| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
विनयपञ्ञत्तियाचनकथावण्णना
Vinayapaññattiyācanakathāvaṇṇanā
१८. विनयपञ्ञत्तिया मूलतो पभुतीति पाराजिकादिगरुकानं, तदञ्ञेसञ्च सिक्खापदानं पातिमोक्खुद्देसक्कमेन येभुय्येन अपञ्ञत्ततं सन्धाय वुत्तं, न सब्बेन सब्बं अपञ्ञत्तताय। तेनेव थेरो भगवन्तं ‘‘सावकानं सिक्खापदं पञ्ञपेय्य उद्दिसेय्य पातिमोक्ख’’न्ति पातिमोक्खुद्देसेन सह सिक्खापदपञ्ञत्तिं याचि। खन्धके हि आनन्दत्थेरादीनं पब्बज्जतो पुरेतरमेव राहुलभद्दस्स पब्बज्जाय ‘‘न, भिक्खवे, अननुञ्ञातो मातापितूहि पुत्तो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव॰ १०५) पञ्ञत्तसिक्खापदं दिस्सति। इधेव अट्ठकथायम्पि ‘‘सामम्पि पचनं…पे॰… न वट्टती’’ति च, ‘‘रत्तिच्छेदो वस्सच्छेदो वा न कतो’’ति च वुत्तत्ता पुब्बेव सामपाकादिपटिक्खेपो अत्थीति पञ्ञायति। एवं कतिपयसिक्खापदानं पञ्ञत्तिसब्भावेपि अपञ्ञत्तपाराजिकादिके सन्धाय ‘‘न ताव, सारिपुत्त, सत्था सावकानं सिक्खापदं पञ्ञपेती’’ति वुत्तन्ति गहेतब्बं। पुथुत्तारम्मणतो पटिनिवत्तित्वा सम्मदेव एकारम्मणे चित्तेन लीनो पटिसल्लीनो नामाति आह ‘‘एकीभावं गतस्सा’’ति, चित्तविवेकं गतस्साति अत्थो। चिरन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं।
18.Vinayapaññattiyāmūlato pabhutīti pārājikādigarukānaṃ, tadaññesañca sikkhāpadānaṃ pātimokkhuddesakkamena yebhuyyena apaññattataṃ sandhāya vuttaṃ, na sabbena sabbaṃ apaññattatāya. Teneva thero bhagavantaṃ ‘‘sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapeyya uddiseyya pātimokkha’’nti pātimokkhuddesena saha sikkhāpadapaññattiṃ yāci. Khandhake hi ānandattherādīnaṃ pabbajjato puretarameva rāhulabhaddassa pabbajjāya ‘‘na, bhikkhave, ananuññāto mātāpitūhi putto pabbājetabbo, yo pabbājeyya āpatti dukkaṭassā’’ti (mahāva. 105) paññattasikkhāpadaṃ dissati. Idheva aṭṭhakathāyampi ‘‘sāmampi pacanaṃ…pe… na vaṭṭatī’’ti ca, ‘‘ratticchedo vassacchedo vā na kato’’ti ca vuttattā pubbeva sāmapākādipaṭikkhepo atthīti paññāyati. Evaṃ katipayasikkhāpadānaṃ paññattisabbhāvepi apaññattapārājikādike sandhāya ‘‘na tāva, sāriputta, satthā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapetī’’ti vuttanti gahetabbaṃ. Puthuttārammaṇato paṭinivattitvā sammadeva ekārammaṇe cittena līno paṭisallīno nāmāti āha ‘‘ekībhāvaṃ gatassā’’ti, cittavivekaṃ gatassāti attho. Ciranti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ.
सोळसविधाय पञ्ञायाति मज्झिमनिकाये अनुपदसुत्तन्तदेसनायं ‘‘महापञ्ञो, भिक्खवे, सारिपुत्तो पुथुपञ्ञो हासपञ्ञो जवनपञ्ञो तिक्खपञ्ञो निब्बेधिकपञ्ञो’’ति आगता छ पञ्ञा च नवानुपुब्बविहारसमापत्तिपञ्ञा च अरहत्तमग्गपञ्ञा चाति एवं सोळसविधेन आगताय पञ्ञाय। येसं बुद्धानं सावका सुद्धावासेसु सन्दिस्सन्ति, तेयेव लोके पाकटाति विपस्सीआदयोव इध उद्धटा, न इतरे पुब्बबुद्धा। तेनेव आटानाटियसुत्ते (दी॰ नि॰ ३.२७५ आदयो) देवापि अत्तनो पाकटानं तेसञ्ञेव गहणं अकंसु, नाञ्ञेसन्ति वेदितब्बं।
Soḷasavidhāya paññāyāti majjhimanikāye anupadasuttantadesanāyaṃ ‘‘mahāpañño, bhikkhave, sāriputto puthupañño hāsapañño javanapañño tikkhapañño nibbedhikapañño’’ti āgatā cha paññā ca navānupubbavihārasamāpattipaññā ca arahattamaggapaññā cāti evaṃ soḷasavidhena āgatāya paññāya. Yesaṃ buddhānaṃ sāvakā suddhāvāsesu sandissanti, teyeva loke pākaṭāti vipassīādayova idha uddhaṭā, na itare pubbabuddhā. Teneva āṭānāṭiyasutte (dī. ni. 3.275 ādayo) devāpi attano pākaṭānaṃ tesaññeva gahaṇaṃ akaṃsu, nāññesanti veditabbaṃ.
