरूपं तुवमरियवण्णी, पुरक्खत्वा पञ्जलिको नमस्ससि।
‘‘Dubbaṇṇarūpaṃ tuvamariyavaṇṇī, purakkhatvā pañjaliko namassasi;
सेय्यो नु तेसो उदवा सरिक्खो, नामं परस्सत्तनो चापि ब्रूही’’ति॥
Seyyo nu teso udavā sarikkho, nāmaṃ parassattano cāpi brūhī’’ti.
तत्थ अरियवण्णीति सुन्दररूपो। सेय्यो नु तेसोति एसो विरूपो पब्बजितो किं नु तया उत्तरितरो, उदाहु सरिक्खो। नामं परस्सत्तनो चापीति एतस्स परस्स च अत्तनो च नामं ब्रूहीति पुच्छति।
Tattha ariyavaṇṇīti sundararūpo. Seyyo nu tesoti eso virūpo pabbajito kiṃ nu tayā uttaritaro, udāhu sarikkho. Nāmaṃ parassattano cāpīti etassa parassa ca attano ca nāmaṃ brūhīti pucchati.
अथ नं सक्को ‘‘महाराज, समणा नाम गरुट्ठानिया, तेन मे नामं लपितुं न लब्भति, मय्हं पन ते नामं कथेस्सामी’’ति वत्वा दुतियं गाथमाह –
Atha naṃ sakko ‘‘mahārāja, samaṇā nāma garuṭṭhāniyā, tena me nāmaṃ lapituṃ na labbhati, mayhaṃ pana te nāmaṃ kathessāmī’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –
१०९.
109.
‘‘न नामगोत्तं गण्हन्ति राज, सम्मग्गतानुज्जुगतान देवा।
‘‘Na nāmagottaṃ gaṇhanti rāja, sammaggatānujjugatāna devā;
अहञ्च ते नामधेय्यं वदामि, सक्कोहमस्मी तिदसानमिन्दो’’ति॥
Ahañca te nāmadheyyaṃ vadāmi, sakkohamasmī tidasānamindo’’ti.
तत्थ सम्मग्गतानुज्जुगतान देवाति महाराज, सब्बसङ्खारे यथा सभावसरसवसेन सम्मसित्वा अग्गफलं अरहत्तं पत्तत्ता सम्मग्गतानं, उजुना च अट्ठङ्गिकेन मग्गेन निब्बानं गतत्ता उजुगतानं महाखीणासवानं उपपत्तिदेवेहि उत्तरितरानं विसुद्धिदेवानं उपपत्तिदेवा नामगोत्तं न गण्हन्ति। अहञ्च ते नामधेय्यन्ति अपिच अहं अत्तनो नामधेय्यं तुय्हं कथेमि।
Tattha sammaggatānujjugatāna devāti mahārāja, sabbasaṅkhāre yathā sabhāvasarasavasena sammasitvā aggaphalaṃ arahattaṃ pattattā sammaggatānaṃ, ujunā ca aṭṭhaṅgikena maggena nibbānaṃ gatattā ujugatānaṃ mahākhīṇāsavānaṃ upapattidevehi uttaritarānaṃ visuddhidevānaṃ upapattidevā nāmagottaṃ na gaṇhanti. Ahañca te nāmadheyyanti apica ahaṃ attano nāmadheyyaṃ tuyhaṃ kathemi.
तं सुत्वा राजा ततियगाथाय भिक्खुनमस्सने आनिसंसं पुच्छि –
Taṃ sutvā rājā tatiyagāthāya bhikkhunamassane ānisaṃsaṃ pucchi –
११०.
110.
‘‘यो दिस्वा भिक्खुं चरणूपपन्नं, पुरक्खत्वा पञ्जलिको नमस्सति।
‘‘Yo disvā bhikkhuṃ caraṇūpapannaṃ, purakkhatvā pañjaliko namassati;
पुच्छामि तं देवराजेतमत्थं, इतो चुतो किं लभते सुखं सो’’ति॥
Pucchāmi taṃ devarājetamatthaṃ, ito cuto kiṃ labhate sukhaṃ so’’ti.
सक्को चतुत्थगाथाय कथेसि –
Sakko catutthagāthāya kathesi –
१११.
111.
‘‘यो दिस्वा भिक्खुं चरणूपपन्नं, पुरक्खत्वा पञ्जलिको नमस्सति।
‘‘Yo disvā bhikkhuṃ caraṇūpapannaṃ, purakkhatvā pañjaliko namassati;
दिट्ठेव धम्मे लभते पसंसं, सग्गञ्च सो याति सरीरभेदा’’ति॥
Diṭṭheva dhamme labhate pasaṃsaṃ, saggañca so yāti sarīrabhedā’’ti.
तत्थ भिक्खुन्ति भिन्नकिलेसं परिसुद्धपुग्गलं। चरणूपपन्नन्ति सीलचरणेन उपेतं। दिट्ठेव धम्मेति न केवलं इतो चुतोयेव, इमस्मिं पन अत्तभावे सो पसंसं लभति, पसंसासुखं विन्दतीति।
Tattha bhikkhunti bhinnakilesaṃ parisuddhapuggalaṃ. Caraṇūpapannanti sīlacaraṇena upetaṃ. Diṭṭheva dhammeti na kevalaṃ ito cutoyeva, imasmiṃ pana attabhāve so pasaṃsaṃ labhati, pasaṃsāsukhaṃ vindatīti.
राजा सक्कस्स कथं सुत्वा अत्तनो मिच्छागहणं भिन्दित्वा तुट्ठमानसो पञ्चमं गाथमाह –
Rājā sakkassa kathaṃ sutvā attano micchāgahaṇaṃ bhinditvā tuṭṭhamānaso pañcamaṃ gāthamāha –
११२.
