| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
९. वीणोपमसुत्तवण्णना
9. Vīṇopamasuttavaṇṇanā
२४६. भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वाति कामं पाळियं परिसाद्वयमेव गहितं, सेसपरिसानं पन तदञ्ञेसम्पि देवमनुस्सानन्ति सब्बसाधारणोवायं धम्मसङ्गहोति इममत्थं उपमापुब्बकं कत्वा दस्सेतुं ‘‘यथा नामा’’तिआदि आरद्धं। यजन्तोति ददन्तो। विन्दितब्बोति लद्धब्बो, अधिगन्तब्बोति अत्थो।
246.Bhikkhussa vā bhikkhuniyā vāti kāmaṃ pāḷiyaṃ parisādvayameva gahitaṃ, sesaparisānaṃ pana tadaññesampi devamanussānanti sabbasādhāraṇovāyaṃ dhammasaṅgahoti imamatthaṃ upamāpubbakaṃ katvā dassetuṃ ‘‘yathā nāmā’’tiādi āraddhaṃ. Yajantoti dadanto. Vinditabboti laddhabbo, adhigantabboti attho.
छन्दोति तण्हाछन्दो। तेनाह – ‘‘दुब्बलतण्हा सो रञ्जेतुं न सक्कोती’’ति। पुब्बुप्पत्तिका एकस्मिं आरम्मणे पठमं उप्पन्ना। सा हि अनासेवनत्ता मन्दा। सोति छन्दो। रञ्जेतुं न सक्कोति लद्धासेवनत्ता। दोसो नाम चित्तदूसनत्ता। तानीति दण्डादानादीनि। तम्मूलकाति लोभमूलका ताव मायासाठेय्यमानातिमानदिट्ठिचापलादयो, दोसमूलका उपनाहमक्खपलासइस्सामच्छरियथम्भसारम्भादयो, मोहमूलका अहिरिक-अनोत्तप्प-थिनमिद्धविचिकिच्छुद्धच्च-विपरीतमनसिकारादयो, संकिलेसधम्मा गहिताव होन्ति तंमूलकत्ता। यस्मा पन सब्बेपि संकिलेसधम्मा द्वादसाकुसलचित्तुप्पादपरियापन्ना एव, तस्मा तेसम्पेत्थ गहितभावं दस्सेतुं ‘‘छन्दो रागोति वा’’ति वुत्तं।
Chandoti taṇhāchando. Tenāha – ‘‘dubbalataṇhā so rañjetuṃ na sakkotī’’ti. Pubbuppattikā ekasmiṃ ārammaṇe paṭhamaṃ uppannā. Sā hi anāsevanattā mandā. Soti chando. Rañjetuṃ na sakkoti laddhāsevanattā. Doso nāma cittadūsanattā. Tānīti daṇḍādānādīni. Tammūlakāti lobhamūlakā tāva māyāsāṭheyyamānātimānadiṭṭhicāpalādayo, dosamūlakā upanāhamakkhapalāsaissāmacchariyathambhasārambhādayo, mohamūlakā ahirika-anottappa-thinamiddhavicikicchuddhacca-viparītamanasikārādayo, saṃkilesadhammā gahitāva honti taṃmūlakattā. Yasmā pana sabbepi saṃkilesadhammā dvādasākusalacittuppādapariyāpannā eva, tasmā tesampettha gahitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘chando rāgoti vā’’ti vuttaṃ.
भायितब्बट्ठेन सभयो। भेरवट्ठेन सप्पटिभयो। कुसलपक्खस्स विक्खम्भनट्ठेन सकण्टको। कुसलअनवज्जधम्मेहि दुरवगाहट्ठेन सगहनो। भवसम्पत्तिभवनिब्बानानं अप्पदानभावतो उम्मग्गो। दुग्गतिगामिमग्गत्ता कुम्मग्गो। इरियनाति वत्तना पटिपज्जना। दुग्गतिगामिताय किलेसो एव किलेसमग्गो। न सक्का सम्पत्तिभवं गन्तुं कुतो निब्बानगमनन्ति अधिप्पायो।
Bhāyitabbaṭṭhena sabhayo. Bheravaṭṭhena sappaṭibhayo. Kusalapakkhassa vikkhambhanaṭṭhena sakaṇṭako. Kusalaanavajjadhammehi duravagāhaṭṭhena sagahano. Bhavasampattibhavanibbānānaṃ appadānabhāvato ummaggo. Duggatigāmimaggattā kummaggo. Iriyanāti vattanā paṭipajjanā. Duggatigāmitāya kileso eva kilesamaggo. Na sakkā sampattibhavaṃ gantuṃ kuto nibbānagamananti adhippāyo.