१९. किलासुनोति अप्पोस्सुक्का पयोजनाभावेन निरुस्साहा अहेसुं, न आलसियेन, तेनाह न आलसियकिलासुनोतिआदि। निद्दोसतायाति कायवचीवीतिक्कमसमुट्ठापकदोसाभावा। पाणं न हने न चादिन्नमादियेतिआदिना (सु॰ नि॰ ४०२) ओवादसिक्खापदानं विज्जमानत्ता वुत्तं सत्तापत्तिक्खन्धवसेनातिआदि। छन्नं छन्नं वस्सानं ओसानदिवसं अपेक्खित्वा ‘‘सकिं सकि’’न्ति वुत्तत्ता तदपेक्खमेत्थ सामिवचनं। सकलजम्बुदीपे सब्बोपि भिक्खुसङ्घो उपोसथं अकासीति सम्बन्धो।
19.Kilāsunoti appossukkā payojanābhāvena nirussāhā ahesuṃ, na ālasiyena, tenāha na ālasiyakilāsunotiādi. Niddosatāyāti kāyavacīvītikkamasamuṭṭhāpakadosābhāvā. Pāṇaṃ na hane na cādinnamādiyetiādinā (su. ni. 402) ovādasikkhāpadānaṃ vijjamānattā vuttaṃ sattāpattikkhandhavasenātiādi. Channaṃ channaṃ vassānaṃ osānadivasaṃ apekkhitvā ‘‘sakiṃ saki’’nti vuttattā tadapekkhamettha sāmivacanaṃ. Sakalajambudīpe sabbopi bhikkhusaṅgho uposathaṃ akāsīti sambandho.
खन्ती परमन्तिआदीसु तितिक्खासङ्खाता खन्ति सत्तसङ्खारेहि निब्बत्तानिट्ठाखमनकिलेसतपनतो परमं तपो नाम। वानसङ्खाताय तण्हाय निक्खन्तत्ता निब्बानं सब्बधम्मेहि परमं उत्तमन्ति बुद्धा वदन्ति। यथावुत्तखन्तिया अभावेन पाणवधं वा छेदनताळनादिं वा करोन्तो परूपघाती परस्सहरणपरदारातिक्कमनादीहि मुसापेसुञ्ञफरुसादीहि च परं विहेठयन्तो च बाहितपापताय अभावेन पब्बजितो वा समितपापताय अभावेन समणो वा न होतीति अत्थो। सीलसंवरेन सब्बपापस्स अनुप्पादनं लोकियसमाधिविपस्सनाहि कुसलस्स उपसम्पादनं निप्फादनं सब्बेहि मग्गफलेहि अत्तनो चित्तस्स परिसोधनं पभस्सरभावकरणं यं, तमेतं बुद्धानं सासनं अनुसिट्ठि। अनुपवादोति वाचाय कस्सचि अनुपवदनं। अनुपघातोति कायेन कस्सचि उपघाताकरणं वुत्तावसेसे च पातिमोक्खसङ्खाते सीले अत्तानं संवरणं। भत्तस्मिं मत्तञ्ञुतासङ्खातआजीवपारिसुद्धिपच्चयसन्निस्सितसीलसमायोगो तम्मुखेन इन्द्रियसंवरो पन्तसेनासनसङ्खातं अरञ्ञवासं तम्मुखेन पकासिते चतुपच्चयसन्तोसभावनारामतासङ्खातमहाअरियवंसे पतिट्ठानञ्च अधिचित्तसङ्खाते लोकियलोकुत्तरसमाधिम्हि तदुप्पादनवसेन आयोगो अनुयोगो च यं, तमेतं बुद्धानं अनुसिट्ठीति योजना।
Khantīparamantiādīsu titikkhāsaṅkhātā khanti sattasaṅkhārehi nibbattāniṭṭhākhamanakilesatapanato paramaṃ tapo nāma. Vānasaṅkhātāya taṇhāya nikkhantattā nibbānaṃ sabbadhammehi paramaṃ uttamanti buddhā vadanti. Yathāvuttakhantiyā abhāvena pāṇavadhaṃ vā chedanatāḷanādiṃ vā karonto parūpaghātī parassaharaṇaparadārātikkamanādīhi musāpesuññapharusādīhi ca paraṃ viheṭhayanto ca bāhitapāpatāya abhāvena pabbajito vā samitapāpatāya abhāvena samaṇo vā na hotīti attho. Sīlasaṃvarena sabbapāpassa anuppādanaṃ lokiyasamādhivipassanāhi kusalassa upasampādanaṃ nipphādanaṃ sabbehi maggaphalehi attano cittassa parisodhanaṃ pabhassarabhāvakaraṇaṃ yaṃ, tametaṃ buddhānaṃ sāsanaṃ anusiṭṭhi. Anupavādoti vācāya kassaci anupavadanaṃ. Anupaghātoti kāyena kassaci upaghātākaraṇaṃ vuttāvasese ca pātimokkhasaṅkhāte sīle attānaṃ saṃvaraṇaṃ. Bhattasmiṃ mattaññutāsaṅkhātaājīvapārisuddhipaccayasannissitasīlasamāyogo tammukhena indriyasaṃvaro pantasenāsanasaṅkhātaṃ araññavāsaṃ tammukhena pakāsite catupaccayasantosabhāvanārāmatāsaṅkhātamahāariyavaṃse patiṭṭhānañca adhicittasaṅkhāte lokiyalokuttarasamādhimhi taduppādanavasena āyogo anuyogo ca yaṃ, tametaṃ buddhānaṃ anusiṭṭhīti yojanā.
