Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥാ • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    ൨. വിമോക്ഖനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    2. Vimokkhaniddesavaṇṇanā

    ൨൧൦. കതമോതിആദികേ ഉദ്ദേസസ്സ നിദ്ദേസേ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതീതി ഏവം ഉപപരിക്ഖതി. സുഞ്ഞമിദന്തി ഇദം ഖന്ധപഞ്ചകം സുഞ്ഞം. കേന സുഞ്ഞം? അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ. തത്ഥ അത്തേന വാതി ബാലജനപരികപ്പിതസ്സ അത്തനോ അഭാവാ തേന അത്തനാ ച സുഞ്ഞം. അത്തനിയേന വാതി തസ്സ പരികപ്പിതസ്സ അത്തനോ സന്തകേന ച സുഞ്ഞം. അത്തനോ അഭാവേനേവ അത്തനിയാഭാവോ. അത്തനിയഞ്ച നാമ നിച്ചം വാ സിയാ സുഖം വാ, തദുഭയമ്പി നത്ഥി. തേന നിച്ചപടിക്ഖേപേന അനിച്ചാനുപസ്സനാ, സുഖപടിക്ഖേപേന ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ച വുത്താ ഹോതി. സുഞ്ഞമിദം അത്തേന വാതി അനത്താനുപസ്സനായേവ വുത്താ. സോതി സോ ഏവം തീഹി അനുപസ്സനാഹി വിപസ്സമാനോ ഭിക്ഖു. അഭിനിവേസം ന കരോതീതി അനത്താനുപസ്സനാവസേന അത്താഭിനിവേസം ന കരോതി.

    210.Katamotiādike uddesassa niddese iti paṭisañcikkhatīti evaṃ upaparikkhati. Suññamidanti idaṃ khandhapañcakaṃ suññaṃ. Kena suññaṃ? Attena vā attaniyena vā. Tattha attena vāti bālajanaparikappitassa attano abhāvā tena attanā ca suññaṃ. Attaniyena vāti tassa parikappitassa attano santakena ca suññaṃ. Attano abhāveneva attaniyābhāvo. Attaniyañca nāma niccaṃ vā siyā sukhaṃ vā, tadubhayampi natthi. Tena niccapaṭikkhepena aniccānupassanā, sukhapaṭikkhepena dukkhānupassanā ca vuttā hoti. Suññamidaṃ attena vāti anattānupassanāyeva vuttā. Soti so evaṃ tīhi anupassanāhi vipassamāno bhikkhu. Abhinivesaṃ na karotīti anattānupassanāvasena attābhinivesaṃ na karoti.

    നിമിത്തം ന കരോതീതി അനിച്ചാനുപസ്സനാവസേന നിച്ചനിമിത്തം ന കരോതി. പണിധിം ന കരോതീതി ദുക്ഖാനുപസ്സനാവസേന പണിധിം ന കരോതി. ഇമേ തയോ വിമോക്ഖാ പരിയായേന വിപസ്സനാക്ഖണേ തദങ്ഗവസേനാപി ലബ്ഭന്തി, നിപ്പരിയായേന പന സമുച്ഛേദവസേന മഗ്ഗക്ഖണേയേവ. ചത്താരി ഝാനാനി അജ്ഝത്തം നീവരണാദീഹി വുട്ഠാനതോ അജ്ഝത്തവുട്ഠാനോ വിമോക്ഖോ. ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ ആരമ്മണേഹി വുട്ഠാനതോ ബഹിദ്ധാവുട്ഠാനോ വിമോക്ഖോ. ആരമ്മണമ്പി ഹി ബാഹിരായതനാനി വിയ ഇധ ‘‘ബഹിദ്ധാ’’തി വുത്തം. ഇമേ ദ്വേ വിക്ഖമ്ഭനവിമോക്ഖാ, ദുഭതോ വുട്ഠാനോ പന സമുച്ഛേദവിമോക്ഖോ.

    Nimittaṃ na karotīti aniccānupassanāvasena niccanimittaṃ na karoti. Paṇidhiṃ na karotīti dukkhānupassanāvasena paṇidhiṃ na karoti. Ime tayo vimokkhā pariyāyena vipassanākkhaṇe tadaṅgavasenāpi labbhanti, nippariyāyena pana samucchedavasena maggakkhaṇeyeva. Cattāri jhānāni ajjhattaṃ nīvaraṇādīhi vuṭṭhānato ajjhattavuṭṭhāno vimokkho. Catasso arūpasamāpattiyo ārammaṇehi vuṭṭhānato bahiddhāvuṭṭhāno vimokkho. Ārammaṇampi hi bāhirāyatanāni viya idha ‘‘bahiddhā’’ti vuttaṃ. Ime dve vikkhambhanavimokkhā, dubhato vuṭṭhāno pana samucchedavimokkho.

    നീവരണേഹി വുട്ഠാതീതിആദീഹി അജ്ഝത്തവുട്ഠാനം സരൂപതോ വുത്തം. രൂപസഞ്ഞായാതിആദീഹി കസിണാദിആരമ്മണസമതിക്കമസ്സ പാകടത്താ തം അവത്വാ സുത്തന്തേസു വുത്തരൂപസഞ്ഞാദിസമതിക്കമോ വുത്തോ. സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസാതി സമാസപദം, സക്കായദിട്ഠിയാ വിചികിച്ഛായ സീലബ്ബതപരാമാസാതി വിച്ഛേദോ. അയമേവ വാ പാഠോ.

    Nīvaraṇehi vuṭṭhātītiādīhi ajjhattavuṭṭhānaṃ sarūpato vuttaṃ. Rūpasaññāyātiādīhi kasiṇādiārammaṇasamatikkamassa pākaṭattā taṃ avatvā suttantesu vuttarūpasaññādisamatikkamo vutto. Sakkāyadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsāti samāsapadaṃ, sakkāyadiṭṭhiyā vicikicchāya sīlabbataparāmāsāti vicchedo. Ayameva vā pāṭho.

    ൨൧൧. വിതക്കോ ചാതിആദീഹി ഝാനാനം സമാപത്തീനഞ്ച ഉപചാരഭൂമിയോ വുത്താ. അനിച്ചാനുപസ്സനാതിആദീഹി ചതുന്നം മഗ്ഗാനം പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാ വുത്താ. പടിലാഭോ വാതി പഞ്ചവിധവസിപ്പത്തിയാ ബ്യാപിതോ പത്ഥടോ ലാഭോതി പടിലാഭോ. വസിപ്പത്തിയാ ഹി സബ്ബോ ഝാനപയോഗോ ച സമാപത്തിപയോഗോ ച പടിപ്പസ്സദ്ധോ ഹോതി, തസ്മാ പടിലാഭോ ‘‘പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമോക്ഖോ’’തി വുത്തോ. വിപാകോ പന ഝാനസ്സ സമാപത്തിയാ ച പടിപ്പസ്സദ്ധി ഹോതീതി ഉജുകമേവ. കേചി പന ‘‘ഉപചാരപയോഗസ്സ പടിപ്പസ്സദ്ധത്താ ഝാനസ്സ സമാപത്തിയാ ച പടിലാഭോ ഹോതി, തസ്മാ ഝാനസമാപത്തിപടിലാഭോ ‘പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമോക്ഖോ’തി വുച്ചതീ’’തി വദന്തി.

    211.Vitakko cātiādīhi jhānānaṃ samāpattīnañca upacārabhūmiyo vuttā. Aniccānupassanātiādīhi catunnaṃ maggānaṃ pubbabhāgavipassanā vuttā. Paṭilābhoti pañcavidhavasippattiyā byāpito patthaṭo lābhoti paṭilābho. Vasippattiyā hi sabbo jhānapayogo ca samāpattipayogo ca paṭippassaddho hoti, tasmā paṭilābho ‘‘paṭippassaddhivimokkho’’ti vutto. Vipāko pana jhānassa samāpattiyā ca paṭippassaddhi hotīti ujukameva. Keci pana ‘‘upacārapayogassa paṭippassaddhattā jhānassa samāpattiyā ca paṭilābho hoti, tasmā jhānasamāpattipaṭilābho ‘paṭippassaddhivimokkho’ti vuccatī’’ti vadanti.

    ൨൧൨. അജ്ഝത്തന്തി അത്താനം അധികിച്ച പവത്തം. പച്ചത്തന്തി അത്താനം പടിച്ച പവത്തം. ഉഭയേനാപി നിയകജ്ഝത്തമേവ ദീപേതി നീലനിമിത്തന്തി നീലമേവ. നീലസഞ്ഞം പടിലഭതീതി തസ്മിം നീലനിമിത്തേ നീലമിതിസഞ്ഞം പടിലഭതി. സുഗ്ഗഹിതം കരോതീതി പരികമ്മഭൂമിയം സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹിതം കരോതി. സൂപധാരിതം ഉപധാരേതീതി ഉപചാരഭൂമിയം സുട്ഠു ഉപധാരിതം കത്വാ ഉപധാരേതി. സ്വാവത്ഥിതം അവത്ഥാപേതീതി അപ്പനാഭൂമിയം സുട്ഠു നിച്ഛിതം നിച്ഛിനാതി. വവത്ഥാപേതീതിപി പാഠോ. അജ്ഝത്തഞ്ഹി നീലപരികമ്മം കരോന്തോ കേസേ വാ പിത്തേ വാ അക്ഖിതാരകായം വാ കരോതി. ബഹിദ്ധാ നീലനിമിത്തേതി നീലപുപ്ഫനീലവത്ഥനീലധാതൂനം അഞ്ഞതരേ നീലകസിണേ. ചിത്തം ഉപസംഹരതീതി ചിത്തം ഉപനേതി. പീതാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ആസേവതീതി തമേവ സഞ്ഞം ആദിതോ സേവതി. ഭാവേതീതി വഡ്ഢേതി. ബഹുലീകരോതീതി പുനപ്പുനം കരോതി. രൂപന്തി നീലനിമിത്തം രൂപം. രൂപസഞ്ഞീതി തസ്മിം രൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാ, സാ അസ്സ അത്ഥീതി രൂപസഞ്ഞീ. അജ്ഝത്തം പീതനിമിത്താദീസു പീതപരികമ്മം കരോന്തോ മേദേ വാ ഛവിയാ വാ അക്ഖീനം പീതട്ഠാനേ വാ കരോതി. ലോഹിതപരികമ്മം കരോന്തോ മംസേ വാ ലോഹിതേ വാ ജിവ്ഹായ വാ ഹത്ഥതലപാദതലേസു വാ അക്ഖീനം രത്തട്ഠാനേ വാ കരോതി. ഓദാതപരികമ്മം കരോന്തോ അട്ഠിമ്ഹി വാ ദന്തേ വാ നഖേ വാ അക്ഖീനം സേതട്ഠാനേ വാ കരോതി. അജ്ഝത്തം അരൂപന്തി അജ്ഝത്തം രൂപനിമിത്തം നത്ഥീതി അത്ഥോ.

    212.Ajjhattanti attānaṃ adhikicca pavattaṃ. Paccattanti attānaṃ paṭicca pavattaṃ. Ubhayenāpi niyakajjhattameva dīpeti nīlanimittanti nīlameva. Nīlasaññaṃ paṭilabhatīti tasmiṃ nīlanimitte nīlamitisaññaṃ paṭilabhati. Suggahitaṃ karotīti parikammabhūmiyaṃ suṭṭhu uggahitaṃ karoti. Sūpadhāritaṃ upadhāretīti upacārabhūmiyaṃ suṭṭhu upadhāritaṃ katvā upadhāreti. Svāvatthitaṃ avatthāpetīti appanābhūmiyaṃ suṭṭhu nicchitaṃ nicchināti. Vavatthāpetītipi pāṭho. Ajjhattañhi nīlaparikammaṃ karonto kese vā pitte vā akkhitārakāyaṃ vā karoti. Bahiddhā nīlanimitteti nīlapupphanīlavatthanīladhātūnaṃ aññatare nīlakasiṇe. Cittaṃ upasaṃharatīti cittaṃ upaneti. Pītādīsupi eseva nayo. Āsevatīti tameva saññaṃ ādito sevati. Bhāvetīti vaḍḍheti. Bahulīkarotīti punappunaṃ karoti. Rūpanti nīlanimittaṃ rūpaṃ. Rūpasaññīti tasmiṃ rūpe saññā rūpasaññā, sā assa atthīti rūpasaññī. Ajjhattaṃ pītanimittādīsu pītaparikammaṃ karonto mede vā chaviyā vā akkhīnaṃ pītaṭṭhāne vā karoti. Lohitaparikammaṃ karonto maṃse vā lohite vā jivhāya vā hatthatalapādatalesu vā akkhīnaṃ rattaṭṭhāne vā karoti. Odātaparikammaṃ karonto aṭṭhimhi vā dante vā nakhe vā akkhīnaṃ setaṭṭhāne vā karoti. Ajjhattaṃ arūpanti ajjhattaṃ rūpanimittaṃ natthīti attho.

    മേത്താസഹഗതേനാതി പഠമദുതിയതതിയജ്ഝാനവസേന മേത്തായ സമന്നാഗതേന. ചേതസാതി ചിത്തേന. ഏകം ദിസന്തി ഏകം ഏകിസ്സാ ദിസായ പഠമപരിഗ്ഗഹിതം സത്തം ഉപാദായ ഏകദിസാപരിയാപന്നസത്തഫരണവസേന വുത്തം. ഫരിത്വാതി ഫുസിത്വാ ആരമ്മണം കത്വാ. വിഹരതീതി ബ്രഹ്മവിഹാരാധിട്ഠിതം ഇരിയാപഥവിഹാരം പവത്തേതി. തഥാ ദുതിയന്തി യഥാ പുരത്ഥിമാദീസു യംകിഞ്ചി ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥേവ തദനന്തരം ദുതിയം തതിയം ചതുത്ഥം വാതി അത്ഥോ. ഇതി ഉദ്ധന്തി ഏതേനേവ നയേന ഉപരിമം ദിസന്തി വുത്തം ഹോതി. അധോ തിരിയന്തി അധോദിസമ്പി തിരിയം ദിസമ്പി ഏവമേവ . തത്ഥ ച അധോതി ഹേട്ഠാ. തിരിയന്തി അനുദിസാ. ഏവം സബ്ബദിസാസു അസ്സമണ്ഡലികായ അസ്സമിവ മേത്താസഹഗതം ചിത്തം സാരേതിപി പച്ചാസാരേതിപീതി. ഏത്താവതാ ഏകമേകം ദിസം പരിഗ്ഗഹേത്വാ ഓധിസോ മേത്താഫരണം ദസ്സിതം. സബ്ബധീതിആദി പന അനോധിസോ ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ സബ്ബധീതി സബ്ബത്ഥ. സബ്ബത്തതായാതി സബ്ബേസു ഹീനമജ്ഝിമുക്കട്ഠമിത്തസപത്തമജ്ഝത്താദിപ്പഭേദേസു അത്തതായ, ‘‘അയം പരസത്തോ’’തി വിഭാഗം അകത്വാ അത്തസമതായാതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ സബ്ബത്തതായാതി സബ്ബേന ചിത്തഭാവേന, ഈസകമ്പി ബഹി അവിക്ഖിപമാനോതി വുത്തം ഹോതി. സബ്ബാവന്തന്തി സബ്ബസത്തവന്തം, സബ്ബസത്തയുത്തന്തി അത്ഥോ. സബ്ബവന്തന്തിപി പാഠോ. ലോകന്തി സത്തലോകം.

    Mettāsahagatenāti paṭhamadutiyatatiyajjhānavasena mettāya samannāgatena. Cetasāti cittena. Ekaṃ disanti ekaṃ ekissā disāya paṭhamapariggahitaṃ sattaṃ upādāya ekadisāpariyāpannasattapharaṇavasena vuttaṃ. Pharitvāti phusitvā ārammaṇaṃ katvā. Viharatīti brahmavihārādhiṭṭhitaṃ iriyāpathavihāraṃ pavatteti. Tathā dutiyanti yathā puratthimādīsu yaṃkiñci ekaṃ disaṃ pharitvā viharati, tatheva tadanantaraṃ dutiyaṃ tatiyaṃ catutthaṃ vāti attho. Iti uddhanti eteneva nayena uparimaṃ disanti vuttaṃ hoti. Adho tiriyanti adhodisampi tiriyaṃ disampi evameva . Tattha ca adhoti heṭṭhā. Tiriyanti anudisā. Evaṃ sabbadisāsu assamaṇḍalikāya assamiva mettāsahagataṃ cittaṃ sāretipi paccāsāretipīti. Ettāvatā ekamekaṃ disaṃ pariggahetvā odhiso mettāpharaṇaṃ dassitaṃ. Sabbadhītiādi pana anodhiso dassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha sabbadhīti sabbattha. Sabbattatāyāti sabbesu hīnamajjhimukkaṭṭhamittasapattamajjhattādippabhedesu attatāya, ‘‘ayaṃ parasatto’’ti vibhāgaṃ akatvā attasamatāyāti vuttaṃ hoti. Atha vā sabbattatāyāti sabbena cittabhāvena, īsakampi bahi avikkhipamānoti vuttaṃ hoti. Sabbāvantanti sabbasattavantaṃ, sabbasattayuttanti attho. Sabbavantantipi pāṭho. Lokanti sattalokaṃ.

