| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
विपाकुद्धारकथा
Vipākuddhārakathā
इदानि विपाकुद्धारकथाय मातिका ठपेतब्बा – तिपिटकचूळनागत्थेरो ताव आह – एकाय कुसलचेतनाय सोळस विपाकचित्तानि उप्पज्जन्ति। एत्थेव द्वादसकमग्गोपि अहेतुकट्ठकम्पीति। मोरवापिवासी महादत्तत्थेरो पनाह – एकाय कुसलचेतनाय द्वादस विपाकचित्तानि उप्पज्जन्ति। एत्थेव दसकमग्गोपि अहेतुकट्ठकम्पीति। तिपिटकमहाधम्मरक्खितत्थेरो आह – एकाय कुसलचेतनाय दस विपाकचित्तानि उप्पज्जन्ति, एत्थेव अहेतुकट्ठकन्ति।
Idāni vipākuddhārakathāya mātikā ṭhapetabbā – tipiṭakacūḷanāgatthero tāva āha – ekāya kusalacetanāya soḷasa vipākacittāni uppajjanti. Ettheva dvādasakamaggopi ahetukaṭṭhakampīti. Moravāpivāsī mahādattatthero panāha – ekāya kusalacetanāya dvādasa vipākacittāni uppajjanti. Ettheva dasakamaggopi ahetukaṭṭhakampīti. Tipiṭakamahādhammarakkhitatthero āha – ekāya kusalacetanāya dasa vipākacittāni uppajjanti, ettheva ahetukaṭṭhakanti.
इमस्मिं ठाने साकेतपञ्हं नाम गण्हिंसु। साकेते किर उपासका सालायं निसीदित्वा ‘किं नु खो एकाय चेतनाय कम्मे आयूहिते एका पटिसन्धि होति उदाहु नाना’ति? पञ्हं नाम समुट्ठापेत्वा निच्छेतुं असक्कोन्ता आभिधम्मिकत्थेरे उपसङ्कमित्वा पुच्छिंसु। थेरा ‘यथा एकस्मा अम्बबीजा एकोव अङ्कुरो निक्खमति, एवं एकाव पटिसन्धि होती’ति सञ्ञापेसुं। अथेकदिवसं ‘किं नु खो नानाचेतनाहि कम्मे आयूहिते पटिसन्धियो नाना होन्ति उदाहु एका’ति? पञ्हं समुट्ठापेत्वा निच्छेतुं असक्कोन्ता थेरे पुच्छिंसु। थेरा ‘यथा बहूसु अम्बबीजेसु रोपितेसु बहू अङ्कुरा निक्खमन्ति, एवं बहुकाव पटिसन्धियो होन्ती’ति सञ्ञापेसुं।
Imasmiṃ ṭhāne sāketapañhaṃ nāma gaṇhiṃsu. Sākete kira upāsakā sālāyaṃ nisīditvā ‘kiṃ nu kho ekāya cetanāya kamme āyūhite ekā paṭisandhi hoti udāhu nānā’ti? Pañhaṃ nāma samuṭṭhāpetvā nicchetuṃ asakkontā ābhidhammikatthere upasaṅkamitvā pucchiṃsu. Therā ‘yathā ekasmā ambabījā ekova aṅkuro nikkhamati, evaṃ ekāva paṭisandhi hotī’ti saññāpesuṃ. Athekadivasaṃ ‘kiṃ nu kho nānācetanāhi kamme āyūhite paṭisandhiyo nānā honti udāhu ekā’ti? Pañhaṃ samuṭṭhāpetvā nicchetuṃ asakkontā there pucchiṃsu. Therā ‘yathā bahūsu ambabījesu ropitesu bahū aṅkurā nikkhamanti, evaṃ bahukāva paṭisandhiyo hontī’ti saññāpesuṃ.
अपरम्पि इमस्मिं ठाने उस्सदकित्तनं नाम गहितं। इमेसञ्हि सत्तानं लोभोपि उस्सन्नो होति, दोसोपि मोहोपि; अलोभोपि अदोसोपि अमोहोपि। तं नेसं उस्सन्नभावं को नियामेतीति? पुब्बहेतु नियामेति। कम्मायूहनक्खणेयेव नानत्तं होति। कथं? ‘‘यस्स हि कम्मायूहनक्खणे लोभो बलवा होति अलोभो मन्दो, अदोसामोहा बलवन्तो दोसमोहा मन्दा, तस्स मन्दो अलोभो लोभं परियादातुं न सक्कोति, अदोसामोहा पन बलवन्तो दोसमोहे परियादातुं सक्कोन्ति। तस्मा सो तेन कम्मेन दिन्नपटिसन्धिवसेन निब्बत्तो लुद्धो होति, सुखसीलो अक्कोधनो, पञ्ञवा पन होति वजिरूपमञाणो’’ति।
Aparampi imasmiṃ ṭhāne ussadakittanaṃ nāma gahitaṃ. Imesañhi sattānaṃ lobhopi ussanno hoti, dosopi mohopi; alobhopi adosopi amohopi. Taṃ nesaṃ ussannabhāvaṃ ko niyāmetīti? Pubbahetu niyāmeti. Kammāyūhanakkhaṇeyeva nānattaṃ hoti. Kathaṃ? ‘‘Yassa hi kammāyūhanakkhaṇe lobho balavā hoti alobho mando, adosāmohā balavanto dosamohā mandā, tassa mando alobho lobhaṃ pariyādātuṃ na sakkoti, adosāmohā pana balavanto dosamohe pariyādātuṃ sakkonti. Tasmā so tena kammena dinnapaṭisandhivasena nibbatto luddho hoti, sukhasīlo akkodhano, paññavā pana hoti vajirūpamañāṇo’’ti.
‘यस्स पन कम्मायूहनक्खणे लोभदोसा बलवन्तो होन्ति अलोभादोसा मन्दा, अमोहो बलवा मोहो मन्दो, सो पुरिमनयेनेव लुद्धो चेव होति दुट्ठो च, पञ्ञवा पन होति वजिरूपमञाणो दत्ताभयत्थेरो विय।
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe lobhadosā balavanto honti alobhādosā mandā, amoho balavā moho mando, so purimanayeneva luddho ceva hoti duṭṭho ca, paññavā pana hoti vajirūpamañāṇo dattābhayatthero viya.
‘यस्स पन कम्मायूहनक्खणे लोभादोसमोहा बलवन्तो होन्ति इतरे मन्दा, सो पुरिमनयेनेव लुद्धो चेव होति दन्धो च, सुखसीलको पन होति अक्कोधनो।
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe lobhādosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva luddho ceva hoti dandho ca, sukhasīlako pana hoti akkodhano.
‘तथा यस्स कम्मायूहनक्खणे तयोपि लोभदोसमोहा बलवन्तो होन्ति अलोभादयो मन्दा, सो पुरिमनयेनेव लुद्धो चेव होति दुट्ठो च मूळ्हो च।
‘Tathā yassa kammāyūhanakkhaṇe tayopi lobhadosamohā balavanto honti alobhādayo mandā, so purimanayeneva luddho ceva hoti duṭṭho ca mūḷho ca.
‘यस्स पन कम्मायूहनक्खणे अलोभदोसमोहा बलवन्तो होन्ति इतरे मन्दा, सो पुरिमनयेनेव अप्पकिलेसो होति, दिब्बारम्मणम्पि दिस्वा निच्चलो, दुट्ठो पन होति दन्धपञ्ञो चाति।
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe alobhadosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva appakileso hoti, dibbārammaṇampi disvā niccalo, duṭṭho pana hoti dandhapañño cāti.
‘यस्स पन कम्मायूहनक्खणे अलोभादोसमोहा बलवन्तो होन्ति इतरे मन्दा, सो पुरिमनयेनेव अलुद्धो चेव होति, सुखसीलको च, दन्धो पन होति।
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe alobhādosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva aluddho ceva hoti, sukhasīlako ca, dandho pana hoti.
‘तथा यस्स कम्मायूहनक्खणे अलोभदोसामोहा बलवन्तो होन्ति इतरे मन्दा, सो पुरिमनयेनेव अलुद्धो चेव होति पञ्ञवा च, दुट्ठो च पन होति कोधनो।
‘Tathā yassa kammāyūhanakkhaṇe alobhadosāmohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva aluddho ceva hoti paññavā ca, duṭṭho ca pana hoti kodhano.
‘यस्स पन कम्मायूहनक्खणे तयोपि अलोभादयो बलवन्तो होन्ति लोभादयो मन्दा, सो महासङ्घरक्खितत्थेरो विय अलुद्धो अदुट्ठो पञ्ञवा च होती’ति।
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe tayopi alobhādayo balavanto honti lobhādayo mandā, so mahāsaṅgharakkhitatthero viya aluddho aduṭṭho paññavā ca hotī’ti.
अपरम्पि इमस्मिं ठाने हेतुकित्तनं नाम गहितं। तिहेतुककम्मञ्हि तिहेतुकम्पि दुहेतुकम्पि अहेतुकम्पि विपाकं देति। दुहेतुककम्मं तिहेतुकविपाकं न देति, इतरं देति। तिहेतुककम्मेन पटिसन्धि तिहेतुकापि होति, दुहेतुकापि; अहेतुका न होति। दुहेतुकेन दुहेतुकापि होति अहेतुकापि; तिहेतुका न होति। असङ्खारिकं कुसलं असङ्खारिकम्पि ससङ्खारिकम्पि विपाकं देति। ससङ्खारिकं ससङ्खारिकम्पि असङ्खारिकम्पि विपाकं देति। आरम्मणेन वेदना परिवत्तेतब्बा। जवनेन तदारम्मणं नियामेतब्बं।
Aparampi imasmiṃ ṭhāne hetukittanaṃ nāma gahitaṃ. Tihetukakammañhi tihetukampi duhetukampi ahetukampi vipākaṃ deti. Duhetukakammaṃ tihetukavipākaṃ na deti, itaraṃ deti. Tihetukakammena paṭisandhi tihetukāpi hoti, duhetukāpi; ahetukā na hoti. Duhetukena duhetukāpi hoti ahetukāpi; tihetukā na hoti. Asaṅkhārikaṃ kusalaṃ asaṅkhārikampi sasaṅkhārikampi vipākaṃ deti. Sasaṅkhārikaṃ sasaṅkhārikampi asaṅkhārikampi vipākaṃ deti. Ārammaṇena vedanā parivattetabbā. Javanena tadārammaṇaṃ niyāmetabbaṃ.
इदानि तस्स तस्स थेरस्स वादे सोळसमग्गादयो वेदितब्बा। पठमकामावचरकुसलसदिसेन हि पठममहाविपाकचित्तेन गहितपटिसन्धिकस्स गब्भावासतो निक्खमित्वा संवरासंवरे पट्ठपेतुं समत्थभावं उपगतस्स चक्खुद्वारस्मिं ‘इट्ठारम्मणे’ आपाथमागते किरियमनोधातुया भवङ्गे अनावट्टितेयेव अतिक्कमनआरम्मणानं पमाणं नत्थि। कस्मा एवं होति? आरम्मणदुब्बलताय। अयं ताव एको मोघवारो।
Idāni tassa tassa therassa vāde soḷasamaggādayo veditabbā. Paṭhamakāmāvacarakusalasadisena hi paṭhamamahāvipākacittena gahitapaṭisandhikassa gabbhāvāsato nikkhamitvā saṃvarāsaṃvare paṭṭhapetuṃ samatthabhāvaṃ upagatassa cakkhudvārasmiṃ ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthamāgate kiriyamanodhātuyā bhavaṅge anāvaṭṭiteyeva atikkamanaārammaṇānaṃ pamāṇaṃ natthi. Kasmā evaṃ hoti? Ārammaṇadubbalatāya. Ayaṃ tāva eko moghavāro.