‘‘याव सासनपरियन्ता’’ति आणापातिमोक्खस्स अभावतो वुत्तं। परिनिब्बानतो पन उद्धं ओवादपातिमोक्खुद्देसोपि नत्थेव, बुद्धा एव हि तं उद्दिसन्ति, न सावका। पठमबोधियन्ति बोधितो वीसतिवस्सपरिच्छिन्ने काले, आचरियधम्मपालत्थेरेन पन ‘‘पञ्चचत्तालीसाय वस्सेसु आदितो पन्नरस वस्सानि पठमबोधी’’ति वुत्तं, सिक्खापदपञ्ञत्तिकआलतो पन पभुति आणापातिमोक्खमेव उद्दिसन्तीति इदं पातिमोक्खुद्देसक्कमेनेव परिपुण्णं कत्वा सिक्खापदपञ्ञत्तिकालं सन्धाय वुत्तं। अट्ठानं अनवकासोति यथाक्कमं हेतुपच्चयपटिक्खेपवसेन कारणपटिक्खेपो। यन्ति येन कारणेन। अपरिसुद्धाय परिसायाति अलज्जीपुग्गलेहि वोमिस्सताय असुद्धाय परिसाय, न केवलं बुद्धानञ्ञेव अपरिसुद्धाय परिसाय पातिमोक्खुद्देसो अयुत्तो, अथ खो सावकानम्पि। चोदनासारणादिवसेन पन सोधेत्वा संवासकरणं सावकानञ्ञेव भारो, बुद्धा पन सिक्खापदानि पञ्ञपेत्वा उपोसथादिकरणविधानं सिक्खापेत्वा विस्सज्जेन्ति, चोदनासारणादीनि न करोन्ति, तेनेव भगवा असुद्धाय परिसाय पातिमोक्खं अनुद्दिसित्वा सकलरत्तिं तुण्हीभूतो निसीदि। भिक्खू च भगवतो अधिप्पायं ञत्वा असुद्धपुग्गलं बहि नीहरिंसु। तस्मा सावकानम्पि असुद्धाय परिसाय ञत्वा उपोसथादिसङ्घकम्मकरणं ब्रह्मचरियन्तरायकरणं विना न वट्टतीति वेदितब्बं।
‘‘Yāva sāsanapariyantā’’ti āṇāpātimokkhassa abhāvato vuttaṃ. Parinibbānato pana uddhaṃ ovādapātimokkhuddesopi nattheva, buddhā eva hi taṃ uddisanti, na sāvakā. Paṭhamabodhiyanti bodhito vīsativassaparicchinne kāle, ācariyadhammapālattherena pana ‘‘pañcacattālīsāya vassesu ādito pannarasa vassāni paṭhamabodhī’’ti vuttaṃ, sikkhāpadapaññattikaālato pana pabhuti āṇāpātimokkhameva uddisantīti idaṃ pātimokkhuddesakkameneva paripuṇṇaṃ katvā sikkhāpadapaññattikālaṃ sandhāya vuttaṃ. Aṭṭhānaṃ anavakāsoti yathākkamaṃ hetupaccayapaṭikkhepavasena kāraṇapaṭikkhepo. Yanti yena kāraṇena. Aparisuddhāya parisāyāti alajjīpuggalehi vomissatāya asuddhāya parisāya, na kevalaṃ buddhānaññeva aparisuddhāya parisāya pātimokkhuddeso ayutto, atha kho sāvakānampi. Codanāsāraṇādivasena pana sodhetvā saṃvāsakaraṇaṃ sāvakānaññeva bhāro, buddhā pana sikkhāpadāni paññapetvā uposathādikaraṇavidhānaṃ sikkhāpetvā vissajjenti, codanāsāraṇādīni na karonti, teneva bhagavā asuddhāya parisāya pātimokkhaṃ anuddisitvā sakalarattiṃ tuṇhībhūto nisīdi. Bhikkhū ca bhagavato adhippāyaṃ ñatvā asuddhapuggalaṃ bahi nīhariṃsu. Tasmā sāvakānampi asuddhāya parisāya ñatvā uposathādisaṅghakammakaraṇaṃ brahmacariyantarāyakaraṇaṃ vinā na vaṭṭatīti veditabbaṃ.
सम्मुखसावकानन्ति बुद्धानं सम्मुखे धरमानकाले पब्बजितानं सब्बन्तिमानं सावकानं। उळारातिसयजोतनत्थं ‘‘उळारुळारभोगादिकुलवसेन वा’’ति पुन उळारसद्दग्गहणं कतं। आदि-सद्देन उळारमज्झत्तअनुळारादीनं गहणं वेदितब्बं। ते पच्छिमा सावका अन्तरधापेसुन्ति सम्बन्धो।
Sammukhasāvakānanti buddhānaṃ sammukhe dharamānakāle pabbajitānaṃ sabbantimānaṃ sāvakānaṃ. Uḷārātisayajotanatthaṃ ‘‘uḷāruḷārabhogādikulavasena vā’’ti puna uḷārasaddaggahaṇaṃ kataṃ. Ādi-saddena uḷāramajjhattaanuḷārādīnaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Te pacchimā sāvakā antaradhāpesunti sambandho.