    വിപുലേനാതി ഏവമാദിപരിയായദസ്സനതോ പനേത്ഥ പുന ‘‘മേത്താസഹഗതേനാ’’തി വുത്തം. യസ്മാ വാ ഏത്ഥ ഓധിസോ ഫരണേ വിയ പുന തഥാസദ്ദോ വാ ഇതി-സദ്ദോ വാ ന വുത്തോ, തസ്മാ പുന ‘‘മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ’’തി വുത്തം, നിഗമനവസേന വാ ഏതം വുത്തം. വിപുലേനാതി ഏത്ഥ ഫരണവസേന വിപുലതാ ദട്ഠബ്ബാ. ഭൂമിവസേന പന തം മഹഗ്ഗതം. തഞ്ഹി കിലേസവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥതായ വിപുലഫലതായ ദീഘസന്താനതായ ച മഹന്തഭാവം ഗതം, മഹന്തേഹി വാ ഉളാരച്ഛന്ദവീരിയചിത്തപഞ്ഞേഹി ഗതം പടിപന്നന്തി മഹഗ്ഗതം. പഗുണവസേന അപ്പമാണസത്താരമ്മണവസേന ച അപ്പമാണം. ബ്യാപാദപച്ചത്ഥികപ്പഹാനേന അവേരം. ദോമനസ്സപ്പഹാനതോ അബ്യാപജ്ജം, നിദ്ദുക്ഖന്തി വുത്തം ഹോതി. അപ്പടികൂലാ ഹോന്തീതി ഭിക്ഖുനോ ചിത്തസ്സ അപ്പടികൂലാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി. സേസേസുപി വുത്തനയേനേവ കരുണാമുദിതാഉപേക്ഖാവസേന യോജേതബ്ബം. കരുണായ വിഹേസാപച്ചത്ഥികപ്പഹാനേന അവേരം, മുദിതായ അരതിപച്ചത്ഥികപ്പഹാനേന.

    Vipulenāti evamādipariyāyadassanato panettha puna ‘‘mettāsahagatenā’’ti vuttaṃ. Yasmā vā ettha odhiso pharaṇe viya puna tathāsaddo vā iti-saddo vā na vutto, tasmā puna ‘‘mettāsahagatena cetasā’’ti vuttaṃ, nigamanavasena vā etaṃ vuttaṃ. Vipulenāti ettha pharaṇavasena vipulatā daṭṭhabbā. Bhūmivasena pana taṃ mahaggataṃ. Tañhi kilesavikkhambhanasamatthatāya vipulaphalatāya dīghasantānatāya ca mahantabhāvaṃ gataṃ, mahantehi vā uḷāracchandavīriyacittapaññehi gataṃ paṭipannanti mahaggataṃ. Paguṇavasena appamāṇasattārammaṇavasena ca appamāṇaṃ. Byāpādapaccatthikappahānena averaṃ. Domanassappahānato abyāpajjaṃ, niddukkhanti vuttaṃ hoti. Appaṭikūlā hontīti bhikkhuno cittassa appaṭikūlā hutvā upaṭṭhahanti. Sesesupi vuttanayeneva karuṇāmuditāupekkhāvasena yojetabbaṃ. Karuṇāya vihesāpaccatthikappahānena averaṃ, muditāya aratipaccatthikappahānena.

    ഉപേക്ഖാസഹഗതേനാതി ചതുത്ഥജ്ഝാനവസേന ഉപേക്ഖായ സമന്നാഗതേന. രാഗപച്ചത്ഥികപ്പഹാനേന അവേരം, ഗേഹസിതസോമനസ്സപ്പഹാനതോ അബ്യാപജ്ജം. സബ്ബമ്പി ഹി അകുസലം കിലേസപരിളാഹയോഗതോ സബ്യാപജ്ജമേവാതി അയമേതേസം വിസേസോ.

    Upekkhāsahagatenāti catutthajjhānavasena upekkhāya samannāgatena. Rāgapaccatthikappahānena averaṃ, gehasitasomanassappahānato abyāpajjaṃ. Sabbampi hi akusalaṃ kilesapariḷāhayogato sabyāpajjamevāti ayametesaṃ viseso.

    ൨൧൩. സബ്ബസോതി സബ്ബാകാരേന, സബ്ബാസം വാ, അനവസേസാനന്തി അത്ഥോ. രൂപസഞ്ഞാനന്തി സഞ്ഞാസീസേന വുത്തരൂപാവചരജ്ഝാനാനഞ്ചേവ തദാരമ്മണാനഞ്ച. രൂപാവചരജ്ഝാനമ്പി ഹി രൂപന്തി വുച്ചതി ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീസു (പടി॰ മ॰ ൧.൨൦൯; ധ॰ സ॰ ൨൪൮), തസ്സ ആരമ്മണമ്പി ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി ‘‘സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തിആദീസു (ധ॰ സ॰ ൨൨൩). തസ്മാ ഇധ രൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാതി ഏവം സഞ്ഞാസീസേന വുത്തരൂപാവചരജ്ഝാനസ്സേതം അധിവചനം. രൂപം സഞ്ഞാ അസ്സാതി രൂപസഞ്ഞം, രൂപമസ്സ നാമന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം പഥവീകസിണാദിഭേദസ്സ തദാരമ്മണസ്സ ചേതം അധിവചനന്തി വേദിതബ്ബം. സമതിക്കമാതി വിരാഗാ നിരോധാ ച. കിം വുത്തം ഹോതി? ഏതാസം കുസലവിപാകകിരിയാവസേന പഞ്ചദസന്നം ഝാനസങ്ഖാതാനം രൂപസഞ്ഞാനം, ഏതേസഞ്ച പഥവീകസിണാദിവസേന നവന്നം ആരമ്മണസങ്ഖാതാനം രൂപസഞ്ഞാനം സബ്ബാകാരേന, അനവസേസാനം വാ വിരാഗാ ച നിരോധാ ച വിരാഗഹേതു ചേവ നിരോധഹേതു ച ആകാസാനഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ന ഹി സക്കാ സബ്ബസോ അനതിക്കന്തരൂപസഞ്ഞേന ഏതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതുന്തി. യസ്മാ പന ആരമ്മണസമതിക്കമേന പത്തബ്ബാ ഏതാ സമാപത്തിയോ, ന ഏകസ്മിംയേവ ആരമ്മണേ പഠമജ്ഝാനാദീനി വിയ. ആരമ്മണേ അവിരത്തസ്സ ച സഞ്ഞാസമതിക്കമോ ന ഹോതി, തസ്മാ അയം ആരമ്മണസമതിക്കമവസേനാപി അത്ഥവണ്ണനാ കതാതി വേദിതബ്ബാ.

    213.Sabbasoti sabbākārena, sabbāsaṃ vā, anavasesānanti attho. Rūpasaññānanti saññāsīsena vuttarūpāvacarajjhānānañceva tadārammaṇānañca. Rūpāvacarajjhānampi hi rūpanti vuccati ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.209; dha. sa. 248), tassa ārammaṇampi bahiddhā rūpāni passati ‘‘suvaṇṇadubbaṇṇānī’’tiādīsu (dha. sa. 223). Tasmā idha rūpe saññā rūpasaññāti evaṃ saññāsīsena vuttarūpāvacarajjhānassetaṃ adhivacanaṃ. Rūpaṃ saññā assāti rūpasaññaṃ, rūpamassa nāmanti vuttaṃ hoti. Evaṃ pathavīkasiṇādibhedassa tadārammaṇassa cetaṃ adhivacananti veditabbaṃ. Samatikkamāti virāgā nirodhā ca. Kiṃ vuttaṃ hoti? Etāsaṃ kusalavipākakiriyāvasena pañcadasannaṃ jhānasaṅkhātānaṃ rūpasaññānaṃ, etesañca pathavīkasiṇādivasena navannaṃ ārammaṇasaṅkhātānaṃ rūpasaññānaṃ sabbākārena, anavasesānaṃ vā virāgā ca nirodhā ca virāgahetu ceva nirodhahetu ca ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Na hi sakkā sabbaso anatikkantarūpasaññena etaṃ upasampajja viharitunti. Yasmā pana ārammaṇasamatikkamena pattabbā etā samāpattiyo, na ekasmiṃyeva ārammaṇe paṭhamajjhānādīni viya. Ārammaṇe avirattassa ca saññāsamatikkamo na hoti, tasmā ayaṃ ārammaṇasamatikkamavasenāpi atthavaṇṇanā katāti veditabbā.

    പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാതി ചക്ഖാദീനം വത്ഥൂനം രൂപാദീനം ആരമ്മണാനഞ്ച പടിഘാതേന ഉപ്പന്നാ സഞ്ഞാ പടിഘസഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ഞാദീനം ഏതം അധിവചനം. താസം കുസലവിപാകാനം പഞ്ചന്നം, അകുസലവിപാകാനം പഞ്ചന്നന്തി സബ്ബസോ ദസന്നമ്പി പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ പഹാനാ അസമുപ്പാദാ, അപ്പവത്തിം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. കാമഞ്ചേതാ പഠമജ്ഝാനാദീനി സമാപന്നസ്സപി ന സന്തി, ന ഹി തസ്മിം സമയേ പഞ്ചദ്വാരവസേന ചിത്തം പവത്തതി, ഏവം സന്തേപി അഞ്ഞത്ഥ പഹീനാനം സുഖദുക്ഖാനം ചതുത്ഥജ്ഝാനേ വിയ സക്കായദിട്ഠാദീനം തതിയമഗ്ഗേ വിയ ച ഇമസ്മിം ഝാനേ ഉസ്സാഹജനനത്ഥം ഇമസ്സ ഝാനസ്സ പസംസാവസേന ഏതാസം ഏത്ഥ വചനം വേദിതബ്ബം. അഥ വാ കിഞ്ചാപി താ രൂപാവചരം സമാപന്നസ്സ ന സന്തി, അഥ ഖോ ന പഹീനത്താ ന സന്തി. ന ഹി രൂപവിരാഗായ രൂപാവചരഭാവനാ സംവത്തതി, രൂപായത്തായേവ ച ഏതാസം പവത്തി. അയം പന ഭാവനാ രൂപവിരാഗായ സംവത്തതി, തസ്മാ താ ഏത്ഥ പഹീനാതി വത്തും വട്ടതി. ന കേവലഞ്ച വത്തും, ഏകംസേനേവ ഏവം ധാരേതുമ്പി വട്ടതി. താസഞ്ഹി ഇതോ പുബ്ബേ അപ്പഹീനത്തായേവ ‘‘പഠമജ്ഝാനം സമാപന്നസ്സ സദ്ദോ കണ്ടകോ’’തി (അ॰ നി॰ ൧൦.൭൨) വുത്തോ ഭഗവതാ. ഇധ ച പഹീനത്തായേവ അരൂപസമാപത്തീനം ആനേഞ്ജതാ സന്തവിമോക്ഖതാ ച വുത്താ.

    Paṭighasaññānaṃ atthaṅgamāti cakkhādīnaṃ vatthūnaṃ rūpādīnaṃ ārammaṇānañca paṭighātena uppannā saññā paṭighasaññā, rūpasaññādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tāsaṃ kusalavipākānaṃ pañcannaṃ, akusalavipākānaṃ pañcannanti sabbaso dasannampi paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā pahānā asamuppādā, appavattiṃ katvāti vuttaṃ hoti. Kāmañcetā paṭhamajjhānādīni samāpannassapi na santi, na hi tasmiṃ samaye pañcadvāravasena cittaṃ pavattati, evaṃ santepi aññattha pahīnānaṃ sukhadukkhānaṃ catutthajjhāne viya sakkāyadiṭṭhādīnaṃ tatiyamagge viya ca imasmiṃ jhāne ussāhajananatthaṃ imassa jhānassa pasaṃsāvasena etāsaṃ ettha vacanaṃ veditabbaṃ. Atha vā kiñcāpi tā rūpāvacaraṃ samāpannassa na santi, atha kho na pahīnattā na santi. Na hi rūpavirāgāya rūpāvacarabhāvanā saṃvattati, rūpāyattāyeva ca etāsaṃ pavatti. Ayaṃ pana bhāvanā rūpavirāgāya saṃvattati, tasmā tā ettha pahīnāti vattuṃ vaṭṭati. Na kevalañca vattuṃ, ekaṃseneva evaṃ dhāretumpi vaṭṭati. Tāsañhi ito pubbe appahīnattāyeva ‘‘paṭhamajjhānaṃ samāpannassa saddo kaṇṭako’’ti (a. ni. 10.72) vutto bhagavatā. Idha ca pahīnattāyeva arūpasamāpattīnaṃ āneñjatā santavimokkhatā ca vuttā.

    നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാതി നാനത്തേ വാ ഗോചരേ പവത്താനം സഞ്ഞാനം, നാനത്താനം വാ സഞ്ഞാനം. യസ്മാ ഹേതാ രൂപസദ്ദാദിഭേദേ നാനത്തേ നാനാസഭാവേ ഗോചരേ പവത്തന്തി, യസ്മാ ചേതാ അട്ഠ കാമാവചരകുസലസഞ്ഞാ, ദ്വാദസ അകുസലസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ദ്വേ അകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകിരിയാസഞ്ഞാതി ഏവം ചതുചത്താലീസമ്പി സഞ്ഞാ നാനത്താ നാനാസഭാവാ അഞ്ഞമഞ്ഞവിസദിസാ, തസ്മാ ‘‘നാനത്തസഞ്ഞാ’’തി വുത്താ. താസം സബ്ബസോ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ അനാവജ്ജനാ ചിത്തേ ച അനുപ്പാദനാ. യസ്മാ താ നാവജ്ജതി ചിത്തേ ച ന ഉപ്പാദേതി ന മനസികരോതി ന പച്ചവേക്ഖതി, തസ്മാതി വുത്തം ഹോതി. യസ്മാ ചേത്ഥ പുരിമാ രൂപസഞ്ഞാ പടിഘസഞ്ഞാ ച ഇമിനാ ഝാനേന നിബ്ബത്തേ ഭവേപി ന വിജ്ജന്തി, പഗേവ തസ്മിം ഭവേ ഇമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരണകാലേ, തസ്മാ താസം സമതിക്കമാ അത്ഥങ്ഗമാതി ദ്വേധാപി അഭാവോയേവ വുത്തോ. നാനത്തസഞ്ഞാസു പന യസ്മാ അട്ഠ കാമാവചരകുസലസഞ്ഞാ, നവ കിരിയാസഞ്ഞാ, ദസാകുസലസഞ്ഞാതി ഇമാ സത്തവീസതി സഞ്ഞാ ഇമിനാ ഝാനേന നിബ്ബത്തേ ഭവേ വിജ്ജന്തി, തസ്മാ താസം അമനസികാരാതി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തത്ഥാപി ഹി ഇമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തോ താസം അമനസികാരായേവ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. താ പന മനസികരോന്തോ അസമാപന്നോ ഹോതീതി. സങ്ഖേപതോ ചേത്ഥ ‘‘രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ’’തിഇമിനാ സബ്ബരൂപാവചരധമ്മാനം പഹാനം വുത്തം. ‘‘പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ’’തിഇമിനാ സബ്ബേസം കാമാവചരചിത്തചേതസികാനം പഹാനഞ്ച അമനസികാരോ ച വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

    Nānattasaññānaṃ amanasikārāti nānatte vā gocare pavattānaṃ saññānaṃ, nānattānaṃ vā saññānaṃ. Yasmā hetā rūpasaddādibhede nānatte nānāsabhāve gocare pavattanti, yasmā cetā aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, dvādasa akusalasaññā, ekādasa kāmāvacarakusalavipākasaññā, dve akusalavipākasaññā, ekādasa kāmāvacarakiriyāsaññāti evaṃ catucattālīsampi saññā nānattā nānāsabhāvā aññamaññavisadisā, tasmā ‘‘nānattasaññā’’ti vuttā. Tāsaṃ sabbaso nānattasaññānaṃ amanasikārā anāvajjanā citte ca anuppādanā. Yasmā tā nāvajjati citte ca na uppādeti na manasikaroti na paccavekkhati, tasmāti vuttaṃ hoti. Yasmā cettha purimā rūpasaññā paṭighasaññā ca iminā jhānena nibbatte bhavepi na vijjanti, pageva tasmiṃ bhave imaṃ jhānaṃ upasampajja viharaṇakāle, tasmā tāsaṃ samatikkamā atthaṅgamāti dvedhāpi abhāvoyeva vutto. Nānattasaññāsu pana yasmā aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, nava kiriyāsaññā, dasākusalasaññāti imā sattavīsati saññā iminā jhānena nibbatte bhave vijjanti, tasmā tāsaṃ amanasikārāti vuttanti veditabbaṃ. Tatthāpi hi imaṃ jhānaṃ upasampajja viharanto tāsaṃ amanasikārāyeva upasampajja viharati. Tā pana manasikaronto asamāpanno hotīti. Saṅkhepato cettha ‘‘rūpasaññānaṃ samatikkamā’’tiiminā sabbarūpāvacaradhammānaṃ pahānaṃ vuttaṃ. ‘‘Paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā’’tiiminā sabbesaṃ kāmāvacaracittacetasikānaṃ pahānañca amanasikāro ca vuttoti veditabbo.