सचे पन भवङ्गं आवट्टेति, किरियमनोधातुया भवङ्गे आवट्टिते, वोट्ठब्बनं अपापेत्वाव अन्तरा, चक्खुविञ्ञाणे वा सम्पटिच्छने वा सन्तीरणे वा ठत्वा निवत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। वोट्ठब्बनवसेन पन ठत्वा एकं वा द्वे वा चित्तानि पवत्तन्ति। ततो आसेवनं लभित्वा जवनट्ठाने ठत्वा पुन भवङ्गं ओतरति इदम्पि आरम्मणदुब्बलताय एव होति। अयं पन वारो ‘दिट्ठं विय मे, सुतं विय मे’तिआदीनि वदनकाले लब्भति। अयम्पि दुतियो मोघवारो।
Sace pana bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite, voṭṭhabbanaṃ apāpetvāva antarā, cakkhuviññāṇe vā sampaṭicchane vā santīraṇe vā ṭhatvā nivattissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Voṭṭhabbanavasena pana ṭhatvā ekaṃ vā dve vā cittāni pavattanti. Tato āsevanaṃ labhitvā javanaṭṭhāne ṭhatvā puna bhavaṅgaṃ otarati idampi ārammaṇadubbalatāya eva hoti. Ayaṃ pana vāro ‘diṭṭhaṃ viya me, sutaṃ viya me’tiādīni vadanakāle labbhati. Ayampi dutiyo moghavāro.
अपरस्स किरियमनोधातुया भवङ्गे आवट्टिते वीथिचित्तानि उप्पज्जन्ति, जवनं जवति। जवनपरियोसाने पन तदारम्मणस्स वारो। तस्मिं अनुप्पन्नेयेव भवङ्गं ओतरति। तत्रायं उपमा – यथा हि नदिया आवरणं बन्धित्वा महामातिकाभिमुखे उदके कते उदकं गन्त्वा उभोसु तीरेसु केदारे पूरेत्वा अतिरेकं कक्कटकमग्गादीहि पलायित्वा पुन नदिंयेव ओतरति, एवमेतं दट्ठब्बं। एत्थ हि नदियं उदकप्पवत्तनकालो विय भवङ्गवीथिप्पवत्तनकालो । आवरणबन्धनकालो विय किरियमनोधातुया भवङ्गस्स आवट्टनकालो। महामातिकाय उदकप्पवत्तनकालो विय वीथिचित्तप्पवत्ति। उभोसु तीरेसु केदारपूरणं विय जवनं। कक्कटकमग्गादीहि पलायित्वा पुन उदकस्स नदीओतरणं विय जवनं जवित्वा तदारम्मणे अनुप्पन्नेयेव पुन भवङ्गोतरणं। एवं भवङ्गं ओतरणचित्तानम्पि गणनपथो नत्थि। इदञ्चापि आरम्मणदुब्बलताय एव होति। अयं ततियो मोघवारो।
Aparassa kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite vīthicittāni uppajjanti, javanaṃ javati. Javanapariyosāne pana tadārammaṇassa vāro. Tasmiṃ anuppanneyeva bhavaṅgaṃ otarati. Tatrāyaṃ upamā – yathā hi nadiyā āvaraṇaṃ bandhitvā mahāmātikābhimukhe udake kate udakaṃ gantvā ubhosu tīresu kedāre pūretvā atirekaṃ kakkaṭakamaggādīhi palāyitvā puna nadiṃyeva otarati, evametaṃ daṭṭhabbaṃ. Ettha hi nadiyaṃ udakappavattanakālo viya bhavaṅgavīthippavattanakālo . Āvaraṇabandhanakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭanakālo. Mahāmātikāya udakappavattanakālo viya vīthicittappavatti. Ubhosu tīresu kedārapūraṇaṃ viya javanaṃ. Kakkaṭakamaggādīhi palāyitvā puna udakassa nadīotaraṇaṃ viya javanaṃ javitvā tadārammaṇe anuppanneyeva puna bhavaṅgotaraṇaṃ. Evaṃ bhavaṅgaṃ otaraṇacittānampi gaṇanapatho natthi. Idañcāpi ārammaṇadubbalatāya eva hoti. Ayaṃ tatiyo moghavāro.
सचे पन बलवारम्मणं आपाथगतं होति किरियमनोधातुया भवङ्गे आवट्टिते चक्खुविञ्ञाणादीनि उप्पज्जन्ति। जवनट्ठाने पन पठमकामावचरकुसलचित्तं जवनं हुत्वा छसत्तवारे जवित्वा तदारम्मणस्स वारं देति। तदारम्मणं पतिट्ठहमानं तंसदिसमेव महाविपाकचित्तं पतिट्ठाति। इदं द्वे नामानि लभति – पटिसन्धिचित्तसदिसत्ता ‘मूलभवङ्ग’न्ति च, यं जवनेन गहितं आरम्मणं तस्स गहितत्ता ‘तदारम्मण’न्ति च। इमस्मिं ठाने चक्खुविञ्ञाणं सम्पटिच्छनं सन्तीरणं तदारम्मणन्ति चत्तारि विपाकचित्तानि गणनूपगानि होन्ति।
Sace pana balavārammaṇaṃ āpāthagataṃ hoti kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite cakkhuviññāṇādīni uppajjanti. Javanaṭṭhāne pana paṭhamakāmāvacarakusalacittaṃ javanaṃ hutvā chasattavāre javitvā tadārammaṇassa vāraṃ deti. Tadārammaṇaṃ patiṭṭhahamānaṃ taṃsadisameva mahāvipākacittaṃ patiṭṭhāti. Idaṃ dve nāmāni labhati – paṭisandhicittasadisattā ‘mūlabhavaṅga’nti ca, yaṃ javanena gahitaṃ ārammaṇaṃ tassa gahitattā ‘tadārammaṇa’nti ca. Imasmiṃ ṭhāne cakkhuviññāṇaṃ sampaṭicchanaṃ santīraṇaṃ tadārammaṇanti cattāri vipākacittāni gaṇanūpagāni honti.
यदा पन दुतियकुसलचित्तं जवनं होति, तदा तंसदिसं दुतियविपाकचित्तमेव तदारम्मणं हुत्वा पतिट्ठाति। इदञ्च द्वे नामानि लभति । पटिसन्धिचित्तेन असदिसत्ता ‘आगन्तुकभवङ्ग’न्ति च पुरिमनयेनेव ‘तदारम्मण’न्ति च। इमिना सद्धिं पुरिमानि चत्तारि पञ्च होन्ति।
Yadā pana dutiyakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ dutiyavipākacittameva tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idañca dve nāmāni labhati . Paṭisandhicittena asadisattā ‘āgantukabhavaṅga’nti ca purimanayeneva ‘tadārammaṇa’nti ca. Iminā saddhiṃ purimāni cattāri pañca honti.
यदा पन ततियकुसलचित्तं जवनं होति, तदा तंसदिसं ततियविपाकचित्तं तदारम्मणं हुत्वा पतिट्ठाति। इदम्पि वुत्तनयेनेव ‘आगन्तुकभवङ्गं’‘तदारम्मण’न्ति च द्वे नामानि लभति। इमिना सद्धिं पुरिमानि पञ्च छ होन्ति।
Yadā pana tatiyakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ tatiyavipākacittaṃ tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idampi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhati. Iminā saddhiṃ purimāni pañca cha honti.
यदा पन चतुत्थकुसलचित्तं जवनं होति, तदा तंसदिसं चतुत्थविपाकचित्तं तदारम्मणं हुत्वा पतिट्ठाति। इदम्पि वुत्तनयेनेव ‘आगन्तुकभवङ्गं’‘तदारम्मण’न्ति च द्वे नामानि लभति। इमिना सद्धिं पुरिमानि छ सत्त होन्ति।
Yadā pana catutthakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ catutthavipākacittaṃ tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idampi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhati. Iminā saddhiṃ purimāni cha satta honti.
यदा पन तस्मिं द्वारे ‘इट्ठमज्झत्तारम्मणं’ आपाथमागच्छति, तत्रापि वुत्तनयेनेव तयो मोघवारा लब्भन्ति। यस्मा पन आरम्मणेन वेदना परिवत्तति तस्मा तत्थ उपेक्खासहगतसन्तीरणं। चतुन्नञ्च उपेक्खासहगतमहाकुसलजवनानं परियोसाने चत्तारि उपेक्खासहगतमहाविपाकचित्तानेव तदारम्मणभावेन पतिट्ठहन्ति। तानिपि वुत्तनयेनेव ‘आगन्तुकभवङ्गं’‘तदारम्मण’न्ति च द्वे नामानि लभन्ति। ‘पिट्ठिभवङ्गानी’तिपि वुच्चन्ति एव। इति इमानि पञ्च पुरिमेहि सत्तहि सद्धिं द्वादस होन्ति। एवं चक्खुद्वारे द्वादस, सोतद्वारादीसु द्वादस द्वादसाति, समसट्ठि होन्ति। एवं एकाय चेतनाय कम्मे आयूहिते समसट्ठि विपाकचित्तानि उप्पज्जन्ति। अग्गहितग्गहणेन पन चक्खुद्वारे द्वादस, सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणानि चत्तारीति सोळस होन्ति।
Yadā pana tasmiṃ dvāre ‘iṭṭhamajjhattārammaṇaṃ’ āpāthamāgacchati, tatrāpi vuttanayeneva tayo moghavārā labbhanti. Yasmā pana ārammaṇena vedanā parivattati tasmā tattha upekkhāsahagatasantīraṇaṃ. Catunnañca upekkhāsahagatamahākusalajavanānaṃ pariyosāne cattāri upekkhāsahagatamahāvipākacittāneva tadārammaṇabhāvena patiṭṭhahanti. Tānipi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhanti. ‘Piṭṭhibhavaṅgānī’tipi vuccanti eva. Iti imāni pañca purimehi sattahi saddhiṃ dvādasa honti. Evaṃ cakkhudvāre dvādasa, sotadvārādīsu dvādasa dvādasāti, samasaṭṭhi honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite samasaṭṭhi vipākacittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre dvādasa, sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti soḷasa honti.
इमस्मिं ठाने अम्बोपमं नाम गण्हिंसु – एको किर पुरिसो फलितम्बरुक्खमूले ससीसं पारुपित्वा निपन्नो निद्दायति। अथेकं अम्बपक्कं वण्टतो मुच्चित्वा तस्स कण्णसक्खलिं पुञ्छमानं विय ‘थ’न्ति भूमियं पति। सो तस्स सद्देन पबुज्झित्वा उम्मीलेत्वा ओलोकेसि। ततो हत्थं पसारेत्वा फलं गहेत्वा मद्दित्वा उपसिङ्घित्वा परिभुञ्जि।
Imasmiṃ ṭhāne ambopamaṃ nāma gaṇhiṃsu – eko kira puriso phalitambarukkhamūle sasīsaṃ pārupitvā nipanno niddāyati. Athekaṃ ambapakkaṃ vaṇṭato muccitvā tassa kaṇṇasakkhaliṃ puñchamānaṃ viya ‘tha’nti bhūmiyaṃ pati. So tassa saddena pabujjhitvā ummīletvā olokesi. Tato hatthaṃ pasāretvā phalaṃ gahetvā madditvā upasiṅghitvā paribhuñji.
