| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
७. विकालभोजनसिक्खापदं
7. Vikālabhojanasikkhāpadaṃ
२४७. सत्तमे गिरिम्हीति पब्बतम्हि। सो हि हिमवमनादिवसेन जलं, सारभूतानि च भेसज्जादिवत्थूनि गिरति निग्गिरतीति गिरीति वुच्चति। अग्गसमज्जोति उत्तमसमज्जो। इमेहि पदेहि अग्गो समज्जो अग्गसमज्जो, गिरिम्हि पवत्तो अग्गसमज्जो गिरग्गसमज्जोति अत्थं दस्सेति। समज्जोति च सभा। सा हि समागमं अजन्ति गच्छन्ति जना एत्थाति समज्जोति वुच्चति। ‘‘गिरिस्स वा’’तिआदिना गिरिस्स अग्गो कोटि गिरग्गो, तस्मिं पवत्तो समज्जो गिरग्गसमज्जोति अत्थो दस्सितो। सोति गिरग्गसमज्जो। भविस्सति किराति योजना। भूमिभागेति अवयविआधारो, सन्निपततीति सम्बन्धो। नटञ्च नाटकञ्च नटनाटकानि। ‘‘नच्चं गीतं वादितञ्चा’’ति इदं तयं ‘‘नाटक’’न्ति वुच्चति। तेसन्ति नटनाटकानं। दस्सनत्थन्ति दस्सनाय च सवनाय च। सवनम्पि हि दस्सनेनेव सङ्गहितं। अपञ्ञत्ते सिक्खापदेति ऊनवीसतिवस्ससिक्खापदस्स ताव अपञ्ञत्तत्ता। तेति सत्तरसवग्गिया। तत्थाति गिरग्गसमज्जं। अथाति तस्मिं काले। नेसन्ति सत्तरसवग्गियानं अदंसूति सम्बन्धो। विलिम्पेत्वाति विलेपनेहि विविधाकारेन लिम्पेत्वा।
247. Sattame girimhīti pabbatamhi. So hi himavamanādivasena jalaṃ, sārabhūtāni ca bhesajjādivatthūni girati niggiratīti girīti vuccati. Aggasamajjoti uttamasamajjo. Imehi padehi aggo samajjo aggasamajjo, girimhi pavatto aggasamajjo giraggasamajjoti atthaṃ dasseti. Samajjoti ca sabhā. Sā hi samāgamaṃ ajanti gacchanti janā etthāti samajjoti vuccati. ‘‘Girissa vā’’tiādinā girissa aggo koṭi giraggo, tasmiṃ pavatto samajjo giraggasamajjoti attho dassito. Soti giraggasamajjo. Bhavissati kirāti yojanā. Bhūmibhāgeti avayaviādhāro, sannipatatīti sambandho. Naṭañca nāṭakañca naṭanāṭakāni. ‘‘Naccaṃ gītaṃ vāditañcā’’ti idaṃ tayaṃ ‘‘nāṭaka’’nti vuccati. Tesanti naṭanāṭakānaṃ. Dassanatthanti dassanāya ca savanāya ca. Savanampi hi dassaneneva saṅgahitaṃ. Apaññattesikkhāpadeti ūnavīsativassasikkhāpadassa tāva apaññattattā. Teti sattarasavaggiyā. Tatthāti giraggasamajjaṃ. Athāti tasmiṃ kāle. Nesanti sattarasavaggiyānaṃ adaṃsūti sambandho. Vilimpetvāti vilepanehi vividhākārena limpetvā.