असुभावज्जनादीहीति आदि-सद्देन अनिच्चमनसिकारादीनम्पि सङ्गहो दट्ठब्बो। चित्तं निवत्तति सरागचित्तं न उप्पज्जति पटिपक्खमनसिकारेन विनोदितत्ता। मज्झत्तारम्मणेति अञ्ञाणुपेक्खट्ठानिये आरम्मणे। उद्देस…पे॰… आवज्जन्तस्साति उद्दिसापनवसेन उद्देसं, परिपुच्छापनवसेन परिपुच्छं, गरूनं सन्तिके वसनवसेन गरुवासं आवज्जन्तस्स। चित्तन्ति गम्भीरञाणचरिय-पच्चवेक्खण-पञ्ञवन्त-पुग्गलसेवनवसेन तदधिमुत्तिसिद्धिया अञ्ञाणचित्तं निवत्तति।
Asubhāvajjanādīhīti ādi-saddena aniccamanasikārādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo. Cittaṃ nivattati sarāgacittaṃ na uppajjati paṭipakkhamanasikārena vinoditattā. Majjhattārammaṇeti aññāṇupekkhaṭṭhāniye ārammaṇe. Uddesa…pe… āvajjantassāti uddisāpanavasena uddesaṃ, paripucchāpanavasena paripucchaṃ, garūnaṃ santike vasanavasena garuvāsaṃ āvajjantassa. Cittanti gambhīrañāṇacariya-paccavekkhaṇa-paññavanta-puggalasevanavasena tadadhimuttisiddhiyā aññāṇacittaṃ nivattati.
यथा ‘‘पुज्जभवफलं पुञ्ञ’’न्ति वुत्तं ‘‘एवमिदं पुञ्ञं पवड्ढती’’ति (दी॰ नि॰ ३.८०), एवं किट्ठसम्भवत्ता ‘‘किट्ठ’’न्ति वुत्तन्ति आह ‘‘किट्ठन्ति किट्ठट्ठाने उप्पन्नसस्स’’न्ति।
Yathā ‘‘pujjabhavaphalaṃ puñña’’nti vuttaṃ ‘‘evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’ti (dī. ni. 3.80), evaṃ kiṭṭhasambhavattā ‘‘kiṭṭha’’nti vuttanti āha ‘‘kiṭṭhanti kiṭṭhaṭṭhāne uppannasassa’’nti.
घटाति सिङ्गयुगं इधाधिप्पेतन्ति आह ‘‘द्विन्नं सिङ्गानं अन्तरे’’ति। घटाति गोणादीनं सिङ्गन्तरट्ठस्स समञ्ञाति वदन्ति। नासारज्जुकेति नासारज्जुपातट्ठाने।
Ghaṭāti siṅgayugaṃ idhādhippetanti āha ‘‘dvinnaṃ siṅgānaṃ antare’’ti. Ghaṭāti goṇādīnaṃ siṅgantaraṭṭhassa samaññāti vadanti. Nāsārajjuketi nāsārajjupātaṭṭhāne.
दमेति पुथुत्तारम्मणतो निवारेति। नन्ति चित्तं। यं सुत्तं सुभासितं मया। तदस्साति तदा अस्स भिक्खुनो। आरम्मणेति कम्मट्ठानारम्मणे।
Dameti puthuttārammaṇato nivāreti. Nanti cittaṃ. Yaṃ suttaṃ subhāsitaṃ mayā. Tadassāti tadā assa bhikkhuno. Ārammaṇeti kammaṭṭhānārammaṇe.
सुदुजितन्ति निब्बिसेवनभावकरणेन जितं। सुतज्जितन्ति सुट्ठु दूरकरणेन जितं, तथाभूतञ्च तज्जितं नाम होतीति तथा वुत्तं। गोचरज्झत्तन्ति अज्झत्तभूतो गोचरो। कम्मट्ठानारम्मणञ्हि बहिद्धारूपादिआरम्मणविधुरताय अज्झत्तन्ति वुच्चति। समथो अनुरक्खणं एतस्साति समथानुरक्खणं। यथा इन्द्रियसंवरसीलं समथानुरक्खणं होति, तथा कथितन्ति अत्थो। यथा हि इन्द्रियसंवरसीलं समथस्स पच्चयो, एवं समथोपि तस्स पच्चयोति।
Sudujitanti nibbisevanabhāvakaraṇena jitaṃ. Sutajjitanti suṭṭhu dūrakaraṇena jitaṃ, tathābhūtañca tajjitaṃ nāma hotīti tathā vuttaṃ. Gocarajjhattanti ajjhattabhūto gocaro. Kammaṭṭhānārammaṇañhi bahiddhārūpādiārammaṇavidhuratāya ajjhattanti vuccati. Samatho anurakkhaṇaṃ etassāti samathānurakkhaṇaṃ. Yathā indriyasaṃvarasīlaṃ samathānurakkhaṇaṃ hoti, tathā kathitanti attho. Yathā hi indriyasaṃvarasīlaṃ samathassa paccayo, evaṃ samathopi tassa paccayoti.
वादियमानाय वीणाय। चित्तं रञ्जेतीति रज्जनेन। अविस्सज्जनीयताय चित्तं बन्धतीति बन्धनीयो। वेट्ठकेति तन्तीनं आसज्जनवेट्ठके। कोणन्ति कवणतो वीणाय सद्दकरणतो कोणन्ति लद्धनामं दारुदण्डं सिङ्गादीसु येन केनचि कतं घटिकं। तेनाह ‘‘चतुरस्सं सारदण्डक’’न्ति।
Vādiyamānāya vīṇāya. Cittaṃ rañjetīti rajjanena. Avissajjanīyatāya cittaṃ bandhatīti bandhanīyo. Veṭṭhaketi tantīnaṃ āsajjanaveṭṭhake. Koṇanti kavaṇato vīṇāya saddakaraṇato koṇanti laddhanāmaṃ dārudaṇḍaṃ siṅgādīsu yena kenaci kataṃ ghaṭikaṃ. Tenāha ‘‘caturassaṃ sāradaṇḍaka’’nti.
यस्मा सो राजा राजमहामत्तो वा सद्दं यथासभावतो न अञ्ञासि, तस्मिं तस्स अजाननाकारमेव दस्सेतुं ‘‘सद्दं पस्सिस्सामी’’तिआदि वुत्तं।
Yasmā so rājā rājamahāmatto vā saddaṃ yathāsabhāvato na aññāsi, tasmiṃ tassa ajānanākārameva dassetuṃ ‘‘saddaṃ passissāmī’’tiādi vuttaṃ.
असती किरायन्ति पाळियं लिङ्गविपल्लासेन वुत्तन्ति यथालिङ्गमेव वदन्तो ‘‘असा’’ति आह। ‘‘असतीति लामकाधिवचन’’न्ति वत्वा तत्थ पयोगं दस्सेतुं ‘‘असा लोकित्थियो नामा’’ति वुत्तं, लोके इत्थियो नाम असतियोति अत्थो, तत्थ कारणमाह ‘‘वेला तासं न विज्जती’’ति। पकतिया लोके जेट्ठभाता कनिट्ठभाता मातुलोतिआदिका वेला मरियादा तासं न विज्जति। कस्मा? सारत्ता च पगब्बा च सब्बेसम्पि सम्भोगवसेन विनियोगं गच्छन्ति। कथं? सिखी सब्बघसो यथा। तेनेवाह –
Asatī kirāyanti pāḷiyaṃ liṅgavipallāsena vuttanti yathāliṅgameva vadanto ‘‘asā’’ti āha. ‘‘Asatīti lāmakādhivacana’’nti vatvā tattha payogaṃ dassetuṃ ‘‘asā lokitthiyo nāmā’’ti vuttaṃ, loke itthiyo nāma asatiyoti attho, tattha kāraṇamāha ‘‘velā tāsaṃ na vijjatī’’ti. Pakatiyā loke jeṭṭhabhātā kaniṭṭhabhātā mātulotiādikā velā mariyādā tāsaṃ na vijjati. Kasmā? Sārattā ca pagabbā ca sabbesampi sambhogavasena viniyogaṃ gacchanti. Kathaṃ? Sikhī sabbaghaso yathā. Tenevāha –
‘‘सब्बा नदी वङ्कगती, सब्बे कट्ठमया वना।
‘‘Sabbā nadī vaṅkagatī, sabbe kaṭṭhamayā vanā;
सब्बित्थियो करे पापं, लभमाने निवातके’’ति॥ (जा॰ २.२१.३०८)।
Sabbitthiyo kare pāpaṃ, labhamāne nivātake’’ti. (jā. 2.21.308);
अञ्ञम्पि तन्तिबद्धं चतुरस्सअम्बणवादितादीनि। वीणा विय पञ्चक्खन्धा अनेकधम्मसमूहभावतो। राजा विय योगावचरो तप्पटिबद्धधम्मगवेसकत्ता। अस्साति योगावचरस्स।
Aññampi tantibaddhaṃ caturassaambaṇavāditādīni. Vīṇā viya pañcakkhandhā anekadhammasamūhabhāvato. Rājā viya yogāvacaro tappaṭibaddhadhammagavesakattā. Assāti yogāvacarassa.
निरयादितो अञ्ञस्मिम्पि गति-सद्दो वत्तति। ततो विसेसनत्थं ‘‘गतिगती’’ति वुत्तं ‘‘दुक्खदुक्खं, रूपरूप’’न्ति च यथा, गतिसञ्ञितं पवत्तिट्ठानन्ति अत्थो। तेनाह – ‘‘एत्थन्तरे संसरति वत्तती’’ति। सञ्जायनपदेसो एव गतीति सञ्जातिगति।
Nirayādito aññasmimpi gati-saddo vattati. Tato visesanatthaṃ ‘‘gatigatī’’ti vuttaṃ ‘‘dukkhadukkhaṃ, rūparūpa’’nti ca yathā, gatisaññitaṃ pavattiṭṭhānanti attho. Tenāha – ‘‘etthantare saṃsarati vattatī’’ti. Sañjāyanapadeso eva gatīti sañjātigati.
तं पन गतिं सत्तानं संवेगवत्थुभूतस्स पच्चक्खस्स गब्भासयस्स वसेन दस्सेतुं ‘‘अयमस्स कायो’’तिआदि वुत्तं। रूपधम्मस्स सलक्खणं गति निट्ठा, ततो परं अञ्ञं किञ्चि नत्थीति सलक्खणगति। अभावो अच्चन्ताभावो। सन्तानविच्छेदो विभवगति तंनिट्ठानभावा। भेदोति खणनिरोधो, इधापि तंनिट्ठानतायेव परियायो। याव भवग्गाति याव सब्बभवग्गा। सलक्खणविभवगतिभेदगतियो ‘‘एसेव नयो’’ति इमिनाव पकासिताति न गहिता। तस्स खीणासवस्स न होति अग्गमग्गेन समुच्छिन्नत्ता।
Taṃ pana gatiṃ sattānaṃ saṃvegavatthubhūtassa paccakkhassa gabbhāsayassa vasena dassetuṃ ‘‘ayamassa kāyo’’tiādi vuttaṃ. Rūpadhammassa salakkhaṇaṃ gati niṭṭhā, tato paraṃ aññaṃ kiñci natthīti salakkhaṇagati. Abhāvo accantābhāvo. Santānavicchedo vibhavagati taṃniṭṭhānabhāvā. Bhedoti khaṇanirodho, idhāpi taṃniṭṭhānatāyeva pariyāyo. Yāva bhavaggāti yāva sabbabhavaggā. Salakkhaṇavibhavagatibhedagatiyo ‘‘eseva nayo’’ti imināva pakāsitāti na gahitā. Tassa khīṇāsavassa na hoti aggamaggena samucchinnattā.
सीलं कथितं रूपादीसु छन्दादिनिवारणस्स कथितत्ता। मज्झे समाधिभावना कथिता ‘‘अज्झत्तमेव सन्तिट्ठति…पे॰… समाधियती’’ति जोतितत्ता। परियोसाने च निब्बानं कथितं ‘‘यम्पिस्स…पे॰… न होती’’ति वचनतो।
Sīlaṃkathitaṃ rūpādīsu chandādinivāraṇassa kathitattā. Majjhe samādhibhāvanā kathitā ‘‘ajjhattameva santiṭṭhati…pe… samādhiyatī’’ti jotitattā. Pariyosāne ca nibbānaṃ kathitaṃ ‘‘yampissa…pe… na hotī’’ti vacanato.
वीणोपमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Vīṇopamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ९. वीणोपमसुत्तं • 9. Vīṇopamasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ९. वीणोपमसुत्तवण्णना • 9. Vīṇopamasuttavaṇṇanā