तत्थ, तस्स पुरिसस्स अम्बरुक्खमूले निद्दायनकालो विय भवङ्गसमङ्गिकालो। अम्बपक्कस्स वण्टतो मुच्चित्वा कण्णसक्खलिं पुञ्छमानस्स पतनकालो विय आरम्मणस्स पसादघट्टनकालो। तेन सद्देन पबुद्धकालो विय किरियमनोधातुया भवङ्गस्स आवट्टितकालो। उम्मीलेत्वा ओलोकितकालो विय चक्खुविञ्ञाणस्स दस्सनकिच्चसाधनकालो। हत्थं पसारेत्वा गहितकालो विय विपाकमनोधातुया आरम्मणस्स सम्पटिच्छितकालो। गहेत्वा मद्दितकालो विय विपाकमनोविञ्ञाणधातुया आरम्मणस्स सन्तीरणकालो। उपसिङ्घितकालो विय किरियमनोविञ्ञाणधातुया आरम्मणस्स ववत्थापितकालो । परिभुत्तकालो विय जवनस्स आरम्मणरसं अनुभवितकालो। अयं उपमा किं दीपेति? आरम्मणस्स पसादघट्टनमेव किच्चं। तेन पसादे घट्टिते किरियमनोधातुया भवङ्गावट्टनमेव, चक्खुविञ्ञाणस्स दस्सनमत्तकमेव, विपाकमनोधातुया आरम्मणसम्पटिच्छनमत्तकमेव, विपाकमनोविञ्ञाणधातुया आरम्मणसन्तीरणमत्तकमेव, किरियमनोविञ्ञाणधातुया आरम्मणववत्थापनमत्तकमेव किच्चं। एकन्तेन पन आरम्मणरसं जवनमेव अनुभवतीति दीपेति।
Tattha, tassa purisassa ambarukkhamūle niddāyanakālo viya bhavaṅgasamaṅgikālo. Ambapakkassa vaṇṭato muccitvā kaṇṇasakkhaliṃ puñchamānassa patanakālo viya ārammaṇassa pasādaghaṭṭanakālo. Tena saddena pabuddhakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Ummīletvā olokitakālo viya cakkhuviññāṇassa dassanakiccasādhanakālo. Hatthaṃ pasāretvā gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. Gahetvā madditakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. Upasiṅghitakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo . Paribhuttakālo viya javanassa ārammaṇarasaṃ anubhavitakālo. Ayaṃ upamā kiṃ dīpeti? Ārammaṇassa pasādaghaṭṭanameva kiccaṃ. Tena pasāde ghaṭṭite kiriyamanodhātuyā bhavaṅgāvaṭṭanameva, cakkhuviññāṇassa dassanamattakameva, vipākamanodhātuyā ārammaṇasampaṭicchanamattakameva, vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇasantīraṇamattakameva, kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇavavatthāpanamattakameva kiccaṃ. Ekantena pana ārammaṇarasaṃ javanameva anubhavatīti dīpeti.
एत्थ च ‘त्वं भवङ्गं नाम होहि, त्वं आवज्जनं नाम, त्वं दस्सनं नाम, त्वं सम्पटिच्छनं नाम, त्वं सन्तीरणं नाम, त्वं वोट्ठब्बनं नाम, त्वं जवनं नाम, होही’ति कोचि कत्ता वा कारेता वा नत्थि।
Ettha ca ‘tvaṃ bhavaṅgaṃ nāma hohi, tvaṃ āvajjanaṃ nāma, tvaṃ dassanaṃ nāma, tvaṃ sampaṭicchanaṃ nāma, tvaṃ santīraṇaṃ nāma, tvaṃ voṭṭhabbanaṃ nāma, tvaṃ javanaṃ nāma, hohī’ti koci kattā vā kāretā vā natthi.
इमस्मिं पन ठाने पञ्चविधं नियामं नाम गण्हिंसु – बीजनियामं उतुनियामं कम्मनियामं धम्मनियामं चित्तनियामन्ति। तत्थ कुलत्थगच्छस्स उत्तरग्गभावो, दक्खिणवल्लिया दक्खिणतो रुक्खपरिहरणं, सूरियावट्टपुप्फानं सूरियाभिमुखभावो, मालुवलताय रुक्खाभिमुखगमनमेव, नाळिकेरस्स मत्थके छिद्दसब्भावोति तेसं तेसं बीजानं तंतंसदिसफलदानं बीजनियामो नाम। तस्मिं तस्मिं समये तेसं तेसं रुक्खानं एकप्पहारेनेव पुप्फफलपल्लवग्गहणं उतुनियामो नाम। तिहेतुककम्मं तिहेतुकदुहेतुकाहेतुकविपाकं देति। दुहेतुककम्मं दुहेतुकाहेतुकविपाकं देति, तिहेतुकं न देतीति, एवं तस्स तस्स कम्मस्स तंतंसदिसविपाकदानमेव कम्मनियामो नाम।
Imasmiṃ pana ṭhāne pañcavidhaṃ niyāmaṃ nāma gaṇhiṃsu – bījaniyāmaṃ utuniyāmaṃ kammaniyāmaṃ dhammaniyāmaṃ cittaniyāmanti. Tattha kulatthagacchassa uttaraggabhāvo, dakkhiṇavalliyā dakkhiṇato rukkhapariharaṇaṃ, sūriyāvaṭṭapupphānaṃ sūriyābhimukhabhāvo, māluvalatāya rukkhābhimukhagamanameva, nāḷikerassa matthake chiddasabbhāvoti tesaṃ tesaṃ bījānaṃ taṃtaṃsadisaphaladānaṃ bījaniyāmo nāma. Tasmiṃ tasmiṃ samaye tesaṃ tesaṃ rukkhānaṃ ekappahāreneva pupphaphalapallavaggahaṇaṃ utuniyāmo nāma. Tihetukakammaṃ tihetukaduhetukāhetukavipākaṃ deti. Duhetukakammaṃ duhetukāhetukavipākaṃ deti, tihetukaṃ na detīti, evaṃ tassa tassa kammassa taṃtaṃsadisavipākadānameva kammaniyāmo nāma.
अपरोपि कम्मसरिक्खकविपाकवसेनेव कम्मनियामो होति। तस्स दीपनत्थमिदं वत्थुं कथेन्ति – सम्मासम्बुद्धकाले सावत्थिया द्वारगामो झायि । ततो पज्जलितं तिणकरळं उट्ठहित्वा आकासेन गच्छतो काकस्स गीवाय पटिमुञ्चि। सो विरवन्तो भूमियं पतित्वा कालमकासि। महासमुद्देपि एका नावा निच्चला अट्ठासि। हेट्ठा केनचि निरुद्धभावं अपस्सन्ता काळकण्णिसलाकं विचारेसुं। सा नाविकस्सेव उपासिकाय हत्थे पति। ततो एकिस्सा कारणा मा सब्बे नस्सन्तु, उदके नं खिपामाति आहंसु। नाविको ‘न सक्खिस्सामि एतं उदके उप्पिलवमानं पस्सितु’न्ति वालिकाघटं गीवायं बन्धापेत्वा खिपापेसि। तङ्खणञ्ञेव नावा खित्तसरो विय पक्खन्दि। एको भिक्खु लेणे वसति। महन्तं पब्बतकूटं पतित्वा द्वारं पिदहि। तं सत्तमे दिवसे सयमेव अपगतं। सम्मासम्बुद्धस्स जेतवने निसीदित्वा धम्मं कथेन्तस्स इमानि तीणि वत्थूनि एकप्पहारेनेव आरोचेसुं। सत्था ‘न एतं अञ्ञेहि कतं, तेहि कतकम्ममेव त’न्ति अतीतं आहरित्वा दस्सेन्तो आह –
Aparopi kammasarikkhakavipākavaseneva kammaniyāmo hoti. Tassa dīpanatthamidaṃ vatthuṃ kathenti – sammāsambuddhakāle sāvatthiyā dvāragāmo jhāyi . Tato pajjalitaṃ tiṇakaraḷaṃ uṭṭhahitvā ākāsena gacchato kākassa gīvāya paṭimuñci. So viravanto bhūmiyaṃ patitvā kālamakāsi. Mahāsamuddepi ekā nāvā niccalā aṭṭhāsi. Heṭṭhā kenaci niruddhabhāvaṃ apassantā kāḷakaṇṇisalākaṃ vicāresuṃ. Sā nāvikasseva upāsikāya hatthe pati. Tato ekissā kāraṇā mā sabbe nassantu, udake naṃ khipāmāti āhaṃsu. Nāviko ‘na sakkhissāmi etaṃ udake uppilavamānaṃ passitu’nti vālikāghaṭaṃ gīvāyaṃ bandhāpetvā khipāpesi. Taṅkhaṇaññeva nāvā khittasaro viya pakkhandi. Eko bhikkhu leṇe vasati. Mahantaṃ pabbatakūṭaṃ patitvā dvāraṃ pidahi. Taṃ sattame divase sayameva apagataṃ. Sammāsambuddhassa jetavane nisīditvā dhammaṃ kathentassa imāni tīṇi vatthūni ekappahāreneva ārocesuṃ. Satthā ‘na etaṃ aññehi kataṃ, tehi katakammameva ta’nti atītaṃ āharitvā dassento āha –
काको पुरिमत्तभावे मनुस्सो हुत्वा एकं दुट्ठगोणं दमेतुं असक्कोन्तो गीवाय पलालवेणिं बन्धित्वा अग्गिं अदासि। गोणो तेनेव मतो। इदानि तं कम्मं एतस्स आकासेन गच्छतोपि न मुच्चितुं अदासि। सापि इत्थी पुरिमत्तभावे एका इत्थीयेव। एको कुक्कुरो ताय परिचितो हुत्वा अरञ्ञं गच्छन्तिया सद्धिं गच्छति, सद्धिमेवागच्छति। मनुस्सा ‘निक्खन्तो इदानि अम्हाकं सुनखलुद्दको’ति उप्पण्डेन्ति। सा तेन अट्टीयमाना कुक्कुरं निवारेतुं असक्कोन्ती वालिकाघटं गीवाय बन्धित्वा उदके खिपि। तं कम्मं तस्सा समुद्दमज्झे मुच्चितुं नादासि। सोपि भिक्खु पुरिमत्तभावे गोपालको हुत्वा बिलं पविट्ठाय गोधाय साखाभङ्गमुट्ठिया द्वारं थकेसि। ततो सत्तमे दिवसे सयं आगन्त्वा विवरि। गोधा कम्पमाना निक्खमि। करुणाय तं न मारेसि। तं कम्मं तस्स पब्बतन्तरं पविसित्वा निसिन्नस्स मुच्चितुं नादासीति। इमानि तीणि वत्थूनि समोधानेत्वा इमं गाथमाह –
Kāko purimattabhāve manusso hutvā ekaṃ duṭṭhagoṇaṃ dametuṃ asakkonto gīvāya palālaveṇiṃ bandhitvā aggiṃ adāsi. Goṇo teneva mato. Idāni taṃ kammaṃ etassa ākāsena gacchatopi na muccituṃ adāsi. Sāpi itthī purimattabhāve ekā itthīyeva. Eko kukkuro tāya paricito hutvā araññaṃ gacchantiyā saddhiṃ gacchati, saddhimevāgacchati. Manussā ‘nikkhanto idāni amhākaṃ sunakhaluddako’ti uppaṇḍenti. Sā tena aṭṭīyamānā kukkuraṃ nivāretuṃ asakkontī vālikāghaṭaṃ gīvāya bandhitvā udake khipi. Taṃ kammaṃ tassā samuddamajjhe muccituṃ nādāsi. Sopi bhikkhu purimattabhāve gopālako hutvā bilaṃ paviṭṭhāya godhāya sākhābhaṅgamuṭṭhiyā dvāraṃ thakesi. Tato sattame divase sayaṃ āgantvā vivari. Godhā kampamānā nikkhami. Karuṇāya taṃ na māresi. Taṃ kammaṃ tassa pabbatantaraṃ pavisitvā nisinnassa muccituṃ nādāsīti. Imāni tīṇi vatthūni samodhānetvā imaṃ gāthamāha –
‘‘न अन्तलिक्खे न समुद्दमज्झे,
‘‘Na antalikkhe na samuddamajjhe,
न पब्बतानं विवरं पविस्स।
Na pabbatānaṃ vivaraṃ pavissa;
न विज्जते सो जगतिप्पदेसो,
Na vijjate so jagatippadeso,
यत्थट्ठितो मुच्चेय्य पापकम्मा’’ति॥ (ध॰ प॰ १२७)।
Yatthaṭṭhito mucceyya pāpakammā’’ti. (dha. pa. 127);
अयम्पि कम्मनियामोयेव नाम। अञ्ञानिपि एवरूपानि वत्थूनि कथेतब्बानि।
Ayampi kammaniyāmoyeva nāma. Aññānipi evarūpāni vatthūni kathetabbāni.