    അനന്തോ ആകാസോതി ഏത്ഥ പഞ്ഞത്തിമത്തത്താ നാസ്സ ഉപ്പാദന്തോ വാ വയന്തോ വാ പഞ്ഞായതീതി അനന്തോ, അനന്തഫരണവസേനാപി അനന്തോ. ന ഹി സോ യോഗീ ഏകദേസവസേന ഫരതി, സകലവസേനേവ ഫരതി. ആകാസോതി കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസോ. ആകാസാനഞ്ചായതനാദീനി വുത്തത്ഥാനി. ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീതി തം പത്വാ നിപ്ഫാദേത്വാ തദനുരൂപേന ഇരിയാപഥേന വിഹരതി. തദേവ സമാപജ്ജിതബ്ബതോ സമാപത്തി.

    Anantoākāsoti ettha paññattimattattā nāssa uppādanto vā vayanto vā paññāyatīti ananto, anantapharaṇavasenāpi ananto. Na hi so yogī ekadesavasena pharati, sakalavaseneva pharati. Ākāsoti kasiṇugghāṭimākāso. Ākāsānañcāyatanādīni vuttatthāni. Upasampajja viharatīti taṃ patvā nipphādetvā tadanurūpena iriyāpathena viharati. Tadeva samāpajjitabbato samāpatti.

    ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മാതി പുബ്ബേ വുത്തനയേന ഝാനമ്പി ആകാസാനഞ്ചായതനം ആരമ്മണമ്പി. ആരമ്മണമ്പി ഹി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ആകാസാനഞ്ചം ച തം പഠമസ്സ ആരുപ്പജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണത്താ ദേവാനം ദേവായതനം വിയ അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതി ആകാസാനഞ്ചായതനം, തഥാ ആകാസാനഞ്ചം ച തം തസ്സ ഝാനസ്സ സഞ്ജാതിഹേതുത്താ ‘‘കമ്ബോജാ അസ്സാനം ആയതന’’ന്തിആദീനി വിയ സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതിപി ആകാസാനഞ്ചായതനം. ഏവമേതം ഝാനഞ്ച ആരമ്മണഞ്ചാതി ഉഭയമ്പി അപ്പവത്തികരണേന ച അമനസികരണേന ച സമതിക്കമിത്വാവ യസ്മാ ഇദം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാതബ്ബം, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതമേകജ്ഝം കത്വാ ‘‘ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മാ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അനന്തം വിഞ്ഞാണന്തി തംയേവ ‘‘അനന്തോ ആകാസോ’’തി ഫരിത്വാ പവത്തം വിഞ്ഞാണം ‘‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി മനസികരോന്തോതി വുത്തം ഹോതി. മനസികാരവസേന വാ അനന്തം. സോ ഹി തം ആകാസാരമ്മണം വിഞ്ഞാണം അനവസേസതോ മനസികരോന്തോ അനന്തം മനസി കരോതി.

    Ākāsānañcāyatanaṃ samatikkammāti pubbe vuttanayena jhānampi ākāsānañcāyatanaṃ ārammaṇampi. Ārammaṇampi hi pubbe vuttanayeneva ākāsānañcaṃ ca taṃ paṭhamassa āruppajjhānassa ārammaṇattā devānaṃ devāyatanaṃ viya adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanañcāti ākāsānañcāyatanaṃ, tathā ākāsānañcaṃ ca taṃ tassa jhānassa sañjātihetuttā ‘‘kambojā assānaṃ āyatana’’ntiādīni viya sañjātidesaṭṭhena āyatanañcātipi ākāsānañcāyatanaṃ. Evametaṃ jhānañca ārammaṇañcāti ubhayampi appavattikaraṇena ca amanasikaraṇena ca samatikkamitvāva yasmā idaṃ viññāṇañcāyatanaṃ upasampajja vihātabbaṃ, tasmā ubhayampetamekajjhaṃ katvā ‘‘ākāsānañcāyatanaṃ samatikkammā’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Anantaṃ viññāṇanti taṃyeva ‘‘ananto ākāso’’ti pharitvā pavattaṃ viññāṇaṃ ‘‘anantaṃ viññāṇa’’nti manasikarontoti vuttaṃ hoti. Manasikāravasena vā anantaṃ. So hi taṃ ākāsārammaṇaṃ viññāṇaṃ anavasesato manasikaronto anantaṃ manasi karoti.

    വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മാതി ഏത്ഥാപി ച പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഝാനമ്പി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ആരമ്മണമ്പി. ആരമ്മണമ്പി ഹി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വിഞ്ഞാണഞ്ചം ച തം ദുതിയസ്സ ആരുപ്പജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണത്താ അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം, തഥാ വിഞ്ഞാണഞ്ചം ച തം തസ്സേവ ഝാനസ്സ സഞ്ജാതിഹേതുത്താ സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതിപി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം. ഏവമേതം ഝാനഞ്ച ആരമ്മണഞ്ചാതി ഉഭയമ്പി അപ്പവത്തികരണേന ച അമനസികരണേന ച സമതിക്കമിത്വാവ യസ്മാ ഇദം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാതബ്ബം, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതമേകജ്ഝം കത്വാ ‘‘വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മാ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. നത്ഥി കിഞ്ചീതി നത്ഥി നത്ഥി, സുഞ്ഞം സുഞ്ഞം, വിവിത്തം വിവിത്തന്തി ഏവം മനസികരോന്തോതി വുത്തം ഹോതി.

    Viññāṇañcāyatanaṃsamatikkammāti etthāpi ca pubbe vuttanayeneva jhānampi viññāṇañcāyatanaṃ ārammaṇampi. Ārammaṇampi hi pubbe vuttanayeneva viññāṇañcaṃ ca taṃ dutiyassa āruppajjhānassa ārammaṇattā adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanañcāti viññāṇañcāyatanaṃ, tathā viññāṇañcaṃ ca taṃ tasseva jhānassa sañjātihetuttā sañjātidesaṭṭhena āyatanañcātipi viññāṇañcāyatanaṃ. Evametaṃ jhānañca ārammaṇañcāti ubhayampi appavattikaraṇena ca amanasikaraṇena ca samatikkamitvāva yasmā idaṃ ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja vihātabbaṃ, tasmā ubhayampetamekajjhaṃ katvā ‘‘viññāṇañcāyatanaṃ samatikkammā’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Natthi kiñcīti natthi natthi, suññaṃ suññaṃ, vivittaṃ vivittanti evaṃ manasikarontoti vuttaṃ hoti.

    ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മാതി ഏത്ഥാപി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഝാനമ്പി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ആരമ്മണമ്പി. ആരമ്മണമ്പി ഹി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ആകിഞ്ചഞ്ഞഞ്ച തം തതിയസ്സ ആരുപ്പജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണത്താ അധിട്ഠാനട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം, തഥാ ആകിഞ്ചഞ്ഞഞ്ച തം തസ്സേവ ഝാനസ്സ സഞ്ജാതിഹേതുത്താ സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന ആയതനഞ്ചാതിപി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം. ഏവമേതം ഝാനഞ്ച ആരമ്മണഞ്ചാതി ഉഭയമ്പി അപ്പവത്തികരണേന ച അമനസികരണേന ച സമതിക്കമിത്വാവ യസ്മാ ഇദം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാതബ്ബം, തസ്മാ ഉഭയമ്പേതമേകജ്ഝം കത്വാ ‘‘ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മാ’’തി ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധകഥാ ഹേട്ഠാ കഥിതാവ.

    Ākiñcaññāyatanaṃsamatikkammāti etthāpi pubbe vuttanayeneva jhānampi ākiñcaññāyatanaṃ ārammaṇampi. Ārammaṇampi hi pubbe vuttanayeneva ākiñcaññañca taṃ tatiyassa āruppajjhānassa ārammaṇattā adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanañcāti ākiñcaññāyatanaṃ, tathā ākiñcaññañca taṃ tasseva jhānassa sañjātihetuttā sañjātidesaṭṭhena āyatanañcātipi ākiñcaññāyatanaṃ. Evametaṃ jhānañca ārammaṇañcāti ubhayampi appavattikaraṇena ca amanasikaraṇena ca samatikkamitvāva yasmā idaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja vihātabbaṃ, tasmā ubhayampetamekajjhaṃ katvā ‘‘ākiñcaññāyatanaṃ samatikkammā’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Saññāvedayitanirodhakathā heṭṭhā kathitāva.

    ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദികാ സത്ത വിമോക്ഖാ പച്ചനീകധമ്മേഹി സുട്ഠു വിമുച്ചനട്ഠേന ആരമ്മണേ അഭിരതിവസേന സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠേന ച വിമോക്ഖാ, നിരോധസമാപത്തി പന ചിത്തചേതസികേഹി വിമുത്തട്ഠേന വിമോക്ഖോ. സമാപത്തിസമാപന്നസമയേ വിമുത്തോ ഹോതി, വുട്ഠിതസമയേ അവിമുത്തോ ഹോതീതി സമയവിമോക്ഖോ. സമുച്ഛേദവിമുത്തിവസേന അച്ചന്തവിമുത്തത്താ അരിയമഗ്ഗാ, പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തിവസേന അച്ചന്തവിമുത്തത്താ സാമഞ്ഞഫലാനി, നിസ്സരണവിമുത്തിവസേന അച്ചന്തവിമുത്തത്താ നിബ്ബാനം അസമയവിമോക്ഖോ. തഥാ സാമയികാസാമയികവിമോക്ഖാ.

    ‘‘Rūpī rūpāni passatī’’tiādikā satta vimokkhā paccanīkadhammehi suṭṭhu vimuccanaṭṭhena ārammaṇe abhirativasena suṭṭhu muccanaṭṭhena ca vimokkhā, nirodhasamāpatti pana cittacetasikehi vimuttaṭṭhena vimokkho. Samāpattisamāpannasamaye vimutto hoti, vuṭṭhitasamaye avimutto hotīti samayavimokkho. Samucchedavimuttivasena accantavimuttattā ariyamaggā, paṭippassaddhivimuttivasena accantavimuttattā sāmaññaphalāni, nissaraṇavimuttivasena accantavimuttattā nibbānaṃ asamayavimokkho. Tathā sāmayikāsāmayikavimokkhā.

    പമാദം ആഗമ്മ പരിഹായതീതി കുപ്പോ. തഥാ ന പരിഹായതീതി അകുപ്പോ. ലോകായ സംവത്തതീതി ലോകിയോ. അരിയമഗ്ഗാ ലോകം ഉത്തരന്തീതി ലോകുത്തരാ, സാമഞ്ഞഫലാനി നിബ്ബാനഞ്ച ലോകതോ ഉത്തിണ്ണാതി ലോകുത്തരാ. ആദിത്തം അയോഗുളം മക്ഖികാ വിയ തേജുസ്സദം ലോകുത്തരം ധമ്മം ആസവാ നാലമ്ബന്തീതി അനാസവോ. രൂപപ്പടിസഞ്ഞുത്തോതി രൂപജ്ഝാനാനി. അരൂപപ്പടിസഞ്ഞുത്തോതി അരൂപസമാപത്തിയോ. തണ്ഹായ ആലമ്ബിതോ പണിഹിതോ. അനാലമ്ബിതോ അപ്പണിഹിതോ. മഗ്ഗഫലാനി ഏകാരമ്മണത്താ ഏകനിട്ഠത്താ ച ഏകത്തവിമോക്ഖോ, നിബ്ബാനം അദുതിയത്താ ഏകത്തവിമോക്ഖോ, ആരമ്മണനാനത്താ വിപാകനാനത്താ ച നാനത്തവിമോക്ഖോ.

    Pamādaṃ āgamma parihāyatīti kuppo. Tathā na parihāyatīti akuppo. Lokāya saṃvattatīti lokiyo. Ariyamaggā lokaṃ uttarantīti lokuttarā, sāmaññaphalāni nibbānañca lokato uttiṇṇāti lokuttarā. Ādittaṃ ayoguḷaṃ makkhikā viya tejussadaṃ lokuttaraṃ dhammaṃ āsavā nālambantīti anāsavo. Rūpappaṭisaññuttoti rūpajjhānāni. Arūpappaṭisaññuttoti arūpasamāpattiyo. Taṇhāya ālambito paṇihito. Anālambito appaṇihito. Maggaphalāni ekārammaṇattā ekaniṭṭhattā ca ekattavimokkho, nibbānaṃ adutiyattā ekattavimokkho, ārammaṇanānattā vipākanānattā ca nānattavimokkho.

    ൨൧൪. സിയാതി ഭവേയ്യ, ദസ ഹോന്തീതി ച ഏകോ ഹോതീതി ച ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ‘‘സിയാ’’തി ച ഏതം വിധിവചനം, ന പുച്ഛാവചനം. വത്ഥുവസേനാതി നിച്ചസഞ്ഞാദിദസവത്ഥുവസേന ദസ ഹോന്തി. പരിയായേനാതി വിമുച്ചനപരിയായേന ഏകോ ഹോതി. സിയാതി കഥഞ്ച സിയാതി യം വാ സിയാതി വിഹിതം, തം കഥം സിയാതി പുച്ഛതി. അനിച്ചാനുപസ്സനഞാണന്തി സമാസപദം. അനിച്ചാനുപസ്സനാഞാണന്തി വാ പാഠോ. തഥാ സേസേസുപി. നിച്ചതോ സഞ്ഞായാതി നിച്ചതോ പവത്തായ സഞ്ഞായ, ‘‘നിച്ച’’ന്തി പവത്തായ സഞ്ഞായാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സുഖതോ അത്തതോ നിമിത്തതോ സഞ്ഞായാതി ഏത്ഥാപി. നിമിത്തതോതി ച നിച്ചനിമിത്തതോ. നന്ദിയാ സഞ്ഞായാതി നന്ദിവസേന പവത്തായ സഞ്ഞായ, നന്ദിസമ്പയുത്തായ സഞ്ഞായാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ രാഗതോ സമുദയതോ ആദാനതോ പണിധിതോ അഭിനിവേസതോ സഞ്ഞായാതി ഏത്ഥാപി. യസ്മാ പന ഖയവയവിപരിണാമാനുപസ്സനാ തിസ്സോ അനിച്ചാനുപസ്സനാദീനം ബലവഭാവായ ബലവപച്ചയഭൂതാ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാവിസേസാ. ഭങ്ഗദസ്സനേന ഹി അനിച്ചാനുപസ്സനാ ബലവതീ ഹോതി. അനിച്ചാനുപസ്സനായ ച ബലവതിയാ ജാതായ ‘‘യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം, യം ദുക്ഖം തദനത്താ’’തി (സം॰ നി॰ ൩.൧൫) ദുക്ഖാനത്താനുപസ്സനാപി ബലവതിയോ ഹോന്തി. തസ്മാ അനിച്ചാനുപസ്സനാദീസു വുത്താസു താപി തിസ്സോ വുത്താവ ഹോന്തി. യസ്മാ ച സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ ‘‘അഭിനിവേസതോ സഞ്ഞായ മുച്ചതീ’’തി വചനേനേവ സാരാദാനാഭിനിവേസസമ്മോഹാഭിനിവേസആലയാഭിനിവേസസഞ്ഞോഗാഭിനിവേസതോ സഞ്ഞായ മുച്ചതീതി വുത്തമേവ ഹോതി, അഭിനിവേസാഭാവേനേവ അപ്പടിസങ്ഖാതോ സഞ്ഞായ മുച്ചതീതി വുത്തമേവ ഹോതി, തസ്മാ അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാദയോ പഞ്ചപി അനുപസ്സനാ ന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഏവം അട്ഠാരസസു മഹാവിപസ്സനാസു ഏതാ അട്ഠ അനുപസ്സനാ അവത്വാ ദസേവ അനുപസ്സനാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