२४९. ‘‘विकाले’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि विसेसकालोव गहेतब्बोति आह ‘‘कालो’’तिआदि। सो चाति भोजनकालो च। मज्झन्हिको होतीति योजना। तेनेवाति भोजनकालस्स अधिप्पेतत्ता एव। अस्साति ‘‘विकाले’’तिपदस्स। ‘‘विकालो नाम…पे॰… अरुणुग्गमना’’ति पदभाजनेन अरुणुग्गमनतो याव मज्झन्हिका कालो नामाति अत्थो नयेन दस्सितो होति। ततोति ठितमज्झन्हिकतो। सूरियस्स अतिसीघत्ता वेगेन ठितमज्झन्हिकं वीतिवत्तेय्याति आह ‘‘कुक्कुच्चकेन पन न कत्तब्ब’’न्ति। कालत्थम्भोति कालस्स जाननत्थाय थूणो। कालन्तरेति कालस्स अब्भन्तरे।
249. ‘‘Vikāle’’ti sāmaññena vuttepi visesakālova gahetabboti āha ‘‘kālo’’tiādi. So cāti bhojanakālo ca. Majjhanhiko hotīti yojanā. Tenevāti bhojanakālassa adhippetattā eva. Assāti ‘‘vikāle’’tipadassa. ‘‘Vikālo nāma…pe… aruṇuggamanā’’ti padabhājanena aruṇuggamanato yāva majjhanhikā kālo nāmāti attho nayena dassito hoti. Tatoti ṭhitamajjhanhikato. Sūriyassa atisīghattā vegena ṭhitamajjhanhikaṃ vītivatteyyāti āha ‘‘kukkuccakena pana na kattabba’’nti. Kālatthambhoti kālassa jānanatthāya thūṇo. Kālantareti kālassa abbhantare.
अवसेसं खादनीयं नामाति एत्थ विनिच्छयो एवं वेदितब्बोति योजना। यन्ति खादनीयं अत्थीति सम्बन्धो। वनमूलादिपभेदं यम्पि खादनीयं अत्थि, तम्पि आमिसगतिकं होतीति योजना। सेय्यथिदन्ति पुच्छावाचकनिपातसमुदायो। इदं खादनीयं सेय्यथा कतमन्ति अत्थो। इदम्पीति इदं द्वादसविधम्पि। पिसद्देन न पूवादियेवाति दस्सेति।
Avasesaṃ khādanīyaṃ nāmāti ettha vinicchayo evaṃ veditabboti yojanā. Yanti khādanīyaṃ atthīti sambandho. Vanamūlādipabhedaṃ yampi khādanīyaṃ atthi, tampi āmisagatikaṃ hotīti yojanā. Seyyathidanti pucchāvācakanipātasamudāyo. Idaṃ khādanīyaṃ seyyathā katamanti attho. Idampīti idaṃ dvādasavidhampi. Pisaddena na pūvādiyevāti dasseti.
तत्थाति द्वादससु खादनीयेसु, आधारे भुम्मं। मूलति पतिट्ठाति एत्थ, एतेनाति वा मूलं। खादितब्बन्ति खादनीयं। मूलमेव खादनीयं मूलखादनीयं, तस्मिं विनिच्छयो एवं वेदितब्बोति योजना। मूलकमूलादीनि लोकसङ्केतो पदेसतोयेव वेदितब्बानि। तं तञ्हि नामं अजानन्तानं अतिसम्मूळ्हकारणत्ता सह परियायन्तरेन वचनत्थं वक्खाम। सूपस्स हितं सूपेय्यं, सूपेय्यं पण्णं एतेसन्ति सूपेय्यपण्णा, तेसं मूलानि सूपेय्यपण्णमूलानि। आमीयति अन्तो पवेसीयतीति आमिसो, आकारो अन्तोकरणत्थो, आमिसस्स गति विय गति एतेसन्ति आमिसगतिकानि । एत्थाति मूलेसु। जरड्ढन्ति जरभूतं उपड्ढं। अञ्ञम्पीति वजकलिमूलतो अञ्ञम्पि।
Tatthāti dvādasasu khādanīyesu, ādhāre bhummaṃ. Mūlati patiṭṭhāti ettha, etenāti vā mūlaṃ. Khāditabbanti khādanīyaṃ. Mūlameva khādanīyaṃ mūlakhādanīyaṃ, tasmiṃ vinicchayo evaṃ veditabboti yojanā. Mūlakamūlādīni lokasaṅketo padesatoyeva veditabbāni. Taṃ tañhi nāmaṃ ajānantānaṃ atisammūḷhakāraṇattā saha pariyāyantarena vacanatthaṃ vakkhāma. Sūpassa hitaṃ sūpeyyaṃ, sūpeyyaṃ paṇṇaṃ etesanti sūpeyyapaṇṇā, tesaṃ mūlāni sūpeyyapaṇṇamūlāni. Āmīyati anto pavesīyatīti āmiso, ākāro antokaraṇattho, āmisassa gati viya gati etesanti āmisagatikāni. Etthāti mūlesu. Jaraḍḍhanti jarabhūtaṃ upaḍḍhaṃ. Aññampīti vajakalimūlato aññampi.