बोधिसत्तानं पन पटिसन्धिग्गहणे, मातुकुच्छितो निक्खमने, अभिसम्बोधियं तथागतस्स धम्मचक्कप्पवत्तने, आयुसङ्खारस्स ओस्सज्जने, परिनिब्बाने च दससहस्सचक्कवाळकम्पनं धम्मनियामो नाम।
Bodhisattānaṃ pana paṭisandhiggahaṇe, mātukucchito nikkhamane, abhisambodhiyaṃ tathāgatassa dhammacakkappavattane, āyusaṅkhārassa ossajjane, parinibbāne ca dasasahassacakkavāḷakampanaṃ dhammaniyāmo nāma.
आरम्मणेन पन पसादे घट्टिते ‘त्वं आवज्जनं नाम होहि…पे॰… त्वं जवनं नाम होही’ति कोचि कत्ता वा कारेता वा नत्थि, अत्तनो अत्तनो पन धम्मताय एव आरम्मणेन पसादस्स घट्टितकालतो पट्ठाय किरियमनोधातुचित्तं भवङ्गं आवट्टेति, चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चं साधेति, विपाकमनोधातु सम्पटिच्छनकिच्चं साधेति, विपाकमनोविञ्ञाणधातु सन्तीरणकिच्चं साधेति, किरियमनोविञ्ञाणधातु वोट्ठब्बनकिच्चं साधेति, जवनं आरम्मणरसं अनुभवतीति अयं चित्तनियामो नाम। अयं इध अधिप्पेतो।
Ārammaṇena pana pasāde ghaṭṭite ‘tvaṃ āvajjanaṃ nāma hohi…pe… tvaṃ javanaṃ nāma hohī’ti koci kattā vā kāretā vā natthi, attano attano pana dhammatāya eva ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālato paṭṭhāya kiriyamanodhātucittaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ sādheti, vipākamanodhātu sampaṭicchanakiccaṃ sādheti, vipākamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ sādheti, kiriyamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādheti, javanaṃ ārammaṇarasaṃ anubhavatīti ayaṃ cittaniyāmo nāma. Ayaṃ idha adhippeto.
ससङ्खारिकतिहेतुककुसलेनापि उपेक्खासहगतेहि असङ्खारिकससङ्खारिककुसलचित्तेहिपि कम्मे आयूहिते तंसदिसविपाकचित्तेहि आदिन्नाय पटिसन्धिया एसेव नयो। उपेक्खासहगतद्वये पन पठमं ‘इट्ठमज्झत्तारम्मणवसेन’ पवत्तिं दस्सेत्वा पच्छा ‘इट्ठारम्मणवसेन’ दस्सेतब्बा।
Sasaṅkhārikatihetukakusalenāpi upekkhāsahagatehi asaṅkhārikasasaṅkhārikakusalacittehipi kamme āyūhite taṃsadisavipākacittehi ādinnāya paṭisandhiyā eseva nayo. Upekkhāsahagatadvaye pana paṭhamaṃ ‘iṭṭhamajjhattārammaṇavasena’ pavattiṃ dassetvā pacchā ‘iṭṭhārammaṇavasena’ dassetabbā.
एवम्पि एकेकस्मिं द्वारे द्वादस द्वादस हुत्वा समसट्ठि होन्ति। अग्गहितग्गहणेन सोळस विपाकचित्तानि उप्पज्जन्ति।
Evampi ekekasmiṃ dvāre dvādasa dvādasa hutvā samasaṭṭhi honti. Aggahitaggahaṇena soḷasa vipākacittāni uppajjanti.
इमस्मिं ठाने पञ्चउच्छुनाळियन्तोपमं नाम गण्हिंसु। उच्छुपीळनसमये किर एकस्मा गामा एकादस यन्तवाहा निक्खमित्वा एकं उच्छुवाटं दिस्वा तस्स परिपक्कभावं ञत्वा उच्छुसामिकं उपसङ्कमित्वा ‘यन्तवाहा मय’न्ति आरोचेसुं। सो ‘अहं तुम्हेयेव परियेसामी’ति उच्छुसालं ते गहेत्वा अगमासि। ते तत्थ नाळियन्तं सज्जेत्वा ‘मयं एकादस जना, अपरम्पि एकं लद्धुं वट्टति, वेतनेन गण्हथा’ति आहंसु। उच्छुसामिको ‘अहमेव सहायो भविस्सामी’ति उच्छूनं सालं पूरापेत्वा तेसं सहायो अहोसि। ते अत्तनो अत्तनो किच्चानि कत्वा, फाणितपाचकेन उच्छुरसे पक्के, गुळबन्धकेन बद्धे, उच्छुसामिकेन तुलयित्वा भागेसु दिन्नेसु, अत्तनो अत्तनो भागं आदाय उच्छुसालं सामिकस्स पटिच्छापेत्वा, एतेनेव उपायेन अपरासुपि चतूसु सालासु कम्मं कत्वा पक्कमिंसु।
Imasmiṃ ṭhāne pañcaucchunāḷiyantopamaṃ nāma gaṇhiṃsu. Ucchupīḷanasamaye kira ekasmā gāmā ekādasa yantavāhā nikkhamitvā ekaṃ ucchuvāṭaṃ disvā tassa paripakkabhāvaṃ ñatvā ucchusāmikaṃ upasaṅkamitvā ‘yantavāhā maya’nti ārocesuṃ. So ‘ahaṃ tumheyeva pariyesāmī’ti ucchusālaṃ te gahetvā agamāsi. Te tattha nāḷiyantaṃ sajjetvā ‘mayaṃ ekādasa janā, aparampi ekaṃ laddhuṃ vaṭṭati, vetanena gaṇhathā’ti āhaṃsu. Ucchusāmiko ‘ahameva sahāyo bhavissāmī’ti ucchūnaṃ sālaṃ pūrāpetvā tesaṃ sahāyo ahosi. Te attano attano kiccāni katvā, phāṇitapācakena ucchurase pakke, guḷabandhakena baddhe, ucchusāmikena tulayitvā bhāgesu dinnesu, attano attano bhāgaṃ ādāya ucchusālaṃ sāmikassa paṭicchāpetvā, eteneva upāyena aparāsupi catūsu sālāsu kammaṃ katvā pakkamiṃsu.
तत्थ पञ्च यन्तसाला विय पञ्च पसादा दट्ठब्बा। पञ्च उच्छुवाटा विय पञ्च आरम्मणानि। एकादस विचरणकयन्तवाहा विय एकादस विपाकचित्तानि। पञ्च उच्छुसालासामिनो विय पञ्चविञ्ञाणानि। पठमकसालायं सामिकेन सद्धिं द्वादसन्नं जनानं एकतोव हुत्वा कतकम्मानं भागग्गहणकालो विय एकादसन्नं विपाकचित्तानं चक्खुविञ्ञाणेन सद्धिं एकतो हुत्वा चक्खुद्वारे रूपारम्मणे सकसककिच्चकरणकालो। सालासामिकस्स सालाय सम्पटिच्छनकालो विय चक्खुविञ्ञाणस्स द्वारसङ्कन्तिअकरणं। दुतिय ततिय चतुत्थ पञ्चमसालाय द्वादसन्नं एकतो हुत्वा कतकम्मानं भागग्गहणकालो विय एकादसन्नं विपाकचित्तानं कायविञ्ञाणेन सद्धिं एकतो हुत्वा कायद्वारे फोट्ठब्बारम्मणे सकसककिच्चकरणकालो। सालासामिकस्स सालाय सम्पटिच्छनकालो विय कायविञ्ञाणस्स द्वारसङ्कन्तिअकरणं वेदितब्बं। एत्तावता तिहेतुककम्मेन पटिसन्धि तिहेतुका होतीति वारो कथितो। या पन तेन दुहेतुकपटिसन्धि होति, सा पटिच्छन्नाव हुत्वा गता।
Tattha pañca yantasālā viya pañca pasādā daṭṭhabbā. Pañca ucchuvāṭā viya pañca ārammaṇāni. Ekādasa vicaraṇakayantavāhā viya ekādasa vipākacittāni. Pañca ucchusālāsāmino viya pañcaviññāṇāni. Paṭhamakasālāyaṃ sāmikena saddhiṃ dvādasannaṃ janānaṃ ekatova hutvā katakammānaṃ bhāgaggahaṇakālo viya ekādasannaṃ vipākacittānaṃ cakkhuviññāṇena saddhiṃ ekato hutvā cakkhudvāre rūpārammaṇe sakasakakiccakaraṇakālo. Sālāsāmikassa sālāya sampaṭicchanakālo viya cakkhuviññāṇassa dvārasaṅkantiakaraṇaṃ. Dutiya tatiya catuttha pañcamasālāya dvādasannaṃ ekato hutvā katakammānaṃ bhāgaggahaṇakālo viya ekādasannaṃ vipākacittānaṃ kāyaviññāṇena saddhiṃ ekato hutvā kāyadvāre phoṭṭhabbārammaṇe sakasakakiccakaraṇakālo. Sālāsāmikassa sālāya sampaṭicchanakālo viya kāyaviññāṇassa dvārasaṅkantiakaraṇaṃ veditabbaṃ. Ettāvatā tihetukakammena paṭisandhi tihetukā hotīti vāro kathito. Yā pana tena duhetukapaṭisandhi hoti, sā paṭicchannāva hutvā gatā.