अपञ्ञत्तेपि सिक्खापदे यदि सावका समानजातिआदिका सियुं, अत्तनो कुलानुगतगन्थं विय भगवतो वचनं न नासेय्युं। यस्मा पन सिक्खापदञ्च न पञ्ञत्तं, इमे च भिक्खू न समानजातिआदिका, तस्मा विनासेसुन्ति इममत्थं दस्सेतुं यस्मा एकनामा…पे॰… तस्मा अञ्ञमञ्ञं विहेठेन्तातिआदि वुत्तं। चिरट्ठितिकवारे पन सावकानं नानाजच्चादिभावे समानेपि सिक्खापदपञ्ञत्तिया परिपुण्णताय सासनस्स चिरप्पवत्ति वेदितब्बा। यदि एवं कस्मा सब्बेपि बुद्धा सिक्खापदानि न पञ्ञपेन्तीति? यस्मा च सासनस्स चिरप्पवत्तिया न केवलं सिक्खापदपञ्ञत्तियेव हेतु, अथ खो आयतिं धम्मविनयं गहेत्वा सावकेहि विनेतब्बपुग्गलानं सम्भवोपि, तस्मा तेसं सम्भवे सति बुद्धा सिक्खापदं पञ्ञपेन्ति, नासतीति परिपुण्णापञ्ञत्तियेव वेनेय्यसम्भवस्सापि सूचनतो सासनस्स चिरप्पवत्तिया हेतु वुत्ताति वेदितब्बा। पाळियं सहस्सं भिक्खुसङ्घं…पे॰… ओवदतीति एत्थ सहस्ससङ्ख्यापरिच्छिन्नो सङ्घो सहस्सो सहस्सिलोकधातूतिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१८) विय। तं सहस्सं भिक्खुसङ्घन्ति योजना। सहस्ससद्दस्स एकवचनन्तताय ‘‘भिक्खुसहस्सस्सा’’ति वत्वा अवयवापेक्खाय ‘‘ओवदियमानान’’न्ति बहुवचननिद्देसो कतोति दट्ठब्बो।
Apaññattepi sikkhāpade yadi sāvakā samānajātiādikā siyuṃ, attano kulānugataganthaṃ viya bhagavato vacanaṃ na nāseyyuṃ. Yasmā pana sikkhāpadañca na paññattaṃ, ime ca bhikkhū na samānajātiādikā, tasmā vināsesunti imamatthaṃ dassetuṃ yasmā ekanāmā…pe… tasmā aññamaññaṃ viheṭhentātiādi vuttaṃ. Ciraṭṭhitikavāre pana sāvakānaṃ nānājaccādibhāve samānepi sikkhāpadapaññattiyā paripuṇṇatāya sāsanassa cirappavatti veditabbā. Yadi evaṃ kasmā sabbepi buddhā sikkhāpadāni na paññapentīti? Yasmā ca sāsanassa cirappavattiyā na kevalaṃ sikkhāpadapaññattiyeva hetu, atha kho āyatiṃ dhammavinayaṃ gahetvā sāvakehi vinetabbapuggalānaṃ sambhavopi, tasmā tesaṃ sambhave sati buddhā sikkhāpadaṃ paññapenti, nāsatīti paripuṇṇāpaññattiyeva veneyyasambhavassāpi sūcanato sāsanassa cirappavattiyā hetu vuttāti veditabbā. Pāḷiyaṃ sahassaṃ bhikkhusaṅghaṃ…pe… ovadatīti ettha sahassasaṅkhyāparicchinno saṅgho sahasso sahassilokadhātūtiādīsu (dī. ni. 2.18) viya. Taṃ sahassaṃ bhikkhusaṅghanti yojanā. Sahassasaddassa ekavacanantatāya ‘‘bhikkhusahassassā’’ti vatvā avayavāpekkhāya ‘‘ovadiyamānāna’’nti bahuvacananiddeso katoti daṭṭhabbo.
अनुपादाय आसवेहि चित्तानि विमुच्चिंसूति एत्थ आसवेहीति कत्तुअत्थे करणवचनं। चित्तानीति पच्चत्तबहुवचनं। विमुच्चिंसूति कम्मसाधनं। तस्मा आसवेहि कत्तुभूतेहि अनुपादाय आरम्मणकरणवसेन अग्गहेत्वा चित्तानि विमोचितानीति एवमेत्थ अत्थो गहेतब्बोति आह तेसञ्हि चित्तानीतिआदि। येहि आसवेहीति एत्थापि कत्तुअत्थे एव करणवचनं। विमुच्चिंसूति कम्मसाधनं। तेति आसवा। तानीति चित्तानि, उपयोगबहुवचनञ्चेतं। विमुच्चिंसूति कत्तुसाधनं, विमोचेसुन्ति अत्थो। अग्गहेत्वा विमुच्चिंसूति आरम्मणवसेन तानि चित्तानि अग्गहेत्वा आसवा तेहि चित्तेहि मुत्तवन्तो अहेसुन्ति अत्थो। अथ वा आसवेहीति निस्सक्कवचनं, विमुच्चिंसूति कत्तुसाधनं। तस्मा कञ्चि सङ्खतधम्मं तण्हादिवसेन अनुपादियित्वा चित्तानि विमुत्तवन्तानि अहेसुन्ति अत्थो गहेतब्बो। पुरिमवचनापेक्खन्ति अञ्ञतरस्मिं भिंसनके वनसण्डेति वुत्तवचनस्स अपेक्खनं तस्मिं पुरिमवचनेति एवं अपेक्खनन्ति अत्थो, तेनाह यं वुत्तन्तिआदि। भिंसनस्स भयस्स कतं करणं किरिया भिंसनकतं, तस्मिं भिंसनकिरियायाति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘भिंसनकिरियाया’’ति। भिंसयतीति भिंसनो, सोव भिंसनको, तस्स भावो ‘‘भिंसनकत्त’’न्ति वत्तब्बे त-कारस्स लोपं कत्वा वुत्तन्ति पकारन्तरेन अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अथ वा’’तिआदि। बहुतरानं सत्तानं वाति येभुय्येनाति पदस्स अत्थदस्सनं। तेन च यो कोचीति पदस्सापि यो यो पविसतीति विच्छावसेन नानत्थेन अत्थो गहेतब्बोति दस्सेति, यो यो पविसति, तेसु बहुतरानन्ति अत्थसम्भवतो।
