| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
विनीतवत्थुवण्णना
Vinītavatthuvaṇṇanā
१८०. वोहारवसेनाति पुब्बभागवोहारवसेन, मरणाधिप्पायस्स सन्निट्ठापकचेतनाक्खणे करुणाय अभावतो कारुञ्ञेन पासे बद्धसूकरमोचनं (पारा॰ १५३) विय न होतीति अधिप्पायो। ‘‘यथायुना’’ति वुत्तमेवत्थं ‘‘यथानुसन्धिना’’ति परियायन्तरेन वुत्तं। हेट्ठा किस्मिञ्चि विज्जमाने साटकं वलिं गण्हातीति आह ‘‘यस्मिं वलि न पञ्ञायती’’ति। पटिवेक्खणञ्चेतं गिहीनं सन्तके एवाति दट्ठब्बं। पाळियं मुसले उस्सितेति अञ्ञमञ्ञं उपत्थम्भेत्वा द्वीसु मुसलेसु भित्तिं अपस्साय ठपितेसूति अत्थो। उदुक्खलभण्डिकन्ति उदुक्खलत्थाय आनीतं दारुभण्डं। परिबन्धन्ति भोजनपरिबन्धं, भोजनन्तरायन्ति वुत्तं होति।
180.Vohāravasenāti pubbabhāgavohāravasena, maraṇādhippāyassa sanniṭṭhāpakacetanākkhaṇe karuṇāya abhāvato kāruññena pāse baddhasūkaramocanaṃ (pārā. 153) viya na hotīti adhippāyo. ‘‘Yathāyunā’’ti vuttamevatthaṃ ‘‘yathānusandhinā’’ti pariyāyantarena vuttaṃ. Heṭṭhā kismiñci vijjamāne sāṭakaṃ valiṃ gaṇhātīti āha ‘‘yasmiṃ vali na paññāyatī’’ti. Paṭivekkhaṇañcetaṃ gihīnaṃ santake evāti daṭṭhabbaṃ. Pāḷiyaṃ musale ussiteti aññamaññaṃ upatthambhetvā dvīsu musalesu bhittiṃ apassāya ṭhapitesūti attho. Udukkhalabhaṇḍikanti udukkhalatthāya ānītaṃ dārubhaṇḍaṃ. Paribandhanti bhojanaparibandhaṃ, bhojanantarāyanti vuttaṃ hoti.
१८१. अग्गकारिकन्ति एत्थ कारिक-सद्दस्स भाववचनत्ता ‘‘अग्गकिरिय’’न्ति अत्थं वत्वापि यस्मा किरियं दातुं न सक्का, तस्मा दानसङ्खाताय अग्गकिरियाय युत्तपिण्डपातमेव इध उपचारयुत्तिया अग्गकिरियाति गहेतब्बन्ति आह पठमं लद्धपिण्डपातन्तिआदि।
181. Aggakārikanti ettha kārika-saddassa bhāvavacanattā ‘‘aggakiriya’’nti atthaṃ vatvāpi yasmā kiriyaṃ dātuṃ na sakkā, tasmā dānasaṅkhātāya aggakiriyāya yuttapiṇḍapātameva idha upacārayuttiyā aggakiriyāti gahetabbanti āha paṭhamaṃ laddhapiṇḍapātantiādi.
१८२-३. दण्डमुग्गरनिखादनवेमादीनं वसेनाति एत्थ दण्डो नाम दीघदण्डो। मुग्गरो नाम रस्सो। वेमं नाम तन्तवायानं वत्थवायनउपकरणं, येन वीतं तन्तं घट्टेन्ति। विभत्तिब्यत्तयेनाति विभत्तिविपरिणामेन। विसेसाधिगमोति समाधि विपस्सना च। विसेसाधिगमन्ति लोकुत्तरधम्मपटिलाभं। ब्याकरित्वाति आरोचेत्वा, इदञ्च विसेसस्स अधिगतभावदस्सनत्थं वुत्तं। अधिगतविसेसा हि दिट्ठानुगतिआपज्जनत्थं लज्जीभिक्खूनं अवस्सं अधिगमं ब्याकरोन्ति, अधिगतविसेसेन पन अब्याकरित्वापि आहारं उपच्छिन्दितुं न वट्टति, अधिगमन्तरायविनोदनत्थमेव आहारूपच्छेदस्स अनुञ्ञातत्ता तदधिगमे सो न कातब्बोव। किं पनाधिगमं आरोचेतुं वट्टतीति आह सभागानन्तिआदि। भण्डकं वा धोवन्ताति चीवरं वा धोवन्ता। धोवनदण्डकन्ति चीवरधोवनदण्डं।
182-3.Daṇḍamuggaranikhādanavemādīnaṃ vasenāti ettha daṇḍo nāma dīghadaṇḍo. Muggaro nāma rasso. Vemaṃ nāma tantavāyānaṃ vatthavāyanaupakaraṇaṃ, yena vītaṃ tantaṃ ghaṭṭenti. Vibhattibyattayenāti vibhattivipariṇāmena. Visesādhigamoti samādhi vipassanā ca. Visesādhigamanti lokuttaradhammapaṭilābhaṃ. Byākaritvāti ārocetvā, idañca visesassa adhigatabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Adhigatavisesā hi diṭṭhānugatiāpajjanatthaṃ lajjībhikkhūnaṃ avassaṃ adhigamaṃ byākaronti, adhigatavisesena pana abyākaritvāpi āhāraṃ upacchindituṃ na vaṭṭati, adhigamantarāyavinodanatthameva āhārūpacchedassa anuññātattā tadadhigame so na kātabbova. Kiṃ panādhigamaṃ ārocetuṃ vaṭṭatīti āha sabhāgānantiādi. Bhaṇḍakaṃ vā dhovantāti cīvaraṃ vā dhovantā. Dhovanadaṇḍakanti cīvaradhovanadaṇḍaṃ.
१८५. मद्दापेत्वा पातेति, विसङ्केतोति यथाणत्तिया अकतत्ता वुत्तं, यदि पन आणापको मद्दनम्पि मद्दापनम्पि सन्धाय वोहारवसेन ‘‘मद्दित्वा पातेही’’ति वदति, विसङ्केतो नत्थीति वेदितब्बं। ‘‘मरणवण्णं वा संवण्णेय्या’’ति (पारा॰ १७१) वुत्तत्ता आह ‘‘परियायो नाम नत्थी’’ति, परियायेन आपत्तिमोक्खो न होतीति अधिप्पायो। अविजायनत्थाय गब्भग्गहणतो पुरेतरमेव भेसज्जं देन्तस्स कुच्छियं उप्पज्जित्वा गब्भो विनस्सतीति इमिना अधिप्पायेन दिन्ने तथामरन्तानं वसेन कम्मबद्धो, कुच्छियं न उप्पज्जिस्सतीति इमिना अधिप्पायेन दिन्ने उप्पज्जित्वा मरतु वा मा वा, नेवत्थि कम्मबद्धो।
185.Maddāpetvā pāteti, visaṅketoti yathāṇattiyā akatattā vuttaṃ, yadi pana āṇāpako maddanampi maddāpanampi sandhāya vohāravasena ‘‘madditvā pātehī’’ti vadati, visaṅketo natthīti veditabbaṃ. ‘‘Maraṇavaṇṇaṃ vā saṃvaṇṇeyyā’’ti (pārā. 171) vuttattā āha ‘‘pariyāyo nāma natthī’’ti, pariyāyena āpattimokkho na hotīti adhippāyo. Avijāyanatthāya gabbhaggahaṇato puretarameva bhesajjaṃ dentassa kucchiyaṃ uppajjitvā gabbho vinassatīti iminā adhippāyena dinne tathāmarantānaṃ vasena kammabaddho, kucchiyaṃ na uppajjissatīti iminā adhippāyena dinne uppajjitvā maratu vā mā vā, nevatthi kammabaddho.
सहधम्मिकानन्ति एकस्स सत्थु सासने सहसिक्खमानधम्मानं, सहधम्मे वा सिक्खापदे सिक्खनभावेन नियुत्तानं। समसीलसद्धानन्तिआदिना दुस्सीलानं भिन्नलद्धिकानञ्च अकातुम्पि लब्भतीति दस्सेति। ञातकपवारितट्ठानतोति अत्तनो तेसं वा ञातकपवारितट्ठानतो। अरियेहि अकता अयुत्तवसेन अकतपुब्बा विञ्ञत्ति अकतविञ्ञत्ति।
Sahadhammikānanti ekassa satthu sāsane sahasikkhamānadhammānaṃ, sahadhamme vā sikkhāpade sikkhanabhāvena niyuttānaṃ. Samasīlasaddhānantiādinā dussīlānaṃ bhinnaladdhikānañca akātumpi labbhatīti dasseti. Ñātakapavāritaṭṭhānatoti attano tesaṃ vā ñātakapavāritaṭṭhānato. Ariyehi akatā ayuttavasena akatapubbā viññatti akataviññatti.
पटियादियतीति सम्पादियति। अकातुं न वट्टतीति एत्थ दुक्कटं वदन्ति, अयुत्ततावसेनेव पनेत्थ अकरणपटिक्खेपो युत्तो, न आपत्तिवसेनाति गहेतब्बं। याव ञातका पस्सन्तीति याव तस्स ञातका पस्सन्ति।
Paṭiyādiyatīti sampādiyati. Akātuṃ na vaṭṭatīti ettha dukkaṭaṃ vadanti, ayuttatāvaseneva panettha akaraṇapaṭikkhepo yutto, na āpattivasenāti gahetabbaṃ. Yāva ñātakā passantīti yāva tassa ñātakā passanti.
पितुभगिनी पितुच्छा। मातुभाता मातुलो। नप्पहोन्तीति कातुं न सक्कोन्ति। न याचन्तीति लज्जाय न याचन्ति। ‘‘आभोगं कत्वा’’ति वुत्तत्ता अञ्ञथा देन्तस्स आपत्तियेव। केचि पन ‘‘आभोगं अकत्वापि दातुं वट्टती’’ति वदन्ति, तं न युत्तं भेसज्जकरणस्स पाळियं ‘‘अनापत्ति भिक्खु पाराजिकस्स, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ १८७) एवं अन्तरापत्तिदस्सनवसेन सामञ्ञतो पटिक्खित्तत्ता, अट्ठकथायं अवुत्तप्पकारेन करोन्तस्स सुत्तेनेव आपत्ति सिद्धाति दट्ठब्बा, तेनेव अट्ठकथायम्पि ‘‘तेसञ्ञेव सन्तक’’न्तिआदि वुत्तं। अञ्ञेसन्ति असालोहितानं, तेनाह एतेसं पुत्तपरम्परायातिआदि। कुलपरिवट्टोति कुलस्मिं ञातिपरम्परा। भेसज्जं करोन्तस्साति यथावुत्तविधिना करोन्तस्स, ‘‘तावकालिकं दस्सामी’’ति आभोगं अकत्वा देन्तस्सापि पन अन्तरापत्ति दुक्कटं विना मिच्छाजीवं वा कुलदूसनं वा न होतियेव, तेनाह – ‘‘वेज्जकम्मं वा कुलदूसकापत्ति वा न होती’’ति। ञातकानञ्हि सन्तकं याचित्वापि गहेतुं वट्टति, तस्मा तत्थ कुलदूसनादि न सिया। सब्बपदेसूति ‘‘चूळमातुया’’तिआदीसु सब्बपदेसु।
Pitubhaginī pitucchā. Mātubhātā mātulo. Nappahontīti kātuṃ na sakkonti. Na yācantīti lajjāya na yācanti. ‘‘Ābhogaṃ katvā’’ti vuttattā aññathā dentassa āpattiyeva. Keci pana ‘‘ābhogaṃ akatvāpi dātuṃ vaṭṭatī’’ti vadanti, taṃ na yuttaṃ bhesajjakaraṇassa pāḷiyaṃ ‘‘anāpatti bhikkhu pārājikassa, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 187) evaṃ antarāpattidassanavasena sāmaññato paṭikkhittattā, aṭṭhakathāyaṃ avuttappakārena karontassa sutteneva āpatti siddhāti daṭṭhabbā, teneva aṭṭhakathāyampi ‘‘tesaññeva santaka’’ntiādi vuttaṃ. Aññesanti asālohitānaṃ, tenāha etesaṃ puttaparamparāyātiādi. Kulaparivaṭṭoti kulasmiṃ ñātiparamparā. Bhesajjaṃ karontassāti yathāvuttavidhinā karontassa, ‘‘tāvakālikaṃ dassāmī’’ti ābhogaṃ akatvā dentassāpi pana antarāpatti dukkaṭaṃ vinā micchājīvaṃ vā kuladūsanaṃ vā na hotiyeva, tenāha – ‘‘vejjakammaṃ vā kuladūsakāpatti vā na hotī’’ti. Ñātakānañhi santakaṃ yācitvāpi gahetuṃ vaṭṭati, tasmā tattha kuladūsanādi na siyā. Sabbapadesūti ‘‘cūḷamātuyā’’tiādīsu sabbapadesu.
उपज्झायस्स आहरामाति इदं उपज्झायेन ‘‘मम ञातकानं भेसज्जं आहरथा’’ति आणत्तेहि कत्तब्बविधिदस्सनत्थं वुत्तं, इमिना च सामणेरादीनं अपच्चासायपि परजनस्स भेसज्जकरणं न वट्टतीति दस्सेति। वुत्तनयेन परियेसित्वाति इमिना ‘‘भिक्खाचारवत्तेन वा’’ति इमिना, ‘‘ञातिसामणेरेही’’ति इमिना च वुत्तमत्थं अतिदिसति। अपच्चासीसन्तेनाति आगन्तुकचोरादीनं करोन्तेनापि ‘‘मनुस्सा नाम उपकारका होन्ती’’ति अत्तनो तेहि लाभं अपत्थयन्तेन। पच्चासाय करोन्तस्स पन वेज्जकम्मकुलदूसनादिदोसो होतीति अधिप्पायो। ‘‘एवं उपकारे कते सासनगुणं ञत्वा पसीदन्ति, सङ्घस्स वा उपकारका होन्ती’’ति करणे पन दोसो नत्थि। केचि पन ‘‘अपच्चासीसन्तेन आगन्तुकादीनं पटिक्खित्तपुग्गलादीनम्पि दातुं वट्टती’’ति वदन्ति, तं न युत्तं कत्तब्बाकत्तब्बट्ठानविभागस्सनिरत्थकत्तप्पसङ्गतो ‘‘अपच्चासीसन्तेन सब्बेसं दातुं कातुञ्च वट्टती’’ति एत्तकमत्तस्सेव वत्तब्बतो। अपच्चासीसनञ्च मिच्छाजीवकुलदूसनादिदोसनिसेधनत्थमेव वुत्तं भेसज्जकरणसङ्खताय इमिस्सा अन्तरापत्तिया मुच्चनत्थं आगन्तुकचोरादीनं अनुञ्ञातानं दानेनेव ताय आपत्तिया मुच्चनतोति गहेतब्बं। तेनेव अपच्चासीसन्तेनापि अकातब्बट्ठानं दस्सेतुं सद्धं कुलन्तिआदि वुत्तं। पुच्छन्तीति इमिना दिट्ठदिट्ठरोगीनं परियायेनापि वत्वा विचरणं अयुत्तन्ति दस्सेति। पुच्छितस्सापि पन पच्चासीसन्तस्स परियायकथापि न वट्टतीति वदन्ति।
Upajjhāyassaāharāmāti idaṃ upajjhāyena ‘‘mama ñātakānaṃ bhesajjaṃ āharathā’’ti āṇattehi kattabbavidhidassanatthaṃ vuttaṃ, iminā ca sāmaṇerādīnaṃ apaccāsāyapi parajanassa bhesajjakaraṇaṃ na vaṭṭatīti dasseti. Vuttanayena pariyesitvāti iminā ‘‘bhikkhācāravattena vā’’ti iminā, ‘‘ñātisāmaṇerehī’’ti iminā ca vuttamatthaṃ atidisati. Apaccāsīsantenāti āgantukacorādīnaṃ karontenāpi ‘‘manussā nāma upakārakā hontī’’ti attano tehi lābhaṃ apatthayantena. Paccāsāya karontassa pana vejjakammakuladūsanādidoso hotīti adhippāyo. ‘‘Evaṃ upakāre kate sāsanaguṇaṃ ñatvā pasīdanti, saṅghassa vā upakārakā hontī’’ti karaṇe pana doso natthi. Keci pana ‘‘apaccāsīsantena āgantukādīnaṃ paṭikkhittapuggalādīnampi dātuṃ vaṭṭatī’’ti vadanti, taṃ na yuttaṃ kattabbākattabbaṭṭhānavibhāgassaniratthakattappasaṅgato ‘‘apaccāsīsantena sabbesaṃ dātuṃ kātuñca vaṭṭatī’’ti ettakamattasseva vattabbato. Apaccāsīsanañca micchājīvakuladūsanādidosanisedhanatthameva vuttaṃ bhesajjakaraṇasaṅkhatāya imissā antarāpattiyā muccanatthaṃ āgantukacorādīnaṃ anuññātānaṃ dāneneva tāya āpattiyā muccanatoti gahetabbaṃ. Teneva apaccāsīsantenāpi akātabbaṭṭhānaṃ dassetuṃ saddhaṃ kulantiādi vuttaṃ. Pucchantīti iminā diṭṭhadiṭṭharogīnaṃ pariyāyenāpi vatvā vicaraṇaṃ ayuttanti dasseti. Pucchitassāpi pana paccāsīsantassa pariyāyakathāpi na vaṭṭatīti vadanti.
समुल्लपेसीति अपच्चासीसन्तो एवं अञ्ञमञ्ञं कथं समुट्ठापेसि। आचरियभागोति विनयाचारं अकोपेत्वा भेसज्जाचिक्खणेन वेज्जाचरियभागोति अत्थो। पुप्फपूजनत्थाय सम्पटिच्छियमानं रूपियं अत्तनो सन्तकत्तभजनेन निस्सग्गियमेवाति आह ‘‘कप्पियवसेन गाहापेत्वा’’ति, ‘‘अम्हाकं रूपियं न वट्टति, पुप्फपूजनत्थं पुप्फं वट्टती’’तिआदिना पटिक्खिपित्वा कप्पियेन कम्मेन गाहापेत्वाति अत्थो।
Samullapesīti apaccāsīsanto evaṃ aññamaññaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesi. Ācariyabhāgoti vinayācāraṃ akopetvā bhesajjācikkhaṇena vejjācariyabhāgoti attho. Pupphapūjanatthāya sampaṭicchiyamānaṃ rūpiyaṃ attano santakattabhajanena nissaggiyamevāti āha ‘‘kappiyavasena gāhāpetvā’’ti, ‘‘amhākaṃ rūpiyaṃ na vaṭṭati, pupphapūjanatthaṃ pupphaṃ vaṭṭatī’’tiādinā paṭikkhipitvā kappiyena kammena gāhāpetvāti attho.
यदि ‘‘परित्तं करोथा’’ति वुत्ते करोन्ति, भेसज्जकरणं विय गिहिकम्मं विय होतीति ‘‘न कातब्ब’’न्ति वुत्तं। ‘‘परित्तं भणथा’’ति वुत्ते पन धम्मज्झेसनत्ता अनज्झिट्ठेनपि भणितब्बो धम्मो, पगेव अज्झिट्ठेनापीति ‘‘कातब्ब’’न्ति वुत्तं। चालेत्वा सुत्तं परिमज्जित्वाति इदं ‘‘परित्ताणं एत्थ पवेसेमी’’ति चित्तेन एवं कते परित्ताणा तत्थ पवेसिता नाम होतीति वुत्तं। विहारतो…पे॰… दुक्कटन्ति इदं अञ्ञातकगहट्ठे सन्धाय वुत्तन्ति वदन्ति। पादेसु उदकं आकिरित्वाति इदं तस्मिं देसे चारित्तवसेन वुत्तं। वुत्तञ्हि ‘‘तत्थ पाळिया निसिन्नानं भिक्खूनं पादेसु रोगवूपसमनादिअत्थाय उदकं सिञ्चित्वा परित्तं कातुं सुत्तञ्च ठपेत्वा ‘परित्तं भणथा’ति वत्वा गच्छन्ति। एवञ्हि करियमाने यदि पादे अपनेन्ति, मनुस्सा तं अवमङ्गलन्ति मञ्ञन्ति, रोगो वा न वूपसमिस्सती’’ति। तेनाह ‘‘न पादा अपनेतब्बा’’ति। मतसरीरदस्सने विय केवलं सुसानदस्सनेपि ‘‘इदं जातानं सत्तानं खयगमनट्ठान’’न्ति मरणसञ्ञा उप्पज्जतीति आह ‘‘सीवथिकदस्सने…पे॰… ‘मरणस्सतिं पटिलभिस्सामा’ति कम्मट्ठानसीसेन गन्तुं वट्टती’’ति। लेसकप्पं अकत्वा समुप्पन्नसुद्धचित्तेन ‘‘परिवारत्थाय आगच्छन्तू’’ति वुत्तेपि गन्तुं वट्टति।
Yadi ‘‘parittaṃ karothā’’ti vutte karonti, bhesajjakaraṇaṃ viya gihikammaṃ viya hotīti ‘‘na kātabba’’nti vuttaṃ. ‘‘Parittaṃ bhaṇathā’’ti vutte pana dhammajjhesanattā anajjhiṭṭhenapi bhaṇitabbo dhammo, pageva ajjhiṭṭhenāpīti ‘‘kātabba’’nti vuttaṃ. Cāletvā suttaṃ parimajjitvāti idaṃ ‘‘parittāṇaṃ ettha pavesemī’’ti cittena evaṃ kate parittāṇā tattha pavesitā nāma hotīti vuttaṃ. Vihārato…pe… dukkaṭanti idaṃ aññātakagahaṭṭhe sandhāya vuttanti vadanti. Pādesu udakaṃ ākiritvāti idaṃ tasmiṃ dese cārittavasena vuttaṃ. Vuttañhi ‘‘tattha pāḷiyā nisinnānaṃ bhikkhūnaṃ pādesu rogavūpasamanādiatthāya udakaṃ siñcitvā parittaṃ kātuṃ suttañca ṭhapetvā ‘parittaṃ bhaṇathā’ti vatvā gacchanti. Evañhi kariyamāne yadi pāde apanenti, manussā taṃ avamaṅgalanti maññanti, rogo vā na vūpasamissatī’’ti. Tenāha ‘‘na pādā apanetabbā’’ti. Matasarīradassane viya kevalaṃ susānadassanepi ‘‘idaṃ jātānaṃ sattānaṃ khayagamanaṭṭhāna’’nti maraṇasaññā uppajjatīti āha ‘‘sīvathikadassane…pe… ‘maraṇassatiṃ paṭilabhissāmā’ti kammaṭṭhānasīsena gantuṃ vaṭṭatī’’ti. Lesakappaṃ akatvā samuppannasuddhacittena ‘‘parivāratthāya āgacchantū’’ti vuttepi gantuṃ vaṭṭati.
अनामट्ठपिण्डपातोति अग्गहितअग्गो, अपरिभुत्तोति अत्थो। कहापणग्घनको होतीति इमिना दायकेहि बहुब्यञ्जनेन सम्पादेत्वा सक्कच्चं दिन्नभावं दीपेति। थालकेति सङ्घिके कंसादिमये थालके, पत्तोपि एत्थ सङ्गय्हति। न वट्टतीति इमिना दुक्कटन्ति दस्सेति। दामरिकचोरस्साति रज्जं पत्थेन्तस्स पाकटचोरस्स। अदीयमानेपि ‘‘न देन्ती’’ति कुज्झन्तीति सम्बन्धो। आमिसस्स धम्मस्स च अलाभेन अत्तनो परस्स च अन्तरे सम्भवन्तस्स छिद्दस्स च विवरस्स पटिसन्थरणं पिदहनं पटिसन्थारो, सो पन धम्मामिसवसेन दुविधो। तत्थ आमिसपटिसन्थारं सन्धाय ‘‘कस्स कातब्बो, कस्स न कातब्बो’’ति वुत्तं। ‘‘आगन्तुकस्स वा…पे॰… कत्तब्बो येवा’’ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं पाकटं कातुं आगन्तुकं तावातिआदिमाह। खीणपरिब्बयन्ति इमिना अगतिभावं कारुञ्ञभाजनतञ्च दस्सेति, तेन च तब्बिधुरानं समिद्धानं दायकादीनं आगन्तुकत्तेपि दातुं न वट्टतीति सिद्धं होति। तण्डुलादिम्हि दातब्बे सति ‘‘अवेलायं…पे॰… न वत्तब्बो’’ति वुत्तं। ‘‘अपच्चासीसन्तेना’’ति वत्वा पच्चासीसनप्पकारं दस्सेतुं मनुस्सा नामातिआदि वुत्तं। अननुञ्ञातानं पन अपच्चासीसन्तेनापि दातुं न वट्टति सद्धादेय्यविनिपातत्ता, पच्चासीसाय पन सति कुलदूसनम्पि होति।
Anāmaṭṭhapiṇḍapātoti aggahitaaggo, aparibhuttoti attho. Kahāpaṇagghanako hotīti iminā dāyakehi bahubyañjanena sampādetvā sakkaccaṃ dinnabhāvaṃ dīpeti. Thālaketi saṅghike kaṃsādimaye thālake, pattopi ettha saṅgayhati. Na vaṭṭatīti iminā dukkaṭanti dasseti. Dāmarikacorassāti rajjaṃ patthentassa pākaṭacorassa. Adīyamānepi ‘‘na dentī’’ti kujjhantīti sambandho. Āmisassa dhammassa ca alābhena attano parassa ca antare sambhavantassa chiddassa ca vivarassa paṭisantharaṇaṃ pidahanaṃ paṭisanthāro, so pana dhammāmisavasena duvidho. Tattha āmisapaṭisanthāraṃ sandhāya ‘‘kassa kātabbo, kassa na kātabbo’’ti vuttaṃ. ‘‘Āgantukassa vā…pe… kattabbo yevā’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ āgantukaṃ tāvātiādimāha. Khīṇaparibbayanti iminā agatibhāvaṃ kāruññabhājanatañca dasseti, tena ca tabbidhurānaṃ samiddhānaṃ dāyakādīnaṃ āgantukattepi dātuṃ na vaṭṭatīti siddhaṃ hoti. Taṇḍulādimhi dātabbe sati ‘‘avelāyaṃ…pe… na vattabbo’’ti vuttaṃ. ‘‘Apaccāsīsantenā’’ti vatvā paccāsīsanappakāraṃ dassetuṃ manussā nāmātiādi vuttaṃ. Ananuññātānaṃ pana apaccāsīsantenāpi dātuṃ na vaṭṭati saddhādeyyavinipātattā, paccāsīsāya pana sati kuladūsanampi hoti.
उब्बासेत्वाति समन्ततो तियोजनं विलुम्पन्ते मनुस्से पलापेत्वा। वरपोत्थकचित्तत्थरणन्ति अनेकप्पकारइत्थिपुरिसादिउत्तमरूपविचित्तं अत्थरणं।
Ubbāsetvāti samantato tiyojanaṃ vilumpante manusse palāpetvā. Varapotthakacittattharaṇanti anekappakāraitthipurisādiuttamarūpavicittaṃ attharaṇaṃ.
१८७. सत्तरसवग्गियेसु पुब्बे एकस्स अङ्गुलिपतोदकेन मारितत्ता सेसेसु सोळसजनेसु उदरं आरुहित्वा निसिन्नमेकं ठपेत्वा ‘‘सेसापि पन्नरस जना’’ति वुत्तं। अदूहलपासाणा वियाति अदूहले आरोपितपासाणा विय। कम्माधिप्पायाति तज्जनीयादिकम्मकरणाधिप्पाया।
187. Sattarasavaggiyesu pubbe ekassa aṅgulipatodakena māritattā sesesu soḷasajanesu udaraṃ āruhitvā nisinnamekaṃ ṭhapetvā ‘‘sesāpi pannarasa janā’’ti vuttaṃ. Adūhalapāsāṇā viyāti adūhale āropitapāsāṇā viya. Kammādhippāyāti tajjanīyādikammakaraṇādhippāyā.
आवाहेत्वाति आविसापेत्वा। रूपं कत्वा हत्थपादादीनि छिन्दन्तीति तस्मिं पिट्ठादिमये रूपे अमनुस्सं आवाहेत्वा तस्स हत्थपादादीनि छिन्दन्ति। सक्कं देवराजानं मारेय्याति इदं सम्भावनवसेन वुत्तं। न हि तादिसा महानुभावा यक्खा सत्थघातारहा होन्ति देवासुरयुद्धेपि तेसं सत्थप्पहारेन मरणाभावा।
Āvāhetvāti āvisāpetvā. Rūpaṃ katvā hatthapādādīni chindantīti tasmiṃ piṭṭhādimaye rūpe amanussaṃ āvāhetvā tassa hatthapādādīni chindanti. Sakkaṃ devarājānaṃ māreyyāti idaṃ sambhāvanavasena vuttaṃ. Na hi tādisā mahānubhāvā yakkhā satthaghātārahā honti devāsurayuddhepi tesaṃ satthappahārena maraṇābhāvā.
१८८. पहारो न दातब्बोति सम्बन्धो। अमनुस्सं कोधचित्तेन पहरन्तस्स दुक्कटमेव। चिकिच्छाधिप्पायेन पहरन्तस्स अनाचारोति गहेतब्बो। तालपण्णं…पे॰… बन्धितब्बन्ति अमनुस्सा तालपण्णबन्धनेन पलायन्तीति कत्वा वुत्तं, इदञ्च गिहीनं वेज्जकम्मवसेन कातुं न वट्टति।
188. Pahāro na dātabboti sambandho. Amanussaṃ kodhacittena paharantassa dukkaṭameva. Cikicchādhippāyena paharantassa anācāroti gahetabbo. Tālapaṇṇaṃ…pe… bandhitabbanti amanussā tālapaṇṇabandhanena palāyantīti katvā vuttaṃ, idañca gihīnaṃ vejjakammavasena kātuṃ na vaṭṭati.
१८९. यो रुक्खेन ओत्थतोपि न मरतीतिआदीसु यं वत्तब्बं, तं भूतगामसिक्खापदट्ठकथायं सयमेव वक्खति, तं तत्थेव गहेतब्बं।
189.Yo rukkhena otthatopi na maratītiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ bhūtagāmasikkhāpadaṭṭhakathāyaṃ sayameva vakkhati, taṃ tattheva gahetabbaṃ.
१९०. दब्बूपकरणानीति केहिचि छिन्दित्वा ठपितानि सपरिग्गहितानि सन्धाय वुत्तं। तत्थ हि ठानाचावनाभावेन विनासाधिप्पायस्स दुक्कटं वुत्तं। खिड्डाधिप्पायेनापि दुक्कटन्ति सुक्खतिणादीसु अग्गिकरणं सन्धाय वुत्तं, अल्लेसु पन कीळाधिप्पायेनपि करोन्तस्स पाचित्तियमेव। पटिपक्खभूतो, पटिमुखं गच्छन्तो वा अग्गि पटग्गि, तस्स अल्लतिणादीसुपि दानं अनुञ्ञातं, तं देन्तेन दूरतो आगच्छन्तं दावग्गिं दिस्वा विहारस्स समन्ततो एकक्खणे अदत्वा एकदेसतो पट्ठाय विहारस्स समन्ततो सणिकं झापेत्वा यथा महन्तोपि अग्गि विहारं पापुणितुं न सक्कोति, एवं विहारस्स समन्ता अब्भोकासं कत्वा पटग्गि दातब्बो, सो दावग्गिनो पटिपथं गन्त्वा एकतो हुत्वा तेन सह निब्बाति। परित्तकरणन्ति समन्ता रुक्खतिणादिच्छेदनपरिखाखणनादिआरक्खकरणं, तेनाह तिणकुटिकानं समन्ता भूमितच्छनन्तिआदि।
190.Dabbūpakaraṇānīti kehici chinditvā ṭhapitāni sapariggahitāni sandhāya vuttaṃ. Tattha hi ṭhānācāvanābhāvena vināsādhippāyassa dukkaṭaṃ vuttaṃ. Khiḍḍādhippāyenāpi dukkaṭanti sukkhatiṇādīsu aggikaraṇaṃ sandhāya vuttaṃ, allesu pana kīḷādhippāyenapi karontassa pācittiyameva. Paṭipakkhabhūto, paṭimukhaṃ gacchanto vā aggi paṭaggi, tassa allatiṇādīsupi dānaṃ anuññātaṃ, taṃ dentena dūrato āgacchantaṃ dāvaggiṃ disvā vihārassa samantato ekakkhaṇe adatvā ekadesato paṭṭhāya vihārassa samantato saṇikaṃ jhāpetvā yathā mahantopi aggi vihāraṃ pāpuṇituṃ na sakkoti, evaṃ vihārassa samantā abbhokāsaṃ katvā paṭaggi dātabbo, so dāvaggino paṭipathaṃ gantvā ekato hutvā tena saha nibbāti. Parittakaraṇanti samantā rukkhatiṇādicchedanaparikhākhaṇanādiārakkhakaraṇaṃ, tenāha tiṇakuṭikānaṃ samantā bhūmitacchanantiādi.
१९१. खेत्तमेव ओतिण्णत्ता पाराजिकन्ति द्वीसु एकस्सापि अन्तोगधत्ता ‘‘द्वीही’’ति वुत्तखेत्ते एकस्सापि ओतिण्णत्ता पाराजिकं, ‘‘द्वीहि एव मारेहि न एकेना’’ति नियमिते पन एकेनेव मारिते नत्थि पाराजिकन्ति वदन्ति, एवं द्वे एव पुरिसातिआदीसुपि। पुब्बे कतसीसच्छेदपयोगतो अञ्ञो पयोगो जीवितिन्द्रियुपच्छेदको न उपलब्भति, पठमेन पयोगेनस्स जीवितिन्द्रियं उपच्छिज्जतीति ‘‘सीसच्छेदकस्सा’’ति वुत्तं, यं पन सारत्थदीपनियं ‘‘जीवितिन्द्रियस्स अविज्जमानत्ता’’ति कारणं वुत्तं, तं अकारणं जीवितिन्द्रियसन्निस्सितचित्तसन्ततिं विना उक्खिपनसन्निरुज्झनादिवसप्पवत्तस्स गमनस्स असम्भवतो। न हि वायुवेगेन पण्णपटादयो विय कायो गच्छति, न च उक्खिपने पवत्ताव चित्तजविञ्ञत्तिआदयोव निक्खिपनादिनोपि हेतुभूताति सक्का वत्तुं विच्छिन्दित्वा पवत्तनतो। पुब्बे अनाहितवेगापि हि काचि सरीसपजाति द्विधा छिन्ना छेदनमत्ता द्वीहि विभागेहि कतिपयक्खणं द्वीसु दिसासु गच्छति, तत्थ च यस्मिं भागे हदयवत्थु तिट्ठति, तत्रट्ठं पञ्चद्वारावज्जनचित्तं द्वीसुपि भागेसु कायप्पसादे घट्टितं फोट्ठब्बं आलम्बित्वा उप्पज्जति, ततो तदारम्मणमेव यथारहमेकस्मिं भागे एकदा अञ्ञस्मिं अञ्ञदाति एवं परियायेन कायविञ्ञाणं उप्पज्जति, ततो हदयवत्थुस्मिंयेव सम्पटिच्छनादिवीथिचित्तानि भवङ्गन्तरितानि मनोद्वारवीथिविञ्ञाणानि च विञ्ञत्तिजनकानि उप्पज्जन्ति, ये हि उभयभागा गच्छन्ति वा चलन्ति वा फन्दन्ति वा। चित्तस्स पन लहुपरिवत्तिया एकक्खणे उभयभागापि चलन्ता विय उपट्ठहन्ति, सेय्यथापि नाम कुक्कुळादिनरकेसु निमुग्गसकलसरीरस्स सत्तस्स एकस्मिं खणे सकलसरीरेपि कायविञ्ञाणदुक्खं उप्पज्जमानं विय उपट्ठाति, एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं, ततो पन यस्मिं भागे जीवितिन्द्रियं ससेसकम्मजरूपं निरुज्झति, तत्थ कायविञ्ञाणं नप्पवत्तति, हदयवत्थुसहितभागेयेव याव जीवितिन्द्रियनिरोधा पवत्तति।
191.Khettameva otiṇṇattā pārājikanti dvīsu ekassāpi antogadhattā ‘‘dvīhī’’ti vuttakhette ekassāpi otiṇṇattā pārājikaṃ, ‘‘dvīhi eva mārehi na ekenā’’ti niyamite pana ekeneva mārite natthi pārājikanti vadanti, evaṃ dve eva purisātiādīsupi. Pubbe katasīsacchedapayogato añño payogo jīvitindriyupacchedako na upalabbhati, paṭhamena payogenassa jīvitindriyaṃ upacchijjatīti ‘‘sīsacchedakassā’’ti vuttaṃ, yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ ‘‘jīvitindriyassa avijjamānattā’’ti kāraṇaṃ vuttaṃ, taṃ akāraṇaṃ jīvitindriyasannissitacittasantatiṃ vinā ukkhipanasannirujjhanādivasappavattassa gamanassa asambhavato. Na hi vāyuvegena paṇṇapaṭādayo viya kāyo gacchati, na ca ukkhipane pavattāva cittajaviññattiādayova nikkhipanādinopi hetubhūtāti sakkā vattuṃ vicchinditvā pavattanato. Pubbe anāhitavegāpi hi kāci sarīsapajāti dvidhā chinnā chedanamattā dvīhi vibhāgehi katipayakkhaṇaṃ dvīsu disāsu gacchati, tattha ca yasmiṃ bhāge hadayavatthu tiṭṭhati, tatraṭṭhaṃ pañcadvārāvajjanacittaṃ dvīsupi bhāgesu kāyappasāde ghaṭṭitaṃ phoṭṭhabbaṃ ālambitvā uppajjati, tato tadārammaṇameva yathārahamekasmiṃ bhāge ekadā aññasmiṃ aññadāti evaṃ pariyāyena kāyaviññāṇaṃ uppajjati, tato hadayavatthusmiṃyeva sampaṭicchanādivīthicittāni bhavaṅgantaritāni manodvāravīthiviññāṇāni ca viññattijanakāni uppajjanti, ye hi ubhayabhāgā gacchanti vā calanti vā phandanti vā. Cittassa pana lahuparivattiyā ekakkhaṇe ubhayabhāgāpi calantā viya upaṭṭhahanti, seyyathāpi nāma kukkuḷādinarakesu nimuggasakalasarīrassa sattassa ekasmiṃ khaṇe sakalasarīrepi kāyaviññāṇadukkhaṃ uppajjamānaṃ viya upaṭṭhāti, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ, tato pana yasmiṃ bhāge jīvitindriyaṃ sasesakammajarūpaṃ nirujjhati, tattha kāyaviññāṇaṃ nappavattati, hadayavatthusahitabhāgeyeva yāva jīvitindriyanirodhā pavattati.
