| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१६०] १०. विनीलजातकवण्णना
[160] 10. Vinīlajātakavaṇṇanā
एवमेव नून राजानन्ति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तस्स सुगतालयं आरब्भ कथेसि। देवदत्ते हि गयासीसगतानं द्विन्नं अग्गसावकानं सुगतालयं दस्सेत्वा निपन्ने उभोपि थेरा धम्मं देसेत्वा अत्तनो निस्सितके आदाय वेळुवनं अगमिंसु। ते सत्थारा ‘‘सारिपुत्त, देवदत्तो तुम्हे दिस्वा किं अकासी’’ति पुट्ठा ‘‘भन्ते, सुगतालयं दस्सेत्वा महाविनासं पापुणी’’ति आरोचेसुं। सत्था ‘‘न खो, सारिपुत्त, देवदत्तो इदानेव मम अनुकिरियं करोन्तो विनासं पत्तो, पुब्बेपि पापुणियेवा’’ति वत्वा थेरेहि याचितो अतीतं आहरि।
Evameva nūna rājānanti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattassa sugatālayaṃ ārabbha kathesi. Devadatte hi gayāsīsagatānaṃ dvinnaṃ aggasāvakānaṃ sugatālayaṃ dassetvā nipanne ubhopi therā dhammaṃ desetvā attano nissitake ādāya veḷuvanaṃ agamiṃsu. Te satthārā ‘‘sāriputta, devadatto tumhe disvā kiṃ akāsī’’ti puṭṭhā ‘‘bhante, sugatālayaṃ dassetvā mahāvināsaṃ pāpuṇī’’ti ārocesuṃ. Satthā ‘‘na kho, sāriputta, devadatto idāneva mama anukiriyaṃ karonto vināsaṃ patto, pubbepi pāpuṇiyevā’’ti vatvā therehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते विदेहरट्ठे मिथिलायं विदेहराजे रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति। सो वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठासि। तदा एकस्स सुवण्णहंसराजस्स गोचरभूमियं काकिया सद्धिं संवासो अहोसि। सा पुत्तं विजायि। सो नेव मातुपतिरूपको अहोसि, न पितु। अथस्स विनीलकधातुकत्ता ‘‘विनीलको’’त्वेव नामं अकंसु। हंसराजा अभिण्हं गन्त्वा पुत्तं पस्सति। अपरे पनस्स द्वे हंसपोतका पुत्ता अहेसुं। ते पितरं अभिण्हं मनुस्सपथं गच्छन्तं दिस्वा पुच्छिंसु – ‘‘तात, तुम्हे कस्मा अभिण्हं मनुस्सपथं गच्छथा’’ति? ‘‘ताता, एकाय मे काकिया सद्धिं संवासमन्वाय एको पुत्तो जातो, ‘विनीलको’तिस्स नामं, तमहं दट्ठुं गच्छामी’’ति। ‘‘कहं पनेते वसन्ती’’ति? ‘‘विदेहरट्ठे मिथिलाय अविदूरे असुकस्मिं नाम ठाने एकस्मिं तालग्गे वसन्ती’’ति। ‘‘तात, मनुस्सपथो नाम सासङ्को सप्पटिभयो, तुम्हे मा गच्छथ, मयं गन्त्वा तं आनेस्सामा’’ति द्वे हंसपोतका पितरा आचिक्खितसञ्ञाय तत्थ गन्त्वा तं विनीलकं एकस्मिं दण्डके निसीदापेत्वा मुखतुण्डकेन दण्डकोटियं डंसित्वा मिथिलानगरमत्थकेन पायिंसु। तस्मिं खणे विदेहराजा सब्बसेतचतुसिन्धवयुत्तरथवरे निसीदित्वा नगरं पदक्खिणं करोति। विनीलको तं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘मय्हं विदेहरञ्ञा किं नानाकारणं, एस चतुसिन्धवयुत्तरथे निसीदित्वा नगरं अनुसञ्चरति, अहं पन हंसयुत्तरथे निसीदित्वा गच्छामी’’ति। सो आकासेन गच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte videharaṭṭhe mithilāyaṃ videharāje rajjaṃ kārente bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatti. So vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā pitu accayena rajje patiṭṭhāsi. Tadā ekassa suvaṇṇahaṃsarājassa gocarabhūmiyaṃ kākiyā saddhiṃ saṃvāso ahosi. Sā puttaṃ vijāyi. So neva mātupatirūpako ahosi, na pitu. Athassa vinīlakadhātukattā ‘‘vinīlako’’tveva nāmaṃ akaṃsu. Haṃsarājā abhiṇhaṃ gantvā puttaṃ passati. Apare panassa dve haṃsapotakā puttā ahesuṃ. Te pitaraṃ abhiṇhaṃ manussapathaṃ gacchantaṃ disvā pucchiṃsu – ‘‘tāta, tumhe kasmā abhiṇhaṃ manussapathaṃ gacchathā’’ti? ‘‘Tātā, ekāya me kākiyā saddhiṃ saṃvāsamanvāya eko putto jāto, ‘vinīlako’tissa nāmaṃ, tamahaṃ daṭṭhuṃ gacchāmī’’ti. ‘‘Kahaṃ panete vasantī’’ti? ‘‘Videharaṭṭhe mithilāya avidūre asukasmiṃ nāma ṭhāne ekasmiṃ tālagge vasantī’’ti. ‘‘Tāta, manussapatho nāma sāsaṅko sappaṭibhayo, tumhe mā gacchatha, mayaṃ gantvā taṃ ānessāmā’’ti dve haṃsapotakā pitarā ācikkhitasaññāya tattha gantvā taṃ vinīlakaṃ ekasmiṃ daṇḍake nisīdāpetvā mukhatuṇḍakena daṇḍakoṭiyaṃ ḍaṃsitvā mithilānagaramatthakena pāyiṃsu. Tasmiṃ khaṇe videharājā sabbasetacatusindhavayuttarathavare nisīditvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ karoti. Vinīlako taṃ disvā cintesi – ‘‘mayhaṃ videharaññā kiṃ nānākāraṇaṃ, esa catusindhavayuttarathe nisīditvā nagaraṃ anusañcarati, ahaṃ pana haṃsayuttarathe nisīditvā gacchāmī’’ti. So ākāsena gacchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१९.
19.
‘‘एवमेव नून राजानं, वेदेहं मिथिलग्गहं।
‘‘Evameva nūna rājānaṃ, vedehaṃ mithilaggahaṃ;
अस्सा वहन्ति आजञ्ञा, यथा हंसा विनीलक’’न्ति॥
Assā vahanti ājaññā, yathā haṃsā vinīlaka’’nti.
तत्थ एवमेवाति एवं एव, नूनाति परिवितक्के निपातो। एकंसेपि वट्टतियेव। वेदेहन्ति विदेहरट्ठसामिकं। मिथिलग्गहन्ति मिथिलगेहं, मिथिलायं घरं परिग्गहेत्वा वसमानन्ति अत्थो। आजञ्ञाति कारणाकारणाजाननका। यथा हंसा विनीलकन्ति यथा इमे हंसा मं विनीलकं वहन्ति, एवमेव वहन्तीति।
Tattha evamevāti evaṃ eva, nūnāti parivitakke nipāto. Ekaṃsepi vaṭṭatiyeva. Vedehanti videharaṭṭhasāmikaṃ. Mithilaggahanti mithilagehaṃ, mithilāyaṃ gharaṃ pariggahetvā vasamānanti attho. Ājaññāti kāraṇākāraṇājānanakā. Yathā haṃsā vinīlakanti yathā ime haṃsā maṃ vinīlakaṃ vahanti, evameva vahantīti.