यानि पन मूलानि वुत्तानि, तानि यावजीविकानीति योजना। पाळियं वुत्तानीति सम्बन्धो। खादनीयत्थन्ति खादनीयस्स, खादनीये वा विज्जमानं, खादनीयेन वा कातब्बं किच्चं, पयोजनं वाति खादनीयत्थं। ‘‘खादनीये’’तिइमिना ‘‘तत्थ वुत्ताभिधम्मत्था’’तिआदीसु विय खादनीयत्थपदस्स उत्तरपदत्थपधानभावं दस्सेति। तत्थ खादनीयस्स, खादनीये वा विज्जमानं, खादनीयेन वा कातब्बं किच्चं नाम जिघच्छाहरणमेव। यञ्हि पूवादिखादनीयं खादित्वा जिघच्छाहरणं होति, तस्स किच्चं किच्चं नामाति वुत्तं होति। तं किच्चं, पयोजनं वा नेव फरन्ति, नेव निप्फादेन्ति। एसेव नयो ‘‘न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’तिएत्थापि।
Yāni pana mūlāni vuttāni, tāni yāvajīvikānīti yojanā. Pāḷiyaṃ vuttānīti sambandho. Khādanīyatthanti khādanīyassa, khādanīye vā vijjamānaṃ, khādanīyena vā kātabbaṃ kiccaṃ, payojanaṃ vāti khādanīyatthaṃ. ‘‘Khādanīye’’tiiminā ‘‘tattha vuttābhidhammatthā’’tiādīsu viya khādanīyatthapadassa uttarapadatthapadhānabhāvaṃ dasseti. Tattha khādanīyassa, khādanīye vā vijjamānaṃ, khādanīyena vā kātabbaṃ kiccaṃ nāma jighacchāharaṇameva. Yañhi pūvādikhādanīyaṃ khāditvā jighacchāharaṇaṃ hoti, tassa kiccaṃ kiccaṃ nāmāti vuttaṃ hoti. Taṃ kiccaṃ, payojanaṃ vā neva pharanti, neva nipphādenti. Eseva nayo ‘‘na bhojanīye bhojanīyatthaṃ pharantī’’tietthāpi.