ननु नरकादीसु एकाबद्धे सरीरे सब्बत्थ परियायेन कायविञ्ञाणसमुप्पत्ति युत्ता होतु, द्विधा हुत्वा विच्छिन्ने पन भागद्वये कथन्ति? नायं दोसो। सरीरे हि एकाबद्धता नाम परमत्थधम्मब्यतिरित्ता काचि नत्थि परवादीनं अवयवीआदि विय, कम्मादिएककारणपुञ्जायत्तताय बहूनं सहुप्पत्तियेव एकाबद्धता। तत्थ च सत्थप्पहारादिविरुद्धपच्चयोपनिपातेन विभिन्नानम्पि कम्मादिएककारणानं पुञ्जायत्तता न विगच्छति, याव सा न विगच्छति, ताव अविच्छिन्नाव तत्थ विञ्ञाणप्पवत्ति। विभिन्नानं पन कम्मजरूपानं अञ्ञेसञ्च सेसतिसन्ततिरूपानञ्च उपत्थम्भनभावेन चिरं पवत्तितुं न सक्कोन्ति, याव च धरन्ति, ताव विञ्ञाणपच्चया होन्ति, विञ्ञाणेन च तेसं चलनगमनादिदेसन्तरुप्पत्ति। तस्मा कबन्धस्सपि धावक्खणे सविञ्ञाणजीवितिन्द्रियं अत्थेव, तञ्च सीसच्छेदकप्पयोगेनेव सीघं पतति, ततो अञ्ञप्पयोगस्स सरीरे विसेसुप्पादनतो पुरेतरमेव पठमेनेव किच्चनिप्फत्तितो सीसच्छेदकस्सेव कम्मबद्धोति गहेतब्बो। एवरूपानीति कबन्धवत्थुसदिसानि। इमस्स वत्थुस्साति आघातनवत्थुस्स। अत्थदीपनेति एकेन पुरिसेन पयोगेन वा मारिततासङ्खातस्स अत्थस्स दीपने।
Nanu narakādīsu ekābaddhe sarīre sabbattha pariyāyena kāyaviññāṇasamuppatti yuttā hotu, dvidhā hutvā vicchinne pana bhāgadvaye kathanti? Nāyaṃ doso. Sarīre hi ekābaddhatā nāma paramatthadhammabyatirittā kāci natthi paravādīnaṃ avayavīādi viya, kammādiekakāraṇapuñjāyattatāya bahūnaṃ sahuppattiyeva ekābaddhatā. Tattha ca satthappahārādiviruddhapaccayopanipātena vibhinnānampi kammādiekakāraṇānaṃ puñjāyattatā na vigacchati, yāva sā na vigacchati, tāva avicchinnāva tattha viññāṇappavatti. Vibhinnānaṃ pana kammajarūpānaṃ aññesañca sesatisantatirūpānañca upatthambhanabhāvena ciraṃ pavattituṃ na sakkonti, yāva ca dharanti, tāva viññāṇapaccayā honti, viññāṇena ca tesaṃ calanagamanādidesantaruppatti. Tasmā kabandhassapi dhāvakkhaṇe saviññāṇajīvitindriyaṃ attheva, tañca sīsacchedakappayogeneva sīghaṃ patati, tato aññappayogassa sarīre visesuppādanato puretarameva paṭhameneva kiccanipphattito sīsacchedakasseva kammabaddhoti gahetabbo. Evarūpānīti kabandhavatthusadisāni. Imassa vatthussāti āghātanavatthussa. Atthadīpaneti ekena purisena payogena vā māritatāsaṅkhātassa atthassa dīpane.
१९२. पानपरिभोगेन वट्टतीति सम्बन्धो। एवं पन वुत्तत्ता ‘‘लोणसोवीरकं यामकालिक’’न्ति केचि वदन्ति, केचि पन ‘‘गिलानानं पाकतिकमेव, अगिलानानं पन उदकसम्भिन्न’’न्ति वुत्तत्ता ‘‘गुळं विय सत्ताहकालिक’’न्ति।
192. Pānaparibhogena vaṭṭatīti sambandho. Evaṃ pana vuttattā ‘‘loṇasovīrakaṃ yāmakālika’’nti keci vadanti, keci pana ‘‘gilānānaṃ pākatikameva, agilānānaṃ pana udakasambhinna’’nti vuttattā ‘‘guḷaṃ viya sattāhakālika’’nti.
इति समन्तपासादिकाय विनयट्ठकथाय विमतिविनोदनियं
Iti samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya vimativinodaniyaṃ
ततियपाराजिकवण्णनानयो निट्ठितो।
Tatiyapārājikavaṇṇanānayo niṭṭhito.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
