| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
७. विकालभोजनसिक्खापदवण्णना
7. Vikālabhojanasikkhāpadavaṇṇanā
२४७. सत्तमसिक्खापदे – गिरग्गसमज्जोति गिरिम्हि अग्गसमज्जो, गिरिस्स वा अग्गदेसे समज्जो। सो किर सत्तमे दिवसे भविस्सतीति नगरे घोसना करियति, नगरस्स बहिद्धा समे भूमिभागे पब्बतच्छायाय महाजनकायो सन्निपतति, अनेकप्पकारानि नटनाटकानि पवत्तन्ति, तेसं दस्सनत्थं मञ्चातिमञ्चे बन्धन्ति। सत्तरसवग्गिया अपञ्ञत्ते सिक्खापदे दहराव उपसम्पन्ना, ते ‘‘नाटकानि आवुसो पस्सिस्सामा’’ति तत्थ अगमंसु। अथ नेसं ञातका ‘‘अम्हाकं अय्या आगता’’ति तुट्ठचित्ता न्हापेत्वा विलिम्पेत्वा भोजेत्वा अञ्ञम्पि पूवखादनीयादिं हत्थे अदंसु। ते सन्धाय वुत्तं – ‘‘मनुस्सा सत्तरसवग्गिये भिक्खू पस्सित्वा’’तिआदि।
247. Sattamasikkhāpade – giraggasamajjoti girimhi aggasamajjo, girissa vā aggadese samajjo. So kira sattame divase bhavissatīti nagare ghosanā kariyati, nagarassa bahiddhā same bhūmibhāge pabbatacchāyāya mahājanakāyo sannipatati, anekappakārāni naṭanāṭakāni pavattanti, tesaṃ dassanatthaṃ mañcātimañce bandhanti. Sattarasavaggiyā apaññatte sikkhāpade daharāva upasampannā, te ‘‘nāṭakāni āvuso passissāmā’’ti tattha agamaṃsu. Atha nesaṃ ñātakā ‘‘amhākaṃ ayyā āgatā’’ti tuṭṭhacittā nhāpetvā vilimpetvā bhojetvā aññampi pūvakhādanīyādiṃ hatthe adaṃsu. Te sandhāya vuttaṃ – ‘‘manussā sattarasavaggiye bhikkhū passitvā’’tiādi.
२४८-९. विकालेति विगते काले। कालोति भिक्खूनं भोजनकालो अधिप्पेतो, सो च सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन मज्झन्हिको, तस्मिं वीतिवत्तेति अधिप्पायो। तेनेवस्स पदभाजने ‘‘विकालो नाम मज्झन्हिके वीतिवत्ते याव अरुणुग्गमना’’ति वुत्तं, ठितमज्झन्हिकोपि कालसङ्गहं गच्छति। ततो पट्ठाय पन खादितुं वा भुञ्जितुं वा न सक्का, सहसा पिवितुं सक्का भवेय्य, कुक्कुच्चकेन पन न कत्तब्बं। कालपरिच्छेदजाननत्थञ्च कालत्थम्भो योजेतब्बो, कालन्तरेव भत्तकिच्चं कातब्बं।
248-9.Vikāleti vigate kāle. Kāloti bhikkhūnaṃ bhojanakālo adhippeto, so ca sabbantimena paricchedena majjhanhiko, tasmiṃ vītivatteti adhippāyo. Tenevassa padabhājane ‘‘vikālo nāma majjhanhike vītivatte yāva aruṇuggamanā’’ti vuttaṃ, ṭhitamajjhanhikopi kālasaṅgahaṃ gacchati. Tato paṭṭhāya pana khādituṃ vā bhuñjituṃ vā na sakkā, sahasā pivituṃ sakkā bhaveyya, kukkuccakena pana na kattabbaṃ. Kālaparicchedajānanatthañca kālatthambho yojetabbo, kālantareva bhattakiccaṃ kātabbaṃ.
अवसेसं खादनीयं नामाति एत्थ यं ताव सक्खलिमोदकादिपुब्बण्णापरण्णमयं, तत्थ वत्तब्बमेव नत्थि। यम्पि वनमूलादिप्पभेदं आमिसगतिकं होति, सेय्यथिदं – मूलखादनीयं कन्दखादनीयं मूळालखादनीयं मत्थकखादनीयं खन्धखादनीयं तचखादनीयं पत्तखादनीयं पुप्फखादनीयं फलखादनीयं अट्ठिखादनीयं पिट्ठखादनीयं निय्यासखादनीयन्ति, इदम्पि खादनीयसङ्ख्यमेव गच्छति।
Avasesaṃkhādanīyaṃ nāmāti ettha yaṃ tāva sakkhalimodakādipubbaṇṇāparaṇṇamayaṃ, tattha vattabbameva natthi. Yampi vanamūlādippabhedaṃ āmisagatikaṃ hoti, seyyathidaṃ – mūlakhādanīyaṃ kandakhādanīyaṃ mūḷālakhādanīyaṃ matthakakhādanīyaṃ khandhakhādanīyaṃ tacakhādanīyaṃ pattakhādanīyaṃ pupphakhādanīyaṃ phalakhādanīyaṃ aṭṭhikhādanīyaṃ piṭṭhakhādanīyaṃ niyyāsakhādanīyanti, idampi khādanīyasaṅkhyameva gacchati.
तत्थ पन आमिसगतिकसल्लक्खणत्थं इदं मुखमत्तनिदस्सनं – मूलखादनीये ताव मूलकमूलं खारकमूलं चच्चुमूलं तम्बकमूलं तण्डुलेय्यकमूलं वत्थुलेय्यकमूलं वजकलिमूलं जज्झरीमूलन्ति एवमादीनि सूपेय्यपण्णमूलानि आमिसगतिकानि। एत्थ च वजकलिमूले जरट्ठं छिन्दित्वा छड्डेन्ति, तं यावजीविकं होति। अञ्ञम्पि एवरूपं एतेनेव नयेन वेदितब्बं। मूलकखारकजज्झरीमूलानं पन जरट्ठानिपि आमिसगतिकानेवाति वुत्तं। यानि पन पाळियं –
Tattha pana āmisagatikasallakkhaṇatthaṃ idaṃ mukhamattanidassanaṃ – mūlakhādanīye tāva mūlakamūlaṃ khārakamūlaṃ caccumūlaṃ tambakamūlaṃ taṇḍuleyyakamūlaṃ vatthuleyyakamūlaṃ vajakalimūlaṃ jajjharīmūlanti evamādīni sūpeyyapaṇṇamūlāni āmisagatikāni. Ettha ca vajakalimūle jaraṭṭhaṃ chinditvā chaḍḍenti, taṃ yāvajīvikaṃ hoti. Aññampi evarūpaṃ eteneva nayena veditabbaṃ. Mūlakakhārakajajjharīmūlānaṃ pana jaraṭṭhānipi āmisagatikānevāti vuttaṃ. Yāni pana pāḷiyaṃ –
‘‘अनुजानामि , भिक्खवे, मूलानि भेसज्जानि हलिद्दिं सिङ्गिवेरं वचं वचत्तं अतिविसं कटुकरोहिणिं उसीरं भद्दमुत्तकं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूलानि भेसज्जानि नेव खादनीये खादनीयत्थं फरन्ति, न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’ति (महाव॰ २६३) –
‘‘Anujānāmi , bhikkhave, mūlāni bhesajjāni haliddiṃ siṅgiveraṃ vacaṃ vacattaṃ ativisaṃ kaṭukarohiṇiṃ usīraṃ bhaddamuttakaṃ, yāni vā panaññānipi atthi mūlāni bhesajjāni neva khādanīye khādanīyatthaṃ pharanti, na bhojanīye bhojanīyatthaṃ pharantī’’ti (mahāva. 263) –
वुत्तानि, तानि यावजीविकानि। तेसं चूळपञ्चमूलं महापञ्चमूलन्तिआदिना नयेन गणियमानानं गणनाय अन्तो नत्थि। खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणाभावोयेव पन तेसं लक्खणं। तस्मा यंकिञ्चि मूलं तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरति, तं यावकालिकं; इतरं यावजीविकन्ति वेदितब्बं। तेसु बहुं वत्वापि हि इमस्मिंयेव लक्खणे ठातब्बं। नामसञ्ञासु पन वुच्चमानासु तं तं नामं अजानन्तानं सम्मोहोयेव होति, तस्मा नामसञ्ञाय आदरं अकत्वा लक्खणमेव दस्सितं।
Vuttāni, tāni yāvajīvikāni. Tesaṃ cūḷapañcamūlaṃ mahāpañcamūlantiādinā nayena gaṇiyamānānaṃ gaṇanāya anto natthi. Khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharaṇābhāvoyeva pana tesaṃ lakkhaṇaṃ. Tasmā yaṃkiñci mūlaṃ tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharati, taṃ yāvakālikaṃ; itaraṃ yāvajīvikanti veditabbaṃ. Tesu bahuṃ vatvāpi hi imasmiṃyeva lakkhaṇe ṭhātabbaṃ. Nāmasaññāsu pana vuccamānāsu taṃ taṃ nāmaṃ ajānantānaṃ sammohoyeva hoti, tasmā nāmasaññāya ādaraṃ akatvā lakkhaṇameva dassitaṃ.
यथा च मूले; एवं कन्दादीसुपि यं लक्खणं दस्सितं, तस्सेव वसेन विनिच्छयो वेदितब्बो। यञ्च तं पाळियं हलिद्दादि अट्ठविधं वुत्तं, तस्स खन्धतचपुप्फफलम्पि सब्बं यावजीविकन्ति वुत्तं।
Yathā ca mūle; evaṃ kandādīsupi yaṃ lakkhaṇaṃ dassitaṃ, tasseva vasena vinicchayo veditabbo. Yañca taṃ pāḷiyaṃ haliddādi aṭṭhavidhaṃ vuttaṃ, tassa khandhatacapupphaphalampi sabbaṃ yāvajīvikanti vuttaṃ.
कन्दखादनीये दुविधो कन्दो – दीघो च रस्सो च भिसकिंसुककन्दादि वट्टो उप्पलकसेरुककन्दादि, यं ‘‘गण्ठी’’तिपि वदन्ति। तत्थ सब्बेसं कन्दानं जिण्णजरट्ठानञ्च छल्लि च सुखुममूलानि च यावजीविकानि। तरुणो पन सुखखादनीयो, सालकल्याणीपोतककन्दो किंसुकपोतककन्दो अम्बाटककन्दो केतककन्दो मालुवकन्दो भिससङ्खातो पदुमपुण्डरीककन्दो पिण्डालुमसालुआदयो च खीरवल्लिकन्दो आलुवकन्दो सिग्गुकन्दो तालकन्दो नीलुप्पलरत्तुप्पलकुमुदसोगन्धिकानं कन्दा कदलिकन्दो वेळुकन्दो कसेरुककन्दोति एवमादयो तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थञ्च भोजनीयत्थञ्च फरणककन्दा यावकालिका।
Kandakhādanīye duvidho kando – dīgho ca rasso ca bhisakiṃsukakandādi vaṭṭo uppalakaserukakandādi, yaṃ ‘‘gaṇṭhī’’tipi vadanti. Tattha sabbesaṃ kandānaṃ jiṇṇajaraṭṭhānañca challi ca sukhumamūlāni ca yāvajīvikāni. Taruṇo pana sukhakhādanīyo, sālakalyāṇīpotakakando kiṃsukapotakakando ambāṭakakando ketakakando māluvakando bhisasaṅkhāto padumapuṇḍarīkakando piṇḍālumasāluādayo ca khīravallikando āluvakando siggukando tālakando nīluppalarattuppalakumudasogandhikānaṃ kandā kadalikando veḷukando kaserukakandoti evamādayo tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthañca bhojanīyatthañca pharaṇakakandā yāvakālikā.
खीरवल्लिकन्दो अधोतो यावजीविको, धोतो यावकालिको। खीरकाकोलीजीविकउसभकलसुणादिकन्दा पन यावजीविका। ते पाळियं – ‘‘यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूलानि भेसज्जानी’’ति एवं मूलभेसज्जसङ्गहेनेव सङ्गहिता।
Khīravallikando adhoto yāvajīviko, dhoto yāvakāliko. Khīrakākolījīvikausabhakalasuṇādikandā pana yāvajīvikā. Te pāḷiyaṃ – ‘‘yāni vā panaññānipi atthi mūlāni bhesajjānī’’ti evaṃ mūlabhesajjasaṅgaheneva saṅgahitā.
मूळालखादनीये पन पदुममूळालं पुण्डरीकमुळालसदिसमेव। एरकमूलं कन्दुलमूलन्ति एवमादि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थञ्च भोजनीयत्थञ्च फरणकमुळालं यावकालिकं। हलिद्दिसिङ्गिवेरमकचिचतुरस्सवल्लिकेतकतालहिन्तालकुन्तालनाळिकेरपूगरुक्खादिमुळालं पन यावजीविकं, तं सब्बम्पि पाळियं – ‘‘यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूलानि भेसज्जानी’’ति (महाव॰ २६३) एवं मूलभेसज्जसङ्गहेनेव सङ्गहितं।
Mūḷālakhādanīye pana padumamūḷālaṃ puṇḍarīkamuḷālasadisameva. Erakamūlaṃ kandulamūlanti evamādi tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthañca bhojanīyatthañca pharaṇakamuḷālaṃ yāvakālikaṃ. Haliddisiṅgiveramakacicaturassavalliketakatālahintālakuntālanāḷikerapūgarukkhādimuḷālaṃ pana yāvajīvikaṃ, taṃ sabbampi pāḷiyaṃ – ‘‘yāni vā panaññānipi atthi mūlāni bhesajjānī’’ti (mahāva. 263) evaṃ mūlabhesajjasaṅgaheneva saṅgahitaṃ.
मत्थकखादनीये तालहिन्तालकुन्तालकेतकनाळिकेरपूगरुक्खखज्जूरीवेत्तएरककदलीनं कळीरसङ्खाता मत्थका वेणुकळीरो नळकळीरो उच्छुकळीरो मूलककळीरो सासपकळीरो सतावरिकळीरो सत्तन्नं धञ्ञानं कळीराति एवमादि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणको रुक्खवल्लिआदीनं मत्थको यावकालिको। हलिद्दिसिङ्गिवेरवचमकचिलसुणानंकळीरा तालहिन्तालकुन्तालनाळिकेरकळीरानञ्च छिन्दित्वा पातितो जरट्ठबुन्दो यावजीविको।
Matthakakhādanīye tālahintālakuntālaketakanāḷikerapūgarukkhakhajjūrīvettaerakakadalīnaṃ kaḷīrasaṅkhātā matthakā veṇukaḷīro naḷakaḷīro ucchukaḷīro mūlakakaḷīro sāsapakaḷīro satāvarikaḷīro sattannaṃ dhaññānaṃ kaḷīrāti evamādi tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharaṇako rukkhavalliādīnaṃ matthako yāvakāliko. Haliddisiṅgiveravacamakacilasuṇānaṃkaḷīrā tālahintālakuntālanāḷikerakaḷīrānañca chinditvā pātito jaraṭṭhabundo yāvajīviko.
खन्धखादनीये अन्तोपथवीगतो सालकल्याणीखन्धो उच्छुखन्धो नीलुप्पलरत्तुप्पलकुमुदसोगन्धिकानं खन्धकाति एवमादि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणको खन्धो यावकालिको। उप्पलजातीनं पण्णदण्डको पदुमजातीनं सब्बोपि दण्डको कारविन्दकदण्डादयो च अवसेससब्बखन्धा यावजीविका।
Khandhakhādanīye antopathavīgato sālakalyāṇīkhandho ucchukhandho nīluppalarattuppalakumudasogandhikānaṃ khandhakāti evamādi tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharaṇako khandho yāvakāliko. Uppalajātīnaṃ paṇṇadaṇḍako padumajātīnaṃ sabbopi daṇḍako kāravindakadaṇḍādayo ca avasesasabbakhandhā yāvajīvikā.
तचखादनीये उच्छुतचोव एको यावकालिको, सोपि सरसो। सेसो सब्बो यावजीविको। तेसं पन मत्थकखन्धतचानं तिण्णं पाळियं कसावभेसज्जेन सङ्गहो वेदितब्बो। वुत्तञ्हेतं –
Tacakhādanīye ucchutacova eko yāvakāliko, sopi saraso. Seso sabbo yāvajīviko. Tesaṃ pana matthakakhandhatacānaṃ tiṇṇaṃ pāḷiyaṃ kasāvabhesajjena saṅgaho veditabbo. Vuttañhetaṃ –
‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, कसावानि भेसज्जानि निम्बकसावं, कुटजकसावं, पटोलकसावं, फग्गवकसावं नत्तमालकसावं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि कसावानि भेसज्जानि नेव खादनीये खादनीयत्थं फरन्ति, न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’ति (महाव॰ २६३)।
‘‘Anujānāmi, bhikkhave, kasāvāni bhesajjāni nimbakasāvaṃ, kuṭajakasāvaṃ, paṭolakasāvaṃ, phaggavakasāvaṃ nattamālakasāvaṃ, yāni vā panaññānipi atthi kasāvāni bhesajjāni neva khādanīye khādanīyatthaṃ pharanti, na bhojanīye bhojanīyatthaṃ pharantī’’ti (mahāva. 263).
एत्थ हि एतेसम्पि सङ्गहो सिज्झति। वुत्तकसावानि च सब्बानि कप्पियानीति वेदितब्बानि।
Ettha hi etesampi saṅgaho sijjhati. Vuttakasāvāni ca sabbāni kappiyānīti veditabbāni.
पत्तखादनीये मूलकं खारको चच्चु तम्बको तण्डुलेय्यको पपुन्नागो वत्थुलेय्यको वजकलि जज्झरी सेल्लु सिग्गु कासमद्दको उम्मा चीनमुग्गो मासो राजमासो ठपेत्वा महानिप्फावं अवसेसनिप्फावो अग्गिमन्थो सुनिसन्नको सेतवरणो नाळिका भूमियं जातलोणीति एतेसं पत्तानि अञ्ञानि च एवरूपानि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणकानि पत्तानि एकंसेन यावकालिकानि। या पनञ्ञा महानखपिट्ठिमत्ता पण्णलोणि रुक्खे च गच्छे च आरोहति, तस्सा पत्तं यावजीविकं। ब्रह्मीपत्तञ्च यावकालिकन्ति दीपवासिनो वदन्ति। अम्बपल्लवं यावकालिकं, असोकपल्लवं पन यावजीविकं।
Pattakhādanīye mūlakaṃ khārako caccu tambako taṇḍuleyyako papunnāgo vatthuleyyako vajakali jajjharī sellu siggu kāsamaddako ummā cīnamuggo māso rājamāso ṭhapetvā mahānipphāvaṃ avasesanipphāvo aggimantho sunisannako setavaraṇo nāḷikā bhūmiyaṃ jātaloṇīti etesaṃ pattāni aññāni ca evarūpāni tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharaṇakāni pattāni ekaṃsena yāvakālikāni. Yā panaññā mahānakhapiṭṭhimattā paṇṇaloṇi rukkhe ca gacche ca ārohati, tassā pattaṃ yāvajīvikaṃ. Brahmīpattañca yāvakālikanti dīpavāsino vadanti. Ambapallavaṃ yāvakālikaṃ, asokapallavaṃ pana yāvajīvikaṃ.
यानि वा पनञ्ञानि पाळियं –
Yāni vā panaññāni pāḷiyaṃ –
‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पण्णानि भेसज्जानि निम्बपण्णं कुटजपण्णं पटोलपण्णं सुलसिपण्णं कप्पासकपण्णं यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि पण्णानि भेसज्जानि नेव खादनीये खादनीयत्थं फरन्ति न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’ति (महाव॰ २६३) –
‘‘Anujānāmi, bhikkhave, paṇṇāni bhesajjāni nimbapaṇṇaṃ kuṭajapaṇṇaṃ paṭolapaṇṇaṃ sulasipaṇṇaṃ kappāsakapaṇṇaṃ yāni vā panaññānipi atthi paṇṇāni bhesajjāni neva khādanīye khādanīyatthaṃ pharanti na bhojanīye bhojanīyatthaṃ pharantī’’ti (mahāva. 263) –
वुत्तानि, तानि यावजीविकानि। न केवलञ्च पण्णानियेव तेसं पुप्फफलादीनिपि यावजीविकानि। पण्णानं फग्गवपण्णं अज्जुकपण्णं फणिज्जकपण्णं पटोलपण्णं तम्बूलपण्णं पदुमिनिपण्णन्ति एवं गणनवसेन अन्तो नत्थि।
Vuttāni, tāni yāvajīvikāni. Na kevalañca paṇṇāniyeva tesaṃ pupphaphalādīnipi yāvajīvikāni. Paṇṇānaṃ phaggavapaṇṇaṃ ajjukapaṇṇaṃ phaṇijjakapaṇṇaṃ paṭolapaṇṇaṃ tambūlapaṇṇaṃ paduminipaṇṇanti evaṃ gaṇanavasena anto natthi.
पुप्फखादनीये मूलकपुप्फं खारकपुप्फं चच्चुपुप्फं तम्बकपुप्फं वजकलिपुप्फं जज्झरीपुप्फं चूळनिप्फावपुप्फं महानिप्फावपुप्फं कसेरुकपुप्फं नाळिकेरतालकेतकानं तरुणपुप्फानि सेतवरणपुप्फं सिग्गुपुप्फं उप्पलपदुमजातिकानं पुप्फानि कण्णिकमत्तं अगन्धिकपुप्फं कळीरपुप्फं जीवन्तीपुप्फन्ति एवमादि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणकपुप्फं यावकालिकं। असोकबकुलकुय्यकपुन्नागचम्पकजातिकणवीरकणिकारकुन्दनवमालिकमल्लिकादीनं पन पुप्फं यावजीविकं तस्स गणनाय अन्तो नत्थि। पाळियं पनस्स कसावभेसज्जेनेव सङ्गहो वेदितब्बो।
Pupphakhādanīye mūlakapupphaṃ khārakapupphaṃ caccupupphaṃ tambakapupphaṃ vajakalipupphaṃ jajjharīpupphaṃ cūḷanipphāvapupphaṃ mahānipphāvapupphaṃ kaserukapupphaṃ nāḷikeratālaketakānaṃ taruṇapupphāni setavaraṇapupphaṃ siggupupphaṃ uppalapadumajātikānaṃ pupphāni kaṇṇikamattaṃ agandhikapupphaṃ kaḷīrapupphaṃ jīvantīpupphanti evamādi tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharaṇakapupphaṃ yāvakālikaṃ. Asokabakulakuyyakapunnāgacampakajātikaṇavīrakaṇikārakundanavamālikamallikādīnaṃ pana pupphaṃ yāvajīvikaṃ tassa gaṇanāya anto natthi. Pāḷiyaṃ panassa kasāvabhesajjeneva saṅgaho veditabbo.
फलखादनीये पनसलबुजतालनाळिकेरअम्बजम्बूअम्बाटकतिन्तिणिकमातुलुङ्गकपित्थलाबुकुम्भण्डपुस्सफलतिम्बरूसकतिपुसवातिङ्गणचोचमोचमधुकादीनं फलानि यानि लोके तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरन्ति, सब्बानि तानि यावकालिकानि। नामगणनवसेन नेसं न सक्का परियन्तं दस्सेतुं। यानि पन पाळियं –
Phalakhādanīye panasalabujatālanāḷikeraambajambūambāṭakatintiṇikamātuluṅgakapitthalābukumbhaṇḍapussaphalatimbarūsakatipusavātiṅgaṇacocamocamadhukādīnaṃ phalāni yāni loke tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharanti, sabbāni tāni yāvakālikāni. Nāmagaṇanavasena nesaṃ na sakkā pariyantaṃ dassetuṃ. Yāni pana pāḷiyaṃ –
‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, फलानि भेसज्जानि – बिलङ्गं, पिप्फलिं, मरिचं, हरीतकं, विभीतकं, आमलकं, गोट्ठफलं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि फलानि भेसज्जानि नेव खादनीये खादनीयत्थं फरन्ति न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’ति (महाव॰ २६३) –
‘‘Anujānāmi, bhikkhave, phalāni bhesajjāni – bilaṅgaṃ, pipphaliṃ, maricaṃ, harītakaṃ, vibhītakaṃ, āmalakaṃ, goṭṭhaphalaṃ, yāni vā panaññānipi atthi phalāni bhesajjāni neva khādanīye khādanīyatthaṃ pharanti na bhojanīye bhojanīyatthaṃ pharantī’’ti (mahāva. 263) –
वुत्तानि, तानि यावजीविकानि। तेसम्पि अपरिपक्कानि अच्छिव बिम्बवरणकेतककास्मरीआदीनं फलानि जातिफलं कटुकफलं एळा तक्कोलन्ति एवं नामवसेन न सक्का परियन्तं दस्सेतुं।
Vuttāni, tāni yāvajīvikāni. Tesampi aparipakkāni acchiva bimbavaraṇaketakakāsmarīādīnaṃ phalāni jātiphalaṃ kaṭukaphalaṃ eḷā takkolanti evaṃ nāmavasena na sakkā pariyantaṃ dassetuṃ.
अट्ठिखादनीये लबुजट्ठि पनसट्ठि अम्बाटकट्ठि सालट्ठि खज्जूरीकेतकतिम्बरूसकानं तरुणफलट्ठि तिन्तिणिकट्ठि बिम्बफलट्ठि उप्पल पदुमजातीनं पोक्खरट्ठीति एवमादीनि तेसु तेसु जनपदेसु मनुस्सानं पकतिआहारवसेन खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणकानि अट्ठीनि यावकालिकानि। मधुकट्ठि पुन्नागट्ठि हरीतकादीनं अट्ठीनि सिद्धत्थकट्ठि राजिकट्ठीति एवमादीनि अट्ठीनि यावजीविकानि। तेसं पाळियं फलभेसज्जेनेव सङ्गहो वेदितब्बो।
Aṭṭhikhādanīye labujaṭṭhi panasaṭṭhi ambāṭakaṭṭhi sālaṭṭhi khajjūrīketakatimbarūsakānaṃ taruṇaphalaṭṭhi tintiṇikaṭṭhi bimbaphalaṭṭhi uppala padumajātīnaṃ pokkharaṭṭhīti evamādīni tesu tesu janapadesu manussānaṃ pakatiāhāravasena khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharaṇakāni aṭṭhīni yāvakālikāni. Madhukaṭṭhi punnāgaṭṭhi harītakādīnaṃ aṭṭhīni siddhatthakaṭṭhi rājikaṭṭhīti evamādīni aṭṭhīni yāvajīvikāni. Tesaṃ pāḷiyaṃ phalabhesajjeneva saṅgaho veditabbo.
पिट्ठखादनीये सत्तन्नं ताव धञ्ञानं धञ्ञानुलोमानं अपरण्णानञ्च पिट्ठं पनसपिट्ठं लबुजपिट्ठं अम्बाटकपिट्ठं सालपिट्ठं धोतकतालपिट्ठञ्च खीरवल्लिपिट्ठञ्चाति एवमादीनि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणकानि पिट्ठानि यावकालिकानि। अधोतकं तालपिट्ठं खीरवल्लिपिट्ठं अस्सगन्धादिपिट्ठानि च यावजीविकानि। तेसं पाळियं कसावेहि च मूलफलेहि च सङ्घहो वेदितब्बो।
Piṭṭhakhādanīye sattannaṃ tāva dhaññānaṃ dhaññānulomānaṃ aparaṇṇānañca piṭṭhaṃ panasapiṭṭhaṃ labujapiṭṭhaṃ ambāṭakapiṭṭhaṃ sālapiṭṭhaṃ dhotakatālapiṭṭhañca khīravallipiṭṭhañcāti evamādīni tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena manussānaṃ khādanīyatthaṃ bhojanīyatthañca pharaṇakāni piṭṭhāni yāvakālikāni. Adhotakaṃ tālapiṭṭhaṃ khīravallipiṭṭhaṃ assagandhādipiṭṭhāni ca yāvajīvikāni. Tesaṃ pāḷiyaṃ kasāvehi ca mūlaphalehi ca saṅghaho veditabbo.
निय्यासखादनीये एको उच्छुनिय्यासोव सत्ताहकालिको। सेसा ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, जतूनि भेसज्जानि – हिङ्गुं हिङ्गुजतुं हिङ्गुसिपाटिकं तकं तकपत्तिं तकपण्णिं सज्जुलसं यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि जतूनि भेसज्जानी’’ति (महाव॰ २६३) एवं पाळियं वुत्तनिय्यासा यावजीविका। तत्थ येवापनकवसेन सङ्गहितानं अम्बनिय्यासो कणिकारनिय्यासोति एवं नामवसेन न सक्का परियन्तं दस्सेतुं। एवं इमेसु मूलखादनीयादीसु यंकिञ्चि यावकालिकं, सब्बम्पि इमस्मिं अत्थे ‘‘अवसेसं खादनीयं नामा’’ति सङ्गहितं ।
Niyyāsakhādanīye eko ucchuniyyāsova sattāhakāliko. Sesā ‘‘anujānāmi, bhikkhave, jatūni bhesajjāni – hiṅguṃ hiṅgujatuṃ hiṅgusipāṭikaṃ takaṃ takapattiṃ takapaṇṇiṃ sajjulasaṃ yāni vā panaññānipi atthi jatūni bhesajjānī’’ti (mahāva. 263) evaṃ pāḷiyaṃ vuttaniyyāsā yāvajīvikā. Tattha yevāpanakavasena saṅgahitānaṃ ambaniyyāso kaṇikāraniyyāsoti evaṃ nāmavasena na sakkā pariyantaṃ dassetuṃ. Evaṃ imesu mūlakhādanīyādīsu yaṃkiñci yāvakālikaṃ, sabbampi imasmiṃ atthe ‘‘avasesaṃ khādanīyaṃ nāmā’’ti saṅgahitaṃ .
भोजनीयं नाम पञ्च भोजनानीतिआदिम्हि यं वत्तब्बं तं वुत्तमेव। खादिस्सामि भुञ्जिस्सामीति, पटिग्गण्हातीति यो भिक्खु विकाले एतं खादनीयं भोजनीयञ्च पटिग्गण्हाति, तस्स पटिग्गहणे ताव आपत्ति दुक्कटस्स। सेसमेत्थ उत्तानमेव।
Bhojanīyaṃ nāma pañca bhojanānītiādimhi yaṃ vattabbaṃ taṃ vuttameva. Khādissāmi bhuñjissāmīti, paṭiggaṇhātīti yo bhikkhu vikāle etaṃ khādanīyaṃ bhojanīyañca paṭiggaṇhāti, tassa paṭiggahaṇe tāva āpatti dukkaṭassa. Sesamettha uttānameva.
एळकलोमसमुट्ठानं – कायतो च कायचित्ततो च समुट्ठाति, किरियं, नोसञ्ञाविमोक्खं, अचित्तकं, पण्णत्तिवज्जं, कायकम्मं, तिचित्तं, तिवेदनन्ति।
Eḷakalomasamuṭṭhānaṃ – kāyato ca kāyacittato ca samuṭṭhāti, kiriyaṃ, nosaññāvimokkhaṃ, acittakaṃ, paṇṇattivajjaṃ, kāyakammaṃ, ticittaṃ, tivedananti.
विकालभोजनसिक्खापदं सत्तमं।
Vikālabhojanasikkhāpadaṃ sattamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ४. भोजनवग्गो • 4. Bhojanavaggo
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ७. विकालभोजनसिक्खापदवण्णना • 7. Vikālabhojanasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / ७. विकालभोजनसिक्खापदवण्णना • 7. Vikālabhojanasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / ७. विकालभोजनसिक्खापदवण्णना • 7. Vikālabhojanasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / ७. विकालभोजनसिक्खापदं • 7. Vikālabhojanasikkhāpadaṃ