तेसन्ति मूलानं अन्तो, लक्खणन्ति वा सम्बन्धो। एकस्मिं जनपदे खादनीयत्थभोजनीयत्थेसु फरमानेसु अञ्ञेसुपि जनपदेसु फरन्तियेवाति दस्सनत्थं ‘‘तेसु तेसु जनपदेसू’’ति विच्छापदं वुत्तं। किञ्चापि हि बहूसु जनपदेसु पथवीरसआपोरससम्पत्तिवसेन खादनीयत्थभोजनीयत्थं फरमानम्पि एकस्मिं जनपदे पथवीरसआपोरसविपत्तिवसेन अफरमानं भवेय्य, विकारवसेन पन तत्थ पवत्तत्ता तं जनपदं पमाणं न कातब्बं, गहेतब्बमेवाति वुत्तं होति। पकतिआहारवसेनाति अञ्ञेहि यावकालिक, सत्ताहकालिकेहि अमिस्सितं अत्तनो पकतियाव आहारकिच्चकरणवसेन। ‘‘मनुस्सान’’न्तिइमिना अञ्ञेसं तिरच्छानादीनं खादनीयत्थभोजनीयत्थं फरमानम्पि न पमाणन्ति दस्सेति। तन्ति मूलं। हीति सच्चं। नामसञ्ञासूति नामसङ्खातासु सञ्ञासु।
Tesanti mūlānaṃ anto, lakkhaṇanti vā sambandho. Ekasmiṃ janapade khādanīyatthabhojanīyatthesu pharamānesu aññesupi janapadesu pharantiyevāti dassanatthaṃ ‘‘tesu tesu janapadesū’’ti vicchāpadaṃ vuttaṃ. Kiñcāpi hi bahūsu janapadesu pathavīrasaāporasasampattivasena khādanīyatthabhojanīyatthaṃ pharamānampi ekasmiṃ janapade pathavīrasaāporasavipattivasena apharamānaṃ bhaveyya, vikāravasena pana tattha pavattattā taṃ janapadaṃ pamāṇaṃ na kātabbaṃ, gahetabbamevāti vuttaṃ hoti. Pakatiāhāravasenāti aññehi yāvakālika, sattāhakālikehi amissitaṃ attano pakatiyāva āhārakiccakaraṇavasena. ‘‘Manussāna’’ntiiminā aññesaṃ tiracchānādīnaṃ khādanīyatthabhojanīyatthaṃ pharamānampi na pamāṇanti dasseti. Tanti mūlaṃ. Hīti saccaṃ. Nāmasaññāsūti nāmasaṅkhātāsu saññāsu.
यथा मूले लक्खणं दस्सितं, एवं कन्दादीसुपि यं लक्खणं दस्सितन्ति योजना। न केवलं पाळियं आगतानं हलिद्दादीनं मूलंयेव यावजीविकं होति, अथ खो तचादयोपीति आह ‘‘यञ्चेत’’न्तिआदि। यं एतं अट्ठविधन्ति सम्बन्धो।
Yathā mūle lakkhaṇaṃ dassitaṃ, evaṃ kandādīsupi yaṃ lakkhaṇaṃ dassitanti yojanā. Na kevalaṃ pāḷiyaṃ āgatānaṃ haliddādīnaṃ mūlaṃyeva yāvajīvikaṃ hoti, atha kho tacādayopīti āha ‘‘yañceta’’ntiādi. Yaṃ etaṃ aṭṭhavidhanti sambandho.
एवं मूलखादनीये विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि कन्दखादनीये तं दस्सेन्तो आह ‘‘कन्दखादनीये’’तिआदि। तत्थ कन्दखादनीयेति कं सुखं ददातीति कन्दो, पदुमादिकन्दो, सुखस्स अदायका पन कन्दा रुळ्हीवसेन कन्दाति वुच्चन्ति, कन्दो एव खादनीयं कन्दखादनीयं, तस्मिं विनिच्छयो एवं वेदितब्बोति योजना। एसेव नयो उपरिपि। यन्ति कन्दं। इमिना तंसद्दानपेक्खो यंसद्दोपि अत्थीति ञापेति। तत्थाति कन्दखादनीये। तरुणो, सुखखादनीयोति विसेसनपदानि यथावचनं उपरिपि योजेतब्बानि। एवमादयो फरणककन्दा यावकालिकाति सम्बन्धो।
Evaṃ mūlakhādanīye vinicchayaṃ dassetvā idāni kandakhādanīye taṃ dassento āha ‘‘kandakhādanīye’’tiādi. Tattha kandakhādanīyeti kaṃ sukhaṃ dadātīti kando, padumādikando, sukhassa adāyakā pana kandā ruḷhīvasena kandāti vuccanti, kando eva khādanīyaṃ kandakhādanīyaṃ, tasmiṃ vinicchayo evaṃ veditabboti yojanā. Eseva nayo uparipi. Yanti kandaṃ. Iminā taṃsaddānapekkho yaṃsaddopi atthīti ñāpeti. Tatthāti kandakhādanīye. Taruṇo, sukhakhādanīyoti visesanapadāni yathāvacanaṃ uparipi yojetabbāni. Evamādayo pharaṇakakandā yāvakālikāti sambandho.