इदानि दुहेतुककम्मेन दुहेतुका पटिसन्धि होतीति वारो कथेतब्बो। दुहेतुकेन हि सोमनस्ससहगतअसङ्खारिकचित्तेन कम्मे आयूहिते तंसदिसेनेव दुहेतुकविपाकचित्तेन गहितपटिसन्धिकस्स वुत्तनयेनेव चक्खुद्वारे ‘इट्ठारम्मणे’ आपाथमागते तयो मोघवारा। दुहेतुकसोमनस्ससहगतअसङ्खारिकजवनावसाने तंसदिसमेव मूलभवङ्गसङ्खातं तदारम्मणं। ससङ्खारिकजवनावसाने तंसदिसमेव आगन्तुकभवङ्गसङ्खातं तदारम्मणं। ‘इट्ठमज्झत्तारम्मणे’ द्विन्नं उपेक्खासहगतजवनानं अवसाने तादिसानेव द्वे तदारम्मणानि उप्पज्जन्ति। इध एकेकस्मिं द्वारे अट्ठ अट्ठ कत्वा समचत्तालीस चित्तानि। अग्गहितग्गहणेन पन चक्खुद्वारे अट्ठ, सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणानि चत्तारीति द्वादस होन्ति। एवं एकाय चेतनाय कम्मे आयूहिते द्वादस विपाकचित्तानि उप्पज्जन्ति। अम्बोपमपञ्चनियामकथा पाकतिका एव। दुहेतुकसेसचित्तत्तयसदिसविपाकेन गहितपटिसन्धिकेपि एसेव नयो। यन्तवाहोपमाय पनेत्थ सत्त यन्तवाहा। तेहि तत्थ यन्ते नाम सज्जिते सालासामिकं अट्ठमं कत्वा वुत्तनयानुसारेन योजना वेदितब्बा। एत्तावता दुहेतुककम्मेन दुहेतुकपटिसन्धि होतीति वारो कथितो।
Idāni duhetukakammena duhetukā paṭisandhi hotīti vāro kathetabbo. Duhetukena hi somanassasahagataasaṅkhārikacittena kamme āyūhite taṃsadiseneva duhetukavipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuttanayeneva cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthamāgate tayo moghavārā. Duhetukasomanassasahagataasaṅkhārikajavanāvasāne taṃsadisameva mūlabhavaṅgasaṅkhātaṃ tadārammaṇaṃ. Sasaṅkhārikajavanāvasāne taṃsadisameva āgantukabhavaṅgasaṅkhātaṃ tadārammaṇaṃ. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ dvinnaṃ upekkhāsahagatajavanānaṃ avasāne tādisāneva dve tadārammaṇāni uppajjanti. Idha ekekasmiṃ dvāre aṭṭha aṭṭha katvā samacattālīsa cittāni. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre aṭṭha, sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti dvādasa honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite dvādasa vipākacittāni uppajjanti. Ambopamapañcaniyāmakathā pākatikā eva. Duhetukasesacittattayasadisavipākena gahitapaṭisandhikepi eseva nayo. Yantavāhopamāya panettha satta yantavāhā. Tehi tattha yante nāma sajjite sālāsāmikaṃ aṭṭhamaṃ katvā vuttanayānusārena yojanā veditabbā. Ettāvatā duhetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito.
इदानि अहेतुकपटिसन्धिकथा होति – चतुन्नञ्हि दुहेतुककुसलचित्तानं अञ्ञतरेन कम्मे आयूहिते कुसलविपाकउपेक्खासहगताहेतुकमनोविञ्ञाणधातुचित्तेन गहितपटिसन्धिकस्स पटिसन्धि कम्मसदिसाति न वत्तब्बा। कम्मञ्हि दुहेतुकं पटिसन्धि अहेतुका। तस्स वुड्ढिप्पत्तस्स चक्खुद्वारे ‘इट्ठमज्झत्तारम्मणे’ आपाथमागते पुरिमनयेनेव तयो मोघवारा वेदितब्बा। चतुन्नं पन दुहेतुककुसलचित्तानं अञ्ञतरजवनस्स परियोसाने अहेतुकचित्तं तदारम्मणभावेन पतिट्ठाति। तं ‘मूलभवङ्गं’‘तदारम्मण’न्ति द्वे नामानि लभति। एवमेत्थ चक्खुविञ्ञाणं सम्पटिच्छनं उपेक्खासहगतसन्तीरणं तदारम्मणम्पि उपेक्खासहगतमेवाति तेसु एकं गहेत्वा गणनूपगानि तीणेव होन्ति।
Idāni ahetukapaṭisandhikathā hoti – catunnañhi duhetukakusalacittānaṃ aññatarena kamme āyūhite kusalavipākaupekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātucittena gahitapaṭisandhikassa paṭisandhi kammasadisāti na vattabbā. Kammañhi duhetukaṃ paṭisandhi ahetukā. Tassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhamajjhattārammaṇe’ āpāthamāgate purimanayeneva tayo moghavārā veditabbā. Catunnaṃ pana duhetukakusalacittānaṃ aññatarajavanassa pariyosāne ahetukacittaṃ tadārammaṇabhāvena patiṭṭhāti. Taṃ ‘mūlabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamettha cakkhuviññāṇaṃ sampaṭicchanaṃ upekkhāsahagatasantīraṇaṃ tadārammaṇampi upekkhāsahagatamevāti tesu ekaṃ gahetvā gaṇanūpagāni tīṇeva honti.
‘इट्ठारम्मणे’ पन सन्तीरणम्पि तदारम्मणम्पि सोमनस्ससहगतमेव। तेसु एकं गहेत्वा पुरिमानि तीणि चत्तारि होन्ति। एवं पञ्चसु द्वारेसु चत्तारि चत्तारि कत्वा एकाय चेतनाय कम्मे आयूहिते वीसति विपाकचित्तानि उप्पज्जन्तीति वेदितब्बानि। अग्गहितग्गहणेन पन चक्खुद्वारे चत्तारि सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणानि चत्तारीति अट्ठ होन्ति। इदं ‘अहेतुकट्ठकं’ नाम। इदं मनुस्सलोकेन गहितं।
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana santīraṇampi tadārammaṇampi somanassasahagatameva. Tesu ekaṃ gahetvā purimāni tīṇi cattāri honti. Evaṃ pañcasu dvāresu cattāri cattāri katvā ekāya cetanāya kamme āyūhite vīsati vipākacittāni uppajjantīti veditabbāni. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cattāri sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti aṭṭha honti. Idaṃ ‘ahetukaṭṭhakaṃ’ nāma. Idaṃ manussalokena gahitaṃ.
चतूसु पन अपायेसु पवत्ते लब्भति। यदा हि महामोग्गल्लानत्थेरो निरये पदुमं मापेत्वा पदुमकण्णिकाय निसिन्नो नेरयिकानं धम्मकथं कथेसि, तदा तेसं थेरं पस्सन्तानं कुसलविपाकं चक्खुविञ्ञाणं उप्पज्जति। सद्दं सुणन्तानं सोतविञ्ञाणं, चन्दनवने दिवाविहारं निसीदित्वा गतस्स चीवरगन्धघायनकाले घानविञ्ञाणं, निरयग्गिं निब्बापेतुं देवं वस्सापेत्वा पानीयदानकाले जिव्हाविञ्ञाणं, मन्दमन्दवातसमुट्ठापनकाले कायविञ्ञाणन्ति एवं चक्खुविञ्ञाणादीनि पञ्च , एकं सम्पटिच्छनं, द्वे सन्तीरणानीति अहेतुकट्ठकं लब्भति । नागसुपण्णवेमानिकपेतानम्पि अकुसलेन पटिसन्धि होति। पवत्ते कुसलं विपच्चति। तथा चक्कवत्तिनो मङ्गलहत्थिअस्सादीनं। अयं ताव ‘इट्ठइट्ठमज्झत्तारम्मणेसु’ कुसलजवनवसेन कथामग्गो।
Catūsu pana apāyesu pavatte labbhati. Yadā hi mahāmoggallānatthero niraye padumaṃ māpetvā padumakaṇṇikāya nisinno nerayikānaṃ dhammakathaṃ kathesi, tadā tesaṃ theraṃ passantānaṃ kusalavipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppajjati. Saddaṃ suṇantānaṃ sotaviññāṇaṃ, candanavane divāvihāraṃ nisīditvā gatassa cīvaragandhaghāyanakāle ghānaviññāṇaṃ, nirayaggiṃ nibbāpetuṃ devaṃ vassāpetvā pānīyadānakāle jivhāviññāṇaṃ, mandamandavātasamuṭṭhāpanakāle kāyaviññāṇanti evaṃ cakkhuviññāṇādīni pañca , ekaṃ sampaṭicchanaṃ, dve santīraṇānīti ahetukaṭṭhakaṃ labbhati . Nāgasupaṇṇavemānikapetānampi akusalena paṭisandhi hoti. Pavatte kusalaṃ vipaccati. Tathā cakkavattino maṅgalahatthiassādīnaṃ. Ayaṃ tāva ‘iṭṭhaiṭṭhamajjhattārammaṇesu’ kusalajavanavasena kathāmaggo.
‘इट्ठारम्मणे’ पन चतूसु सोमनस्ससहगताकुसलचित्तेसु जवितेसु कुसलविपाकं सोमनस्ससहगताहेतुकचित्तं तदारम्मणं होति। ‘इट्ठमज्झत्तारम्मणे’ चतूसु उपेक्खासहगतलोभसम्पयुत्तेसु जवितेसु कुसलविपाकं उपेक्खासहगताहेतुकचित्तं तदारम्मणं होति। यं पन ‘जवनेन तदारम्मणं नियमेतब्ब’न्ति वुत्तं तं कुसलं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। दोमनस्ससहगतजवनानन्तरं तदारम्मणं उप्पज्जमानं किं उप्पज्जतीति? अकुसलविपाकाहेतुकमनोविञ्ञाणधातुचित्तं उप्पज्जति।
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana catūsu somanassasahagatākusalacittesu javitesu kusalavipākaṃ somanassasahagatāhetukacittaṃ tadārammaṇaṃ hoti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ catūsu upekkhāsahagatalobhasampayuttesu javitesu kusalavipākaṃ upekkhāsahagatāhetukacittaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Yaṃ pana ‘javanena tadārammaṇaṃ niyametabba’nti vuttaṃ taṃ kusalaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Domanassasahagatajavanānantaraṃ tadārammaṇaṃ uppajjamānaṃ kiṃ uppajjatīti? Akusalavipākāhetukamanoviññāṇadhātucittaṃ uppajjati.
इदं पन जवनं कुसलत्थाय वा अकुसलत्थाय वा को नियामेतीति? आवज्जनञ्चेव वोट्ठब्बनञ्च। आवज्जनेन हि योनिसो आवट्टिते वोट्ठब्बनेन योनिसो ववत्थापिते जवनं अकुसलं भविस्सतीति अट्ठानमेतं। आवज्जनेन अयोनिसो आवट्टिते वोट्ठब्बनेन अयोनिसो ववत्थापिते जवनं कुसलं भविस्सतीतिपि अट्ठानमेतं। उभयेन पन योनिसो आवट्टिते ववत्थापिते च जवनं कुसलं होति, अयोनिसो अकुसलन्ति वेदितब्बं।
Idaṃ pana javanaṃ kusalatthāya vā akusalatthāya vā ko niyāmetīti? Āvajjanañceva voṭṭhabbanañca. Āvajjanena hi yoniso āvaṭṭite voṭṭhabbanena yoniso vavatthāpite javanaṃ akusalaṃ bhavissatīti aṭṭhānametaṃ. Āvajjanena ayoniso āvaṭṭite voṭṭhabbanena ayoniso vavatthāpite javanaṃ kusalaṃ bhavissatītipi aṭṭhānametaṃ. Ubhayena pana yoniso āvaṭṭite vavatthāpite ca javanaṃ kusalaṃ hoti, ayoniso akusalanti veditabbaṃ.