    214.Siyāti bhaveyya, dasa hontīti ca eko hotīti ca bhaveyyāti attho. ‘‘Siyā’’ti ca etaṃ vidhivacanaṃ, na pucchāvacanaṃ. Vatthuvasenāti niccasaññādidasavatthuvasena dasa honti. Pariyāyenāti vimuccanapariyāyena eko hoti. Siyāti kathañca siyāti yaṃ vā siyāti vihitaṃ, taṃ kathaṃ siyāti pucchati. Aniccānupassanañāṇanti samāsapadaṃ. Aniccānupassanāñāṇanti vā pāṭho. Tathā sesesupi. Niccato saññāyāti niccato pavattāya saññāya, ‘‘nicca’’nti pavattāya saññāyāti attho. Esa nayo sukhato attato nimittato saññāyāti etthāpi. Nimittatoti ca niccanimittato. Nandiyā saññāyāti nandivasena pavattāya saññāya, nandisampayuttāya saññāyāti attho. Esa nayo rāgato samudayato ādānato paṇidhito abhinivesato saññāyāti etthāpi. Yasmā pana khayavayavipariṇāmānupassanā tisso aniccānupassanādīnaṃ balavabhāvāya balavapaccayabhūtā bhaṅgānupassanāvisesā. Bhaṅgadassanena hi aniccānupassanā balavatī hoti. Aniccānupassanāya ca balavatiyā jātāya ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15) dukkhānattānupassanāpi balavatiyo honti. Tasmā aniccānupassanādīsu vuttāsu tāpi tisso vuttāva honti. Yasmā ca suññatānupassanā ‘‘abhinivesato saññāya muccatī’’ti vacaneneva sārādānābhinivesasammohābhinivesaālayābhinivesasaññogābhinivesato saññāya muccatīti vuttameva hoti, abhinivesābhāveneva appaṭisaṅkhāto saññāya muccatīti vuttameva hoti, tasmā adhipaññādhammavipassanādayo pañcapi anupassanā na vuttāti veditabbā. Evaṃ aṭṭhārasasu mahāvipassanāsu etā aṭṭha anupassanā avatvā daseva anupassanā vuttāti veditabbā.

    ൨൧൫. അനിച്ചാനുപസ്സനാ യഥാഭൂതം ഞാണന്തി അനിച്ചാനുപസ്സനായേവ യഥാഭൂതഞാണം. ഉഭയമ്പി പച്ചത്തവചനം. യഥാഭൂതഞാണന്തി ഞാണത്ഥോ വുത്തോ. ഏവം സേസേസുപി. സമ്മോഹാ അഞ്ഞാണാതി സമ്മോഹഭൂതാ അഞ്ഞാണാ. മുച്ചതീതി വിമോക്ഖത്ഥോ വുത്തോ.

    215.Aniccānupassanā yathābhūtaṃ ñāṇanti aniccānupassanāyeva yathābhūtañāṇaṃ. Ubhayampi paccattavacanaṃ. Yathābhūtañāṇanti ñāṇattho vutto. Evaṃ sesesupi. Sammohā aññāṇāti sammohabhūtā aññāṇā. Muccatīti vimokkhattho vutto.

    ൨൧൬. അനിച്ചാനുപസ്സനാ അനുത്തരം സീതിഭാവഞാണന്തി ഏത്ഥ സാസനേയേവ സബ്ഭാവതോ ഉത്തമട്ഠേന അനുത്തരം, അനുത്തരസ്സ പച്ചയത്താ വാ അനുത്തരം, സീതിഭാവോ ഏവ ഞാണം സീതിഭാവഞാണം. തം അനിച്ചാനുപസ്സനാസങ്ഖാതം അനുത്തരം സീതിഭാവഞാണം. ‘‘ഛഹി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഭബ്ബോ അനുത്തരം സീതിഭാവം സച്ഛികാതു’’ന്തി (അ॰ നി॰ ൬.൮൫) ഏത്ഥ നിബ്ബാനം അനുത്തരോ സീതിഭാവോ നാമ. ഇധ പന വിപസ്സനാ അനുത്തരോ സീതിഭാവോ. നിച്ചതോ സന്താപപരിളാഹദരഥാ മുച്ചതീതി ഏത്ഥാപി ‘‘നിച്ച’’ന്തി പവത്തകിലേസാ ഏവ ഇധ ചാമുത്ര ച സന്താപനട്ഠേന സന്താപോ, പരിദഹനട്ഠേന പരിളാഹോ, ഉണ്ഹട്ഠേന ദരഥോതി വുച്ചന്തി.

    216.Aniccānupassanāanuttaraṃ sītibhāvañāṇanti ettha sāsaneyeva sabbhāvato uttamaṭṭhena anuttaraṃ, anuttarassa paccayattā vā anuttaraṃ, sītibhāvo eva ñāṇaṃ sītibhāvañāṇaṃ. Taṃ aniccānupassanāsaṅkhātaṃ anuttaraṃ sītibhāvañāṇaṃ. ‘‘Chahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato bhikkhu bhabbo anuttaraṃ sītibhāvaṃ sacchikātu’’nti (a. ni. 6.85) ettha nibbānaṃ anuttaro sītibhāvo nāma. Idha pana vipassanā anuttaro sītibhāvo. Niccato santāpapariḷāhadarathā muccatīti etthāpi ‘‘nicca’’nti pavattakilesā eva idha cāmutra ca santāpanaṭṭhena santāpo, paridahanaṭṭhena pariḷāho, uṇhaṭṭhena darathoti vuccanti.

    ൨൧൭. നേക്ഖമ്മം ഝായതീതി ഝാനന്തിആദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാ. നേക്ഖമ്മാദീനി ചേത്ഥ അട്ഠ സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബേധഭാഗിയാനേവ.

    217.Nekkhammaṃ jhāyatīti jhānantiādayo heṭṭhā vuttatthā. Nekkhammādīni cettha aṭṭha samāpattiyo ca nibbedhabhāgiyāneva.

    ൨൧൮. അനുപാദാ ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോതി ഇധ വിപസ്സനായേവ. ‘‘ഏതദത്ഥാ കഥാ, ഏതദത്ഥാ മന്തനാ, യദിദം അനുപാദാ ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോ’’തി (പരി॰ ൩൬൬; അ॰ നി॰ ൩.൬൮) ഏത്ഥ പന നിബ്ബാനം അനുപാദാ ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോ. കതിഹുപാദാനേഹീതി കതിഹി ഉപാദാനേഹി. കതമാ ഏകുപാദാനാതി കതമതോ ഏകുപാദാനതോ. ഇദം ഏകുപാദാനാതി ഇതോ ഏകതോ ഉപാദാനതോ. ഇദന്തി പുബ്ബഞാണാപേക്ഖം വാ. ഉപാദാനതോ മുച്ചനേസു യസ്മാ ആദിതോ സങ്ഖാരാനം ഉദയബ്ബയം പസ്സിത്വാ പസ്സിത്വാ അനിച്ചാനുപസ്സനായ വിപസ്സതി, പച്ഛാ സങ്ഖാരാനം ഭങ്ഗമേവ പസ്സിത്വാ അനിമിത്താനുപസ്സനായ വിപസ്സതി. അനിച്ചാനുപസ്സനാവിസേസോയേവ ഹി അനിമിത്താനുപസ്സനാ. സങ്ഖാരാനം ഉദയബ്ബയദസ്സനേന ച ഭങ്ഗദസ്സനേന ച അത്താഭാവോ പാകടോ ഹോതി. തേന ദിട്ഠുപാദാനസ്സ ച അത്തവാദുപാദാനസ്സ ച പഹാനം ഹോതി. ദിട്ഠിപ്പഹാനേനേവ ച ‘‘സീലബ്ബതേന അത്താ സുജ്ഝതീ’’തി ദസ്സനസ്സ അഭാവതോ സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പഹാനം ഹോതി. യസ്മാ ച അനത്താനുപസ്സനായ ഉജുകമേവ അത്താഭാവം പസ്സതി, അനത്താനുപസ്സനാവിസേസോയേവ ച സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ, തസ്മാ ഇമാനി ചത്താരി ഞാണാനി ദിട്ഠുപാദാനാദീഹി തീഹി ഉപാദാനേഹി മുച്ചന്തി. ദുക്ഖാനുപസ്സനാദീനംയേവ പന ചതസ്സന്നം തണ്ഹായ ഉജുവിപച്ചനീകത്താ അനിച്ചാനുപസ്സനാദീനം ചതസ്സന്നം കാമുപാദാനതോ മുച്ചനം ന വുത്തം. യസ്മാ ആദിതോ ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ‘‘സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ’’തി പസ്സതോ പച്ഛാ അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനായ ച ‘‘സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ’’തി പസ്സതോ സങ്ഖാരാനം പത്ഥനാ പഹീയതി. ദുക്ഖാനുപസ്സനാവിസേസോയേവ ഹി അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാ. യസ്മാ ച സങ്ഖാരേസു നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നിബ്ബിന്ദന്തസ്സ വിരാഗാനുപസ്സനായ വിരജ്ജന്തസ്സ സങ്ഖാരാനം പത്ഥനാ പഹീയതി, തസ്മാ ഇമാനി ചത്താരി ഞാണാനി കാമുപാദാനതോ മുച്ചന്തി. യസ്മാ നിരോധാനുപസ്സനായ കിലേസേ നിരോധേതി, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ കിലേസേ പരിച്ചജതി, തസ്മാ ഇമാനി ദ്വേ ഞാണാനി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി മുച്ചന്തീതി ഏവം സഭാവനാനത്തേന ച ആകാരനാനത്തേന ച അട്ഠസട്ഠി വിമോക്ഖാ നിദ്ദിട്ഠാ.

    218.Anupādā cittassa vimokkhoti idha vipassanāyeva. ‘‘Etadatthā kathā, etadatthā mantanā, yadidaṃ anupādā cittassa vimokkho’’ti (pari. 366; a. ni. 3.68) ettha pana nibbānaṃ anupādā cittassa vimokkho. Katihupādānehīti katihi upādānehi. Katamā ekupādānāti katamato ekupādānato. Idaṃ ekupādānāti ito ekato upādānato. Idanti pubbañāṇāpekkhaṃ vā. Upādānato muccanesu yasmā ādito saṅkhārānaṃ udayabbayaṃ passitvā passitvā aniccānupassanāya vipassati, pacchā saṅkhārānaṃ bhaṅgameva passitvā animittānupassanāya vipassati. Aniccānupassanāvisesoyeva hi animittānupassanā. Saṅkhārānaṃ udayabbayadassanena ca bhaṅgadassanena ca attābhāvo pākaṭo hoti. Tena diṭṭhupādānassa ca attavādupādānassa ca pahānaṃ hoti. Diṭṭhippahāneneva ca ‘‘sīlabbatena attā sujjhatī’’ti dassanassa abhāvato sīlabbatupādānassa pahānaṃ hoti. Yasmā ca anattānupassanāya ujukameva attābhāvaṃ passati, anattānupassanāvisesoyeva ca suññatānupassanā, tasmā imāni cattāri ñāṇāni diṭṭhupādānādīhi tīhi upādānehi muccanti. Dukkhānupassanādīnaṃyeva pana catassannaṃ taṇhāya ujuvipaccanīkattā aniccānupassanādīnaṃ catassannaṃ kāmupādānato muccanaṃ na vuttaṃ. Yasmā ādito dukkhānupassanāya ‘‘saṅkhārā dukkhā’’ti passato pacchā appaṇihitānupassanāya ca ‘‘saṅkhārā dukkhā’’ti passato saṅkhārānaṃ patthanā pahīyati. Dukkhānupassanāvisesoyeva hi appaṇihitānupassanā. Yasmā ca saṅkhāresu nibbidānupassanāya nibbindantassa virāgānupassanāya virajjantassa saṅkhārānaṃ patthanā pahīyati, tasmā imāni cattāri ñāṇāni kāmupādānato muccanti. Yasmā nirodhānupassanāya kilese nirodheti, paṭinissaggānupassanāya kilese pariccajati, tasmā imāni dve ñāṇāni catūhi upādānehi muccantīti evaṃ sabhāvanānattena ca ākāranānattena ca aṭṭhasaṭṭhi vimokkhā niddiṭṭhā.

    ൨൧൯. ഇദാനി ആദിതോ ഉദ്ദിട്ഠാനം തിണ്ണം വിമോക്ഖാനം മുഖാനി ദസ്സേത്വാ വിമോക്ഖമുഖപുബ്ബങ്ഗമം ഇന്ദ്രിയവിസേസം പുഗ്ഗലവിസേസഞ്ച ദസ്സേതുകാമോ തീണി ഖോ പനിമാനീതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിമോക്ഖമുഖാനീതി തിണ്ണം വിമോക്ഖാനം മുഖാനി. ലോകനിയ്യാനായ സംവത്തന്തീതി തേധാതുകലോകതോ നിയ്യാനായ നിഗ്ഗമനായ സംവത്തന്തി. സബ്ബസങ്ഖാരേ പരിച്ഛേദപരിവടുമതോ സമനുപസ്സനതായാതി സബ്ബേസം സങ്ഖാരാനം ഉദയബ്ബയവസേന പരിച്ഛേദതോ ചേവ പരിവടുമതോ ച സമനുപസ്സനതായ. ലോകനിയ്യാനം ഹോതീതി പാഠസേസോ. അനിച്ചാനുപസ്സനാ ഹി ഉദയതോ പുബ്ബേ സങ്ഖാരാ നത്ഥീതി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ തേസം ഗതിം സമന്നേസമാനാ വയതോ പരം ന ഗച്ഛന്തി, ഏത്ഥേവ അന്തരധായന്തീതി പരിവടുമതോ പരിയന്തതോ സമനുപസ്സതി. സബ്ബസങ്ഖാരാ ഹി ഉദയേന പുബ്ബന്തപരിച്ഛിന്നാ, വയേന അപരന്തപരിച്ഛിന്നാ. അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ ചിത്തസമ്പക്ഖന്ദനതായാതി വിപസ്സനാക്ഖണേപി നിബ്ബാനനിന്നതായ അനിമിത്താകാരേന ഉപട്ഠാനതോ അനിമിത്തസങ്ഖാതായ നിബ്ബാനധാതുയാ ചിത്തപവിസനതായ ച ലോകനിയ്യാനം ഹോതി. മനോസമുത്തേജനതായാതി ചിത്തസംവേജനതായ. ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ഹി സങ്ഖാരേസു ചിത്തം സംവിജ്ജതി. അപ്പണിഹിതായ ച ധാതുയാതി വിപസ്സനാക്ഖണേപി നിബ്ബാനനിന്നതായ അപ്പണിഹിതാകാരേന ഉപട്ഠാനതോ അപ്പണിഹിതസങ്ഖാതായ നിബ്ബാനധാതുയാ. സബ്ബധമ്മേതി നിബ്ബാനസ്സ അവിപസ്സനുപഗത്തേപി അനത്തസഭാവസബ്ഭാവതോ ‘‘സബ്ബസങ്ഖാരേ’’തി അവത്വാ ‘‘സബ്ബധമ്മേ’’തി വുത്തം. പരതോ സമനുപസ്സനതായാതി പച്ചയായത്തത്താ അവസതായ അവിധേയ്യതായ ച ‘‘നാഹം ന മമ’’ന്തി ഏവം അനത്തതോ സമനുപസ്സനതായ. സുഞ്ഞതായ ച ധാതുയാതി വിപസ്സനാക്ഖണേപി നിബ്ബാനനിന്നതായ സുഞ്ഞതാകാരേന ഉപട്ഠാനതോ സുഞ്ഞതാസങ്ഖാതായ നിബ്ബാനധാതുയാ. ഇതി ഇമാനി തീണി വചനാനി അനിച്ചദുക്ഖാനത്താനുപസ്സനാനം വസേന വുത്താനി. തേനേവ തദനന്തരം അനിച്ചതോ മനസികരോതോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഖയതോതി ഖീയനതോ. ഭയതോതി സഭയതോ. സുഞ്ഞതോതി അത്തരഹിതതോ.