अधोतोति विसरसो उदकेन अधूनितो। तेति कन्दा सङ्गहिताति सम्बन्धो।
Adhototi visaraso udakena adhūnito. Teti kandā saṅgahitāti sambandho.
मूले अलति पवत्ततीति मुळालो, उदकतो वा उद्धटमत्ते मिलति निमिलतीति मुळालं। एवमादि फरणकमुळालं यावकालिकन्ति योजना। तं सब्बम्पीति सब्बम्पि तं मुळालं सङ्गहितन्ति सम्बन्धो।
Mūle alati pavattatīti muḷālo, udakato vā uddhaṭamatte milati nimilatīti muḷālaṃ. Evamādi pharaṇakamuḷālaṃ yāvakālikanti yojanā. Taṃ sabbampīti sabbampi taṃ muḷālaṃ saṅgahitanti sambandho.
मसति विज्झतीति मत्थको। एवमादि मत्थको यावकालिकोति योजना। जरड्ढबुन्दोति जरभूतअड्ढसङ्खातो पादो।
Masati vijjhatīti matthako. Evamādi matthako yāvakālikoti yojanā. Jaraḍḍhabundoti jarabhūtaaḍḍhasaṅkhāto pādo.
खनीयति अवदारीयतीति खन्धो, खायतीति वा खन्धो। ‘‘अन्तोपथवीगतो’’तिपदं ‘‘सालकल्याणिखन्धो’’तिपदेनेव योजेतब्बं, न अञ्ञेहि। एवमादि खन्धो यावकालिकोति योजना। अवसेसाति तीहि दण्डकादीहि अवसेसा।
Khanīyati avadārīyatīti khandho, khāyatīti vā khandho. ‘‘Antopathavīgato’’tipadaṃ ‘‘sālakalyāṇikhandho’’tipadeneva yojetabbaṃ, na aññehi. Evamādi khandho yāvakālikoti yojanā. Avasesāti tīhi daṇḍakādīhi avasesā.
तचति संवरति पटिच्छादेतीति तचो। सरसोति एत्थ एवकारो योजेतब्बो, सरसो एवाति अत्थो। तेसं सङ्गहोति सम्बन्धो। हीति सच्चं। एतन्ति कसावभेसज्जं, ‘‘अनुजानामि …पे॰… भोजनीयत्थ’’न्ति वचनं वा। एत्थाति कसावभेसज्जे। एतेसम्पीति मत्थकखन्धत्तचानम्पि।
Tacati saṃvarati paṭicchādetīti taco. Sarasoti ettha evakāro yojetabbo, saraso evāti attho. Tesaṃ saṅgahoti sambandho. Hīti saccaṃ. Etanti kasāvabhesajjaṃ, ‘‘anujānāmi …pe… bhojanīyattha’’nti vacanaṃ vā. Etthāti kasāvabhesajje. Etesampīti matthakakhandhattacānampi.