Anupādāya āsavehi cittāni vimucciṃsūti ettha āsavehīti kattuatthe karaṇavacanaṃ. Cittānīti paccattabahuvacanaṃ. Vimucciṃsūti kammasādhanaṃ. Tasmā āsavehi kattubhūtehi anupādāya ārammaṇakaraṇavasena aggahetvā cittāni vimocitānīti evamettha attho gahetabboti āha tesañhi cittānītiādi. Yehi āsavehīti etthāpi kattuatthe eva karaṇavacanaṃ. Vimucciṃsūti kammasādhanaṃ. Teti āsavā. Tānīti cittāni, upayogabahuvacanañcetaṃ. Vimucciṃsūti kattusādhanaṃ, vimocesunti attho. Aggahetvā vimucciṃsūti ārammaṇavasena tāni cittāni aggahetvā āsavā tehi cittehi muttavanto ahesunti attho. Atha vā āsavehīti nissakkavacanaṃ, vimucciṃsūti kattusādhanaṃ. Tasmā kañci saṅkhatadhammaṃ taṇhādivasena anupādiyitvā cittāni vimuttavantāni ahesunti attho gahetabbo. Purimavacanāpekkhanti aññatarasmiṃ bhiṃsanake vanasaṇḍeti vuttavacanassa apekkhanaṃ tasmiṃ purimavacaneti evaṃ apekkhananti attho, tenāha yaṃ vuttantiādi. Bhiṃsanassa bhayassa kataṃ karaṇaṃ kiriyā bhiṃsanakataṃ, tasmiṃ bhiṃsanakiriyāyāti atthaṃ dassento āha ‘‘bhiṃsanakiriyāyā’’ti. Bhiṃsayatīti bhiṃsano, sova bhiṃsanako, tassa bhāvo ‘‘bhiṃsanakatta’’nti vattabbe ta-kārassa lopaṃ katvā vuttanti pakārantarena atthaṃ dassento āha ‘‘atha vā’’tiādi. Bahutarānaṃ sattānaṃ vāti yebhuyyenāti padassa atthadassanaṃ. Tena ca yo kocīti padassāpi yo yo pavisatīti vicchāvasena nānatthena attho gahetabboti dasseti, yo yo pavisati, tesu bahutarānanti atthasambhavato.
निगमनन्ति पकते अत्थे यथावुत्तस्स अत्थस्स उपसंहारो। अयञ्हेत्थ निगमनक्कमो – या हि, सारिपुत्त, विपस्सीआदीनं तिण्णं बुद्धानं अत्तनो परिनिब्बानतो उपरि परियत्तिवसेन विनेतब्बानं पुग्गलानं अभावेन तेसं अत्थाय वित्थारतो सिक्खापदपञ्ञत्तियं किलासुता अप्पोस्सुक्कता, या च उपनिस्सयसम्पन्नानं वेनेय्यानं चेतसा चेतो परिच्च भिंसनकवनसण्डेपि गन्त्वा ओवदन्तानं तेसं मग्गफलुप्पादनत्थाय धम्मदेसनाय एव अकिलासुता सउस्साहता, न वित्थारतो धम्मविनयदेसनाय, अयं खो, सारिपुत्त, हेतु, अयं पच्चयो, येन विपस्सीआदीनं तिण्णं बुद्धानं ब्रह्मचरियं न चिरट्ठितिकं अहोसीति। पुरिसयुगवसेनाति पुरिसानं युगं पवत्तिकालो, तस्स वसेन, पुरिसवसेनाति अत्थो। सब्बपच्छिमकोति परिनिब्बानदिवसे पब्बजितो सुभद्दसदिसो। सतसहस्सं सट्ठिमत्तानि च वस्ससहस्सानीति इदं भगवतो जातितो पट्ठाय वुत्तं, बोधितो पट्ठाय पन गणियमानं ऊनं होतीति दट्ठब्बं। द्वेयेवाति धरमाने भगवति एकं, परिनिब्बुते एकन्ति द्वे एव पुरिसयुगानि।
Nigamananti pakate atthe yathāvuttassa atthassa upasaṃhāro. Ayañhettha nigamanakkamo – yā hi, sāriputta, vipassīādīnaṃ tiṇṇaṃ buddhānaṃ attano parinibbānato upari pariyattivasena vinetabbānaṃ puggalānaṃ abhāvena tesaṃ atthāya vitthārato sikkhāpadapaññattiyaṃ kilāsutā appossukkatā, yā ca upanissayasampannānaṃ veneyyānaṃ cetasā ceto paricca bhiṃsanakavanasaṇḍepi gantvā ovadantānaṃ tesaṃ maggaphaluppādanatthāya dhammadesanāya eva akilāsutā saussāhatā, na vitthārato dhammavinayadesanāya, ayaṃ kho, sāriputta, hetu, ayaṃ paccayo, yena vipassīādīnaṃ tiṇṇaṃ buddhānaṃ brahmacariyaṃ na ciraṭṭhitikaṃ ahosīti. Purisayugavasenāti purisānaṃ yugaṃ pavattikālo, tassa vasena, purisavasenāti attho. Sabbapacchimakoti parinibbānadivase pabbajito subhaddasadiso. Satasahassaṃ saṭṭhimattāni ca vassasahassānīti idaṃ bhagavato jātito paṭṭhāya vuttaṃ, bodhito paṭṭhāya pana gaṇiyamānaṃ ūnaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Dveyevāti dharamāne bhagavati ekaṃ, parinibbute ekanti dve eva purisayugāni.