    219. Idāni ādito uddiṭṭhānaṃ tiṇṇaṃ vimokkhānaṃ mukhāni dassetvā vimokkhamukhapubbaṅgamaṃ indriyavisesaṃ puggalavisesañca dassetukāmo tīṇi kho panimānītiādimāha. Tattha vimokkhamukhānīti tiṇṇaṃ vimokkhānaṃ mukhāni. Lokaniyyānāya saṃvattantīti tedhātukalokato niyyānāya niggamanāya saṃvattanti. Sabbasaṅkhāre paricchedaparivaṭumato samanupassanatāyāti sabbesaṃ saṅkhārānaṃ udayabbayavasena paricchedato ceva parivaṭumato ca samanupassanatāya. Lokaniyyānaṃ hotīti pāṭhaseso. Aniccānupassanā hi udayato pubbe saṅkhārā natthīti paricchinditvā tesaṃ gatiṃ samannesamānā vayato paraṃ na gacchanti, ettheva antaradhāyantīti parivaṭumato pariyantato samanupassati. Sabbasaṅkhārā hi udayena pubbantaparicchinnā, vayena aparantaparicchinnā. Animittāya ca dhātuyā cittasampakkhandanatāyāti vipassanākkhaṇepi nibbānaninnatāya animittākārena upaṭṭhānato animittasaṅkhātāya nibbānadhātuyā cittapavisanatāya ca lokaniyyānaṃ hoti. Manosamuttejanatāyāti cittasaṃvejanatāya. Dukkhānupassanāya hi saṅkhāresu cittaṃ saṃvijjati. Appaṇihitāya ca dhātuyāti vipassanākkhaṇepi nibbānaninnatāya appaṇihitākārena upaṭṭhānato appaṇihitasaṅkhātāya nibbānadhātuyā. Sabbadhammeti nibbānassa avipassanupagattepi anattasabhāvasabbhāvato ‘‘sabbasaṅkhāre’’ti avatvā ‘‘sabbadhamme’’ti vuttaṃ. Parato samanupassanatāyāti paccayāyattattā avasatāya avidheyyatāya ca ‘‘nāhaṃ na mama’’nti evaṃ anattato samanupassanatāya. Suññatāya ca dhātuyāti vipassanākkhaṇepi nibbānaninnatāya suññatākārena upaṭṭhānato suññatāsaṅkhātāya nibbānadhātuyā. Iti imāni tīṇi vacanāni aniccadukkhānattānupassanānaṃ vasena vuttāni. Teneva tadanantaraṃ aniccato manasikarototiādi vuttaṃ. Tattha khayatoti khīyanato. Bhayatoti sabhayato. Suññatoti attarahitato.

    അധിമോക്ഖബഹുലന്തി അനിച്ചാനുപസ്സനായ ‘‘ഖണഭങ്ഗവസേന സങ്ഖാരാ ഭിജ്ജന്തീ’’തി സദ്ധായ പടിപന്നസ്സ പച്ചക്ഖതോ ഖണഭങ്ഗദസ്സനേന ‘‘സച്ചം വതാഹ ഭഗവാ’’തി ഭഗവതി സദ്ധായ സദ്ധാബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. അഥ വാ പച്ചുപ്പന്നാനം പദേസസങ്ഖാരാനം അനിച്ചതം പസ്സിത്വാ ‘‘ഏവം അനിച്ചാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാ സബ്ബേ സങ്ഖാരാ’’തി അധിമുച്ചനതോ അധിമോക്ഖബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. പസ്സദ്ധിബഹുലന്തി ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ചിത്തക്ഖോഭകരായ പണിധിയാ പജഹനതോ ചിത്തദരഥാഭാവേന പസ്സദ്ധിബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. അഥ വാ ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സംവേഗജനനതോ സംവിഗ്ഗസ്സ ച യോനിസോ പദഹനതോ വിക്ഖേപാഭാവേന പസ്സദ്ധിബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. വേദബഹുലന്തി അനത്താനുപസ്സനായ ബാഹിരകേഹി അദിട്ഠം ഗമ്ഭീരം അനത്തലക്ഖണം പസ്സതോ ഞാണബഹുലം ചിത്തം ഹോതി. അഥ വാ ‘‘സദേവകേന ലോകേന അദിട്ഠം അനത്തലക്ഖണം ദിട്ഠ’’ന്തി തുട്ഠസ്സ തുട്ഠിബഹുലം ചിത്തം ഹോതി.

    Adhimokkhabahulanti aniccānupassanāya ‘‘khaṇabhaṅgavasena saṅkhārā bhijjantī’’ti saddhāya paṭipannassa paccakkhato khaṇabhaṅgadassanena ‘‘saccaṃ vatāha bhagavā’’ti bhagavati saddhāya saddhābahulaṃ cittaṃ hoti. Atha vā paccuppannānaṃ padesasaṅkhārānaṃ aniccataṃ passitvā ‘‘evaṃ aniccā atītānāgatapaccuppannā sabbe saṅkhārā’’ti adhimuccanato adhimokkhabahulaṃ cittaṃ hoti. Passaddhibahulanti dukkhānupassanāya cittakkhobhakarāya paṇidhiyā pajahanato cittadarathābhāvena passaddhibahulaṃ cittaṃ hoti. Atha vā dukkhānupassanāya saṃvegajananato saṃviggassa ca yoniso padahanato vikkhepābhāvena passaddhibahulaṃ cittaṃ hoti. Vedabahulanti anattānupassanāya bāhirakehi adiṭṭhaṃ gambhīraṃ anattalakkhaṇaṃ passato ñāṇabahulaṃ cittaṃ hoti. Atha vā ‘‘sadevakena lokena adiṭṭhaṃ anattalakkhaṇaṃ diṭṭha’’nti tuṭṭhassa tuṭṭhibahulaṃ cittaṃ hoti.

    അധിമോക്ഖബഹുലോ സദ്ധിന്ദ്രിയം പടിലഭതീതി പുബ്ബഭാഗേ അധിമോക്ഖോ ബഹുലം പവത്തമാനോ ഭാവനാപാരിപൂരിയാ സദ്ധിന്ദ്രിയം നാമ ഹോതി, തം സോ പടിലഭതി നാമ. പസ്സദ്ധിബഹുലോ സമാധിന്ദ്രിയം പടിലഭതീതി പുബ്ബഭാഗേ പസ്സദ്ധിബഹുലസ്സ ‘‘പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതീ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൭൩; അ॰ നി॰ ൫.൨൬) വചനതോ ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പസ്സദ്ധിപച്ചയാ സമാധിന്ദ്രിയം ഹോതി, തം സോ പടിലഭതി നാമ. വേദബഹുലോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പടിലഭതീതി പുബ്ബഭാഗേ വേദോ ബഹുലം പവത്തമാനോ ഭാവനാപാരിപൂരിയാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം നാമ ഹോതി, തം സോ പടിലഭതി നാമ.

    Adhimokkhabahulo saddhindriyaṃ paṭilabhatīti pubbabhāge adhimokkho bahulaṃ pavattamāno bhāvanāpāripūriyā saddhindriyaṃ nāma hoti, taṃ so paṭilabhati nāma. Passaddhibahulo samādhindriyaṃ paṭilabhatīti pubbabhāge passaddhibahulassa ‘‘passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti (paṭi. ma. 1.73; a. ni. 5.26) vacanato bhāvanāpāripūriyā passaddhipaccayā samādhindriyaṃ hoti, taṃ so paṭilabhati nāma. Vedabahulo paññindriyaṃ paṭilabhatīti pubbabhāge vedo bahulaṃ pavattamāno bhāvanāpāripūriyā paññindriyaṃ nāma hoti, taṃ so paṭilabhati nāma.

    ആധിപതേയ്യം ഹോതീതി ഛന്ദാദികേ അധിപതിഭൂതേപി സകിച്ചനിപ്ഫാദനവസേന അധിപതി ഹോതി പധാനോ ഹോതി. ഭാവനായാതി ഭുമ്മവചനം, ഉപരൂപരി ഭാവനത്ഥായ വാ. തദന്വയാ ഹോന്തീതി തം അനുഗാമിനീ തം അനുവത്തിനീ ഹോന്തി. സഹജാതപച്ചയാ ഹോന്തീതി ഉപ്പജ്ജമാനാ ച സഹഉപ്പാദനഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി പകാസസ്സ പദീപോ വിയ. അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാ ഹോന്തീതി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉപ്പാദനുപത്ഥമ്ഭനഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞൂപത്ഥമ്ഭകം തിദണ്ഡം വിയ. നിസ്സയപച്ചയാ ഹോന്തീതി അധിട്ഠാനാകാരേന നിസ്സയാകാരേന ച ഉപകാരകാ ഹോന്തി തരുചിത്തകമ്മാനം പഥവീപടാദി വിയ. സമ്പയുത്തപച്ചയാ ഹോന്തീതി ഏകവത്ഥുകഏകാരമ്മണഏകുപ്പാദഏകനിരോധസങ്ഖാതേന സമ്പയുത്തഭാവേന ഉപകാരകാ ഹോന്തി.

    Ādhipateyyaṃ hotīti chandādike adhipatibhūtepi sakiccanipphādanavasena adhipati hoti padhāno hoti. Bhāvanāyāti bhummavacanaṃ, uparūpari bhāvanatthāya vā. Tadanvayā hontīti taṃ anugāminī taṃ anuvattinī honti. Sahajātapaccayā hontīti uppajjamānā ca sahauppādanabhāvena upakārakā honti pakāsassa padīpo viya. Aññamaññapaccayā hontīti aññamaññaṃ uppādanupatthambhanabhāvena upakārakā honti aññamaññūpatthambhakaṃ tidaṇḍaṃ viya. Nissayapaccayā hontīti adhiṭṭhānākārena nissayākārena ca upakārakā honti tarucittakammānaṃ pathavīpaṭādi viya. Sampayuttapaccayā hontīti ekavatthukaekārammaṇaekuppādaekanirodhasaṅkhātena sampayuttabhāvena upakārakā honti.

    ൨൨൦. പടിവേധകാലേതി മഗ്ഗക്ഖണേ സച്ചപടിവേധകാലേ. പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ആധിപതേയ്യം ഹോതീതി മഗ്ഗക്ഖണേ നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ സച്ചദസ്സനകിച്ചകരണവസേന ച കിലേസപ്പഹാനകിച്ചകരണവസേന ച പഞ്ഞിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി. പടിവേധായാതി സച്ചപടിവിജ്ഝനത്ഥായ. ഏകരസാതി വിമുത്തിരസേന. ദസ്സനട്ഠേനാതി സച്ചദസ്സനട്ഠേന. ഏവം പടിവിജ്ഝന്തോപി ഭാവേതി, ഭാവേന്തോപി പടിവിജ്ഝതീതി മഗ്ഗക്ഖണേ സകിംയേവ ഭാവനായ ച പടിവേധസ്സ ച സബ്ഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അനത്താനുപസ്സനായ വിപസ്സനാക്ഖണേപി പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സേവ ആധിപതേയ്യത്താ ‘‘പടിവേധകാലേപീ’’തി അപിസദ്ദോ പയുത്തോ.

    220.Paṭivedhakāleti maggakkhaṇe saccapaṭivedhakāle. Paññindriyaṃ ādhipateyyaṃ hotīti maggakkhaṇe nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā saccadassanakiccakaraṇavasena ca kilesappahānakiccakaraṇavasena ca paññindriyameva jeṭṭhakaṃ hoti. Paṭivedhāyāti saccapaṭivijjhanatthāya. Ekarasāti vimuttirasena. Dassanaṭṭhenāti saccadassanaṭṭhena. Evaṃ paṭivijjhantopi bhāveti, bhāventopi paṭivijjhatīti maggakkhaṇe sakiṃyeva bhāvanāya ca paṭivedhassa ca sabbhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Anattānupassanāya vipassanākkhaṇepi paññindriyasseva ādhipateyyattā ‘‘paṭivedhakālepī’’ti apisaddo payutto.

    ൨൨൧. അനിച്ചതോ മനസികരോതോ കതമിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതീതിആദി ഇന്ദ്രിയവിസേസേന പുഗ്ഗലവിസേസം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ അധിമത്തന്തി അധികം. തത്ഥ സദ്ധിന്ദ്രിയസമാധിന്ദ്രിയപഞ്ഞിന്ദ്രിയാനം അധിമത്തതാ സങ്ഖാരുപേക്ഖായ വേദിതബ്ബാ. സദ്ധാവിമുത്തോതി ഏത്ഥ അവിസേസേത്വാ വുത്തേപി ഉപരി വിസേസേത്വാ വുത്തത്താ സോതാപത്തിമഗ്ഗം ഠപേത്വാ സേസേസു സത്തസു ഠാനേസു സദ്ധാവിമുത്തോതി വുത്തം ഹോതി. സദ്ധാവിമുത്തോ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്താ ഹോതി, ന സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്താ സബ്ബത്ഥ സദ്ധാവിമുത്തോതിപി വുത്തം ഹോതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്തായേവ സേസേസു സമാധിന്ദ്രിയപഞ്ഞിന്ദ്രിയാധിമത്തത്തേപി സതി സദ്ധാവിമുത്തോയേവ നാമ ഹോതീതി വദന്തി. കായസക്ഖീ ഹോതീതി അട്ഠസുപി ഠാനേസു കായസക്ഖീ നാമ ഹോതി. ദിട്ഠിപ്പത്തോ ഹോതീതി സദ്ധാവിമുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

    221.Aniccatomanasikaroto katamindriyaṃ adhimattaṃ hotītiādi indriyavisesena puggalavisesaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha adhimattanti adhikaṃ. Tattha saddhindriyasamādhindriyapaññindriyānaṃ adhimattatā saṅkhārupekkhāya veditabbā. Saddhāvimuttoti ettha avisesetvā vuttepi upari visesetvā vuttattā sotāpattimaggaṃ ṭhapetvā sesesu sattasu ṭhānesu saddhāvimuttoti vuttaṃ hoti. Saddhāvimutto saddhindriyassa adhimattattā hoti, na saddhindriyassa adhimattattā sabbattha saddhāvimuttotipi vuttaṃ hoti. Sotāpattimaggakkhaṇe saddhindriyassa adhimattattāyeva sesesu samādhindriyapaññindriyādhimattattepi sati saddhāvimuttoyeva nāma hotīti vadanti. Kāyasakkhī hotīti aṭṭhasupi ṭhānesu kāyasakkhī nāma hoti. Diṭṭhippatto hotīti saddhāvimutte vuttanayeneva veditabbaṃ.

    സദ്ദഹന്തോ വിമുത്തോതി സദ്ധാവിമുത്തോതി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്താ സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ദഹന്തോ ചതൂസുപി ഫലക്ഖണേസു വിമുത്തോതി സദ്ധാവിമുത്തോതി വുത്തം ഹോതി. ഉപരിമഗ്ഗത്തയക്ഖണേ സദ്ധാവിമുത്തത്തം ഇദാനി വക്ഖതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ പന സദ്ധാനുസാരിത്തം പച്ഛാ വക്ഖതി. ഫുട്ഠത്താ സച്ഛികതോതി കായസക്ഖീതി സുക്ഖവിപസ്സകത്തേ സതി ഉപചാരജ്ഝാനഫസ്സസ്സ രൂപാരൂപജ്ഝാനലാഭിത്തേ സതി രൂപാരൂപജ്ഝാനഫസ്സസ്സ ഫുട്ഠത്താ നിബ്ബാനം സച്ഛികതോതി കായസക്ഖീ, നാമകായേന വുത്തപ്പകാരേ ഝാനഫസ്സേ ച നിബ്ബാനേ ച സക്ഖീതി വുത്തം ഹോതി. ദിട്ഠത്താ പത്തോതി ദിട്ഠിപ്പത്തോതി സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ സമ്പയുത്തേന പഞ്ഞിന്ദ്രിയേന പഠമം നിബ്ബാനസ്സ ദിട്ഠത്താ പച്ഛാ സോതാപത്തിഫലാദിവസേന നിബ്ബാനം പത്തോതി ദിട്ഠിപ്പത്തോ, പഞ്ഞിന്ദ്രിയസങ്ഖാതായ ദിട്ഠിയാ നിബ്ബാനം പത്തോതി വുത്തം ഹോതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ പന ധമ്മാനുസാരിത്തം പച്ഛാ വക്ഖതി. സദ്ദഹന്തോ വിമുച്ചതീതി സദ്ധാവിമുത്തോതി സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമത്തത്താ സകദാഗാമിഅനാഗാമിഅരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേസു സദ്ദഹന്തോ വിമുച്ചതീതി സദ്ധാവിമുത്തോ. ഏത്ഥ വിമുച്ചമാനോപി ആസംസായ ഭൂതവചനവസേന ‘‘വിമുത്തോ’’തി വുത്തോ. ഝാനഫസ്സന്തി തിവിധം ഝാനഫസ്സം. ‘‘ഝാനഫസ്സ’’ന്തിആദീനി ‘‘ദുക്ഖാ സങ്ഖാരാ’’തിആദീനി ച പഠമം വുത്തം ദ്വയമേവ വിസേസേത്വാ വുത്താനി. ഞാതം ഹോതീതിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനി. ഏത്ഥ ച ഝാനലാഭീ പുഗ്ഗലോ സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അനുകൂലായ ദുക്ഖാനുപസ്സനായ ഏവ വുട്ഠഹിത്വാ മഗ്ഗഫലാനി പാപുണാതീതി ആചരിയാനം അധിപ്പായോ.