पततीति पत्तं। एतेसन्ति मूलकादीनं। एवरूपानि पत्तानि च एकंसेन यावकालिकानीति योजना। या लोणी आरोहति, तस्सा लोणिया पत्तं यावजीविकन्ति योजना। दीपवासिनोति तम्बपण्णिदीपवासिनो , जम्बुदीपवासिनो वा। यानि वा फरन्तीति वुत्तानीति सम्बन्धो। तेसन्ति निम्बादीनं। इदं पदं पुब्बपरापेक्खकं, तस्मा द्विन्नं मज्झे वुत्तन्ति दट्ठब्बं। पण्णानं अन्तो नत्थीति सम्बन्धो।
Patatīti pattaṃ. Etesanti mūlakādīnaṃ. Evarūpāni pattāni ca ekaṃsena yāvakālikānīti yojanā. Yā loṇī ārohati, tassā loṇiyā pattaṃ yāvajīvikanti yojanā. Dīpavāsinoti tambapaṇṇidīpavāsino , jambudīpavāsino vā. Yāni vā pharantīti vuttānīti sambandho. Tesanti nimbādīnaṃ. Idaṃ padaṃ pubbaparāpekkhakaṃ, tasmā dvinnaṃ majjhe vuttanti daṭṭhabbaṃ. Paṇṇānaṃ anto natthīti sambandho.
पुप्फति विकसतीति पुप्फं। एवमादि पुप्फं यावकालिकन्ति योजना। तस्साति पुप्फस्स। अस्साति एवमेव।
Pupphati vikasatīti pupphaṃ. Evamādi pupphaṃ yāvakālikanti yojanā. Tassāti pupphassa. Assāti evameva.
फलतीति फलं। यानीति फलानि। फरन्तीति सम्बन्धो। नेसन्ति फलानं परियन्तन्ति सम्बन्धो। यानि वुत्तानि, तानि यावजीविकानीति योजना। तेसम्पीति फलानम्पि परियन्तन्ति सम्बन्धो।
Phalatīti phalaṃ. Yānīti phalāni. Pharantīti sambandho. Nesanti phalānaṃ pariyantanti sambandho. Yāni vuttāni, tāni yāvajīvikānīti yojanā. Tesampīti phalānampi pariyantanti sambandho.
असीयति खिपीयति, छड्डीयतीति वा अट्ठि। एवमादीनि फरणकानि अट्ठीनि यावकालिकानीति योजना। तेसन्ति अट्ठीनं।
Asīyati khipīyati, chaḍḍīyatīti vā aṭṭhi. Evamādīni pharaṇakāni aṭṭhīni yāvakālikānīti yojanā. Tesanti aṭṭhīnaṃ.
पिसीयति चुण्णं करीयतीति पिट्ठं। एवमादीनि फरणकानि पिट्ठानि यावकालिकानीति योजना। अधोतकन्ति उदकेन अधूनितं। तेसन्ति पिट्ठानं।
Pisīyati cuṇṇaṃ karīyatīti piṭṭhaṃ. Evamādīni pharaṇakāni piṭṭhāni yāvakālikānīti yojanā. Adhotakanti udakena adhūnitaṃ. Tesanti piṭṭhānaṃ.
निरन्तरं असति सम्बज्झतीति निय्यासो। सेसाति उच्छुनिय्यासतो सेसा। पाळियं वुत्तनिय्यासाति सम्बन्धो। तत्थाति निय्यासखादनीये। सङ्गहितानं निय्यासानं परियन्तन्ति योजना। एवन्तिआदि निगमनं।
Nirantaraṃ asati sambajjhatīti niyyāso. Sesāti ucchuniyyāsato sesā. Pāḷiyaṃ vuttaniyyāsāti sambandho. Tatthāti niyyāsakhādanīye. Saṅgahitānaṃ niyyāsānaṃ pariyantanti yojanā. Evantiādi nigamanaṃ.
वुत्तमेवाति हेट्ठा पठमपवारणसिक्खापदे वुत्तमेवाति। सत्तमं।
Vuttamevāti heṭṭhā paṭhamapavāraṇasikkhāpade vuttamevāti. Sattamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ४. भोजनवग्गो • 4. Bhojanavaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ७. विकालभोजनसिक्खापदवण्णना • 7. Vikālabhojanasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ७. विकालभोजनसिक्खापदवण्णना • 7. Vikālabhojanasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / ७. विकालभोजनसिक्खापदवण्णना • 7. Vikālabhojanasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / ७. विकालभोजनसिक्खापदवण्णना • 7. Vikālabhojanasikkhāpadavaṇṇanā