२०-१. असम्भुणन्तेनाति अपापुणन्तेन। को अनुसन्धीति पुरिमकथाय इमस्स को सम्बन्धोति अत्थो। यं वुत्तन्ति यं याचितन्ति अत्थो। येसूति वीतिक्कमधम्मेसु। नेसन्ति दिट्ठधम्मिकादिआसवानं। तेति वीतिक्कमधम्मा। ञातियेव पितामहपितुपुत्तादिवसेन परिवट्टनतो परिवट्टोति ञातिपरिवट्टो। लोकामिसभूतन्ति लोकपरियापन्नं हुत्वा किलेसेहि आमसितब्बतो लोकामिसभूतं। पब्बज्जासङ्खेपेनेवाति दससिक्खापददानादिपब्बज्जामुखेन। एतन्ति मेथुनादीनं अकरणं। थामन्ति सिक्खापदपञ्ञापनसामत्थियं। सञ्छविन्ति सुक्कच्छविं पकतिच्छविं, सुन्दरच्छविं वा। सेसन्ति सेसपदयोजनदस्सनं। इदानि अत्थयोजनं दस्सेन्तो आह अयं वा हेत्थातिआदि। तत्थ वा-सद्दो अवधारणे। हि-सद्दो पसिद्धियं, अयमेव हेत्थाति अत्थो। अथ सत्थाति पदस्स अत्थं दस्सेति ‘‘तदा सत्था’’ति। रोपेत्वाति फालितट्ठाने निन्नं मंसं समं वड्ढेत्वा। सके आचरियकेति अत्तनो आचरियभावे, आचरियकम्मे वा।
20-1.Asambhuṇantenāti apāpuṇantena. Ko anusandhīti purimakathāya imassa ko sambandhoti attho. Yaṃ vuttanti yaṃ yācitanti attho. Yesūti vītikkamadhammesu. Nesanti diṭṭhadhammikādiāsavānaṃ. Teti vītikkamadhammā. Ñātiyeva pitāmahapituputtādivasena parivaṭṭanato parivaṭṭoti ñātiparivaṭṭo. Lokāmisabhūtanti lokapariyāpannaṃ hutvā kilesehi āmasitabbato lokāmisabhūtaṃ. Pabbajjāsaṅkhepenevāti dasasikkhāpadadānādipabbajjāmukhena. Etanti methunādīnaṃ akaraṇaṃ. Thāmanti sikkhāpadapaññāpanasāmatthiyaṃ. Sañchavinti sukkacchaviṃ pakaticchaviṃ, sundaracchaviṃ vā. Sesanti sesapadayojanadassanaṃ. Idāni atthayojanaṃ dassento āha ayaṃ vā hetthātiādi. Tattha vā-saddo avadhāraṇe. Hi-saddo pasiddhiyaṃ, ayameva hetthāti attho. Atha satthāti padassa atthaṃ dasseti ‘‘tadā satthā’’ti. Ropetvāti phālitaṭṭhāne ninnaṃ maṃsaṃ samaṃ vaḍḍhetvā. Sake ācariyaketi attano ācariyabhāve, ācariyakamme vā.
विपुलभावेनाति बहुभावेन। अयोनिसो उम्मुज्जमानाति अनुपायेन अभिनिविसमाना, विपरीततो जानमानाति अत्थो। रसेन रसं संसन्दित्वाति अनवज्जसभावेन सावज्जसभावं सम्मिस्सेत्वा। उद्धम्मं उब्बिनयन्ति उग्गतधम्मं उग्गतविनयञ्च, यथा धम्मो च विनयो च विनस्सिस्सति, एवं कत्वाति अत्थो। इमस्मिं अत्थेति इमस्मिं सङ्घाधिकारे। पभस्सरोति पभासनसीलो। एवंनामो एवंगोत्तोति सोयमायस्मा सोतापन्नोतिनामगोत्तेन समन्नागतो, अयं वुच्चति सोतापन्नोति पकतेन सम्बन्धो। अविनिपातधम्मोति एत्थ धम्म-सद्दो सभाववाची, सो च अत्थतो अपायेसु खिपनको दिट्ठिआदिअकुसलधम्मो एवाति आह ‘‘ये धम्मा’’तिआदि। इदानि सभाववसेनेव अत्थं दस्सेतुं विनिपतनं वातिआदि वुत्तं। नियतोति सत्तभवब्भन्तरे नियतक्खन्धपरिनिब्बानो। तस्स कारणमाह ‘‘सम्बोधिपरायणो’’ति।
Vipulabhāvenāti bahubhāvena. Ayoniso ummujjamānāti anupāyena abhinivisamānā, viparītato jānamānāti attho. Rasena rasaṃ saṃsanditvāti anavajjasabhāvena sāvajjasabhāvaṃ sammissetvā. Uddhammaṃ ubbinayanti uggatadhammaṃ uggatavinayañca, yathā dhammo ca vinayo ca vinassissati, evaṃ katvāti attho. Imasmiṃ attheti imasmiṃ saṅghādhikāre. Pabhassaroti pabhāsanasīlo. Evaṃnāmo evaṃgottoti soyamāyasmā sotāpannotināmagottena samannāgato, ayaṃ vuccati sotāpannoti pakatena sambandho. Avinipātadhammoti ettha dhamma-saddo sabhāvavācī, so ca atthato apāyesu khipanako diṭṭhiādiakusaladhammo evāti āha ‘‘ye dhammā’’tiādi. Idāni sabhāvavaseneva atthaṃ dassetuṃ vinipatanaṃ vātiādi vuttaṃ. Niyatoti sattabhavabbhantare niyatakkhandhaparinibbāno. Tassa kāraṇamāha ‘‘sambodhiparāyaṇo’’ti.