    Saddahanto vimuttoti saddhāvimuttoti saddhindriyassa adhimattattā sotāpattimaggakkhaṇe saddahanto catūsupi phalakkhaṇesu vimuttoti saddhāvimuttoti vuttaṃ hoti. Uparimaggattayakkhaṇe saddhāvimuttattaṃ idāni vakkhati. Sotāpattimaggakkhaṇe pana saddhānusārittaṃ pacchā vakkhati. Phuṭṭhattā sacchikatoti kāyasakkhīti sukkhavipassakatte sati upacārajjhānaphassassa rūpārūpajjhānalābhitte sati rūpārūpajjhānaphassassa phuṭṭhattā nibbānaṃ sacchikatoti kāyasakkhī, nāmakāyena vuttappakāre jhānaphasse ca nibbāne ca sakkhīti vuttaṃ hoti. Diṭṭhattā pattoti diṭṭhippattoti sotāpattimaggakkhaṇe sampayuttena paññindriyena paṭhamaṃ nibbānassa diṭṭhattā pacchā sotāpattiphalādivasena nibbānaṃ pattoti diṭṭhippatto, paññindriyasaṅkhātāya diṭṭhiyā nibbānaṃ pattoti vuttaṃ hoti. Sotāpattimaggakkhaṇe pana dhammānusārittaṃ pacchā vakkhati. Saddahanto vimuccatīti saddhāvimuttoti saddhindriyassa adhimattattā sakadāgāmianāgāmiarahattamaggakkhaṇesu saddahanto vimuccatīti saddhāvimutto. Ettha vimuccamānopi āsaṃsāya bhūtavacanavasena ‘‘vimutto’’ti vutto. Jhānaphassanti tividhaṃ jhānaphassaṃ. ‘‘Jhānaphassa’’ntiādīni ‘‘dukkhā saṅkhārā’’tiādīni ca paṭhamaṃ vuttaṃ dvayameva visesetvā vuttāni. Ñātaṃ hotītiādīni heṭṭhā vuttatthāni. Ettha ca jhānalābhī puggalo samādhindriyassa anukūlāya dukkhānupassanāya eva vuṭṭhahitvā maggaphalāni pāpuṇātīti ācariyānaṃ adhippāyo.

    സിയാതി സിയും, ഭവേയ്യുന്തി അത്ഥോ. ‘‘സിയാ’’തി ഏതം വിധിവചനമേവ. തയോ പുഗ്ഗലാതി വിപസ്സനാനിയമേന ഇന്ദ്രിയനിയമേന ച വുത്താ തയോ പുഗ്ഗലാ. വത്ഥുവസേനാതി തീസു അനുപസ്സനാസു ഏകേകഇന്ദ്രിയവത്ഥുവസേന. പരിയായേനാതി തേനേവ പരിയായേന. ഇമിനാ വാരേന കിം ദസ്സിതം ഹോതി ? ഹേട്ഠാ ഏകേകിസ്സാ അനുപസ്സനായ ഏകേകസ്സ ഇന്ദ്രിയസ്സ ആധിപച്ചം യേഭുയ്യവസേന വുത്തന്തി ച, കദാചി തീസുപി അനുപസ്സനാസു ഏകേകസ്സേവ ഇന്ദ്രിയസ്സ ആധിപച്ചം ഹോതീതി ച ദസ്സിതം ഹോതി. അഥ വാ പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാക്ഖണേ തിസ്സന്നമ്പി അനുപസ്സനാനം സബ്ഭാവതോ താസു പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാസു തേസം തേസം ഇന്ദ്രിയാനം ആധിപച്ചം അപേക്ഖിത്വാ മഗ്ഗഫലക്ഖണേസു സദ്ധാവിമുത്താദീനി നാമാനി ഹോന്തീതി. ഏവഞ്ഹി വുച്ചമാനേ ഹേട്ഠാ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനായ ഉപരി ച കതോ ഇന്ദ്രിയാധിപച്ചപുഗ്ഗലനിയമോ സുകതോയേവ നിച്ചലോയേവ ച ഹോതി. അനന്തരവാരേ സിയാതി അഞ്ഞോയേവാതി ഏവം സിയാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തോയേവ നിയമോ.

    Siyāti siyuṃ, bhaveyyunti attho. ‘‘Siyā’’ti etaṃ vidhivacanameva. Tayo puggalāti vipassanāniyamena indriyaniyamena ca vuttā tayo puggalā. Vatthuvasenāti tīsu anupassanāsu ekekaindriyavatthuvasena. Pariyāyenāti teneva pariyāyena. Iminā vārena kiṃ dassitaṃ hoti ? Heṭṭhā ekekissā anupassanāya ekekassa indriyassa ādhipaccaṃ yebhuyyavasena vuttanti ca, kadāci tīsupi anupassanāsu ekekasseva indriyassa ādhipaccaṃ hotīti ca dassitaṃ hoti. Atha vā pubbabhāgavipassanākkhaṇe tissannampi anupassanānaṃ sabbhāvato tāsu pubbabhāgavipassanāsu tesaṃ tesaṃ indriyānaṃ ādhipaccaṃ apekkhitvā maggaphalakkhaṇesu saddhāvimuttādīni nāmāni hontīti. Evañhi vuccamāne heṭṭhā vuṭṭhānagāminivipassanāya upari ca kato indriyādhipaccapuggalaniyamo sukatoyeva niccaloyeva ca hoti. Anantaravāre siyāti aññoyevāti evaṃ siyāti attho. Ettha pubbe vuttoyeva niyamo.

    ഇദാനി മഗ്ഗഫലവസേന പുഗ്ഗലവിസേസം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും അനിച്ചതോ മനസികരോതോ…പേ॰… സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലഭതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സദ്ധം അനുസ്സരതി അനുഗച്ഛതി, സദ്ധായ വാ നിബ്ബാനം അനുസ്സരതി അനുഗച്ഛതീതി സദ്ധാനുസാരീ. സച്ഛികതന്തി പച്ചക്ഖകതം. അരഹത്തന്തി അരഹത്തഫലം. പഞ്ഞാസങ്ഖാതം ധമ്മം അനുസ്സരതി, തേന വാ ധമ്മേന നിബ്ബാനം അനുസ്സരതീതി ധമ്മാനുസാരീ.

    Idāni maggaphalavasena puggalavisesaṃ vibhajitvā dassetuṃ aniccato manasikaroto…pe… sotāpattimaggaṃ paṭilabhatītiādimāha. Tattha saddhaṃ anussarati anugacchati, saddhāya vā nibbānaṃ anussarati anugacchatīti saddhānusārī. Sacchikatanti paccakkhakataṃ. Arahattanti arahattaphalaṃ. Paññāsaṅkhātaṃ dhammaṃ anussarati, tena vā dhammena nibbānaṃ anussaratīti dhammānusārī.

    ൨൨൨. പുന അപരേഹി പരിയായേഹി ഇന്ദ്രിയത്തയവിസേസേന പുഗ്ഗലവിസേസം വണ്ണേതുകാമോ യേ ഹി കേചീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭാവിതാ വാതി അതീതേ ഭാവയിംസു വാ. ഭാവേന്തി വാതി പച്ചുപ്പന്നേ. ഭാവിസ്സന്തി വാതി അനാഗതേ. അധിഗതാ വാതിആദി ഏകേകന്തികം പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ അത്ഥവിവരണത്ഥം വുത്തം. ഫസ്സിതാ വാതി ഞാണഫുസനായ ഫുസിംസു വാ. വസിപ്പത്താതി ഇസ്സരഭാവം പത്താ. പാരമിപ്പത്താതി വോസാനം പത്താ. വേസാരജ്ജപ്പത്താതി വിസാരദഭാവം പത്താ. സബ്ബത്ഥ സദ്ധാവിമുത്താദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തക്ഖണേസുയേവ, സതിപട്ഠാനാദയോ മഗ്ഗക്ഖണേയേവ. അട്ഠ വിമോക്ഖേതി ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദികേ (പടി॰ മ॰ ൧.൨൦൯; ധ॰ സ॰ ൨൪൮) പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപ്പത്തിയാ ഏവ പത്താ.

    222. Puna aparehi pariyāyehi indriyattayavisesena puggalavisesaṃ vaṇṇetukāmo ye hi kecītiādimāha. Tattha bhāvitā vāti atīte bhāvayiṃsu vā. Bhāventi vāti paccuppanne. Bhāvissanti vāti anāgate. Adhigatā vātiādi ekekantikaṃ purimassa purimassa atthavivaraṇatthaṃ vuttaṃ. Phassitā vāti ñāṇaphusanāya phusiṃsu vā. Vasippattāti issarabhāvaṃ pattā. Pāramippattāti vosānaṃ pattā. Vesārajjappattāti visāradabhāvaṃ pattā. Sabbattha saddhāvimuttādayo heṭṭhā vuttakkhaṇesuyeva, satipaṭṭhānādayo maggakkhaṇeyeva. Aṭṭha vimokkheti ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādike (paṭi. ma. 1.209; dha. sa. 248) paṭisambhidāmaggappattiyā eva pattā.

    തിസ്സോ സിക്ഖാതി അധിസീലസിക്ഖാ അധിചിത്തസിക്ഖാ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ മഗ്ഗപ്പത്താ ഏവ സിക്ഖമാനാ. ദുക്ഖം പരിജാനന്തീതിആദീനി മഗ്ഗക്ഖണേയേവ. പരിഞ്ഞാപടിവേധം പടിവിജ്ഝതീതി പരിഞ്ഞാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി, പരിഞ്ഞായ പടിവിജ്ഝിതബ്ബന്തി വാ പരിഞ്ഞാപടിവേധം. ഏവം സേസേസുപി. സബ്ബധമ്മാദീഹി വിസേസേത്വാ അഭിഞ്ഞാപടിവേധാദയോ വുത്താ. സച്ഛികിരിയാപടിവേധോ പന മഗ്ഗക്ഖണേയേവ നിബ്ബാനപച്ചവേക്ഖണഞാണസിദ്ധിവസേന വേദിതബ്ബോതി. ഏവമിധ പഞ്ച അരിയപുഗ്ഗലാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തി, ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ ച പഞ്ഞാവിമുത്തോ ചാതി ഇമേ ദ്വേ അനിദ്ദിട്ഠാ. അഞ്ഞത്ഥ (വിസുദ്ധി॰ ൨.൭൭൩) പന ‘‘യോ പന ദുക്ഖതോ മനസികരോന്തോ പസ്സദ്ധിബഹുലോ സമാധിന്ദ്രിയം പടിലഭതി, സോ സബ്ബത്ഥ കായസക്ഖീ നാമ ഹോതി, അരൂപജ്ഝാനം പന പത്വാ അഗ്ഗഫലം പത്തോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ നാമ ഹോതി. യോ പന അനത്തതോ മനസികരോന്തോ വേദബഹുലോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പടിലഭതി, സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ധമ്മാനുസാരീ ഹോതി, ഛസു ഠാനേസു ദിട്ഠിപ്പത്തോ, അഗ്ഗഫലേ പഞ്ഞാവിമുത്തോ’’തി വുത്തം. തേ ഇധ കായസക്ഖിദിട്ഠിപ്പത്തേഹിയേവ സങ്ഗഹിതാ. അത്ഥതോ പന അരൂപജ്ഝാനേന ചേവ അരിയമഗ്ഗേന ചാതി ഉഭതോഭാഗേന വിമുത്തോതി ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ. പജാനന്തോ വിമുത്തോതി പഞ്ഞാവിമുത്തോതി. ഏത്താവതാ ഇന്ദ്രിയപുഗ്ഗലവിസേസാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തി.

    Tisso sikkhāti adhisīlasikkhā adhicittasikkhā adhipaññāsikkhā maggappattā eva sikkhamānā. Dukkhaṃ parijānantītiādīni maggakkhaṇeyeva. Pariññāpaṭivedhaṃ paṭivijjhatīti pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, pariññāya paṭivijjhitabbanti vā pariññāpaṭivedhaṃ. Evaṃ sesesupi. Sabbadhammādīhi visesetvā abhiññāpaṭivedhādayo vuttā. Sacchikiriyāpaṭivedho pana maggakkhaṇeyeva nibbānapaccavekkhaṇañāṇasiddhivasena veditabboti. Evamidha pañca ariyapuggalā niddiṭṭhā honti, ubhatobhāgavimutto ca paññāvimutto cāti ime dve aniddiṭṭhā. Aññattha (visuddhi. 2.773) pana ‘‘yo pana dukkhato manasikaronto passaddhibahulo samādhindriyaṃ paṭilabhati, so sabbattha kāyasakkhī nāma hoti, arūpajjhānaṃ pana patvā aggaphalaṃ patto ubhatobhāgavimutto nāma hoti. Yo pana anattato manasikaronto vedabahulo paññindriyaṃ paṭilabhati, sotāpattimaggakkhaṇe dhammānusārī hoti, chasu ṭhānesu diṭṭhippatto, aggaphale paññāvimutto’’ti vuttaṃ. Te idha kāyasakkhidiṭṭhippattehiyeva saṅgahitā. Atthato pana arūpajjhānena ceva ariyamaggena cāti ubhatobhāgena vimuttoti ubhatobhāgavimutto. Pajānanto vimuttoti paññāvimuttoti. Ettāvatā indriyapuggalavisesā niddiṭṭhā honti.

    ൨൨൩-൨൨൬. ഇദാനി വിമോക്ഖപുബ്ബങ്ഗമമേവ വിമോക്ഖവിസേസം പുഗ്ഗലവിസേസഞ്ച ദസ്സേതുകാമോ അനിച്ചതോ മനസികരോതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദ്വേ വിമോക്ഖാതി അപ്പണിഹിതസുഞ്ഞതവിമോക്ഖാ. അനിച്ചാനുപസ്സനാഗമനവസേന ഹി അനിമിത്തവിമോക്ഖോതി ലദ്ധനാമോ മഗ്ഗോ രാഗദോസമോഹപണിധീനം അഭാവാ സഗുണതോ ച തേസംയേവ പണിധീനം അഭാവാ അപ്പണിഹിതന്തി ലദ്ധനാമം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതി ആരമ്മണതോ ച അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖോതി നാമമ്പി ലഭതി. തഥാ രാഗദോസമോഹേഹി സുഞ്ഞത്താ സഗുണതോ ച രാഗാദീഹിയേവ സുഞ്ഞത്താ സുഞ്ഞതന്തി ലദ്ധനാമം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതി ആരമ്മണതോ ച സുഞ്ഞതവിമോക്ഖോതി നാമമ്പി ലഭതി. തസ്മാ തേ ദ്വേ വിമോക്ഖാ അനിമിത്തവിമോക്ഖന്വയാ നാമ ഹോന്തി. അനിമിത്തമഗ്ഗതോ അനഞ്ഞേപി അട്ഠന്നം മഗ്ഗങ്ഗാനം ഏകേകസ്സ മഗ്ഗങ്ഗസ്സ വസേന സഹജാതാദിപച്ചയാ ച ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. പുന ദ്വേ വിമോക്ഖാതി സുഞ്ഞതാനിമിത്തവിമോക്ഖാ. ദുക്ഖാനുപസ്സനാഗമനവസേന ഹി അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖോതി ലദ്ധനാമോ മഗ്ഗോ രൂപനിമിത്താദീനം രാഗനിമിത്താദീനം നിച്ചനിമിത്താദീനഞ്ച അഭാവാ സഗുണതോ ച തേസംയേവ നിമിത്താനം അഭാവാ അനിമിത്തസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതി ആരമ്മണതോ ച അനിമിത്തവിമോക്ഖോതി നാമമ്പി ലഭതി. സേസം വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. പുന ദ്വേ വിമോക്ഖാതി അനിമിത്തഅപ്പണിഹിതവിമോക്ഖാ. യോജനാ പനേത്ഥ വുത്തനയാ ഏവ.