‘इट्ठारम्मणे’ पन कङ्खतो उद्धतस्स च तदारम्मणं किं होतीति? इट्ठारम्मणस्मिं कङ्खतु वा मा वा, उद्धतो वा होतु मा वा, कुसलविपाकाहेतुकसोमनस्सचित्तमेव तदारम्मणं होति, ‘इट्ठमज्झत्तारम्मणे’ ‘कुसलविपाकाहेतुकउपेक्खासहगत’न्ति, अयं पनेत्थ सङ्खेपतो अत्थदीपनो महाधम्मरक्खितत्थेरवादो नाम। सोमनस्ससहगतस्मिञ्हि जवने जविते पञ्च तदारम्मणानि गवेसितब्बानीति। उपेक्खासहगतस्मिं जवने जविते छ गवेसितब्बानीति।
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana kaṅkhato uddhatassa ca tadārammaṇaṃ kiṃ hotīti? Iṭṭhārammaṇasmiṃ kaṅkhatu vā mā vā, uddhato vā hotu mā vā, kusalavipākāhetukasomanassacittameva tadārammaṇaṃ hoti, ‘iṭṭhamajjhattārammaṇe’ ‘kusalavipākāhetukaupekkhāsahagata’nti, ayaṃ panettha saṅkhepato atthadīpano mahādhammarakkhitattheravādo nāma. Somanassasahagatasmiñhi javane javite pañca tadārammaṇāni gavesitabbānīti. Upekkhāsahagatasmiṃ javane javite cha gavesitabbānīti.
अथ यदा सोमनस्ससहगतपटिसन्धिकस्स पवत्ते झानं निब्बत्तेत्वा पमादेन परिहीनज्झानस्स ‘पणीतधम्मो मे नट्ठो’ति पच्चवेक्खतो विप्पटिसारवसेन दोमनस्सं उप्पज्जति, तदा किं उप्पज्जति? ‘सोमनस्सानन्तरञ्हि दोमनस्सं दोमनस्सानन्तरञ्च सोमनस्सं’ पट्ठाने पटिसिद्धं। महग्गतधम्मं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणम्पि तत्थेव पटिसिद्धन्ति? कुसलविपाका वा अकुसलविपाका वा उपेक्खासहगताहेतुकमनोविञ्ञाणधातु उप्पज्जति , किमस्सा आवज्जनन्ति? ‘भवङ्गावज्जनानं विय नत्थस्सा आवज्जनकिच्च’न्ति। ‘एतानि ताव अत्तनो निन्नत्ता च चिण्णत्ता च समुदाचारत्ता च उप्पज्जन्तु, अयं कथं उप्पज्जती’ति? ‘यथा निरोधस्स अनन्तरपच्चयं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं, निरोधा वुट्ठहन्तस्स फलसमापत्तिचित्तं, अरियमग्गचित्तं, मग्गानन्तरानि फलचित्तानि, एवं असन्तेपि आवज्जने, निन्नचिण्णसमुदाचारभावेन उप्पज्जति। विना हि आवज्जनेन चित्तं उप्पज्जति, आरम्मणेन पन विना नुप्पज्जती’ति। ‘अथ किमस्सारम्मण’न्ति? ‘रूपादीसु परित्तधम्मेसु अञ्ञतरं। एतेसु हि यदेव तस्मिं समये आपाथमागतं होति, तं आरब्भ एतं चित्तं उप्पज्जती’ति वेदितब्बं।
Atha yadā somanassasahagatapaṭisandhikassa pavatte jhānaṃ nibbattetvā pamādena parihīnajjhānassa ‘paṇītadhammo me naṭṭho’ti paccavekkhato vippaṭisāravasena domanassaṃ uppajjati, tadā kiṃ uppajjati? ‘Somanassānantarañhi domanassaṃ domanassānantarañca somanassaṃ’ paṭṭhāne paṭisiddhaṃ. Mahaggatadhammaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇampi tattheva paṭisiddhanti? Kusalavipākā vā akusalavipākā vā upekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātu uppajjati , kimassā āvajjananti? ‘Bhavaṅgāvajjanānaṃ viya natthassā āvajjanakicca’nti. ‘Etāni tāva attano ninnattā ca ciṇṇattā ca samudācārattā ca uppajjantu, ayaṃ kathaṃ uppajjatī’ti? ‘Yathā nirodhassa anantarapaccayaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ, nirodhā vuṭṭhahantassa phalasamāpatticittaṃ, ariyamaggacittaṃ, maggānantarāni phalacittāni, evaṃ asantepi āvajjane, ninnaciṇṇasamudācārabhāvena uppajjati. Vinā hi āvajjanena cittaṃ uppajjati, ārammaṇena pana vinā nuppajjatī’ti. ‘Atha kimassārammaṇa’nti? ‘Rūpādīsu parittadhammesu aññataraṃ. Etesu hi yadeva tasmiṃ samaye āpāthamāgataṃ hoti, taṃ ārabbha etaṃ cittaṃ uppajjatī’ti veditabbaṃ.
इदानि सब्बेसम्पि एतेसं चित्तानं पाकटभावत्थं अयं पकिण्णकनयो वुत्तो –
Idāni sabbesampi etesaṃ cittānaṃ pākaṭabhāvatthaṃ ayaṃ pakiṇṇakanayo vutto –
सुत्तं दोवारिको च, गामिल्लो अम्बो कोलियकेन च।
Suttaṃ dovāriko ca, gāmillo ambo koliyakena ca;
जच्चन्धो पीठसप्पी च, विसयग्गाहो च उपनिस्सयमत्थसोति॥
Jaccandho pīṭhasappī ca, visayaggāho ca upanissayamatthasoti.
तत्थ ‘सुत्त’न्ति, एको पन्थमक्कटको पञ्चसु दिसासु सुत्तं पसारेत्वा जालं कत्वा मज्झे निपज्जति। पठमदिसाय पसारितसुत्ते पाणकेन वा पटङ्गेन वा मक्खिकाय वा पहटे निपन्नट्ठानतो चलित्वा निक्खमित्वा सुत्तानुसारेन गन्त्वा तस्स यूसं पिवित्वा पुनआगन्त्वा तत्थेव निपज्जति। दुतियदिसादीसु पहटकालेपि एवमेव करोति।
Tattha ‘sutta’nti, eko panthamakkaṭako pañcasu disāsu suttaṃ pasāretvā jālaṃ katvā majjhe nipajjati. Paṭhamadisāya pasāritasutte pāṇakena vā paṭaṅgena vā makkhikāya vā pahaṭe nipannaṭṭhānato calitvā nikkhamitvā suttānusārena gantvā tassa yūsaṃ pivitvā punaāgantvā tattheva nipajjati. Dutiyadisādīsu pahaṭakālepi evameva karoti.
तत्थ पञ्चसु दिसासु पसारितसुत्तं विय पञ्चपसादा। मज्झे निपन्नमक्कटको विय चित्तं। पाणकादीहि सुत्तघट्टनकालो विय आरम्मणेन पसादस्स घट्टितकालो। मज्झे निपन्नमक्कटकस्स चलनं विय पसादघट्टनकं आरम्मणं गहेत्वा किरियमनोधातुया भवङ्गस्स आवट्टितकालो। सुत्तानुसारेन गमनकालो विय वीथिचित्तप्पवत्ति। सीसे विज्झित्वा यूसपिवनं विय जवनस्स आरम्मणे जवितकालो। पुनआगन्त्वा मज्झे निपज्जनं विय चित्तस्स हदयवत्थुमेव निस्साय पवत्तनं।
Tattha pañcasu disāsu pasāritasuttaṃ viya pañcapasādā. Majjhe nipannamakkaṭako viya cittaṃ. Pāṇakādīhi suttaghaṭṭanakālo viya ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālo. Majjhe nipannamakkaṭakassa calanaṃ viya pasādaghaṭṭanakaṃ ārammaṇaṃ gahetvā kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Suttānusārena gamanakālo viya vīthicittappavatti. Sīse vijjhitvā yūsapivanaṃ viya javanassa ārammaṇe javitakālo. Punaāgantvā majjhe nipajjanaṃ viya cittassa hadayavatthumeva nissāya pavattanaṃ.
इदं ओपम्मं किं दीपेति? आरम्मणेन पसादे घट्टिते पसादवत्थुकचित्ततो हदयरूपवत्थुकचित्तं पठमतरं उप्पज्जतीति दीपेति। एकेकं आरम्मणं द्वीसु द्वीसु द्वारेसु आपाथमागच्छतीतिपि।
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Ārammaṇena pasāde ghaṭṭite pasādavatthukacittato hadayarūpavatthukacittaṃ paṭhamataraṃ uppajjatīti dīpeti. Ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchatītipi.
‘दोवारिको’ति , एको राजा सयनगतो निद्दायति। तस्स परिचारको पादे परिमज्जन्तो निसीदि। बधिरदोवारिको द्वारे ठितो। तयो पटिहारा पटिपाटिया ठिता। अथेको पच्चन्तवासी मनुस्सो पण्णाकारं आदाय आगन्त्वा द्वारं आकोटेसि। बधिरदोवारिको सद्दं न सुणाति। पादपरिमज्जको सञ्ञं अदासि। ताय सञ्ञाय द्वारं विवरित्वा पस्सि। पठमपटिहारो पण्णाकारं गहेत्वा दुतियस्स अदासि, दुतियो ततियस्स, ततियो रञ्ञो। राजा परिभुञ्जि।
‘Dovāriko’ti , eko rājā sayanagato niddāyati. Tassa paricārako pāde parimajjanto nisīdi. Badhiradovāriko dvāre ṭhito. Tayo paṭihārā paṭipāṭiyā ṭhitā. Atheko paccantavāsī manusso paṇṇākāraṃ ādāya āgantvā dvāraṃ ākoṭesi. Badhiradovāriko saddaṃ na suṇāti. Pādaparimajjako saññaṃ adāsi. Tāya saññāya dvāraṃ vivaritvā passi. Paṭhamapaṭihāro paṇṇākāraṃ gahetvā dutiyassa adāsi, dutiyo tatiyassa, tatiyo rañño. Rājā paribhuñji.
तत्थ सो राजा विय जवनं दट्ठब्बं। पादपरिमज्जको विय आवज्जनं। बधिरदोवारिको विय चक्खुविञ्ञाणं। तयो पटिहारा विय सम्पटिच्छनादीनि तीणि वीथिचित्तानि। पच्चन्तवासिनो पण्णाकारं आदाय आगन्त्वा द्वाराकोटनं विय आरम्मणस्स पसादघट्टनं। पादपरिमज्जकेन सञ्ञाय दिन्नकालो विय किरियमनोधातुया भवङ्गस्स आवट्टितकालो। तेन दिन्नसञ्ञाय बधिरदोवारिकस्स द्वारविवरणकालो विय चक्खुविञ्ञाणस्स आरम्मणे दस्सनकिच्चसाधनकालो। पठमपटिहारेन पण्णाकारस्स गहितकालो विय विपाकमनोधातुया आरम्मणस्स सम्पटिच्छितकालो। पठमेन दुतियस्स दिन्नकालो विय विपाकमनोविञ्ञाणधातुया आरम्मणस्स सन्तीरणकालो। दुतियेन ततियस्स दिन्नकालो विय किरियमनोविञ्ञाणधातुया आरम्मणस्स ववत्थापितकालो। ततियेन रञ्ञो दिन्नकालो विय वोट्ठब्बनेन जवनस्स निय्यादितकालो। रञ्ञो परिभोगकालो विय जवनस्स आरम्मणरसानुभवनकालो।
Tattha so rājā viya javanaṃ daṭṭhabbaṃ. Pādaparimajjako viya āvajjanaṃ. Badhiradovāriko viya cakkhuviññāṇaṃ. Tayo paṭihārā viya sampaṭicchanādīni tīṇi vīthicittāni. Paccantavāsino paṇṇākāraṃ ādāya āgantvā dvārākoṭanaṃ viya ārammaṇassa pasādaghaṭṭanaṃ. Pādaparimajjakena saññāya dinnakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Tena dinnasaññāya badhiradovārikassa dvāravivaraṇakālo viya cakkhuviññāṇassa ārammaṇe dassanakiccasādhanakālo. Paṭhamapaṭihārena paṇṇākārassa gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. Paṭhamena dutiyassa dinnakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. Dutiyena tatiyassa dinnakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo. Tatiyena rañño dinnakālo viya voṭṭhabbanena javanassa niyyāditakālo. Rañño paribhogakālo viya javanassa ārammaṇarasānubhavanakālo.
इदं ओपम्मं किं दीपेति? आरम्मणस्स पसादघट्टमत्तनमेव किच्चं, किरियमनोधातुया भवङ्गावट्टनमत्तमेव, चक्खुविञ्ञाणादीनं दस्सनसम्पटिच्छनसन्तीरणववत्थापनमत्तानेव किच्चानि। एकन्तेन पन जवनमेव आरम्मणरसं अनुभोतीति दीपेति।
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Ārammaṇassa pasādaghaṭṭamattanameva kiccaṃ, kiriyamanodhātuyā bhavaṅgāvaṭṭanamattameva, cakkhuviññāṇādīnaṃ dassanasampaṭicchanasantīraṇavavatthāpanamattāneva kiccāni. Ekantena pana javanameva ārammaṇarasaṃ anubhotīti dīpeti.
‘गामिल्लो’ति , सम्बहुला गामदारका अन्तरवीथियं पंसुकीळं कीळन्ति। तत्थेकस्स हत्थे कहापणो पटिहञ्ञि। सो ‘मय्हं हत्थे पटिहतं, किं नु खो एत’न्ति आह। अथेको ‘पण्डरं एत’न्ति आह। अपरो सह पंसुना गाळ्हं गण्हि। अञ्ञो ‘पुथुलं चतुरस्सं एत’न्ति आह। अपरो ‘कहापणो एसो’ति आह। अथ नं आहरित्वा मातु अदासि। सा कम्मे उपनेसि।
‘Gāmillo’ti , sambahulā gāmadārakā antaravīthiyaṃ paṃsukīḷaṃ kīḷanti. Tatthekassa hatthe kahāpaṇo paṭihaññi. So ‘mayhaṃ hatthe paṭihataṃ, kiṃ nu kho eta’nti āha. Atheko ‘paṇḍaraṃ eta’nti āha. Aparo saha paṃsunā gāḷhaṃ gaṇhi. Añño ‘puthulaṃ caturassaṃ eta’nti āha. Aparo ‘kahāpaṇo eso’ti āha. Atha naṃ āharitvā mātu adāsi. Sā kamme upanesi.
तत्थ सम्बहुलानं दारकानं अन्तरवीथियं कीळन्तानं निसिन्नकालो विय भवङ्गचित्तप्पवत्ति दट्ठब्बा। कहापणस्स हत्थे पटिहतकालो विय आरम्मणेन पसादस्स घट्टितकालो। ‘किं नु खो एत’न्ति वुत्तकालो विय तं आरम्मणं गहेत्वा किरियमनोधातुया भवङ्गस्स आवट्टितकालो। ‘पण्डरं एत’न्ति वुत्तकालो विय चक्खुविञ्ञाणेन दस्सनकिच्चस्स साधितकालो। सह पंसुना गाळ्हं गहितकालो विय विपाकमनोधातुया आरम्मणस्स सम्पटिच्छितकालो। ‘पुथुलं चतुरस्सं एत’न्ति वुत्तकालो विय विपाकमनोविञ्ञाणधातुया आरम्मणस्स सन्तीरणकालो। ‘एसो कहापणो’ति वुत्तकालो विय किरियमनोविञ्ञाणधातुया आरम्मणस्स ववत्थापितकालो। मातरा कम्मे उपनीतकालो विय जवनस्स आरम्मणरसानुभवनं वेदितब्बं।
Tattha sambahulānaṃ dārakānaṃ antaravīthiyaṃ kīḷantānaṃ nisinnakālo viya bhavaṅgacittappavatti daṭṭhabbā. Kahāpaṇassa hatthe paṭihatakālo viya ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālo. ‘Kiṃ nu kho eta’nti vuttakālo viya taṃ ārammaṇaṃ gahetvā kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. ‘Paṇḍaraṃ eta’nti vuttakālo viya cakkhuviññāṇena dassanakiccassa sādhitakālo. Saha paṃsunā gāḷhaṃ gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. ‘Puthulaṃ caturassaṃ eta’nti vuttakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. ‘Eso kahāpaṇo’ti vuttakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo. Mātarā kamme upanītakālo viya javanassa ārammaṇarasānubhavanaṃ veditabbaṃ.
इदं ओपम्मं किं दीपेति? किरियमनोधातु अदिस्वाव भवङ्गं आवट्टेति, विपाकमनोधातु अदिस्वाव सम्पटिच्छति, विपाकमनोविञ्ञाणधातु अदिस्वाव सन्तीरेति, किरियमनोविञ्ञाणधातु अदिस्वाव ववत्थापेति, जवनं अदिस्वाव आरम्मणरसं अनुभोति। एकन्तेन पन चक्खुविञ्ञाणमेव दस्सनकिच्चं साधेतीति दीपेति।
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Kiriyamanodhātu adisvāva bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, vipākamanodhātu adisvāva sampaṭicchati, vipākamanoviññāṇadhātu adisvāva santīreti, kiriyamanoviññāṇadhātu adisvāva vavatthāpeti, javanaṃ adisvāva ārammaṇarasaṃ anubhoti. Ekantena pana cakkhuviññāṇameva dassanakiccaṃ sādhetīti dīpeti.
‘अम्बो कोलियकेन चा’ति, इदं हेट्ठा वुत्तं अम्बोपमञ्च उच्छुसालासामिकोपमञ्च सन्धाय वुत्तं।
‘Ambo koliyakena cā’ti, idaṃ heṭṭhā vuttaṃ ambopamañca ucchusālāsāmikopamañca sandhāya vuttaṃ.
‘जच्चन्धो पीठसप्पी चा’ति, उभोपि किर ते नगरद्वारे सालायं निसीदिंसु। तत्थ पीठसप्पी आह – ‘भो अन्धक, कस्मा त्वं इध सुस्समानो विचरसि, असुको पदेसो सुभिक्खो बह्वन्नपानो, किं तत्थ गन्त्वा सुखेन जीवितुं न वट्टती’ति? ‘मय्हं ताव तया आचिक्खितं, तुय्हं पन तत्थ गन्त्वा सुखेन जीवितुं किं न वट्टती’ति? ‘मय्हं गन्तुं पादा नत्थी’ति। ‘मय्हम्पि पस्सितुं चक्खूनि नत्थी’ति। ‘यदि एवं, तव पादा होन्तु, मम चक्खूनी’ति उभोपि ‘साधू’ति सम्पटिच्छित्वा जच्चन्धो पीठसप्पिं खन्धं आरोपेसि। सो तस्स खन्धे निसीदित्वा वामहत्थेनस्स सीसं परिक्खिपित्वा दक्खिणहत्थेन ‘इमस्मिं ठाने मूलं आवरित्वा ठितं, इमस्मिं पासाणो, वामं मुञ्च दक्खिणं गण्ह, दक्खिणं मुञ्च वामं गण्हा’ति मग्गं नियमेत्वा आचिक्खति। एवं जच्चन्धस्स पादा पीठसप्पिस्स चक्खूनीति उभोपि सम्पयोगेन इच्छितट्ठानं गन्त्वा सुखेन जीविंसु।
‘Jaccandho pīṭhasappī cā’ti, ubhopi kira te nagaradvāre sālāyaṃ nisīdiṃsu. Tattha pīṭhasappī āha – ‘bho andhaka, kasmā tvaṃ idha sussamāno vicarasi, asuko padeso subhikkho bahvannapāno, kiṃ tattha gantvā sukhena jīvituṃ na vaṭṭatī’ti? ‘Mayhaṃ tāva tayā ācikkhitaṃ, tuyhaṃ pana tattha gantvā sukhena jīvituṃ kiṃ na vaṭṭatī’ti? ‘Mayhaṃ gantuṃ pādā natthī’ti. ‘Mayhampi passituṃ cakkhūni natthī’ti. ‘Yadi evaṃ, tava pādā hontu, mama cakkhūnī’ti ubhopi ‘sādhū’ti sampaṭicchitvā jaccandho pīṭhasappiṃ khandhaṃ āropesi. So tassa khandhe nisīditvā vāmahatthenassa sīsaṃ parikkhipitvā dakkhiṇahatthena ‘imasmiṃ ṭhāne mūlaṃ āvaritvā ṭhitaṃ, imasmiṃ pāsāṇo, vāmaṃ muñca dakkhiṇaṃ gaṇha, dakkhiṇaṃ muñca vāmaṃ gaṇhā’ti maggaṃ niyametvā ācikkhati. Evaṃ jaccandhassa pādā pīṭhasappissa cakkhūnīti ubhopi sampayogena icchitaṭṭhānaṃ gantvā sukhena jīviṃsu.
तत्थ जच्चन्धो विय रूपकायो, पीठसप्पी विय अरूपकायो। पीठसप्पिना विना जच्चन्धस्स दिसं गन्तुं गमनाभिसङ्खारस्स अनिब्बत्तितकालो विय रूपस्स अरूपेन विना आदानगहणचोपनं पापेतुं असमत्थता। जच्चन्धेन विना पीठसप्पिस्स दिसं गन्तुं गमनाभिसङ्खारस्स अप्पवत्तनं विय पञ्चवोकारे रूपं, विना अरूपस्स अप्पवत्ति। द्विन्नम्पि सम्पयोगेन इच्छितट्ठानं गन्त्वा सुखेन जीवितकालो विय रूपारूपधम्मानं अञ्ञमञ्ञयोगेन सब्बकिच्चेसु पवत्तिसम्भावोति। अयं पञ्हो पञ्चवोकारभववसेन कथितो।
Tattha jaccandho viya rūpakāyo, pīṭhasappī viya arūpakāyo. Pīṭhasappinā vinā jaccandhassa disaṃ gantuṃ gamanābhisaṅkhārassa anibbattitakālo viya rūpassa arūpena vinā ādānagahaṇacopanaṃ pāpetuṃ asamatthatā. Jaccandhena vinā pīṭhasappissa disaṃ gantuṃ gamanābhisaṅkhārassa appavattanaṃ viya pañcavokāre rūpaṃ, vinā arūpassa appavatti. Dvinnampi sampayogena icchitaṭṭhānaṃ gantvā sukhena jīvitakālo viya rūpārūpadhammānaṃ aññamaññayogena sabbakiccesu pavattisambhāvoti. Ayaṃ pañho pañcavokārabhavavasena kathito.
‘विसयग्गाहो’ चाति, चक्खु रूपविसयं गण्हाति। सोतादीनि सद्दादिविसये।
‘Visayaggāho’ cāti, cakkhu rūpavisayaṃ gaṇhāti. Sotādīni saddādivisaye.