हंसपोतका तस्स वचनं सुत्वा कुज्झित्वा ‘‘इधेव नं पातेत्वा गमिस्सामा’’ति चित्तं उप्पादेत्वापि ‘‘एवं कते पिता नो किं वक्खती’’ति गरहभयेन पितु सन्तिकं नेत्वा तेन कतकिरियं पितु आचिक्खिंसु। अथ नं पिता कुज्झित्वा ‘‘किं त्वं मम पुत्तेहि अधिकतरोसि, यो मम पुत्ते अभिभवित्वा रथे युत्तसिन्धवे विय करोसि, अत्तनो पमाणं न जानासि। इमं ठानं तव अगोचरो, अत्तनो मातु वसनट्ठानमेव गच्छाही’’ति तज्जेत्वा दुतियं गाथमाह –
Haṃsapotakā tassa vacanaṃ sutvā kujjhitvā ‘‘idheva naṃ pātetvā gamissāmā’’ti cittaṃ uppādetvāpi ‘‘evaṃ kate pitā no kiṃ vakkhatī’’ti garahabhayena pitu santikaṃ netvā tena katakiriyaṃ pitu ācikkhiṃsu. Atha naṃ pitā kujjhitvā ‘‘kiṃ tvaṃ mama puttehi adhikatarosi, yo mama putte abhibhavitvā rathe yuttasindhave viya karosi, attano pamāṇaṃ na jānāsi. Imaṃ ṭhānaṃ tava agocaro, attano mātu vasanaṭṭhānameva gacchāhī’’ti tajjetvā dutiyaṃ gāthamāha –
२०.
20.
‘‘विनील दुग्गं भजसि, अभूमिं तात सेवसि।
‘‘Vinīla duggaṃ bhajasi, abhūmiṃ tāta sevasi;
गामन्तकानि सेवस्सु, एतं मातालयं तवा’’ति॥
Gāmantakāni sevassu, etaṃ mātālayaṃ tavā’’ti.
तत्थ विनीलाति तं नामेनालपति। दुग्गं भजसीति इमेसं वसेन गिरिदुग्गं भजसि। अभूमिं, तात, सेवसीति, तात, गिरिविसमं नाम तव अभूमि , तं सेवसि उपगच्छसि। एतं मातालयं तवाति एतं गामन्तं उक्कारट्ठानं आमकसुसानट्ठानञ्च तव मातु आलयं गेहं वसनट्ठानं, तत्थ गच्छाहीति। एवं तं तज्जेत्वा ‘‘गच्छथ, नं मिथिलनगरस्स उक्कारभूमियञ्ञेव ओतारेत्वा एथा’’ति पुत्ते आणापेसि, ते तथा अकंसु।
Tattha vinīlāti taṃ nāmenālapati. Duggaṃ bhajasīti imesaṃ vasena giriduggaṃ bhajasi. Abhūmiṃ, tāta, sevasīti, tāta, girivisamaṃ nāma tava abhūmi , taṃ sevasi upagacchasi. Etaṃ mātālayaṃ tavāti etaṃ gāmantaṃ ukkāraṭṭhānaṃ āmakasusānaṭṭhānañca tava mātu ālayaṃ gehaṃ vasanaṭṭhānaṃ, tattha gacchāhīti. Evaṃ taṃ tajjetvā ‘‘gacchatha, naṃ mithilanagarassa ukkārabhūmiyaññeva otāretvā ethā’’ti putte āṇāpesi, te tathā akaṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा विनीलको देवदत्तो अहोसि, द्वे हंसपोतका द्वे अग्गसावका अहेसुं, पिता आनन्दो अहोसि, विदेहराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā vinīlako devadatto ahosi, dve haṃsapotakā dve aggasāvakā ahesuṃ, pitā ānando ahosi, videharājā pana ahameva ahosi’’nti.
विनीलजातकवण्णना दसमा।
Vinīlajātakavaṇṇanā dasamā.
दळ्हवग्गो पठमो।
Daḷhavaggo paṭhamo.
तस्सुद्दानं –
Tassuddānaṃ –
राजोवादञ्च सिङ्गालं, सूकरं उरगं भग्गं।
Rājovādañca siṅgālaṃ, sūkaraṃ uragaṃ bhaggaṃ;
अलीनचित्तगुणञ्च, सुहनु मोरविनीलं॥
Alīnacittaguṇañca, suhanu moravinīlaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १६०. विनीलजातकं • 160. Vinīlajātakaṃ