    223-226. Idāni vimokkhapubbaṅgamameva vimokkhavisesaṃ puggalavisesañca dassetukāmo aniccato manasikarototiādimāha. Tattha dve vimokkhāti appaṇihitasuññatavimokkhā. Aniccānupassanāgamanavasena hi animittavimokkhoti laddhanāmo maggo rāgadosamohapaṇidhīnaṃ abhāvā saguṇato ca tesaṃyeva paṇidhīnaṃ abhāvā appaṇihitanti laddhanāmaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ karotīti ārammaṇato ca appaṇihitavimokkhoti nāmampi labhati. Tathā rāgadosamohehi suññattā saguṇato ca rāgādīhiyeva suññattā suññatanti laddhanāmaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ karotīti ārammaṇato ca suññatavimokkhoti nāmampi labhati. Tasmā te dve vimokkhā animittavimokkhanvayā nāma honti. Animittamaggato anaññepi aṭṭhannaṃ maggaṅgānaṃ ekekassa maggaṅgassa vasena sahajātādipaccayā ca hontīti veditabbā. Puna dve vimokkhāti suññatānimittavimokkhā. Dukkhānupassanāgamanavasena hi appaṇihitavimokkhoti laddhanāmo maggo rūpanimittādīnaṃ rāganimittādīnaṃ niccanimittādīnañca abhāvā saguṇato ca tesaṃyeva nimittānaṃ abhāvā animittasaṅkhātaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ karotīti ārammaṇato ca animittavimokkhoti nāmampi labhati. Sesaṃ vuttanayeneva yojetabbaṃ. Puna dve vimokkhāti animittaappaṇihitavimokkhā. Yojanā panettha vuttanayā eva.

    പടിവേധകാലേതി ഇന്ദ്രിയാനം വുത്തക്കമേനേവ വുത്തം. മഗ്ഗക്ഖണം പന മുഞ്ചിത്വാ വിപസ്സനാക്ഖണേ വിമോക്ഖോ നാമ നത്ഥി . പഠമം വുത്തോയേവ പന മഗ്ഗവിമോക്ഖോ ‘‘പടിവേധകാലേ’’തി വചനേന വിസേസേത്വാ ദസ്സിതോ. ‘‘യോ ചായം പുഗ്ഗലോ സദ്ധാവിമുത്തോ’’തിആദികാ ദ്വേ വാരാ ച ‘‘അനിച്ചതോ മനസികരോന്തോ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലഭതീ’’തിആദികോ വാരോ ച സങ്ഖിത്തോ, വിമോക്ഖവസേന പന യോജേത്വാ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബോ. യേ ഹി കേചി നേക്ഖമ്മന്തിആദികോ വാരോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി. ഏത്താവതാ വിമോക്ഖപുഗ്ഗലവിസേസാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തീതി.

    Paṭivedhakāleti indriyānaṃ vuttakkameneva vuttaṃ. Maggakkhaṇaṃ pana muñcitvā vipassanākkhaṇe vimokkho nāma natthi . Paṭhamaṃ vuttoyeva pana maggavimokkho ‘‘paṭivedhakāle’’ti vacanena visesetvā dassito. ‘‘Yo cāyaṃ puggalo saddhāvimutto’’tiādikā dve vārā ca ‘‘aniccato manasikaronto sotāpattimaggaṃ paṭilabhatī’’tiādiko vāro ca saṅkhitto, vimokkhavasena pana yojetvā vitthārato veditabbo. Ye hi keci nekkhammantiādiko vāro vuttanayeneva veditabboti. Ettāvatā vimokkhapuggalavisesā niddiṭṭhā hontīti.

    ൨൨൭. പുന വിമോക്ഖമുഖാനി ച വിമോക്ഖേ ച അനേകധാ നിദ്ദിസിതുകാമോ അനിച്ചതോ മനസികരോന്തോതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാഭൂതന്തി യഥാസഭാവേന. ജാനാതീതി ഞാണേന ജാനാതി. പസ്സതീതി തേനേവ ഞാണേന ചക്ഖുനാ വിയ പസ്സതി. തദന്വയേനാതി തദനുഗമനേന, തസ്സ പച്ചക്ഖതോ ഞാണേന ദിട്ഠസ്സ അനുഗമനേനാതി അത്ഥോ. കങ്ഖാ പഹീയതീതി അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചാനിച്ചകങ്ഖാ, ഇതരാഹി ഇതരകങ്ഖാ. നിമിത്തന്തി സന്തതിഘനവിനിബ്ഭോഗേന നിച്ചസഞ്ഞായ പഹീനത്താ ആരമ്മണഭൂതം സങ്ഖാരനിമിത്തം യഥാഭൂതം ജാനാതി. തേന വുച്ചതി സമ്മാദസ്സനന്തി തേന യഥാഭൂതജാനനേന തം ഞാണം ‘‘സമ്മാദസ്സന’’ന്തി വുച്ചതി. പവത്തന്തി ദുക്ഖപ്പത്താകാരേ സുഖസഞ്ഞം ഉഗ്ഘാടേത്വാ സുഖസഞ്ഞായ പഹാനേന പണിധിസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ പഹീനത്താ സുഖസമ്മതമ്പി വിപാകപവത്തം യഥാഭൂതം ജാനാതി. നിമിത്തഞ്ച പവത്തഞ്ചാതി നാനാധാതുമനസികാരസമ്ഭവേന സമൂഹഘനവിനിബ്ഭോഗേന ഉഭയഥാപി അത്തസഞ്ഞായ പഹീനത്താ സങ്ഖാരനിമിത്തഞ്ച വിപാകപവത്തഞ്ച യഥാഭൂതം ജാനാതി. യഞ്ച യഥാഭൂതം ഞാണന്തിആദിത്തയം ഇദാനി വുത്തമേവ, ന അഞ്ഞം. ഭയതോ ഉപട്ഠാതീതി നിച്ചസുഖഅത്താഭാവദസ്സനതോ യഥാക്കമം തം തം ഭയതോ ഉപട്ഠാതി. യാ ച ഭയതുപട്ഠാനേ പഞ്ഞാതിആദിനാ ‘‘ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാഞാണം ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണം ഭയതുപട്ഠാനഞാണം ആദീനവാനുപസ്സനാഞാണം നിബ്ബിദാനുപസ്സനാഞാണം മുഞ്ചിതുകമ്യതാഞാണം പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാഞാണം സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം അനുലോമഞാണ’’ന്തി വുത്തേസു പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിസങ്ഖാതേസു നവസു വിപസ്സനാഞാണേസു ഭയതുപട്ഠാനസമ്ബന്ധേന അവത്ഥാഭേദേന ഭിന്നാനി ഏകട്ഠാനി തീണി ഞാണാനി വുത്താനി, ന സേസാനി.

    227. Puna vimokkhamukhāni ca vimokkhe ca anekadhā niddisitukāmo aniccato manasikarontotiādimāha. Tattha yathābhūtanti yathāsabhāvena. Jānātīti ñāṇena jānāti. Passatīti teneva ñāṇena cakkhunā viya passati. Tadanvayenāti tadanugamanena, tassa paccakkhato ñāṇena diṭṭhassa anugamanenāti attho. Kaṅkhā pahīyatīti aniccānupassanāya niccāniccakaṅkhā, itarāhi itarakaṅkhā. Nimittanti santatighanavinibbhogena niccasaññāya pahīnattā ārammaṇabhūtaṃ saṅkhāranimittaṃ yathābhūtaṃ jānāti. Tena vuccati sammādassananti tena yathābhūtajānanena taṃ ñāṇaṃ ‘‘sammādassana’’nti vuccati. Pavattanti dukkhappattākāre sukhasaññaṃ ugghāṭetvā sukhasaññāya pahānena paṇidhisaṅkhātāya taṇhāya pahīnattā sukhasammatampi vipākapavattaṃ yathābhūtaṃ jānāti. Nimittañca pavattañcāti nānādhātumanasikārasambhavena samūhaghanavinibbhogena ubhayathāpi attasaññāya pahīnattā saṅkhāranimittañca vipākapavattañca yathābhūtaṃ jānāti. Yañca yathābhūtaṃ ñāṇantiādittayaṃ idāni vuttameva, na aññaṃ. Bhayato upaṭṭhātīti niccasukhaattābhāvadassanato yathākkamaṃ taṃ taṃ bhayato upaṭṭhāti. Yā ca bhayatupaṭṭhāne paññātiādinā ‘‘udayabbayānupassanāñāṇaṃ bhaṅgānupassanāñāṇaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ anulomañāṇa’’nti vuttesu paṭipadāñāṇadassanavisuddhisaṅkhātesu navasu vipassanāñāṇesu bhayatupaṭṭhānasambandhena avatthābhedena bhinnāni ekaṭṭhāni tīṇi ñāṇāni vuttāni, na sesāni.

    പുന തീസു അനുപസ്സനാസു അന്തേ ഠിതായ അനന്തരായ അനത്താനുപസ്സനായ സമ്ബന്ധേന തായ സഹ സുഞ്ഞതാനുപസ്സനായ ഏകട്ഠതം ദസ്സേതും യാ ച അനത്താനുപസ്സനാ യാ ച സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാതിആദിമാഹ. ഇമാനി ഹി ദ്വേ ഞാണാനി അത്ഥതോ ഏകമേവ, അവത്ഥാഭേദേന പന ഭിന്നാനി. യഥാ ച ഇമാനി, തഥാ അനിച്ചാനുപസ്സനാ ച അനിമിത്താനുപസ്സനാ ച അത്ഥതോ ഏകമേവ ഞാണം, ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ച അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാ ച അത്ഥതോ ഏകമേവ ഞാണം, കേവലം അവത്ഥാഭേദേനേവ ഭിന്നാനി. അനത്താനുപസ്സനാസുഞ്ഞതാനുപസ്സനാനഞ്ച ഏകട്ഠതായ വുത്തായ തേസം ദ്വിന്നം ദ്വിന്നമ്പി ഞാണാനം ഏകലക്ഖണത്താ ഏകട്ഠതാ വുത്താവ ഹോതീതി. നിമിത്തം പടിസങ്ഖാ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതീതി ‘‘സങ്ഖാരനിമിത്തം അദ്ധുവം താവകാലിക’’ന്തി അനിച്ചലക്ഖണവസേന ജാനിത്വാ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. കാമഞ്ച ന പഠമം ജാനിത്വാ പച്ഛാ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, വോഹാരവസേന പന ‘‘മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദീനി (സം॰ നി॰ ൪.൬൦; മ॰ നി॰ ൧.൪൦൦; ൩.൪൨൧) വിയ ഏവം വുച്ചതി. സദ്ദസത്ഥവിദൂപി ച ‘‘ആദിച്ചം പാപുണിത്വാ തമോ വിഗച്ഛതീ’’തിആദീസു വിയ സമാനകാലേപി ഇമം പദം ഇച്ഛന്തി. ഏകത്തനയേന വാ പുരിമഞ്ച പച്ഛിമഞ്ച ഏകം കത്വാ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇമിനാ നയേന ഇതരസ്മിമ്പി പദദ്വയേ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മുഞ്ചിതുകമ്യതാദീനം തിണ്ണം ഞാണാനം ഏകട്ഠതാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയാ ഏവ.

    Puna tīsu anupassanāsu ante ṭhitāya anantarāya anattānupassanāya sambandhena tāya saha suññatānupassanāya ekaṭṭhataṃ dassetuṃ yā ca anattānupassanā yā ca suññatānupassanātiādimāha. Imāni hi dve ñāṇāni atthato ekameva, avatthābhedena pana bhinnāni. Yathā ca imāni, tathā aniccānupassanā ca animittānupassanā ca atthato ekameva ñāṇaṃ, dukkhānupassanā ca appaṇihitānupassanā ca atthato ekameva ñāṇaṃ, kevalaṃ avatthābhedeneva bhinnāni. Anattānupassanāsuññatānupassanānañca ekaṭṭhatāya vuttāya tesaṃ dvinnaṃ dvinnampi ñāṇānaṃ ekalakkhaṇattā ekaṭṭhatā vuttāva hotīti. Nimittaṃ paṭisaṅkhā ñāṇaṃ uppajjatīti ‘‘saṅkhāranimittaṃ addhuvaṃ tāvakālika’’nti aniccalakkhaṇavasena jānitvā ñāṇaṃ uppajjati. Kāmañca na paṭhamaṃ jānitvā pacchā ñāṇaṃ uppajjati, vohāravasena pana ‘‘manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇa’’ntiādīni (saṃ. ni. 4.60; ma. ni. 1.400; 3.421) viya evaṃ vuccati. Saddasatthavidūpi ca ‘‘ādiccaṃ pāpuṇitvā tamo vigacchatī’’tiādīsu viya samānakālepi imaṃ padaṃ icchanti. Ekattanayena vā purimañca pacchimañca ekaṃ katvā evaṃ vuttanti veditabbaṃ. Iminā nayena itarasmimpi padadvaye attho veditabbo. Muñcitukamyatādīnaṃ tiṇṇaṃ ñāṇānaṃ ekaṭṭhatā heṭṭhā vuttanayā eva.

    നിമിത്താ ചിത്തം വുട്ഠാതീതി സങ്ഖാരനിമിത്തേ ദോസദസ്സനേന തത്ഥ അനല്ലീനതായ സങ്ഖാരനിമിത്താ ചിത്തം വുട്ഠാതി നാമ. അനിമിത്തേ ചിത്തം പക്ഖന്ദതീതി സങ്ഖാരനിമിത്തപടിപക്ഖേന അനിമിത്തസങ്ഖാതേ നിബ്ബാനേ തന്നിന്നതായ ചിത്തം പവിസതി. സേസാനുപസ്സനാദ്വയേപി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. നിരോധേ നിബ്ബാനധാതുയാതി ഇധ വുത്തേനേവ പഠമാനുപസ്സനാദ്വയമ്പി വുത്തമേവ ഹോതി. നിരോധേതിപി പാഠോ. ബഹിദ്ധാവുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാതി വുട്ഠാനസമ്ബന്ധേന ഗോത്രഭുഞാണം വുത്തം. ഗോത്രഭൂ ധമ്മാതി ഗോത്രഭുഞാണമേവ. ഇതരഥാ ഹി ഏകട്ഠതാ ന യുജ്ജതി. ‘‘അസങ്ഖതാ ധമ്മാ, അപ്പച്ചയാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ॰ സ॰ ദുകമാതികാ ൭, ൮) വിയ വാ ചതുമഗ്ഗവസേന വാ ബഹുവചനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. യസ്മാ വിമോക്ഖോതി മഗ്ഗോ, മഗ്ഗോ ച ദുഭതോവുട്ഠാനോ, തസ്മാ തേന സമ്ബന്ധേന യാ ച ദുഭതോവുട്ഠാനവിവട്ടനേ പഞ്ഞാതിആദി വുത്തം.

    Nimittācittaṃ vuṭṭhātīti saṅkhāranimitte dosadassanena tattha anallīnatāya saṅkhāranimittā cittaṃ vuṭṭhāti nāma. Animitte cittaṃ pakkhandatīti saṅkhāranimittapaṭipakkhena animittasaṅkhāte nibbāne tanninnatāya cittaṃ pavisati. Sesānupassanādvayepi iminā nayena attho veditabbo. Nirodhe nibbānadhātuyāti idha vutteneva paṭhamānupassanādvayampi vuttameva hoti. Nirodhetipi pāṭho. Bahiddhāvuṭṭhānavivaṭṭane paññāti vuṭṭhānasambandhena gotrabhuñāṇaṃ vuttaṃ. Gotrabhū dhammāti gotrabhuñāṇameva. Itarathā hi ekaṭṭhatā na yujjati. ‘‘Asaṅkhatā dhammā, appaccayā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. dukamātikā 7, 8) viya vā catumaggavasena vā bahuvacanaṃ katanti veditabbaṃ. Yasmā vimokkhoti maggo, maggo ca dubhatovuṭṭhāno, tasmā tena sambandhena yā ca dubhatovuṭṭhānavivaṭṭane paññātiādi vuttaṃ.

