| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
७. वीमंसकसुत्तवण्णना
7. Vīmaṃsakasuttavaṇṇanā
४८७. एवं मे सुतन्ति वीमंसकसुत्तं। तत्थ वीमंसकेनाति तयो वीमंसका – अत्थवीमंसको सङ्खारवीमंसको सत्थुवीमंसकोति। तेसु, ‘‘पण्डिता हावुसो, मनुस्सा वीमंसका’’ति (सं॰ नि॰ ३.२) एत्थ अत्थवीमंसको आगतो। ‘‘यतो खो, आनन्द, भिक्खु धातुकुसलो च होति, आयतनकुसलो च होति, पटिच्चसमुप्पादकुसलो च होति, ठानाट्ठानकुसलो च होति, एत्तावता खो, आनन्द, पण्डितो भिक्खु वीमंसकोति अलं वचनाया’’ति (म॰ नि॰ ३.१२४) एत्थ सङ्खारवीमंसको आगतो। इमस्मिं पन सुत्ते सत्थुवीमंसको अधिप्पेतो। चेतोपरियायन्ति चित्तवारं चित्तपरिच्छेदं। समन्नेसनाति एसना परियेसना उपपरिक्खा। इति विञ्ञाणायाति एवं विजाननत्थाय।
487.Evaṃme sutanti vīmaṃsakasuttaṃ. Tattha vīmaṃsakenāti tayo vīmaṃsakā – atthavīmaṃsako saṅkhāravīmaṃsako satthuvīmaṃsakoti. Tesu, ‘‘paṇḍitā hāvuso, manussā vīmaṃsakā’’ti (saṃ. ni. 3.2) ettha atthavīmaṃsako āgato. ‘‘Yato kho, ānanda, bhikkhu dhātukusalo ca hoti, āyatanakusalo ca hoti, paṭiccasamuppādakusalo ca hoti, ṭhānāṭṭhānakusalo ca hoti, ettāvatā kho, ānanda, paṇḍito bhikkhu vīmaṃsakoti alaṃ vacanāyā’’ti (ma. ni. 3.124) ettha saṅkhāravīmaṃsako āgato. Imasmiṃ pana sutte satthuvīmaṃsako adhippeto. Cetopariyāyanti cittavāraṃ cittaparicchedaṃ. Samannesanāti esanā pariyesanā upaparikkhā. Iti viññāṇāyāti evaṃ vijānanatthāya.
४८८. द्वीसु धम्मेसु तथागतो समन्नेसितब्बोति इध कल्याणमित्तूपनिस्सयं दस्सेति। महा हि एस कल्याणमित्तूपनिस्सयो नाम। तस्स महन्तभावो एवं वेदितब्बो – एकस्मिं हि समये आयस्मा आनन्दो उपड्ढं अत्तनो आनुभावेन होति, उपड्ढं कल्याणमित्तानुभावेनाति चिन्तेत्वा अत्तनो धम्मताय निच्छेतुं असक्कोन्तो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पुच्छि, – ‘‘उपड्ढमिदं, भन्ते, ब्रह्मचरियस्स, यदिदं कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता’’ति। भगवा आह – ‘‘मा हेवं, आनन्द, मा हेवं, आनन्द, सकलमेविदं, आनन्द, ब्रह्मचरियं यदिदं कल्याणमित्तता कल्याणसहायता, कल्याणसम्पवङ्कता। कल्याणमित्तस्सेतं, आनन्द, भिक्खुनो पाटिकङ्खं कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति। कथञ्चानन्द, भिक्खु कल्याणमित्तो…पे॰… अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति। इधानन्द, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे॰… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं एवं खो, आनन्द, भिक्खु कल्याणमित्तो…पे॰… बहुलीकरोति, तदमिनापेतं, आनन्द, परियायेन वेदितब्बं। यथा सकलमेविदं ब्रह्मचरियं यदिदं कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता। ममञ्हि, आनन्द, कल्याणमित्तं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति। जराधम्मा…पे॰… सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ५.२)।
488.Dvīsu dhammesu tathāgato samannesitabboti idha kalyāṇamittūpanissayaṃ dasseti. Mahā hi esa kalyāṇamittūpanissayo nāma. Tassa mahantabhāvo evaṃ veditabbo – ekasmiṃ hi samaye āyasmā ānando upaḍḍhaṃ attano ānubhāvena hoti, upaḍḍhaṃ kalyāṇamittānubhāvenāti cintetvā attano dhammatāya nicchetuṃ asakkonto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pucchi, – ‘‘upaḍḍhamidaṃ, bhante, brahmacariyassa, yadidaṃ kalyāṇamittatā kalyāṇasahāyatā kalyāṇasampavaṅkatā’’ti. Bhagavā āha – ‘‘mā hevaṃ, ānanda, mā hevaṃ, ānanda, sakalamevidaṃ, ānanda, brahmacariyaṃ yadidaṃ kalyāṇamittatā kalyāṇasahāyatā, kalyāṇasampavaṅkatā. Kalyāṇamittassetaṃ, ānanda, bhikkhuno pāṭikaṅkhaṃ kalyāṇasahāyassa kalyāṇasampavaṅkassa, ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvessati, ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bahulīkarissati. Kathañcānanda, bhikkhu kalyāṇamitto…pe… ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāveti, ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bahulīkaroti. Idhānanda, bhikkhu sammādiṭṭhiṃ bhāveti…pe… sammāsamādhiṃ bhāveti vivekanissitaṃ evaṃ kho, ānanda, bhikkhu kalyāṇamitto…pe… bahulīkaroti, tadamināpetaṃ, ānanda, pariyāyena veditabbaṃ. Yathā sakalamevidaṃ brahmacariyaṃ yadidaṃ kalyāṇamittatā kalyāṇasahāyatā kalyāṇasampavaṅkatā. Mamañhi, ānanda, kalyāṇamittaṃ āgamma jātidhammā sattā jātiyā parimuccanti. Jarādhammā…pe… sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadhammā sattā sokaparidevadukkhadomanassupāyāsehi parimuccantī’’ti (saṃ. ni. 5.2).
भिक्खूनं बाहिरङ्गसम्पत्तिं कथेन्तोपि आह – ‘‘बाहिरं, भिक्खवे, अङ्गन्ति करित्वा नाञ्ञं एकङ्गम्पि समनुपस्सामि, यं एवं महतो अत्थाय संवत्तति, यथयिदं, भिक्खवे, कल्याणमित्तता। कल्याणमित्तता, भिक्खवे, महतो अत्थाय संवत्तती’’ति (अ॰ नि॰ १.११३)। महाचुन्दस्स किलेससल्लेखपटिपदं कथेन्तोपि, ‘‘परे पापमित्ता भविस्सन्ति, मयमेत्थ कल्याणमित्ता भविस्सामाति सल्लेखो करणीयो’’ति (म॰ नि॰ १.८३) आह। मेघियत्थेरस्स विमुत्तिपरिपाचनियधम्मे कथेन्तोपि, ‘‘अपरिपक्काय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया पञ्च धम्मा परिपाकाय संवत्तन्ति। कतमे पञ्च? इध, मेघिय, भिक्खु कल्याणमित्तो होति’’ति (उदा॰ ३१) कल्याणमित्तूपनिस्सयमेव विसेसेसि। पियपुत्तस्स राहुलत्थेरस्स अभिण्होवादं देन्तोपि –
Bhikkhūnaṃ bāhiraṅgasampattiṃ kathentopi āha – ‘‘bāhiraṃ, bhikkhave, aṅganti karitvā nāññaṃ ekaṅgampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ mahato atthāya saṃvattati, yathayidaṃ, bhikkhave, kalyāṇamittatā. Kalyāṇamittatā, bhikkhave, mahato atthāya saṃvattatī’’ti (a. ni. 1.113). Mahācundassa kilesasallekhapaṭipadaṃ kathentopi, ‘‘pare pāpamittā bhavissanti, mayamettha kalyāṇamittā bhavissāmāti sallekho karaṇīyo’’ti (ma. ni. 1.83) āha. Meghiyattherassa vimuttiparipācaniyadhamme kathentopi, ‘‘aparipakkāya, meghiya, cetovimuttiyā pañca dhammā paripākāya saṃvattanti. Katame pañca? Idha, meghiya, bhikkhu kalyāṇamitto hoti’’ti (udā. 31) kalyāṇamittūpanissayameva visesesi. Piyaputtassa rāhulattherassa abhiṇhovādaṃ dentopi –
‘‘मित्ते भजस्सु कल्याणे, पन्तञ्च सयनासनं।
‘‘Mitte bhajassu kalyāṇe, pantañca sayanāsanaṃ;
विवित्तं अप्पनिग्घोसं, मत्तञ्ञू होहि भोजने॥
Vivittaṃ appanigghosaṃ, mattaññū hohi bhojane.