२२. अनुधम्मताति लोकुत्तरधम्मानुगतो सभावो। पवारणासङ्गहं दत्वाति ‘‘आगामिनिया पुण्णमिया पवारेस्सामा’’ति अनुमतिदानवसेन दत्वा, पवारणं उक्कड्ढित्वाति अत्थो, एतेन नयेन केनचि पच्चयेन पवारणुक्कड्ढनं कातुं वट्टतीति दीपितं होति। मागसिरस्स पठमदिवसेति चन्दमासवसेन वुत्तं, अपरकत्तिकपुण्णमाय अनन्तरे पाटिपददिवसेति अत्थो। फुस्समासस्स पठमदिवसेति एत्थापि एसेव नयो। इदञ्च निदस्सनमत्तं वेनेय्यानं अपरिपाकं पटिच्च फुस्समासतो परञ्च एकद्वितिचतुमासम्पि तत्थेव वसित्वा सेसमासेहि चारिकाय परियोसापनतो। दससहस्सचक्कवाळेति इदं देवब्रह्मानं वसेन वुत्तं। मनुस्सा पन इमस्मिंयेव चक्कवाळे बोधनेय्या होन्ति। इतरचक्कवाळेसु पन मनुस्सानं इमस्मिं चक्कवाळे उप्पत्तिया छन्दुप्पादनत्थं अनन्तम्पि चक्कवाळं ओलोकेत्वा तदनुगुणानुसासनी पाटिहारियं करोन्तियेव।
22.Anudhammatāti lokuttaradhammānugato sabhāvo. Pavāraṇāsaṅgahaṃ datvāti ‘‘āgāminiyā puṇṇamiyā pavāressāmā’’ti anumatidānavasena datvā, pavāraṇaṃ ukkaḍḍhitvāti attho, etena nayena kenaci paccayena pavāraṇukkaḍḍhanaṃ kātuṃ vaṭṭatīti dīpitaṃ hoti. Māgasirassa paṭhamadivaseti candamāsavasena vuttaṃ, aparakattikapuṇṇamāya anantare pāṭipadadivaseti attho. Phussamāsassa paṭhamadivaseti etthāpi eseva nayo. Idañca nidassanamattaṃ veneyyānaṃ aparipākaṃ paṭicca phussamāsato parañca ekadviticatumāsampi tattheva vasitvā sesamāsehi cārikāya pariyosāpanato. Dasasahassacakkavāḷeti idaṃ devabrahmānaṃ vasena vuttaṃ. Manussā pana imasmiṃyeva cakkavāḷe bodhaneyyā honti. Itaracakkavāḷesu pana manussānaṃ imasmiṃ cakkavāḷe uppattiyā chanduppādanatthaṃ anantampi cakkavāḷaṃ oloketvā tadanuguṇānusāsanī pāṭihāriyaṃ karontiyeva.
आयामाति एत्थ आ-सद्दो आगच्छाति इमिना समानत्थोति आह ‘‘आगच्छ यामा’’ति, एहि गच्छामाति अत्थो। सुवण्णरसपिञ्जराहीति विलीनसुवण्णजलं विय पिञ्जराहि सुवण्णवण्णाहीति अत्थो। पाळियं निमन्तितम्हातिआदीसु ‘‘निमन्तिता वस्संवुत्था अम्हा’’ति च, ‘‘निमन्तिता वस्संवुत्था अत्था’’ति च सम्बन्धो।
Āyāmāti ettha ā-saddo āgacchāti iminā samānatthoti āha ‘‘āgaccha yāmā’’ti, ehi gacchāmāti attho. Suvaṇṇarasapiñjarāhīti vilīnasuvaṇṇajalaṃ viya piñjarāhi suvaṇṇavaṇṇāhīti attho. Pāḷiyaṃ nimantitamhātiādīsu ‘‘nimantitā vassaṃvutthā amhā’’ti ca, ‘‘nimantitā vassaṃvutthā atthā’’ti ca sambandho.