    ൨൨൮. പുന വിമോക്ഖാനം നാനാക്ഖണാനം ഏകക്ഖണപരിയായം ദസ്സേതുകാമോ കതിഹാകാരേഹീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആധിപതേയ്യട്ഠേനാതി ജേട്ഠകട്ഠേന. അധിട്ഠാനട്ഠേനാതി പതിട്ഠാനട്ഠേന. അഭിനീഹാരട്ഠേനാതി വിപസ്സനാവീഥിതോ നീഹരണട്ഠേന. നിയ്യാനട്ഠേനാതി നിബ്ബാനുപഗമനട്ഠേന. അനിച്ചതോ മനസികരോതോതി വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാക്ഖണേയേവ . അനിമിത്തോ വിമോക്ഖോതി മഗ്ഗക്ഖണേയേവ. ഏസ നയോ സേസേസു. ചിത്തം അധിട്ഠാതീതി ചിത്തം അധികം കത്വാ ഠാതി, ചിത്തം പതിട്ഠാപേതീതി അധിപ്പായോ. ചിത്തം അഭിനീഹരതീതി വിപസ്സനാവീഥിതോ ചിത്തം നീഹരതി. നിരോധം നിബ്ബാനം നിയ്യാതീതി നിരോധസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം ഉപഗച്ഛതീതി ഏവം ആകാരനാനത്തതോ ചതുധാ നാനാക്ഖണതാ ദസ്സിതാ.

    228. Puna vimokkhānaṃ nānākkhaṇānaṃ ekakkhaṇapariyāyaṃ dassetukāmo katihākārehītiādimāha. Tattha ādhipateyyaṭṭhenāti jeṭṭhakaṭṭhena. Adhiṭṭhānaṭṭhenāti patiṭṭhānaṭṭhena. Abhinīhāraṭṭhenāti vipassanāvīthito nīharaṇaṭṭhena. Niyyānaṭṭhenāti nibbānupagamanaṭṭhena. Aniccato manasikarototi vuṭṭhānagāminivipassanākkhaṇeyeva . Animitto vimokkhoti maggakkhaṇeyeva. Esa nayo sesesu. Cittaṃ adhiṭṭhātīti cittaṃ adhikaṃ katvā ṭhāti, cittaṃ patiṭṭhāpetīti adhippāyo. Cittaṃ abhinīharatīti vipassanāvīthito cittaṃ nīharati. Nirodhaṃ nibbānaṃ niyyātīti nirodhasaṅkhātaṃ nibbānaṃ upagacchatīti evaṃ ākāranānattato catudhā nānākkhaṇatā dassitā.

    ഏകക്ഖണതായ സമോധാനട്ഠേനാതി ഏകജ്ഝം സമോസരണട്ഠേന. അധിഗമനട്ഠേനാതി വിന്ദനട്ഠേന. പടിലാഭട്ഠേനാതി പാപുണനട്ഠേന. പടിവേധട്ഠേനാതി ഞാണേന പടിവിജ്ഝനട്ഠേന. സച്ഛികിരിയട്ഠേനാതി പച്ചക്ഖകരണട്ഠേന. ഫസ്സനട്ഠേനാതി ഞാണഫുസനായ ഫുസനട്ഠേന. അഭിസമയട്ഠേനാതി അഭിമുഖം സമാഗമനട്ഠേന. ഏത്ഥ ‘‘സമോധാനട്ഠേനാ’’തി മൂലപദം, സേസാനി അധിഗമവേവചനാനി. തസ്മായേവ ഹി സബ്ബേസം ഏകതോ വിസ്സജ്ജനം കതം. നിമിത്താ മുച്ചതീതി നിച്ചനിമിത്തതോ മുച്ചതി. ഇമിനാ വിമോക്ഖട്ഠോ വുത്തോ. യതോ മുച്ചതീതി യതോ നിമിത്തതോ മുച്ചതി. തത്ഥ ന പണിദഹതീതി തസ്മിം നിമിത്തേ പത്ഥനം ന കരോതി. യത്ഥ ന പണിദഹതീതി യസ്മിം നിമിത്തേ ന പണിദഹതി. തേന സുഞ്ഞോതി തേന നിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. യേന സുഞ്ഞോതി യേന നിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. തേന നിമിത്തേന അനിമിത്തോതി ഇമിനാ അനിമിത്തട്ഠോ വുത്തോ.

    Ekakkhaṇatāya samodhānaṭṭhenāti ekajjhaṃ samosaraṇaṭṭhena. Adhigamanaṭṭhenāti vindanaṭṭhena. Paṭilābhaṭṭhenāti pāpuṇanaṭṭhena. Paṭivedhaṭṭhenāti ñāṇena paṭivijjhanaṭṭhena. Sacchikiriyaṭṭhenāti paccakkhakaraṇaṭṭhena. Phassanaṭṭhenāti ñāṇaphusanāya phusanaṭṭhena. Abhisamayaṭṭhenāti abhimukhaṃ samāgamanaṭṭhena. Ettha ‘‘samodhānaṭṭhenā’’ti mūlapadaṃ, sesāni adhigamavevacanāni. Tasmāyeva hi sabbesaṃ ekato vissajjanaṃ kataṃ. Nimittā muccatīti niccanimittato muccati. Iminā vimokkhaṭṭho vutto. Yato muccatīti yato nimittato muccati. Tattha na paṇidahatīti tasmiṃ nimitte patthanaṃ na karoti. Yattha na paṇidahatīti yasmiṃ nimitte na paṇidahati. Tena suññoti tena nimittena suñño. Yena suññoti yena nimittena suñño. Tena nimittena animittoti iminā animittaṭṭho vutto.

    പണിധിയാ മുച്ചതീതി പണിധിതോ മുച്ചതി. ‘‘പണിധി മുച്ചതീ’’തി പാഠോ നിസ്സക്കത്ഥോയേവ. ഇമിനാ വിമോക്ഖട്ഠോ വുത്തോ. യത്ഥ ന പണിദഹതീതി യസ്മിം ദുക്ഖേ ന പണിദഹതി. തേന സുഞ്ഞോതി തേന ദുക്ഖേന സുഞ്ഞോ. യേന സുഞ്ഞോതി യേന ദുക്ഖനിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. യേന നിമിത്തേനാതി യേന ദുക്ഖനിമിത്തേന. തത്ഥ ന പണിദഹതീതി ഇമിനാ അപ്പണിഹിതട്ഠോ വുത്തോ. അഭിനിവേസാ മുച്ചതീതി ഇമിനാ വിമോക്ഖട്ഠോ വുത്തോ. യേന സുഞ്ഞോതി യേന അഭിനിവേസനിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. യേന നിമിത്തേനാതി യേന അഭിനിവേസനിമിത്തേന. യത്ഥ ന പണിദഹതി, തേന സുഞ്ഞോതി യസ്മിം അഭിനിവേസനിമിത്തേ ന പണിദഹതി, തേന അഭിനിവേസനിമിത്തേന സുഞ്ഞോ. ഇമിനാ സുഞ്ഞതട്ഠോ വുത്തോ.

    Paṇidhiyā muccatīti paṇidhito muccati. ‘‘Paṇidhi muccatī’’ti pāṭho nissakkatthoyeva. Iminā vimokkhaṭṭho vutto. Yattha na paṇidahatīti yasmiṃ dukkhe na paṇidahati. Tena suññoti tena dukkhena suñño. Yena suññoti yena dukkhanimittena suñño. Yena nimittenāti yena dukkhanimittena. Tattha na paṇidahatīti iminā appaṇihitaṭṭho vutto. Abhinivesā muccatīti iminā vimokkhaṭṭho vutto. Yena suññoti yena abhinivesanimittena suñño. Yena nimittenāti yena abhinivesanimittena. Yattha na paṇidahati, tena suññoti yasmiṃ abhinivesanimitte na paṇidahati, tena abhinivesanimittena suñño. Iminā suññataṭṭho vutto.

    ൨൨൯. പുന അട്ഠവിമോക്ഖാദീനി നിദ്ദിസിതുകാമോ അത്ഥി വിമോക്ഖോതിആദിമാഹ. തത്ഥ നിച്ചതോ അഭിനിവേസാതിആദീനി സഞ്ഞാവിമോക്ഖേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാനി. സബ്ബാഭിനിവേസേഹീതി വുത്തപ്പകാരേഹി അഭിനിവേസേഹി. ഇതി അഭിനിവേസമുച്ചനവസേന സുഞ്ഞതവിമോക്ഖാ നാമ ജാതാ, തേയേവ നിച്ചാദിനിമിത്തമുച്ചനവസേന അനിമിത്തവിമോക്ഖാ, നിച്ചന്തിആദിപണിധീഹി മുച്ചനവസേന അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖാ. ഏത്ഥ ച പണിധി മുച്ചതീതി സബ്ബത്ഥ നിസ്സക്കത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പണിധിയാ മുച്ചതീതി വാ പാഠോ. ‘‘സബ്ബപണിധീഹി മുച്ചതീ’’തി ചേത്ഥ സാധകം. ഏവം തിസ്സോ അനുപസ്സനാ തദങ്ഗവിമോക്ഖത്താ ച സമുച്ഛേദവിമോക്ഖസ്സ പച്ചയത്താ ച പരിയായേന വിമോക്ഖാതി വുത്താ.

    229. Puna aṭṭhavimokkhādīni niddisitukāmo atthi vimokkhotiādimāha. Tattha niccato abhinivesātiādīni saññāvimokkhe vuttanayena veditabbāni. Sabbābhinivesehīti vuttappakārehi abhinivesehi. Iti abhinivesamuccanavasena suññatavimokkhā nāma jātā, teyeva niccādinimittamuccanavasena animittavimokkhā, niccantiādipaṇidhīhi muccanavasena appaṇihitavimokkhā. Ettha ca paṇidhi muccatīti sabbattha nissakkattho veditabbo. Paṇidhiyā muccatīti vā pāṭho. ‘‘Sabbapaṇidhīhi muccatī’’ti cettha sādhakaṃ. Evaṃ tisso anupassanā tadaṅgavimokkhattā ca samucchedavimokkhassa paccayattā ca pariyāyena vimokkhāti vuttā.

    ൨൩൦. തത്ഥ ജാതാതി അനന്തരേ വിപസ്സനാവിമോക്ഖേപി സതി ഇമിസ്സാ കഥായ മഗ്ഗവിമോക്ഖാധികാരത്താ തസ്മിം മഗ്ഗവിമോക്ഖേ ജാതാതി വുത്തം ഹോതി. അനവജ്ജകുസലാതി രാഗാദിവജ്ജവിരഹിതാ കുസലാ. വിച്ഛേദം കത്വാ വാ പാഠോ. ബോധിപക്ഖിയാ ധമ്മാതി ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ , അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൩൫, ൪൩; ചൂളനി॰ മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨൨; മി॰ പ॰ ൫.൪.൧) വുത്താ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ. ഇദം മുഖന്തി ഇദം വുത്തപ്പകാരം ധമ്മജാതം ആരമ്മണതോ നിബ്ബാനപവേസായ മുഖത്താ മുഖം നാമാതി വുത്തം ഹോതി. തേസം ധമ്മാനന്തി തേസം ബോധിപക്ഖിയാനം ധമ്മാനം. ഇദം വിമോക്ഖമുഖന്തി നിബ്ബാനം വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമോക്ഖേസു നിസ്സരണവിമോക്ഖോവ, ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ , ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം ധമ്മാനം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (ഇതിവു॰ ൯൦; അ॰ നി॰ ൪.൩൪) വുത്തത്താ ഉത്തമട്ഠേന മുഖഞ്ചാതി വിമോക്ഖമുഖം. വിമോക്ഖഞ്ച തം മുഖഞ്ച വിമോക്ഖമുഖന്തി കമ്മധാരയസമാസവസേന അയമേവ അത്ഥോ വുത്തോ. വിമോക്ഖഞ്ചാതി ഏത്ഥ ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ കതോ. തീണി അകുസലമൂലാനീതി ലോഭദോസമോഹാ. തീണി ദുച്ചരിതാനീതി കായവചീമനോദുച്ചരിതാനി. സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാതി അകുസലമൂലേഹി സമ്പയുത്താ ദുച്ചരിതേഹി സമ്പയുത്താ ച അസമ്പയുത്താ ച സേവിതബ്ബദോമനസ്സാദീനി ഠപേത്വാ സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ. കുസലമൂലസുചരിതാനി വുത്തപടിപക്ഖേന വേദിതബ്ബാനി. സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാതി വുത്തനയേനേവ സമ്പയുത്താ അസമ്പയുത്താ ച വിമോക്ഖസ്സ ഉപനിസ്സയഭൂതാ സബ്ബേപി കുസലാ ധമ്മാ. വിവട്ടകഥാ ഹേട്ഠാ വുത്താ. വിമോക്ഖവിവട്ടസമ്ബന്ധേന പനേത്ഥ സേസവിവട്ടാപി വുത്താ. ആസേവനാതി ആദിതോ സേവനാ. ഭാവനാതി തസ്സേവ വഡ്ഢനാ. ബഹുലീകമ്മന്തി തസ്സേവ വസിപ്പത്തിയാ പുനപ്പുനം കരണം. മഗ്ഗസ്സ പന ഏകക്ഖണേയേവ കിച്ചസാധനവസേന ആസേവനാദീനി വേദിതബ്ബാനി. പടിലാഭോ വാ വിപാകോ വാതിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനേവാതി.

    230.Tattha jātāti anantare vipassanāvimokkhepi sati imissā kathāya maggavimokkhādhikārattā tasmiṃ maggavimokkhe jātāti vuttaṃ hoti. Anavajjakusalāti rāgādivajjavirahitā kusalā. Vicchedaṃ katvā vā pāṭho. Bodhipakkhiyā dhammāti ‘‘cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā , ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti (ma. ni. 3.35, 43; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 22; mi. pa. 5.4.1) vuttā sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā. Idaṃ mukhanti idaṃ vuttappakāraṃ dhammajātaṃ ārammaṇato nibbānapavesāya mukhattā mukhaṃ nāmāti vuttaṃ hoti. Tesaṃ dhammānanti tesaṃ bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ. Idaṃ vimokkhamukhanti nibbānaṃ vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavimokkhesu nissaraṇavimokkhova, ‘‘yāvatā, bhikkhave , dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ dhammānaṃ aggamakkhāyatī’’ti (itivu. 90; a. ni. 4.34) vuttattā uttamaṭṭhena mukhañcāti vimokkhamukhaṃ. Vimokkhañca taṃ mukhañca vimokkhamukhanti kammadhārayasamāsavasena ayameva attho vutto. Vimokkhañcāti ettha liṅgavipallāso kato. Tīṇi akusalamūlānīti lobhadosamohā. Tīṇi duccaritānīti kāyavacīmanoduccaritāni. Sabbepi akusalā dhammāti akusalamūlehi sampayuttā duccaritehi sampayuttā ca asampayuttā ca sevitabbadomanassādīni ṭhapetvā sabbepi akusalā dhammā. Kusalamūlasucaritāni vuttapaṭipakkhena veditabbāni. Sabbepi kusalā dhammāti vuttanayeneva sampayuttā asampayuttā ca vimokkhassa upanissayabhūtā sabbepi kusalā dhammā. Vivaṭṭakathā heṭṭhā vuttā. Vimokkhavivaṭṭasambandhena panettha sesavivaṭṭāpi vuttā. Āsevanāti ādito sevanā. Bhāvanāti tasseva vaḍḍhanā. Bahulīkammanti tasseva vasippattiyā punappunaṃ karaṇaṃ. Maggassa pana ekakkhaṇeyeva kiccasādhanavasena āsevanādīni veditabbāni. Paṭilābho vā vipāko vātiādīni heṭṭhā vuttatthānevāti.

    വിമോക്ഖനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Vimokkhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    സദ്ധമ്മപ്പകാസിനിയാ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗ-അട്ഠകഥായ

    Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya

    വിമോക്ഖകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Vimokkhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / ഖുദ്ദകനികായ • Khuddakanikāya / പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപാളി • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ൨. നിദ്ദേസോ • 2. Niddeso


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact