| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya |
७. वीमंसकसुत्तं
7. Vīmaṃsakasuttaṃ
४८७. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति। ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं। भगवा एतदवोच – ‘‘वीमंसकेन, भिक्खवे, भिक्खुना परस्स चेतोपरियायं अजानन्तेन 1 तथागते समन्नेसना कातब्बा ‘सम्मासम्बुद्धो वा नो वा’ इति विञ्ञाणाया’’ति। ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा, भगवंनेत्तिका भगवंपटिसरणा; साधु वत, भन्ते, भगवन्तंयेव पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो; भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति। ‘‘तेन हि, भिक्खवे, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ, भासिस्सामी’’ति । ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं। भगवा एतदवोच –
487. Evaṃ me sutaṃ – ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme. Tatra kho bhagavā bhikkhū āmantesi – ‘‘bhikkhavo’’ti. ‘‘Bhadante’’ti te bhikkhū bhagavato paccassosuṃ. Bhagavā etadavoca – ‘‘vīmaṃsakena, bhikkhave, bhikkhunā parassa cetopariyāyaṃ ajānantena 2 tathāgate samannesanā kātabbā ‘sammāsambuddho vā no vā’ iti viññāṇāyā’’ti. ‘‘Bhagavaṃmūlakā no, bhante, dhammā, bhagavaṃnettikā bhagavaṃpaṭisaraṇā; sādhu vata, bhante, bhagavantaṃyeva paṭibhātu etassa bhāsitassa attho; bhagavato sutvā bhikkhū dhāressantī’’ti. ‘‘Tena hi, bhikkhave, suṇātha, sādhukaṃ manasi karotha, bhāsissāmī’’ti . ‘‘Evaṃ, bhante’’ti kho te bhikkhū bhagavato paccassosuṃ. Bhagavā etadavoca –
४८८. ‘‘वीमंसकेन, भिक्खवे, भिक्खुना परस्स चेतोपरियायं अजानन्तेन द्वीसु धम्मेसु तथागतो समन्नेसितब्बो चक्खुसोतविञ्ञेय्येसु धम्मेसु – ‘ये संकिलिट्ठा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति वा ते तथागतस्स नो वा’ति? तमेनं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘ये संकिलिट्ठा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, न ते तथागतस्स संविज्जन्ती’ति।
488. ‘‘Vīmaṃsakena, bhikkhave, bhikkhunā parassa cetopariyāyaṃ ajānantena dvīsu dhammesu tathāgato samannesitabbo cakkhusotaviññeyyesu dhammesu – ‘ye saṃkiliṭṭhā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti vā te tathāgatassa no vā’ti? Tamenaṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘ye saṃkiliṭṭhā cakkhusotaviññeyyā dhammā, na te tathāgatassa saṃvijjantī’ti.
‘‘यतो नं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘ये संकिलिट्ठा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, न ते तथागतस्स संविज्जन्ती’ति, ततो नं उत्तरिं समन्नेसति – ‘ये वीतिमिस्सा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति वा ते तथागतस्स नो वा’ति? तमेनं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘ये वीतिमिस्सा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, न ते तथागतस्स संविज्जन्ती’ति।
‘‘Yato naṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘ye saṃkiliṭṭhā cakkhusotaviññeyyā dhammā, na te tathāgatassa saṃvijjantī’ti, tato naṃ uttariṃ samannesati – ‘ye vītimissā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti vā te tathāgatassa no vā’ti? Tamenaṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘ye vītimissā cakkhusotaviññeyyā dhammā, na te tathāgatassa saṃvijjantī’ti.
‘‘यतो नं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘ये वीतिमिस्सा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, न ते तथागतस्स संविज्जन्ती’ति, ततो नं उत्तरिं समन्नेसति – ‘ये वोदाता चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति वा ते तथागतस्स नो वा’ति? तमेनं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘ये वोदाता चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति ते तथागतस्सा’ति।
‘‘Yato naṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘ye vītimissā cakkhusotaviññeyyā dhammā, na te tathāgatassa saṃvijjantī’ti, tato naṃ uttariṃ samannesati – ‘ye vodātā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti vā te tathāgatassa no vā’ti? Tamenaṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘ye vodātā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti te tathāgatassā’ti.
‘‘यतो नं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘ये वोदाता चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति ते तथागतस्सा’ति, ततो नं उत्तरिं समन्नेसति – ‘दीघरत्तं समापन्नो अयमायस्मा इमं कुसलं धम्मं, उदाहु इत्तरसमापन्नो’ति? तमेनं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘दीघरत्तं समापन्नो अयमायस्मा इमं कुसलं धम्मं, नायमायस्मा इत्तरसमापन्नो’ति।
‘‘Yato naṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘ye vodātā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti te tathāgatassā’ti, tato naṃ uttariṃ samannesati – ‘dīgharattaṃ samāpanno ayamāyasmā imaṃ kusalaṃ dhammaṃ, udāhu ittarasamāpanno’ti? Tamenaṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘dīgharattaṃ samāpanno ayamāyasmā imaṃ kusalaṃ dhammaṃ, nāyamāyasmā ittarasamāpanno’ti.
‘‘यतो नं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘दीघरत्तं समापन्नो अयमायस्मा इमं कुसलं धम्मं, नायमायस्मा इत्तरसमापन्नो’ति, ततो नं उत्तरिं समन्नेसति – ‘ञत्तज्झापन्नो अयमायस्मा भिक्खु यसप्पत्तो, संविज्जन्तस्स इधेकच्चे आदीनवा’ति? न ताव, भिक्खवे, भिक्खुनो इधेकच्चे आदीनवा संविज्जन्ति याव न ञत्तज्झापन्नो होति यसप्पत्तो। यतो च खो, भिक्खवे, भिक्खु ञत्तज्झापन्नो होति यसप्पत्तो , अथस्स इधेकच्चे आदीनवा संविज्जन्ति। तमेनं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘ञत्तज्झापन्नो अयमायस्मा भिक्खु यसप्पत्तो, नास्स इधेकच्चे आदीनवा संविज्जन्ती’ति।
‘‘Yato naṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘dīgharattaṃ samāpanno ayamāyasmā imaṃ kusalaṃ dhammaṃ, nāyamāyasmā ittarasamāpanno’ti, tato naṃ uttariṃ samannesati – ‘ñattajjhāpanno ayamāyasmā bhikkhu yasappatto, saṃvijjantassa idhekacce ādīnavā’ti? Na tāva, bhikkhave, bhikkhuno idhekacce ādīnavā saṃvijjanti yāva na ñattajjhāpanno hoti yasappatto. Yato ca kho, bhikkhave, bhikkhu ñattajjhāpanno hoti yasappatto , athassa idhekacce ādīnavā saṃvijjanti. Tamenaṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘ñattajjhāpanno ayamāyasmā bhikkhu yasappatto, nāssa idhekacce ādīnavā saṃvijjantī’ti.
‘‘यतो नं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘ञत्तज्झापन्नो अयमायस्मा भिक्खु यसप्पत्तो, नास्स इधेकच्चे आदीनवा संविज्जन्ती’ति, ततो नं उत्तरिं समन्नेसति – ‘अभयूपरतो अयमायस्मा, नायमायस्मा भयूपरतो; वीतरागत्ता कामे न सेवति खया रागस्सा’ति? तमेनं समन्नेसमानो एवं जानाति – ‘अभयूपरतो अयमायस्मा, नायमायस्मा भयूपरतो; वीतरागत्ता कामे न सेवति खया रागस्सा’ति। तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खुं परे एवं पुच्छेय्युं – ‘के पनायस्मतो आकारा, के अन्वया, येनायस्मा एवं वदेसि – अभयूपरतो अयमायस्मा, नायमायस्मा भयूपरतो; वीतरागत्ता कामे न सेवति खया रागस्सा’ति। सम्मा ब्याकरमानो, भिक्खवे, भिक्खु एवं ब्याकरेय्य – ‘तथा हि पन अयमायस्मा सङ्घे वा विहरन्तो एको वा विहरन्तो, ये च तत्थ सुगता ये च तत्थ दुग्गता, ये च तत्थ गणमनुसासन्ति, ये च इधेकच्चे आमिसेसु संदिस्सन्ति, ये च इधेकच्चे आमिसेन अनुपलित्ता, नायमायस्मा तं तेन अवजानाति । सम्मुखा खो पन मेतं भगवतो सुतं सम्मुखा पटिग्गहितं – अभयूपरतोहमस्मि, नाहमस्मि भयूपरतो, वीतरागत्ता कामे न सेवामि खया रागस्सा’ति।
‘‘Yato naṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘ñattajjhāpanno ayamāyasmā bhikkhu yasappatto, nāssa idhekacce ādīnavā saṃvijjantī’ti, tato naṃ uttariṃ samannesati – ‘abhayūparato ayamāyasmā, nāyamāyasmā bhayūparato; vītarāgattā kāme na sevati khayā rāgassā’ti? Tamenaṃ samannesamāno evaṃ jānāti – ‘abhayūparato ayamāyasmā, nāyamāyasmā bhayūparato; vītarāgattā kāme na sevati khayā rāgassā’ti. Tañce, bhikkhave, bhikkhuṃ pare evaṃ puccheyyuṃ – ‘ke panāyasmato ākārā, ke anvayā, yenāyasmā evaṃ vadesi – abhayūparato ayamāyasmā, nāyamāyasmā bhayūparato; vītarāgattā kāme na sevati khayā rāgassā’ti. Sammā byākaramāno, bhikkhave, bhikkhu evaṃ byākareyya – ‘tathā hi pana ayamāyasmā saṅghe vā viharanto eko vā viharanto, ye ca tattha sugatā ye ca tattha duggatā, ye ca tattha gaṇamanusāsanti, ye ca idhekacce āmisesu saṃdissanti, ye ca idhekacce āmisena anupalittā, nāyamāyasmā taṃ tena avajānāti . Sammukhā kho pana metaṃ bhagavato sutaṃ sammukhā paṭiggahitaṃ – abhayūparatohamasmi, nāhamasmi bhayūparato, vītarāgattā kāme na sevāmi khayā rāgassā’ti.
४८९. ‘‘तत्र , भिक्खवे, तथागतोव उत्तरिं पटिपुच्छितब्बो – ‘ये संकिलिट्ठा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति वा ते तथागतस्स नो वा’ति? ब्याकरमानो, भिक्खवे, तथागतो एवं ब्याकरेय्य – ‘ये संकिलिट्ठा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, न ते तथागतस्स संविज्जन्ती’’’ति।
489. ‘‘Tatra , bhikkhave, tathāgatova uttariṃ paṭipucchitabbo – ‘ye saṃkiliṭṭhā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti vā te tathāgatassa no vā’ti? Byākaramāno, bhikkhave, tathāgato evaṃ byākareyya – ‘ye saṃkiliṭṭhā cakkhusotaviññeyyā dhammā, na te tathāgatassa saṃvijjantī’’’ti.
‘‘ये वीतिमिस्सा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति वा ते तथागतस्स नो वाति? ब्याकरमानो, भिक्खवे, तथागतो एवं ब्याकरेय्य – ‘ये वीतिमिस्सा चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, न ते तथागतस्स संविज्जन्ती’ति।
‘‘Ye vītimissā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti vā te tathāgatassa no vāti? Byākaramāno, bhikkhave, tathāgato evaṃ byākareyya – ‘ye vītimissā cakkhusotaviññeyyā dhammā, na te tathāgatassa saṃvijjantī’ti.
‘‘ये वोदाता चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति वा ते तथागतस्स नो वाति? ब्याकरमानो, भिक्खवे, तथागतो एवं ब्याकरेय्य – ‘ये वोदाता चक्खुसोतविञ्ञेय्या धम्मा, संविज्जन्ति ते तथागतस्स; एतंपथोहमस्मि, एतंगोचरो 3, नो च तेन तम्मयो’ति।
‘‘Ye vodātā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti vā te tathāgatassa no vāti? Byākaramāno, bhikkhave, tathāgato evaṃ byākareyya – ‘ye vodātā cakkhusotaviññeyyā dhammā, saṃvijjanti te tathāgatassa; etaṃpathohamasmi, etaṃgocaro 4, no ca tena tammayo’ti.
‘‘एवंवादिं खो, भिक्खवे, सत्थारं अरहति सावको उपसङ्कमितुं धम्मस्सवनाय। तस्स सत्था धम्मं देसेति उत्तरुत्तरिं पणीतपणीतं कण्हसुक्कसप्पटिभागं। यथा यथा खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सत्था धम्मं देसेति उत्तरुत्तरिं पणीतपणीतं कण्हसुक्कसप्पटिभागं तथा तथा सो तस्मिं धम्मे अभिञ्ञाय इधेकच्चं धम्मं धम्मेसु निट्ठं गच्छति, सत्थरि पसीदति – ‘सम्मासम्बुद्धो भगवा, स्वाक्खातो भगवता धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घो’ति। तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खुं परे एवं पुच्छेय्युं – ‘के पनायस्मतो आकारा, के अन्वया, येनायस्मा एवं वदेसि – सम्मासम्बुद्धो भगवा , स्वाक्खातो भगवता धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घो’ति? सम्मा ब्याकरमानो, भिक्खवे, भिक्खु एवं ब्याकरेय्य – ‘इधाहं, आवुसो, येन भगवा तेनुपसङ्कमिं धम्मस्सवनाय। तस्स मे भगवा धम्मं देसेति उत्तरुत्तरिं पणीतपणीतं कण्हसुक्कसप्पटिभागं। यथा यथा मे, आवुसो , भगवा धम्मं देसेति उत्तरुत्तरिं पणीतपणीतं कण्हसुक्कसप्पटिभागं तथा तथाहं तस्मिं धम्मे अभिञ्ञाय इधेकच्चं धम्मं धम्मेसु निट्ठमगमं, सत्थरि पसीदिं – सम्मासम्बुद्धो भगवा, स्वाक्खातो भगवता, धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घो’ति।
‘‘Evaṃvādiṃ kho, bhikkhave, satthāraṃ arahati sāvako upasaṅkamituṃ dhammassavanāya. Tassa satthā dhammaṃ deseti uttaruttariṃ paṇītapaṇītaṃ kaṇhasukkasappaṭibhāgaṃ. Yathā yathā kho, bhikkhave, bhikkhuno satthā dhammaṃ deseti uttaruttariṃ paṇītapaṇītaṃ kaṇhasukkasappaṭibhāgaṃ tathā tathā so tasmiṃ dhamme abhiññāya idhekaccaṃ dhammaṃ dhammesu niṭṭhaṃ gacchati, satthari pasīdati – ‘sammāsambuddho bhagavā, svākkhāto bhagavatā dhammo, suppaṭipanno saṅgho’ti. Tañce, bhikkhave, bhikkhuṃ pare evaṃ puccheyyuṃ – ‘ke panāyasmato ākārā, ke anvayā, yenāyasmā evaṃ vadesi – sammāsambuddho bhagavā , svākkhāto bhagavatā dhammo, suppaṭipanno saṅgho’ti? Sammā byākaramāno, bhikkhave, bhikkhu evaṃ byākareyya – ‘idhāhaṃ, āvuso, yena bhagavā tenupasaṅkamiṃ dhammassavanāya. Tassa me bhagavā dhammaṃ deseti uttaruttariṃ paṇītapaṇītaṃ kaṇhasukkasappaṭibhāgaṃ. Yathā yathā me, āvuso , bhagavā dhammaṃ deseti uttaruttariṃ paṇītapaṇītaṃ kaṇhasukkasappaṭibhāgaṃ tathā tathāhaṃ tasmiṃ dhamme abhiññāya idhekaccaṃ dhammaṃ dhammesu niṭṭhamagamaṃ, satthari pasīdiṃ – sammāsambuddho bhagavā, svākkhāto bhagavatā, dhammo, suppaṭipanno saṅgho’ti.
४९०. ‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, इमेहि आकारेहि इमेहि पदेहि इमेहि ब्यञ्जनेहि तथागते सद्धा निविट्ठा होति मूलजाता पतिट्ठिता, अयं वुच्चति, भिक्खवे, आकारवती सद्धा दस्सनमूलिका, दळ्हा; असंहारिया समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं। एवं खो, भिक्खवे, तथागते धम्मसमन्नेसना होति। एवञ्च पन तथागतो धम्मतासुसमन्निट्ठो होती’’ति।
490. ‘‘Yassa kassaci, bhikkhave, imehi ākārehi imehi padehi imehi byañjanehi tathāgate saddhā niviṭṭhā hoti mūlajātā patiṭṭhitā, ayaṃ vuccati, bhikkhave, ākāravatī saddhā dassanamūlikā, daḷhā; asaṃhāriyā samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā kenaci vā lokasmiṃ. Evaṃ kho, bhikkhave, tathāgate dhammasamannesanā hoti. Evañca pana tathāgato dhammatāsusamanniṭṭho hotī’’ti.
इदमवोच भगवा। अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति।
Idamavoca bhagavā. Attamanā te bhikkhū bhagavato bhāsitaṃ abhinandunti.
वीमंसकसुत्तं निट्ठितं सत्तमं।
Vīmaṃsakasuttaṃ niṭṭhitaṃ sattamaṃ.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ७. वीमंसकसुत्तवण्णना • 7. Vīmaṃsakasuttavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ७. वीमंसकसुत्तवण्णना • 7. Vīmaṃsakasuttavaṇṇanā