यन्ति देय्यधम्मजातं, यं किञ्चीति अत्थो। नो नत्थीति अम्हाकं नत्थि, नोति वा एतस्स विवरणं नत्थीति। एत्थाति घरावासे। तन्ति तं कारणं, किच्चं वा। कुतोति कतरहेतुतो। यन्ति येन कारणेन, किच्चेन वा। दुतिये अत्थविकप्पे एत्थाति इमस्स विवरणं इमस्मिं तेमासब्भन्तरेति। तन्ति तं देय्यधम्मं।
Yanti deyyadhammajātaṃ, yaṃ kiñcīti attho. No natthīti amhākaṃ natthi, noti vā etassa vivaraṇaṃ natthīti. Etthāti gharāvāse. Tanti taṃ kāraṇaṃ, kiccaṃ vā. Kutoti katarahetuto. Yanti yena kāraṇena, kiccena vā. Dutiye atthavikappe etthāti imassa vivaraṇaṃ imasmiṃ temāsabbhantareti. Tanti taṃ deyyadhammaṃ.
तत्थ चाति कुसले। तिक्खविसदभावापादनेन समुत्तेजेत्वा। वस्सेत्वाति आयतिं वासनाभागियं धम्मरतनवस्सं ओतारेत्वा। यं दिवसन्ति यस्मिं दिवसे।
Tatthacāti kusale. Tikkhavisadabhāvāpādanena samuttejetvā. Vassetvāti āyatiṃ vāsanābhāgiyaṃ dhammaratanavassaṃ otāretvā. Yaṃ divasanti yasmiṃ divase.
२३. पत्तुण्णपत्तपटे चाति पत्तुण्णपटे चीनपटे च। तुम्बानीति चम्ममयतेलभाजनानि। अनुबन्धित्वाति अनुपगमनं कत्वा। अभिरन्त-सद्दो इध अभिरुचिपरियायोति आह ‘‘यथाज्झासय’’न्तिआदि। सोरेय्यादीनि महामण्डलचारिकाय मग्गभूतानि सोरेय्यनगरादीनि। पयागपतिट्ठानन्ति गङ्गाय एकस्स तित्थविसेसस्सापि, तंसमीपे गामस्सापि नामं। समन्तपासादिकायाति समन्ततो सब्बसो पसादं जनेतीति समन्तपासादिका, तस्सा।
23.Pattuṇṇapattapaṭe cāti pattuṇṇapaṭe cīnapaṭe ca. Tumbānīti cammamayatelabhājanāni. Anubandhitvāti anupagamanaṃ katvā. Abhiranta-saddo idha abhirucipariyāyoti āha ‘‘yathājjhāsaya’’ntiādi. Soreyyādīni mahāmaṇḍalacārikāya maggabhūtāni soreyyanagarādīni. Payāgapatiṭṭhānanti gaṅgāya ekassa titthavisesassāpi, taṃsamīpe gāmassāpi nāmaṃ. Samantapāsādikāyāti samantato sabbaso pasādaṃ janetīti samantapāsādikā, tassā.
ये पन पकारे सन्धाय ‘‘समन्ततो’’ति वुच्चति, ते पकारे वित्थारेत्वा दस्सेतुं तत्रिदन्तिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘समन्तपासादिका’’ति या संवण्णना वुत्ता, तत्र तस्सं समन्तपासादिकायं समन्तपसादिकभावे इदं वक्खमानगाथावचनं होतीति योजना। बाहिरनिदानअब्भन्तरनिदानसिक्खापदनिदानानं वसेन निदानप्पभेददीपनं वेदितब्बं। ‘‘थेरवादप्पकासनं वत्थुप्पभेददीपन’’न्तिपि वदन्ति। ‘‘सिक्खापदानं पच्चुप्पन्नवत्थुप्पभेददीपन’’न्तिपि वत्तुं वट्टति। सिक्खापदनिदानन्ति पन वेसालीआदि सिक्खापदपञ्ञत्तिया कारणभूतदेसविसेसो वेदितब्बो। एत्थाति समन्तपासादिकाय। सम्पस्सतं विञ्ञूनन्ति सम्बन्धो, तस्मा अयं समन्तपासादिकात्वेव पवत्ताति योजेतब्बा।
Ye pana pakāre sandhāya ‘‘samantato’’ti vuccati, te pakāre vitthāretvā dassetuṃ tatridantiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘samantapāsādikā’’ti yā saṃvaṇṇanā vuttā, tatra tassaṃ samantapāsādikāyaṃ samantapasādikabhāve idaṃ vakkhamānagāthāvacanaṃ hotīti yojanā. Bāhiranidānaabbhantaranidānasikkhāpadanidānānaṃ vasena nidānappabhedadīpanaṃ veditabbaṃ. ‘‘Theravādappakāsanaṃ vatthuppabhedadīpana’’ntipi vadanti. ‘‘Sikkhāpadānaṃ paccuppannavatthuppabhedadīpana’’ntipi vattuṃ vaṭṭati. Sikkhāpadanidānanti pana vesālīādi sikkhāpadapaññattiyā kāraṇabhūtadesaviseso veditabbo. Etthāti samantapāsādikāya. Sampassataṃ viññūnanti sambandho, tasmā ayaṃ samantapāsādikātveva pavattāti yojetabbā.
इति समन्तपासादिकाय विनयट्ठकथाय विमतिविनोदनियं
Iti samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya vimativinodaniyaṃ
वेरञ्जकण्डवण्णनानयो निट्ठितो।
Verañjakaṇḍavaṇṇanānayo niṭṭhito.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā
विनयपञ्ञत्तियाचनकथावण्णना • Vinayapaññattiyācanakathāvaṇṇanā
बुद्धाचिण्णकथा • Buddhāciṇṇakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
विनयपञ्ञत्तियाचनकथा • Vinayapaññattiyācanakathā
बुद्धाचिण्णकथा • Buddhāciṇṇakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / उपासकत्तपटिवेदनाकथावण्णना • Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