चीवरे पिण्डपाते च, पच्चये सयनासने।
Cīvare piṇḍapāte ca, paccaye sayanāsane;
एतेसु तण्हं माकासि, मा लोकं पुनरागमी’’ति॥ (सु॰ नि॰ ३४०, ३४१) –
Etesu taṇhaṃ mākāsi, mā lokaṃ punarāgamī’’ti. (su. ni. 340, 341) –
कल्याणमित्तूपनिस्सयमेव सब्बपठमं कथेसि। एवं महा एस कल्याणमित्तूपनिस्सयो नाम। इधापि तं दस्सेन्तो भगवा द्वीसु धम्मेसु तथागतो समन्नेसितब्बोति देसनं आरभि। पण्डितो भिक्खु द्वीसु धम्मेसु तथागतं एसतु गवेसतूति अत्थो। एतेन भगवा अयं महाजच्चोति वा, लक्खणसम्पन्नोति वा, अभिरूपो दस्सनीयोति वा, अभिञ्ञातो अभिलक्खितोति वा, इमं निस्सायाहं चीवरादयो पच्चये लभिस्सामीति वा, एवं चिन्तेत्वा मं निस्साय वसनकिच्चं नत्थि। यो पन एवं सल्लक्खेति, ‘‘पहोति मे एस सत्था हुत्वा सत्थुकिच्चं साधेतु’’न्ति, सो मं भजतूति सीहनादं नदति। बुद्धसीहनादो किर नामेस सुत्तन्तोति।
Kalyāṇamittūpanissayameva sabbapaṭhamaṃ kathesi. Evaṃ mahā esa kalyāṇamittūpanissayo nāma. Idhāpi taṃ dassento bhagavā dvīsu dhammesu tathāgato samannesitabboti desanaṃ ārabhi. Paṇḍito bhikkhu dvīsu dhammesu tathāgataṃ esatu gavesatūti attho. Etena bhagavā ayaṃ mahājaccoti vā, lakkhaṇasampannoti vā, abhirūpo dassanīyoti vā, abhiññāto abhilakkhitoti vā, imaṃ nissāyāhaṃ cīvarādayo paccaye labhissāmīti vā, evaṃ cintetvā maṃ nissāya vasanakiccaṃ natthi. Yo pana evaṃ sallakkheti, ‘‘pahoti me esa satthā hutvā satthukiccaṃ sādhetu’’nti, so maṃ bhajatūti sīhanādaṃ nadati. Buddhasīhanādo kira nāmesa suttantoti.
इदानि ते द्वे धम्मे दस्सेन्तो चक्खुसोतविञ्ञेय्येसूति आह। तत्थ सत्थु कायिको समाचारो वीमंसकस्स चक्खुविञ्ञेय्यो धम्मो नाम। वाचसिको समाचारो सोतविञ्ञेय्यो धम्मो नाम। इदानि तेसु समन्नेसितब्बाकारं दस्सेन्तो ये संकिलिट्ठातिआदिमाह। तत्थ संकिलिट्ठाति किलेससम्पयुत्ता। ते च न चक्खुसोतविञ्ञेय्या। यथा पन उदके चलन्ते वा पुप्फुळके वा मुञ्चन्ते अन्तो मच्छो अत्थीति विञ्ञायति, एवं पाणातिपातादीनि वा करोन्तस्स, मुसावादादीनि वा भणन्तस्स कायवचीसमाचारे दिस्वा च सुत्वा च तंसमुट्ठापकचित्तं संकिलिट्ठन्ति विञ्ञायति। तस्मा एवमाह। संकिलिट्ठचित्तस्स हि कायवचीसमाचारापि संकिलिट्ठायेव नाम। न ते तथागतस्स संविज्जन्तीति न ते तथागतस्स अत्थि। न उपलब्भन्तीति एवं जानातीति अत्थो। नत्थितायेव हि ते न उपलब्भन्ति न पटिच्छन्नताय। तथा हि भगवा एकदिवसं इमेसु धम्मेसु भिक्खुसङ्घं पवारेन्तो आह – ‘‘हन्द दानि, भिक्खवे, पवारेमि वो, न च मे किञ्चि गरहथ कायिकं वा वाचसिकं वा’’ति। एवं वुत्ते आयस्मा सारिपुत्तो उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘न खो मयं, भन्ते, भगवतो किञ्चि गरहाम कायिकं वा वाचसिकं वा। भगवा हि, भन्ते, अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जानेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्ञू मग्गविदू मग्गकोविदो। मग्गानुगा च, भन्ते, एतरहि सावका विहरन्ति पच्छासमन्नागता’’ति (सं॰ नि॰ १.२१५)। एवं परिसुद्धा तथागतस्स कायवचीसमाचारा। उत्तरोपि सुदं माणवो तथागतस्स कायवचीद्वारे अनाराधनीयं किञ्चि पस्सिस्सामीति सत्त मासे अनुबन्धित्वा लिक्खामत्तम्पि न अद्दस। मनुस्सभूतो वा एस बुद्धभूतस्स कायवचीद्वारे किं अनाराधनीयं पस्सिस्सति? मारोपि देवपुत्तो बोधिसत्तस्स सतो महाभिनिक्खमनतो पट्ठाय छब्बस्सानि गवेसमानो किञ्चि अनाराधनीयं नाद्दस, अन्तमसो चेतोपरिवितक्कमत्तम्पि। मारो किर चिन्तेसि – ‘‘सचस्स वितक्कितमत्तम्पि अकुसलं पस्सिस्सामि, तत्थेव नं मुद्धनि पहरित्वा पक्कमिस्सामी’’ति। सो छब्बस्सानि अदिस्वा बुद्धभूतम्पि एकं वस्सं अनुबन्धित्वा किञ्चि वज्जं अपस्सन्तो गमनसमये वन्दित्वा –
Idāni te dve dhamme dassento cakkhusotaviññeyyesūti āha. Tattha satthu kāyiko samācāro vīmaṃsakassa cakkhuviññeyyo dhammo nāma. Vācasiko samācāro sotaviññeyyo dhammo nāma. Idāni tesu samannesitabbākāraṃ dassento ye saṃkiliṭṭhātiādimāha. Tattha saṃkiliṭṭhāti kilesasampayuttā. Te ca na cakkhusotaviññeyyā. Yathā pana udake calante vā pupphuḷake vā muñcante anto maccho atthīti viññāyati, evaṃ pāṇātipātādīni vā karontassa, musāvādādīni vā bhaṇantassa kāyavacīsamācāre disvā ca sutvā ca taṃsamuṭṭhāpakacittaṃ saṃkiliṭṭhanti viññāyati. Tasmā evamāha. Saṃkiliṭṭhacittassa hi kāyavacīsamācārāpi saṃkiliṭṭhāyeva nāma. Na te tathāgatassa saṃvijjantīti na te tathāgatassa atthi. Na upalabbhantīti evaṃ jānātīti attho. Natthitāyeva hi te na upalabbhanti na paṭicchannatāya. Tathā hi bhagavā ekadivasaṃ imesu dhammesu bhikkhusaṅghaṃ pavārento āha – ‘‘handa dāni, bhikkhave, pavāremi vo, na ca me kiñci garahatha kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā’’ti. Evaṃ vutte āyasmā sāriputto uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvā bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘na kho mayaṃ, bhante, bhagavato kiñci garahāma kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā. Bhagavā hi, bhante, anuppannassa maggassa uppādetā, asañjātassa maggassa sañjānetā, anakkhātassa maggassa akkhātā, maggaññū maggavidū maggakovido. Maggānugā ca, bhante, etarahi sāvakā viharanti pacchāsamannāgatā’’ti (saṃ. ni. 1.215). Evaṃ parisuddhā tathāgatassa kāyavacīsamācārā. Uttaropi sudaṃ māṇavo tathāgatassa kāyavacīdvāre anārādhanīyaṃ kiñci passissāmīti satta māse anubandhitvā likkhāmattampi na addasa. Manussabhūto vā esa buddhabhūtassa kāyavacīdvāre kiṃ anārādhanīyaṃ passissati? Māropi devaputto bodhisattassa sato mahābhinikkhamanato paṭṭhāya chabbassāni gavesamāno kiñci anārādhanīyaṃ nāddasa, antamaso cetoparivitakkamattampi. Māro kira cintesi – ‘‘sacassa vitakkitamattampi akusalaṃ passissāmi, tattheva naṃ muddhani paharitvā pakkamissāmī’’ti. So chabbassāni adisvā buddhabhūtampi ekaṃ vassaṃ anubandhitvā kiñci vajjaṃ apassanto gamanasamaye vanditvā –
‘‘महावीर महापुञ्ञं, इद्धिया यससा जलं।
‘‘Mahāvīra mahāpuññaṃ, iddhiyā yasasā jalaṃ;
सब्बवेरभयातीतं, पादे वन्दामि गोतम’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.१५९) –
Sabbaverabhayātītaṃ, pāde vandāmi gotama’’nti. (saṃ. ni. 1.159) –
गाथं वत्वा गतो।
Gāthaṃ vatvā gato.