112.
‘‘लक्खी वत मे उदपादि अज्ज, यं वासवं भूतपतिद्दसाम।
‘‘Lakkhī vata me udapādi ajja, yaṃ vāsavaṃ bhūtapatiddasāma;
भिक्खुञ्च दिस्वान तुवञ्च सक्क, काहामि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥
Bhikkhuñca disvāna tuvañca sakka, kāhāmi puññāni anappakānī’’ti.
तत्थ लक्खीति सिरी, पञ्ञातिपि वदन्ति। इदं वुत्तं होति – अज्ज मम तव वचनं सुणन्तस्सेव कुसलाकुसलविपाकजाननपञ्ञा उदपादीति। यन्ति निपातमत्तं। भूतपतिद्दसामाति भूतपतिं अद्दसाम।
Tattha lakkhīti sirī, paññātipi vadanti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ajja mama tava vacanaṃ suṇantasseva kusalākusalavipākajānanapaññā udapādīti. Yanti nipātamattaṃ. Bhūtapatiddasāmāti bhūtapatiṃ addasāma.
तं सुत्वा सक्को पण्डितस्स थुतिं करोन्तो छट्ठं गाथमाह –
Taṃ sutvā sakko paṇḍitassa thutiṃ karonto chaṭṭhaṃ gāthamāha –
११३.
113.
‘‘अद्धा हवे सेवितब्बा सपञ्ञा, बहुस्सुता ये बहुठानचिन्तिनो।
‘‘Addhā have sevitabbā sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
भिक्खुञ्च दिस्वान ममञ्च राज, करोहि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥
Bhikkhuñca disvāna mamañca rāja, karohi puññāni anappakānī’’ti.
तत्थ बहुठानचिन्तिनोति बहूनि कारणानि चिन्तनसमत्था।
Tattha bahuṭhānacintinoti bahūni kāraṇāni cintanasamatthā.
तं सुत्वा राजा ओसानगाथमाह –
Taṃ sutvā rājā osānagāthamāha –
११४.
114.
‘‘अक्कोधनो निच्चपसन्नचित्तो, सब्बातिथीयाचयोगो भवित्वा।
‘‘Akkodhano niccapasannacitto, sabbātithīyācayogo bhavitvā;
निहच्च मानं अभिवादयिस्सं, सुत्वान देविन्द सुभासितानी’’ति॥
Nihacca mānaṃ abhivādayissaṃ, sutvāna devinda subhāsitānī’’ti.
तत्थ सब्बातिथीयाचयोगो भवित्वाति सब्बेसं अतिथीनं आगतानं आगन्तुकानं यं यं ते याचन्ति, तस्स तस्स युत्तो अनुच्छविको भवित्वा, सब्बं तेहि याचितयाचितं ददमानोति अत्थो। सुत्वान देविन्द सुभासितानीति तव सुभासितानि सुत्वा अहं एवरूपो भविस्सामीति वदति।
Tattha sabbātithīyācayogo bhavitvāti sabbesaṃ atithīnaṃ āgatānaṃ āgantukānaṃ yaṃ yaṃ te yācanti, tassa tassa yutto anucchaviko bhavitvā, sabbaṃ tehi yācitayācitaṃ dadamānoti attho. Sutvāna devinda subhāsitānīti tava subhāsitāni sutvā ahaṃ evarūpo bhavissāmīti vadati.
एवञ्च पन वत्वा पासादा ओरुय्ह पच्चेकबुद्धं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। पच्चेकबुद्धो आकासे पल्लङ्केन निसीदित्वा ‘‘महाराज, विज्जाधरो न समणो, त्वं इतो पट्ठाय ‘अतुच्छो लोको, अत्थि धम्मिकसमणब्राह्मणा’ति ञत्वा दानं देहि, सीलं रक्ख, उपोसथकम्मं करोही’’ति राजानं ओवदि। सक्कोपि सक्कानुभावेन आकासे ठत्वा ‘‘इतो पट्ठाय अप्पमत्ता होथा’’ति नागरानं ओवादं दत्वा ‘‘पलाता समणब्राह्मणा आगच्छन्तू’’ति भेरिं चरापेसि। अथ ते उभोपि सकट्ठानमेव अगमंसु। राजा तस्स ओवादे ठत्वा दानादीनि पुञ्ञानि अकासि।
Evañca pana vatvā pāsādā oruyha paccekabuddhaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Paccekabuddho ākāse pallaṅkena nisīditvā ‘‘mahārāja, vijjādharo na samaṇo, tvaṃ ito paṭṭhāya ‘atuccho loko, atthi dhammikasamaṇabrāhmaṇā’ti ñatvā dānaṃ dehi, sīlaṃ rakkha, uposathakammaṃ karohī’’ti rājānaṃ ovadi. Sakkopi sakkānubhāvena ākāse ṭhatvā ‘‘ito paṭṭhāya appamattā hothā’’ti nāgarānaṃ ovādaṃ datvā ‘‘palātā samaṇabrāhmaṇā āgacchantū’’ti bheriṃ carāpesi. Atha te ubhopi sakaṭṭhānameva agamaṃsu. Rājā tassa ovāde ṭhatvā dānādīni puññāni akāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा पच्चेकबुद्धो परिनिब्बुतो, राजा आनन्दो अहोसि, सक्को पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā paccekabuddho parinibbuto, rājā ānando ahosi, sakko pana ahameva ahosi’’nti.
विज्जाधरजातकवण्णना छट्ठा।
Vijjādharajātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३९१. विज्जाधरजातकं • 391. Vijjādharajātakaṃ