वीतिमिस्साति काले कण्हा, काले सुक्काति एवं वोमिस्सका। वोदाताति परिसुद्धा निक्किलेसा। संविज्जन्तीति वोदाता धम्मा अत्थि उपलब्भन्ति। तथागतस्स हि परिसुद्धा कायसमाचारादयो। तेनाह – ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथागतस्स अरक्खेय्यानि। कतमानि चत्तारि? परिसुद्धकायसमाचारो, भिक्खवे, तथागतो, नत्थि तथागतस्स कायदुच्चरितं, यं तथागतो रक्खेय्य, ‘मा मे इदं परो अञ्ञासी’ति। परिसुद्धवचीसमाचारो… परिसुद्धमनोसमाचारो… परिसुद्धाजीवो, भिक्खवे, तथागतो , नत्थि तथागतस्स मिच्छाजीवो, यं तथागतो रक्खेय्य, मा मे इदं परो अञ्ञासी’’ति (अ॰ नि॰ ७.५८)।
Vītimissāti kāle kaṇhā, kāle sukkāti evaṃ vomissakā. Vodātāti parisuddhā nikkilesā. Saṃvijjantīti vodātā dhammā atthi upalabbhanti. Tathāgatassa hi parisuddhā kāyasamācārādayo. Tenāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāgatassa arakkheyyāni. Katamāni cattāri? Parisuddhakāyasamācāro, bhikkhave, tathāgato, natthi tathāgatassa kāyaduccaritaṃ, yaṃ tathāgato rakkheyya, ‘mā me idaṃ paro aññāsī’ti. Parisuddhavacīsamācāro… parisuddhamanosamācāro… parisuddhājīvo, bhikkhave, tathāgato , natthi tathāgatassa micchājīvo, yaṃ tathāgato rakkheyya, mā me idaṃ paro aññāsī’’ti (a. ni. 7.58).
इमं कुसलं धम्मन्ति इमं अनवज्जं आजीवट्ठमकसीलं। ‘‘अयमायस्मा सत्था किं नु खो दीघरत्तं समापन्नो अतिचिरकालतो पट्ठाय इमिना समन्नागतो, उदाहु इत्तरसमापन्नो हिय्यो वा परे वा परसुवे वा दिवसे समापन्नो’’ति एवं गवेसतूति अत्थो। एकच्चेन हि एकस्मिं ठाने वसन्तेन बहु मिच्छाजीवकम्मं कतं, तं तत्थ कालातिक्कमे पञ्ञायति, पाकटं होति। सो अञ्ञतरं पच्चन्तगामं वा समुद्दतीरं वा गन्त्वा पण्णसालं कारेत्वा आरञ्ञको विय हुत्वा विहरति। मनुस्सा सम्भावनं उप्पादेत्वा तस्स पणीते पच्चये देन्ति। जनपदवासिनो भिक्खू तस्स परिहारं दिस्वा, ‘‘अतिदप्पितो वतायं आयस्मा, को नु खो एसो’’ति परिग्गण्हन्ता, ‘‘असुकट्ठाने असुकं नाम मिच्छाजीवं कत्वा पक्कन्तभिक्खू’’ति ञत्वा न सक्का इमिना सद्धिं उपोसथो वा पवारणा वा कातुन्ति सन्निपतित्वा धम्मेन समेन उक्खेपनीयादीसु अञ्ञतरं कम्मं करोन्ति। एवरूपाय पटिच्छन्नपटिपत्तिया अत्थिभावं वा नत्थिभावं वा वीमंसापेतुं एवमाह।
Imaṃ kusalaṃ dhammanti imaṃ anavajjaṃ ājīvaṭṭhamakasīlaṃ. ‘‘Ayamāyasmā satthā kiṃ nu kho dīgharattaṃ samāpanno aticirakālato paṭṭhāya iminā samannāgato, udāhu ittarasamāpanno hiyyo vā pare vā parasuve vā divase samāpanno’’ti evaṃ gavesatūti attho. Ekaccena hi ekasmiṃ ṭhāne vasantena bahu micchājīvakammaṃ kataṃ, taṃ tattha kālātikkame paññāyati, pākaṭaṃ hoti. So aññataraṃ paccantagāmaṃ vā samuddatīraṃ vā gantvā paṇṇasālaṃ kāretvā āraññako viya hutvā viharati. Manussā sambhāvanaṃ uppādetvā tassa paṇīte paccaye denti. Janapadavāsino bhikkhū tassa parihāraṃ disvā, ‘‘atidappito vatāyaṃ āyasmā, ko nu kho eso’’ti pariggaṇhantā, ‘‘asukaṭṭhāne asukaṃ nāma micchājīvaṃ katvā pakkantabhikkhū’’ti ñatvā na sakkā iminā saddhiṃ uposatho vā pavāraṇā vā kātunti sannipatitvā dhammena samena ukkhepanīyādīsu aññataraṃ kammaṃ karonti. Evarūpāya paṭicchannapaṭipattiyā atthibhāvaṃ vā natthibhāvaṃ vā vīmaṃsāpetuṃ evamāha.
एवं जानातीति दीघरत्तं समापन्नो, न इत्तरसमापन्नोति जानाति। अनच्छरियं चेतं। यं तथागतस्स एतरहि सब्बञ्ञुतं पत्तस्स दीघरत्तं आजीवट्ठमकसीलं परिसुद्धं भवेय्य। यस्स बोधिसत्तकालेपि एवं अहोसि।
Evaṃjānātīti dīgharattaṃ samāpanno, na ittarasamāpannoti jānāti. Anacchariyaṃ cetaṃ. Yaṃ tathāgatassa etarahi sabbaññutaṃ pattassa dīgharattaṃ ājīvaṭṭhamakasīlaṃ parisuddhaṃ bhaveyya. Yassa bodhisattakālepi evaṃ ahosi.
अतीते किर गन्धारराजा च वेदेहराजा च द्वेपि सहायका हुत्वा कामेसु आदीनवं दिस्वा रज्जानि पुत्तानं निय्यातेत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा एकस्मिं अरञ्ञगामके पिण्डाय चरन्ति। पच्चन्तो नाम दुल्लभलोणो होति। ततो अलोणं यागुं लभित्वा एकिस्साय सालाय निसीदित्वा पिवन्ति। अन्तरन्तरे मनुस्सा लोणचुण्णं आहरित्वा देन्ति। एकदिवसं एको वेदेहिसिस्स पण्णे पक्खिपित्वा लोणचुण्णं अदासि । वेदेहिसि गहेत्वा उपड्ढं गन्धारिसिस्स-सन्तिके ठपेत्वा उपड्ढं अत्तनो सन्तिके ठपेसि। ततो थोकं परिभुत्तावसेसं दिस्वा, ‘‘मा इदं नस्सी’’ति पण्णेन वेठेत्वा तिणगहने ठपेसि। पुन एकस्मिं दिवसे यागुपानकाले सतिं कत्वा ओलोकेन्तो तं दिस्वा गन्धारिसिं उपसङ्कमित्वा, ‘‘इतो थोकं गण्हथ आचरिया’’ति आह। कुतो ते लद्धं वेदेहिसीति? तस्मिं दिवसे परिभुत्तावसेसं ‘‘मा नस्सी’’ति मया ठपितन्ति। गन्धारिसि गहेतुं न इच्छति, अलोणकंयेव यागुं पिवित्वा वेदेहं इसिं अवोच –
Atīte kira gandhārarājā ca vedeharājā ca dvepi sahāyakā hutvā kāmesu ādīnavaṃ disvā rajjāni puttānaṃ niyyātetvā isipabbajjaṃ pabbajitvā ekasmiṃ araññagāmake piṇḍāya caranti. Paccanto nāma dullabhaloṇo hoti. Tato aloṇaṃ yāguṃ labhitvā ekissāya sālāya nisīditvā pivanti. Antarantare manussā loṇacuṇṇaṃ āharitvā denti. Ekadivasaṃ eko vedehisissa paṇṇe pakkhipitvā loṇacuṇṇaṃ adāsi . Vedehisi gahetvā upaḍḍhaṃ gandhārisissa-santike ṭhapetvā upaḍḍhaṃ attano santike ṭhapesi. Tato thokaṃ paribhuttāvasesaṃ disvā, ‘‘mā idaṃ nassī’’ti paṇṇena veṭhetvā tiṇagahane ṭhapesi. Puna ekasmiṃ divase yāgupānakāle satiṃ katvā olokento taṃ disvā gandhārisiṃ upasaṅkamitvā, ‘‘ito thokaṃ gaṇhatha ācariyā’’ti āha. Kuto te laddhaṃ vedehisīti? Tasmiṃ divase paribhuttāvasesaṃ ‘‘mā nassī’’ti mayā ṭhapitanti. Gandhārisi gahetuṃ na icchati, aloṇakaṃyeva yāguṃ pivitvā vedehaṃ isiṃ avoca –
‘‘हित्वा गामसहस्सानि, परिपुण्णानि सोळस।
‘‘Hitvā gāmasahassāni, paripuṇṇāni soḷasa;
कोट्ठागारानि फीतानि, सन्निधिं दानि कुब्बसी’’ति॥ (जा॰ १.७.७६)।
Koṭṭhāgārāni phītāni, sannidhiṃ dāni kubbasī’’ti. (jā. 1.7.76);
वेदेहिसि अवोच – ‘‘तुम्हे रज्जं पहाय पब्बजिता, इदानि कस्मा लोणचुण्णमत्तसन्निधिकारणा पब्बज्जाय अनुच्छविकं न करोथा’’ति? किं मया कतं वेदेहिसीति? अथ नं आह –
Vedehisi avoca – ‘‘tumhe rajjaṃ pahāya pabbajitā, idāni kasmā loṇacuṇṇamattasannidhikāraṇā pabbajjāya anucchavikaṃ na karothā’’ti? Kiṃ mayā kataṃ vedehisīti? Atha naṃ āha –
‘‘हित्वा गन्धारविसयं, पहूतधनधारियं।
‘‘Hitvā gandhāravisayaṃ, pahūtadhanadhāriyaṃ;
पसासनतो निक्खन्तो, इध दानि पसाससी’’ति॥ (जा॰ १.७.७७)।
Pasāsanato nikkhanto, idha dāni pasāsasī’’ti. (jā. 1.7.77);
गन्धारो आह –
Gandhāro āha –
‘‘धम्मं भणामि वेदेह, अधम्मो मे न रुच्चति।
‘‘Dhammaṃ bhaṇāmi vedeha, adhammo me na ruccati;
धम्मं मे भणमानस्स, न पापमुपलिम्पती’’ति॥ (जा॰ १.७.७८)।
Dhammaṃ me bhaṇamānassa, na pāpamupalimpatī’’ti. (jā. 1.7.78);
वेदेहो आह –
Vedeho āha –
‘‘येन केनचि वण्णेन, परो लभति रुप्पनं।
‘‘Yena kenaci vaṇṇena, paro labhati ruppanaṃ;
महत्थियम्पि चे वाचं, न तं भासेय्य पण्डितो’’ति॥ (जा॰ १.७.७९)।
Mahatthiyampi ce vācaṃ, na taṃ bhāseyya paṇḍito’’ti. (jā. 1.7.79);
गन्धारो आह –
Gandhāro āha –
‘‘कामं रुप्पतु वा मा वा, भुसंव विकिरीयतु।
‘‘Kāmaṃ ruppatu vā mā vā, bhusaṃva vikirīyatu;
धम्मं मे भणमानस्स, न पापमुपलिम्पती’’ति॥ (जा॰ १.७.८०)।
Dhammaṃ me bhaṇamānassa, na pāpamupalimpatī’’ti. (jā. 1.7.80);
ततो वेदेहिसि यस्स सकापि बुद्धि नत्थि, आचरियसन्तिके विनयं न सिक्खति, सो अन्धमहिंसो विय वने चरतीति चिन्तेत्वा आह –
Tato vedehisi yassa sakāpi buddhi natthi, ācariyasantike vinayaṃ na sikkhati, so andhamahiṃso viya vane caratīti cintetvā āha –
‘‘नो चे अस्स सका बुद्धि, विनयो वा सुसिक्खितो।
‘‘No ce assa sakā buddhi, vinayo vā susikkhito;
वने अन्धमहिंसोव, चरेय्य बहुको जनो॥
Vane andhamahiṃsova, careyya bahuko jano.
यस्मा च पनिधेकच्चे, आचेरम्हि सुसिक्खिता।
Yasmā ca panidhekacce, āceramhi susikkhitā;
तस्मा विनीतविनया, चरन्ति सुसमाहिता’’ति॥ (जा॰ १.७.८१-८२)।
Tasmā vinītavinayā, caranti susamāhitā’’ti. (jā. 1.7.81-82);
एवञ्च पन वत्वा वेदेहिसि अजानित्वा मया कतन्ति गन्धारिसिं खमापेसि। ते उभोपि तपं चरित्वा ब्रह्मलोकं अगमंसु। एवं तथागतस्स बोधिसत्तकालेपि दीघरत्तं आजीवट्ठमकसीलं परिसुद्धं अहोसि।
Evañca pana vatvā vedehisi ajānitvā mayā katanti gandhārisiṃ khamāpesi. Te ubhopi tapaṃ caritvā brahmalokaṃ agamaṃsu. Evaṃ tathāgatassa bodhisattakālepi dīgharattaṃ ājīvaṭṭhamakasīlaṃ parisuddhaṃ ahosi.
उत्तज्झापन्नो अयमायस्मा भिक्खु यसपत्तोति अयमायस्मा अम्हाकं सत्था भिक्खु ञत्तं पञ्ञातभावं पाकटभावं अज्झापन्नो नु खो, सयञ्च परिवारसम्पत्तिं पत्तो नु खो नोति। तेन चस्स पञ्ञातज्झापन्नभावेन यससन्निस्सितभावेन च किं एकच्चे आदीनवा सन्दिस्सन्ति उदाहु नोति एवं समन्नेसन्तूति दस्सेति। न ताव, भिक्खवेति, भिक्खवे, याव भिक्खु न राजराजमहामत्तादीसु अभिञ्ञातभावं वा परिवारसम्पत्तिं वा आपन्नो होति, ताव एकच्चे मानातिमानादयो आदीनवा न संविज्जन्ति उपसन्तूपसन्तो विय सोतापन्नो विय सकदागामी विय च विहरति। अरियो नु खो पुथुज्जनो नु खोतिपि ञातुं न सक्का होति।
Uttajjhāpanno ayamāyasmā bhikkhu yasapattoti ayamāyasmā amhākaṃ satthā bhikkhu ñattaṃ paññātabhāvaṃ pākaṭabhāvaṃ ajjhāpanno nu kho, sayañca parivārasampattiṃ patto nu kho noti. Tena cassa paññātajjhāpannabhāvena yasasannissitabhāvena ca kiṃ ekacce ādīnavā sandissanti udāhu noti evaṃ samannesantūti dasseti. Na tāva, bhikkhaveti, bhikkhave, yāva bhikkhu na rājarājamahāmattādīsu abhiññātabhāvaṃ vā parivārasampattiṃ vā āpanno hoti, tāva ekacce mānātimānādayo ādīnavā na saṃvijjanti upasantūpasanto viya sotāpanno viya sakadāgāmī viya ca viharati. Ariyo nu kho puthujjano nu khotipi ñātuṃ na sakkā hoti.
यतो च खो, भिक्खवेति यदा पन इधेकच्चो भिक्खु ञातो होति परिवारसम्पन्नो वा, तदा तिण्हेन सिङ्गेन गोगणं विज्झन्तो दुट्ठगोणो विय, मिगसङ्घं अभिमद्दमानो दीपि विय च अञ्ञे भिक्खू तत्थ तत्थ विज्झन्तो अगारवो असभागवुत्ति अग्गपादेन भूमिं फुसन्तो विय चरति। एकच्चो पन कुलपुत्तो यथा यथा ञातो होति यसस्सी, तथा तथा फलभारभरितो विय सालि सुट्ठुतरं ओनमति, राजराजमहामत्तादीसु उपसङ्कमन्तेसु अकिञ्चनभावं पच्चवेक्खित्वा समणसञ्ञं उपट्ठपेत्वा छिन्नविसाणउसभो विय, चण्डालदारको विय च सोरतो निवातो नीचचित्तो हुत्वा भिक्खुसङ्घस्स चेव सदेवकस्स च लोकस्स, हिताय सुखाय पटिपज्जति। एवरूपं पटिपत्तिं सन्धाय ‘‘नास्स इधेकच्चे आदीनवा’’ति आह।
Yatoca kho, bhikkhaveti yadā pana idhekacco bhikkhu ñāto hoti parivārasampanno vā, tadā tiṇhena siṅgena gogaṇaṃ vijjhanto duṭṭhagoṇo viya, migasaṅghaṃ abhimaddamāno dīpi viya ca aññe bhikkhū tattha tattha vijjhanto agāravo asabhāgavutti aggapādena bhūmiṃ phusanto viya carati. Ekacco pana kulaputto yathā yathā ñāto hoti yasassī, tathā tathā phalabhārabharito viya sāli suṭṭhutaraṃ onamati, rājarājamahāmattādīsu upasaṅkamantesu akiñcanabhāvaṃ paccavekkhitvā samaṇasaññaṃ upaṭṭhapetvā chinnavisāṇausabho viya, caṇḍāladārako viya ca sorato nivāto nīcacitto hutvā bhikkhusaṅghassa ceva sadevakassa ca lokassa, hitāya sukhāya paṭipajjati. Evarūpaṃ paṭipattiṃ sandhāya ‘‘nāssa idhekacce ādīnavā’’ti āha.
तथागतो पन अट्ठसु लोकधम्मेसु तादी, सो हि लाभेपि तादी, अलाभेपि तादी, यसेपि तादी, अयसेपि तादी, पसंसायपि तादी, निन्दायपि तादी, सुखेपि तादी, दुक्खेपि तादी, तस्मा सब्बाकारेन नास्स इधेकच्चे आदीनवा संविज्जन्ति। अभयूपरतोति अभयो हुत्वा उपरतो, अच्चन्तूपरतो सततूपरतोति अत्थो। न वा भयेन उपरतोतिपि अभयूपरतो। चत्तारि हि भयानि किलेसभयं वट्टभयं दुग्गतिभयं उपवादभयन्ति। पुथुज्जनो चतूहिपि भयेहि भायति। सेक्खा तीहि, तेसञ्हि दुग्गतिभयं पहीनं, इति सत्त सेक्खा भयूपरता, खीणासवो अभयूपरतो नाम, तस्स हि एकम्पि भयं नत्थि। किं परवादभयं नत्थीति? नत्थि। परानुद्दयं पन पटिच्च, ‘‘मादिसं खीणासवं पटिच्च सत्ता मा नस्सन्तू’’ति उपवादं रक्खति। मूलुप्पलवापिविहारवासी यसत्थेरो विय।
Tathāgato pana aṭṭhasu lokadhammesu tādī, so hi lābhepi tādī, alābhepi tādī, yasepi tādī, ayasepi tādī, pasaṃsāyapi tādī, nindāyapi tādī, sukhepi tādī, dukkhepi tādī, tasmā sabbākārena nāssa idhekacce ādīnavā saṃvijjanti. Abhayūparatoti abhayo hutvā uparato, accantūparato satatūparatoti attho. Na vā bhayena uparatotipi abhayūparato. Cattāri hi bhayāni kilesabhayaṃ vaṭṭabhayaṃ duggatibhayaṃ upavādabhayanti. Puthujjano catūhipi bhayehi bhāyati. Sekkhā tīhi, tesañhi duggatibhayaṃ pahīnaṃ, iti satta sekkhā bhayūparatā, khīṇāsavo abhayūparato nāma, tassa hi ekampi bhayaṃ natthi. Kiṃ paravādabhayaṃ natthīti? Natthi. Parānuddayaṃ pana paṭicca, ‘‘mādisaṃ khīṇāsavaṃ paṭicca sattā mā nassantū’’ti upavādaṃ rakkhati. Mūluppalavāpivihāravāsī yasatthero viya.
थेरो किर मूलुप्पलवापिगामं पिण्डाय पाविसि। अथस्स उपट्ठाककुलद्वारं पत्तस्स पत्तं गहेत्वा थण्डिलपीठकं निस्साय आसनं पञ्ञपेसुं। अमच्चधीतापि तंयेव पीठकं निस्साय परतोभागे नीचतरं आसनं पञ्ञापेत्वा निसीदि। एको नेवासिको भिक्खु पच्छा पिण्डाय पविट्ठो द्वारे ठत्वाव ओलोकेन्तो थेरो अमच्चधीतरा सद्धिं एकमञ्चे निसिन्नोति सल्लक्खेत्वा, ‘‘अयं पंसुकूलिको विहारेव उपसन्तूपसन्तो विय विहरति, अन्तोगामे पन उपट्ठायिकाहि सद्धिं एकमञ्चे निसीदती’’ति चिन्तेत्वा, ‘‘किं नु खो मया दुद्दिट्ठ’’न्ति पुनप्पुनं ओलोकेत्वा तथासञ्ञीव हुत्वा पक्कामि। थेरोपि भत्तकिच्चं कत्वा विहारं गन्त्वा वसनट्ठानं पविसित्वा द्वारं पिधाय निसीदि। नेवासिकोपि कतभत्तकिच्चो विहारं गन्त्वा, ‘‘तं पंसुकूलिकं निग्गण्हित्वा विहारा निक्कड्ढिस्सामी’’ति असञ्ञतनीहारेन थेरस्स वसनट्ठानं गन्त्वा परिभोगघटतो उलुङ्केन उदकं गहेत्वा महासद्दं करोन्तो पादे धोवि। थेरो, ‘‘को नु खो अयं असञ्ञतचारिको’’ति आवज्जन्तो सब्बं ञत्वा, ‘‘अयं मयि मनं पदोसेत्वा अपायूपगो मा अहोसी’’ति वेहासं अब्भुग्गन्त्वा कण्णिकामण्डलसमीपे पल्लङ्केन निसीदि। नेवासिको दुट्ठाकारेन घटिकं उक्खिपित्वा द्वारं विवरित्वा अन्तो पविट्ठो थेरं अपस्सन्तो, ‘‘हेट्ठामञ्चं पविट्ठो भविस्सती’’ति ओलोकेत्वा तत्थापि अपस्सन्तो निक्खमितुं आरभि। थेरो उक्कासि। इतरो उद्धं ओलोकेन्तो दिस्वा अधिवासेतुं असक्कोन्तो एवमाह – ‘‘पतिरूपं ते, आवुसो, पंसुकूलिक एवं आनुभावसम्पन्नस्स उपट्ठायिकाय सद्धिं एकमञ्चे निसीदितु’’न्ति। पब्बजिता नाम, भन्ते, मातुगामेन सद्धिं न एकमञ्चे निसीदन्ति, तुम्हेहि पन दुद्दिट्ठमेतन्ति। एवं खीणासवा परानुद्दयाय उपवादं रक्खन्ति।
Thero kira mūluppalavāpigāmaṃ piṇḍāya pāvisi. Athassa upaṭṭhākakuladvāraṃ pattassa pattaṃ gahetvā thaṇḍilapīṭhakaṃ nissāya āsanaṃ paññapesuṃ. Amaccadhītāpi taṃyeva pīṭhakaṃ nissāya paratobhāge nīcataraṃ āsanaṃ paññāpetvā nisīdi. Eko nevāsiko bhikkhu pacchā piṇḍāya paviṭṭho dvāre ṭhatvāva olokento thero amaccadhītarā saddhiṃ ekamañce nisinnoti sallakkhetvā, ‘‘ayaṃ paṃsukūliko vihāreva upasantūpasanto viya viharati, antogāme pana upaṭṭhāyikāhi saddhiṃ ekamañce nisīdatī’’ti cintetvā, ‘‘kiṃ nu kho mayā duddiṭṭha’’nti punappunaṃ oloketvā tathāsaññīva hutvā pakkāmi. Theropi bhattakiccaṃ katvā vihāraṃ gantvā vasanaṭṭhānaṃ pavisitvā dvāraṃ pidhāya nisīdi. Nevāsikopi katabhattakicco vihāraṃ gantvā, ‘‘taṃ paṃsukūlikaṃ niggaṇhitvā vihārā nikkaḍḍhissāmī’’ti asaññatanīhārena therassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā paribhogaghaṭato uluṅkena udakaṃ gahetvā mahāsaddaṃ karonto pāde dhovi. Thero, ‘‘ko nu kho ayaṃ asaññatacāriko’’ti āvajjanto sabbaṃ ñatvā, ‘‘ayaṃ mayi manaṃ padosetvā apāyūpago mā ahosī’’ti vehāsaṃ abbhuggantvā kaṇṇikāmaṇḍalasamīpe pallaṅkena nisīdi. Nevāsiko duṭṭhākārena ghaṭikaṃ ukkhipitvā dvāraṃ vivaritvā anto paviṭṭho theraṃ apassanto, ‘‘heṭṭhāmañcaṃ paviṭṭho bhavissatī’’ti oloketvā tatthāpi apassanto nikkhamituṃ ārabhi. Thero ukkāsi. Itaro uddhaṃ olokento disvā adhivāsetuṃ asakkonto evamāha – ‘‘patirūpaṃ te, āvuso, paṃsukūlika evaṃ ānubhāvasampannassa upaṭṭhāyikāya saddhiṃ ekamañce nisīditu’’nti. Pabbajitā nāma, bhante, mātugāmena saddhiṃ na ekamañce nisīdanti, tumhehi pana duddiṭṭhametanti. Evaṃ khīṇāsavā parānuddayāya upavādaṃ rakkhanti.
खया रागस्साति रागस्स खयेनेव। वीतरागत्ता कामे न पटिसेवति, न पटिसङ्खाय वारेत्वाति। तञ्चेति एवं तथागतस्स किलेसप्पहानं ञत्वा तत्थ तत्थ ठितनिसिन्नकालादीसुपि चतुपरिसमज्झे अलङ्कतधम्मासने निसीदित्वापि इतिपि सत्था वीतरागो वीतदोसो वीतमोहो वन्तकिलेसो पहीनमलो अब्भा मुत्तपुण्णचन्दो विय सुपरिसुद्धोति एवं तथागतस्स किलेसप्पहाने वण्णं कथयमानं तं वीमंसकं भिक्खुं परे एवं पुच्छेय्युं चेति अत्थो।
Khayā rāgassāti rāgassa khayeneva. Vītarāgattā kāme na paṭisevati, na paṭisaṅkhāya vāretvāti. Tañceti evaṃ tathāgatassa kilesappahānaṃ ñatvā tattha tattha ṭhitanisinnakālādīsupi catuparisamajjhe alaṅkatadhammāsane nisīditvāpi itipi satthā vītarāgo vītadoso vītamoho vantakileso pahīnamalo abbhā muttapuṇṇacando viya suparisuddhoti evaṃ tathāgatassa kilesappahāne vaṇṇaṃ kathayamānaṃ taṃ vīmaṃsakaṃ bhikkhuṃ pare evaṃ puccheyyuṃ ceti attho.
आकाराति कारणानि। अन्वयाति अनुबुद्धियो। सङ्घे वा विहरन्तोति अप्पेकदा अपरिच्छिन्नगणनस्स भिक्खुसङ्घस्स मज्झे विहरन्तो। एको वा विहरन्तोति इच्छामहं, भिक्खवे , अड्ढमासं पटिसल्लीयितुन्ति, तेमासं पटिसल्लीयितुन्ति एवं पटिसल्लाने चेव पालिलेय्यकवनसण्डे च एकको विहरन्तो। सुगताति सुट्ठुगता सुप्पटिपन्ना कारका युत्तपयुत्ता। एवरूपापि हि एकच्चे भिक्खू अत्थि। दुग्गताति दुट्ठुगता दुप्पटिपन्ना कायदळ्हिबहुला विस्सट्ठकम्मट्ठाना। एवरूपापि एकच्चे अत्थि। गणमनुसासन्तीति गणबन्धनेन बद्धा गणारामा गणबहुलिका हुत्वा गणं परिहरन्ति। एवरूपापि एकच्चे अत्थि। तेसं पटिपक्खभूता गणतो निस्सटा विसंसट्ठा विप्पमुत्तविहारिनोपि अत्थि।
Ākārāti kāraṇāni. Anvayāti anubuddhiyo. Saṅghe vā viharantoti appekadā aparicchinnagaṇanassa bhikkhusaṅghassa majjhe viharanto. Eko vā viharantoti icchāmahaṃ, bhikkhave , aḍḍhamāsaṃ paṭisallīyitunti, temāsaṃ paṭisallīyitunti evaṃ paṭisallāne ceva pālileyyakavanasaṇḍe ca ekako viharanto. Sugatāti suṭṭhugatā suppaṭipannā kārakā yuttapayuttā. Evarūpāpi hi ekacce bhikkhū atthi. Duggatāti duṭṭhugatā duppaṭipannā kāyadaḷhibahulā vissaṭṭhakammaṭṭhānā. Evarūpāpi ekacce atthi. Gaṇamanusāsantīti gaṇabandhanena baddhā gaṇārāmā gaṇabahulikā hutvā gaṇaṃ pariharanti. Evarūpāpi ekacce atthi. Tesaṃ paṭipakkhabhūtā gaṇato nissaṭā visaṃsaṭṭhā vippamuttavihārinopi atthi.
आमिसेसु सन्दिस्सन्तीति आमिसगिद्धा आमिसचक्खुका चतुपच्चयआमिसत्थमेव आहिण्डमाना आमिसेसु सन्दिस्समानकभिक्खूपि अत्थि। आमिसेन अनुपलित्ता चतूहि पच्चयेहि विनिवत्तमानसा अब्भा मुत्तचन्दसदिसा हुत्वा विहरमानापि अत्थि। नायमायस्मा तं तेन अवजानातीति अयं आयस्मा सत्था ताय ताय पटिपत्तिया तं तं पुग्गलं नावजानाति, अयं पटिपन्नो कारको, अयं गणतो निस्सटो विसंसट्ठो। अयं आमिसेन अनुपलित्तो पच्चयेहि विनिवत्तमानसो अब्भा मुत्तो चन्दिमा वियाति एवमस्स गेहसितवसेन उस्सादनापि नत्थि। अयं दुप्पटिपन्नो अकारको कायदळ्हिबहुलो विस्सट्ठकम्मट्ठानो, अयं गणबन्धनबद्धो, अयं आमिसगिद्धो लोलो आमिसचक्खुकोति एवमस्स गेहसितवसेन अपसादनापि नत्थीति अत्थो। इमिना किं कथितं होति? तथागतस्स सत्तेसु तादिभावो कथितो होति। अयञ्हि –
Āmisesu sandissantīti āmisagiddhā āmisacakkhukā catupaccayaāmisatthameva āhiṇḍamānā āmisesu sandissamānakabhikkhūpi atthi. Āmisena anupalittā catūhi paccayehi vinivattamānasā abbhā muttacandasadisā hutvā viharamānāpi atthi. Nāyamāyasmā taṃ tena avajānātīti ayaṃ āyasmā satthā tāya tāya paṭipattiyā taṃ taṃ puggalaṃ nāvajānāti, ayaṃ paṭipanno kārako, ayaṃ gaṇato nissaṭo visaṃsaṭṭho. Ayaṃ āmisena anupalitto paccayehi vinivattamānaso abbhā mutto candimā viyāti evamassa gehasitavasena ussādanāpi natthi. Ayaṃ duppaṭipanno akārako kāyadaḷhibahulo vissaṭṭhakammaṭṭhāno, ayaṃ gaṇabandhanabaddho, ayaṃ āmisagiddho lolo āmisacakkhukoti evamassa gehasitavasena apasādanāpi natthīti attho. Iminā kiṃ kathitaṃ hoti? Tathāgatassa sattesu tādibhāvo kathito hoti. Ayañhi –
‘‘वधकस्स देवदत्तस्स, चोरस्सङ्गुलिमालिनो।
‘‘Vadhakassa devadattassa, corassaṅgulimālino;
धनपाले राहुले च, सब्बेसं समको मुनी’’ति॥ (मि॰ प॰ ६.६.५)।
Dhanapāle rāhule ca, sabbesaṃ samako munī’’ti. (mi. pa. 6.6.5);
४८९. तत्र, भिक्खवेति तेसु द्वीसु वीमंसकेसु। यो, ‘‘के पनायस्मतो आकारा’’ति पुच्छायं आगतो गण्ठिवीमंसको च, यो ‘‘अभयूपरतो अयमायस्मा’’ति आगतो मूलवीमंसको च। तेसु मूलवीमंसकेन तथागतोव उत्तरि पटिपुच्छितब्बो। सो हि पुब्बे परस्सेव कथाय निट्ठङ्गतो। परो च नाम जानित्वापि कथेय्य अजानित्वापि। एवमस्स कथा भूतापि होति अभूतापि, तस्मा परस्सेव कथाय निट्ठं अगन्त्वा ततो उत्तरि तथागतोव पटिपुच्छितब्बोति अत्थो।
489.Tatra, bhikkhaveti tesu dvīsu vīmaṃsakesu. Yo, ‘‘ke panāyasmato ākārā’’ti pucchāyaṃ āgato gaṇṭhivīmaṃsako ca, yo ‘‘abhayūparato ayamāyasmā’’ti āgato mūlavīmaṃsako ca. Tesu mūlavīmaṃsakena tathāgatova uttari paṭipucchitabbo. So hi pubbe parasseva kathāya niṭṭhaṅgato. Paro ca nāma jānitvāpi katheyya ajānitvāpi. Evamassa kathā bhūtāpi hoti abhūtāpi, tasmā parasseva kathāya niṭṭhaṃ agantvā tato uttari tathāgatova paṭipucchitabboti attho.
ब्याकरमानोति एत्थ यस्मा तथागतस्स मिच्छाब्याकरणं नाम नत्थि, तस्मा सम्मा मिच्छाति अवत्वा ब्याकरमानोत्वेव वुत्तं। एतं पथोहमस्मि एतं गोचरोति एस मय्हं पथो एस गोचरोति अत्थो। ‘‘एतापाथो’’तिपि पाठो, तस्सत्थो मय्हं आजीवट्ठमकसीलं परिसुद्धं, स्वाहं तस्स परिसुद्धभावेन वीमंसकस्स भिक्खुनो ञाणमुखे एतापाथो, एवं आपाथं गच्छामीति वुत्तं होति। नो च तेन तम्मयोति तेनपि चाहं परिसुद्धेन सीलेन न तम्मयो, न सतण्हो, परिसुद्धसीलत्ताव नित्तण्होहमस्मीति दीपेति।
Byākaramānoti ettha yasmā tathāgatassa micchābyākaraṇaṃ nāma natthi, tasmā sammā micchāti avatvā byākaramānotveva vuttaṃ. Etaṃ pathohamasmietaṃ gocaroti esa mayhaṃ patho esa gocaroti attho. ‘‘Etāpātho’’tipi pāṭho, tassattho mayhaṃ ājīvaṭṭhamakasīlaṃ parisuddhaṃ, svāhaṃ tassa parisuddhabhāvena vīmaṃsakassa bhikkhuno ñāṇamukhe etāpātho, evaṃ āpāthaṃ gacchāmīti vuttaṃ hoti. No ca tena tammayoti tenapi cāhaṃ parisuddhena sīlena na tammayo, na sataṇho, parisuddhasīlattāva nittaṇhohamasmīti dīpeti.
उत्तरुत्तरिं पणीतपणीतन्ति उत्तरुत्तरिं चेव पणीततरञ्च कत्वा देसेति। कण्हसुक्कसप्पटिभागन्ति कण्हं चेव सुक्कञ्च, तञ्च खो सप्पटिभागं सविपक्खं कत्वा, कण्हं पटिबाहित्वा सुक्कन्ति सुक्कं पटिबाहित्वा कण्हन्ति एवं सप्पटिभागं कत्वा कण्हसुक्कं देसेति। कण्हं देसेन्तोपि सउस्साहं सविपाकं देसेति, सुक्कं देसेन्तोपि सउस्साहं सविपाकं देसेति। अभिञ्ञाय इधेकच्चं धम्मं धम्मेसु निट्ठं गच्छतीति तस्मिं देसिते धम्मे एकच्चं पटिवेधधम्मं अभिञ्ञाय तेन पटिवेधधम्मेन देसनाधम्मे निट्ठं गच्छति। सत्थरि पसीदतीति एवं धम्मे निट्ठं गन्त्वा भिय्योसोमत्ताय सम्मासम्बुद्धो सो भगवाति सत्थरि पसीदति। तेन पन भगवता यो धम्मो अक्खातो, सोपि स्वाक्खातो भगवता धम्मो निय्यानिकत्ता। य्वास्स तं धम्मं पटिपन्नो सङ्घो, सोपि सुप्पटिपन्नो वङ्कादिदोसरहितं पटिपदं पटिपन्नत्ताति एवं धम्मे सङ्घेपि पसीदति। तञ्चेति तं एवं पसन्नं तत्थ तत्थ तिण्णं रतनानं वण्णं कथेन्तं भिक्खुं।
Uttaruttariṃpaṇītapaṇītanti uttaruttariṃ ceva paṇītatarañca katvā deseti. Kaṇhasukkasappaṭibhāganti kaṇhaṃ ceva sukkañca, tañca kho sappaṭibhāgaṃ savipakkhaṃ katvā, kaṇhaṃ paṭibāhitvā sukkanti sukkaṃ paṭibāhitvā kaṇhanti evaṃ sappaṭibhāgaṃ katvā kaṇhasukkaṃ deseti. Kaṇhaṃ desentopi saussāhaṃ savipākaṃ deseti, sukkaṃ desentopi saussāhaṃ savipākaṃ deseti. Abhiññāya idhekaccaṃ dhammaṃ dhammesu niṭṭhaṃ gacchatīti tasmiṃ desite dhamme ekaccaṃ paṭivedhadhammaṃ abhiññāya tena paṭivedhadhammena desanādhamme niṭṭhaṃ gacchati. Satthari pasīdatīti evaṃ dhamme niṭṭhaṃ gantvā bhiyyosomattāya sammāsambuddho so bhagavāti satthari pasīdati. Tena pana bhagavatā yo dhammo akkhāto, sopi svākkhāto bhagavatā dhammo niyyānikattā. Yvāssa taṃ dhammaṃ paṭipanno saṅgho, sopi suppaṭipanno vaṅkādidosarahitaṃ paṭipadaṃ paṭipannattāti evaṃ dhamme saṅghepi pasīdati. Tañceti taṃ evaṃ pasannaṃ tattha tattha tiṇṇaṃ ratanānaṃ vaṇṇaṃ kathentaṃ bhikkhuṃ.
४९०. इमेहि आकारेहीति इमेहि सत्थुवीमंसनकारणेहि। इमेहि पदेहीति इमेहि अक्खरसम्पिण्डनपदेहि। इमेहि ब्यञ्जनेहीति इमेहि इध वुत्तेहि अक्खरेहि। सद्धा निविट्ठाति ओकप्पना पतिट्ठिता। मूलजाताति सोतापत्तिमग्गवसेन सञ्जातमूला। सोतापत्तिमग्गो हि सद्धाय मूलं नाम। आकारवतीति कारणं परियेसित्वा गहितत्ता सकारणा। दस्सनमूलिकाति सोतापत्तिमग्गमूलिका। सो हि दस्सनन्ति वुच्चति। दळ्हाति थिरा। असंहारियाति हरितुं न सक्का। समणेन वाति समितपापसमणेन वा। ब्राह्मणेन वाति बाहितपापब्राह्मणेन वा। देवेन वाति उपपत्तिदेवेन वा। मारेन वाति वसवत्तिमारेन वा, सोतापन्नस्स हि वसवत्तिमारेनापि सद्धा असंहारिया होति सूरम्बट्ठस्स विय।
490.Imehi ākārehīti imehi satthuvīmaṃsanakāraṇehi. Imehi padehīti imehi akkharasampiṇḍanapadehi. Imehi byañjanehīti imehi idha vuttehi akkharehi. Saddhā niviṭṭhāti okappanā patiṭṭhitā. Mūlajātāti sotāpattimaggavasena sañjātamūlā. Sotāpattimaggo hi saddhāya mūlaṃ nāma. Ākāravatīti kāraṇaṃ pariyesitvā gahitattā sakāraṇā. Dassanamūlikāti sotāpattimaggamūlikā. So hi dassananti vuccati. Daḷhāti thirā. Asaṃhāriyāti harituṃ na sakkā. Samaṇena vāti samitapāpasamaṇena vā. Brāhmaṇena vāti bāhitapāpabrāhmaṇena vā. Devena vāti upapattidevena vā. Mārena vāti vasavattimārena vā, sotāpannassa hi vasavattimārenāpi saddhā asaṃhāriyā hoti sūrambaṭṭhassa viya.
सो किर सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा सोतापन्नो हुत्वा गेहं आगतो। अथ मारो द्वत्तिंसवरलक्खणप्पटिमण्डितं बुद्धरूपं मापेत्वा तस्स घरद्वारे ठत्वा – ‘‘सत्था आगतो’’ति सासनं पहिणि। सूरो चिन्तेसि, ‘‘अहं इदानेव सत्थु सन्तिका धम्मं सुत्वा आगतो, किं नु खो भविस्सती’’ति उपसङ्कमित्वा सत्थुसञ्ञाय वन्दित्वा अट्ठासि। मारो आह – ‘‘यं ते मया, सूरम्बट्ठ, रूपं अनिच्चं…पे॰… विञ्ञाणं अनिच्चन्ति कथितं, तं अनुपधारेत्वाव सहसा मया एवं वुत्तं। तस्मा त्वं रूपं निच्चं…पे॰… विञ्ञाणं निच्चन्ति गण्हाही’’ति। सूरो चिन्तेसि – ‘‘अट्ठानमेतं, यं बुद्धा अनुपधारेत्वा अपच्चक्खं कत्वा किञ्चि कथेय्युं, अद्धा अयं मय्हं विबाधनत्थं मारो आगतो’’ति। ततो नं त्वं मारोति आह। सो मुसावादं कातुं नासक्खि, आम मारोस्मीति पटिजानि। कस्मा आगतोसीति वुत्ते तव सद्धाचालनत्थन्ति आह। कण्ह पापिम, त्वं ताव एकको तिट्ठ, तादिसानं मारानं सतम्पि सहस्सम्पि मम सद्धं चालेतुं असमत्थं, मग्गेन आगता सद्धा नाम सिलापथवियं पतिट्ठितसिनेरु विय अचला होति, किं त्वं एत्थाति अच्छरं पहरि। सो ठातुं असक्कोन्तो तत्थेवन्तरधायि। ब्रह्मुना वाति ब्रह्मकायिकादीसु अञ्ञतरब्रह्मुना वा। केनचि वा लोकस्मिन्ति एते समणादयो ठपेत्वा अञ्ञेनपि केनचि वा लोकस्मिं हरितुं न सक्का। धम्मसमन्नेसनाति सभावसमन्नेसना। धम्मतासुसमन्निट्ठोति धम्मताय सुसमन्निट्ठो, सभावेनेव सुट्ठु समन्नेसितो होतीति अत्थो। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
So kira satthu dhammadesanaṃ sutvā sotāpanno hutvā gehaṃ āgato. Atha māro dvattiṃsavaralakkhaṇappaṭimaṇḍitaṃ buddharūpaṃ māpetvā tassa gharadvāre ṭhatvā – ‘‘satthā āgato’’ti sāsanaṃ pahiṇi. Sūro cintesi, ‘‘ahaṃ idāneva satthu santikā dhammaṃ sutvā āgato, kiṃ nu kho bhavissatī’’ti upasaṅkamitvā satthusaññāya vanditvā aṭṭhāsi. Māro āha – ‘‘yaṃ te mayā, sūrambaṭṭha, rūpaṃ aniccaṃ…pe… viññāṇaṃ aniccanti kathitaṃ, taṃ anupadhāretvāva sahasā mayā evaṃ vuttaṃ. Tasmā tvaṃ rūpaṃ niccaṃ…pe… viññāṇaṃ niccanti gaṇhāhī’’ti. Sūro cintesi – ‘‘aṭṭhānametaṃ, yaṃ buddhā anupadhāretvā apaccakkhaṃ katvā kiñci katheyyuṃ, addhā ayaṃ mayhaṃ vibādhanatthaṃ māro āgato’’ti. Tato naṃ tvaṃ māroti āha. So musāvādaṃ kātuṃ nāsakkhi, āma mārosmīti paṭijāni. Kasmā āgatosīti vutte tava saddhācālanatthanti āha. Kaṇha pāpima, tvaṃ tāva ekako tiṭṭha, tādisānaṃ mārānaṃ satampi sahassampi mama saddhaṃ cāletuṃ asamatthaṃ, maggena āgatā saddhā nāma silāpathaviyaṃ patiṭṭhitasineru viya acalā hoti, kiṃ tvaṃ etthāti accharaṃ pahari. So ṭhātuṃ asakkonto tatthevantaradhāyi. Brahmunā vāti brahmakāyikādīsu aññatarabrahmunā vā. Kenaci vā lokasminti ete samaṇādayo ṭhapetvā aññenapi kenaci vā lokasmiṃ harituṃ na sakkā. Dhammasamannesanāti sabhāvasamannesanā. Dhammatāsusamanniṭṭhoti dhammatāya susamanniṭṭho, sabhāveneva suṭṭhu samannesito hotīti attho. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
वीमंसकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Vīmaṃsakasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ७. वीमंसकसुत्तं • 7. Vīmaṃsakasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ७. वीमंसकसुत्तवण्णना • 7. Vīmaṃsakasuttavaṇṇanā