‘उपनिस्सयमत्थसो’ति, ‘उपनिस्सयतो’ च ‘अत्थतो’ च। तत्थ असम्भिन्नत्ता चक्खुस्स, आपाथगतत्ता रूपानं, आलोकसन्निस्सितं, मनसिकारहेतुकं चतूहि पच्चयेहि उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, सद्धिं सम्पयुत्तधम्मेहि। तत्थ मतस्सापि चक्खु सम्भिन्नं होति। जीवतो निरुद्धम्पि, पित्तेन वा सेम्हेन वा रुहिरेन वा पलिबुद्धम्पि, चक्खुविञ्ञाणस्स पच्चयो भवितुं असक्कोन्तं ‘सम्भिन्नं’ नाम होति। सक्कोन्तं असम्भिन्नं नाम। सोतादीसुपि एसेव नयो। चक्खुस्मिं पन असम्भिन्नेपि बहिद्धा रूपारम्मणे आपाथं अनागच्छन्ते चक्खुविञ्ञाणं नुप्पज्जति। तस्मिं पन आपाथं आगच्छन्तेपि आलोकसन्निस्सये असति नुप्पज्जति। तस्मिं सन्तेपि किरियमनोधातुया भवङ्गे अनावट्टिते नुप्पज्जति। आवट्टितेयेव उप्पज्जति। एवं उप्पज्जमानं सम्पयुत्तधम्मेहि सद्धिंयेव उप्पज्जति। इति इमे चत्तारो पच्चये लभित्वा उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं (म॰ नि॰ १.३०६ थोकं विसदिसं)।
‘Upanissayamatthaso’ti, ‘upanissayato’ ca ‘atthato’ ca. Tattha asambhinnattā cakkhussa, āpāthagatattā rūpānaṃ, ālokasannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha matassāpi cakkhu sambhinnaṃ hoti. Jīvato niruddhampi, pittena vā semhena vā ruhirena vā palibuddhampi, cakkhuviññāṇassa paccayo bhavituṃ asakkontaṃ ‘sambhinnaṃ’ nāma hoti. Sakkontaṃ asambhinnaṃ nāma. Sotādīsupi eseva nayo. Cakkhusmiṃ pana asambhinnepi bahiddhā rūpārammaṇe āpāthaṃ anāgacchante cakkhuviññāṇaṃ nuppajjati. Tasmiṃ pana āpāthaṃ āgacchantepi ālokasannissaye asati nuppajjati. Tasmiṃ santepi kiriyamanodhātuyā bhavaṅge anāvaṭṭite nuppajjati. Āvaṭṭiteyeva uppajjati. Evaṃ uppajjamānaṃ sampayuttadhammehi saddhiṃyeva uppajjati. Iti ime cattāro paccaye labhitvā uppajjati cakkhuviññāṇaṃ (ma. ni. 1.306 thokaṃ visadisaṃ).
असम्भिन्नत्ता सोतस्स, आपाथगतत्ता सद्दानं, आकाससन्निस्सितं, मनसिकारहेतुकं चतूहि पच्चयेहि उप्पज्जति सोतविञ्ञाणं, सद्धिं सम्पयुत्तधम्मेहि। तत्थ ‘आकाससन्निस्सित’न्ति आकाससन्निस्सयं लद्धाव उप्पज्जति, न विना तेन। न हि पिहितकण्णच्छिद्दस्स सोतविञ्ञाणं पवत्तति। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं। यथा चेत्थ एवं इतो परेसुपि। विसेसमत्तं पन वक्खाम।
Asambhinnattā sotassa, āpāthagatattā saddānaṃ, ākāsasannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati sotaviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘ākāsasannissita’nti ākāsasannissayaṃ laddhāva uppajjati, na vinā tena. Na hi pihitakaṇṇacchiddassa sotaviññāṇaṃ pavattati. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Yathā cettha evaṃ ito paresupi. Visesamattaṃ pana vakkhāma.
असम्भिन्नत्ता घानस्स, आपाथगतत्ता गन्धानं, वायोसन्निस्सितं, मनसिकारहेतुकं चतूहि पच्चयेहि उप्पज्जति घानविञ्ञाणं , सद्धिं सम्पयुत्तधम्मेहि। तत्थ ‘वायोसन्निस्सित’न्ति घानबिलं वायुम्हि पविसन्तेयेव उप्पज्जति, तस्मिं असति नुप्पज्जतीति अत्थो।
Asambhinnattā ghānassa, āpāthagatattā gandhānaṃ, vāyosannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati ghānaviññāṇaṃ , saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘vāyosannissita’nti ghānabilaṃ vāyumhi pavisanteyeva uppajjati, tasmiṃ asati nuppajjatīti attho.
असम्भिन्नत्ता जिव्हाय, आपाथगतत्ता रसानं, आपोसन्निस्सितं, मनसिकारहेतुकं चतूहि पच्चयेहि उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं, सद्धिं सम्पयुत्तधम्मेहि। तत्थ ‘आपोसन्निस्सित’न्ति जिव्हातेमनं आपं लद्धाव उप्पज्जति, न विना तेन। सुक्खजिव्हानञ्हि सुक्खखादनीये जिव्हाय ठपितेपि जिव्हाविञ्ञाणं नुप्पज्जतेव।
Asambhinnattā jivhāya, āpāthagatattā rasānaṃ, āposannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati jivhāviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘āposannissita’nti jivhātemanaṃ āpaṃ laddhāva uppajjati, na vinā tena. Sukkhajivhānañhi sukkhakhādanīye jivhāya ṭhapitepi jivhāviññāṇaṃ nuppajjateva.
असम्भिन्नत्ता कायस्स, आपाथगतत्ता फोट्ठब्बानं, पथविसन्निस्सितं, मनसिकारहेतुकं चतूहि पच्चयेहि उप्पज्जति कायविञ्ञाणं, सद्धिं सम्पयुत्तधम्मेहि। तत्थ ‘पथविसन्निस्सित’न्ति कायपसादपच्चयं पथविसन्निस्सयं लद्धाव उप्पज्जति, न तेन विना। कायद्वारस्मिञ्हि बहिद्धामहाभूतारम्मणं अज्झत्तिकं कायपसादं घट्टेत्वा पसादपच्चयेसु महाभूतेसु पटिहञ्ञति।
Asambhinnattā kāyassa, āpāthagatattā phoṭṭhabbānaṃ, pathavisannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati kāyaviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘pathavisannissita’nti kāyapasādapaccayaṃ pathavisannissayaṃ laddhāva uppajjati, na tena vinā. Kāyadvārasmiñhi bahiddhāmahābhūtārammaṇaṃ ajjhattikaṃ kāyapasādaṃ ghaṭṭetvā pasādapaccayesu mahābhūtesu paṭihaññati.
असम्भिन्नत्ता मनस्स, आपाथगतत्ता धम्मानं, वत्थुसन्निस्सितं, मनसिकारहेतुकं चतूहि पच्चयेहि उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं, सद्धिं सम्पयुत्तधम्मेहि। तत्थ ‘मनो’ति भवङ्गचित्तं। तं निरुद्धम्पि, आवज्जनचित्तस्स पच्चयो भवितुं असमत्थं मन्दथामगतमेव पवत्तमानम्पि, सम्भिन्नं नाम होति। आवज्जनस्स पन पच्चयो भवितुं समत्थं असम्भिन्नं नाम। ‘आपाथगतत्ता धम्मान’न्ति धम्मारम्मणे आपाथगते। ‘वत्थुसन्निस्सित’न्ति हदयवत्थुसन्निस्सयं लद्धाव उप्पज्जति, न तेन विना। अयम्पि पञ्हो पञ्चवोकारभवं सन्धाय कथितो। ‘मनसिकारहेतुक’न्ति किरियमनोविञ्ञाणधातुया भवङ्गे आवट्टितेयेव उप्पज्जतीति अत्थो। अयं ताव ‘उपनिस्सयमत्थसो’ति एत्थ उपनिस्सयवण्णना।
Asambhinnattā manassa, āpāthagatattā dhammānaṃ, vatthusannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati manoviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘mano’ti bhavaṅgacittaṃ. Taṃ niruddhampi, āvajjanacittassa paccayo bhavituṃ asamatthaṃ mandathāmagatameva pavattamānampi, sambhinnaṃ nāma hoti. Āvajjanassa pana paccayo bhavituṃ samatthaṃ asambhinnaṃ nāma. ‘Āpāthagatattā dhammāna’nti dhammārammaṇe āpāthagate. ‘Vatthusannissita’nti hadayavatthusannissayaṃ laddhāva uppajjati, na tena vinā. Ayampi pañho pañcavokārabhavaṃ sandhāya kathito. ‘Manasikārahetuka’nti kiriyamanoviññāṇadhātuyā bhavaṅge āvaṭṭiteyeva uppajjatīti attho. Ayaṃ tāva ‘upanissayamatthaso’ti ettha upanissayavaṇṇanā.
‘अत्थतो’ पन चक्खु दस्सनत्थं, सोतं सवनत्थं, घानं घायनत्थं, जिव्हा सायनत्था, कायो फुसनत्थो , मनो विजाननत्थो। तत्थ दस्सनं अत्थो अस्स। तञ्हि तेन निप्फादेतब्बन्ति दस्सनत्थं। सेसेसुपि एसेव नयो। एत्तावता तिपिटकचूळनागत्थेरवादे सोळसकमग्गो निट्ठितो, सद्धिं द्वादसकमग्गेन चेव अहेतुकट्ठकेन चाति।
‘Atthato’ pana cakkhu dassanatthaṃ, sotaṃ savanatthaṃ, ghānaṃ ghāyanatthaṃ, jivhā sāyanatthā, kāyo phusanattho , mano vijānanattho. Tattha dassanaṃ attho assa. Tañhi tena nipphādetabbanti dassanatthaṃ. Sesesupi eseva nayo. Ettāvatā tipiṭakacūḷanāgattheravāde soḷasakamaggo niṭṭhito, saddhiṃ dvādasakamaggena ceva ahetukaṭṭhakena cāti.
इदानि मोरवापीवासीमहादत्तत्थेरवादे द्वादसकमग्गकथा होति। तत्थ साकेतपञ्हउस्सदकित्तनहेतुकित्तनानि पाकतिकानेव। अयं पन थेरो असङ्खारिकससङ्खारिकेसु दोसं दिस्वा ‘असङ्खारिकं असङ्खारिकमेव विपाकं देति, नो ससङ्खारिकं; ससङ्खारिकम्पि ससङ्खारिकमेव नो असङ्खारिक’न्ति आह। जवनेन चेस चित्तनियामं न कथेति। आरम्मणेन पन वेदनानियामं कथेति। तेनस्स विपाकुद्धारे द्वादसकमग्गो नाम जातो। दसकमग्गोपि, अहेतुकट्ठकम्पि एत्थेव पविट्ठं।
Idāni moravāpīvāsīmahādattattheravāde dvādasakamaggakathā hoti. Tattha sāketapañhaussadakittanahetukittanāni pākatikāneva. Ayaṃ pana thero asaṅkhārikasasaṅkhārikesu dosaṃ disvā ‘asaṅkhārikaṃ asaṅkhārikameva vipākaṃ deti, no sasaṅkhārikaṃ; sasaṅkhārikampi sasaṅkhārikameva no asaṅkhārika’nti āha. Javanena cesa cittaniyāmaṃ na katheti. Ārammaṇena pana vedanāniyāmaṃ katheti. Tenassa vipākuddhāre dvādasakamaggo nāma jāto. Dasakamaggopi, ahetukaṭṭhakampi ettheva paviṭṭhaṃ.
तत्रायं नयो – सोमनस्ससहगततिहेतुकअसङ्खारिकचित्तेन हि कम्मे आयूहिते तादिसेनेव विपाकचित्तेन गहितपटिसन्धिकस्स वुड्ढिप्पत्तस्स चक्खुद्वारे ‘इट्ठारम्मणे’ आपाथगते हेट्ठा वुत्तनयेनेव तयो मोघवारा होन्ति। तस्स कुसलतो चत्तारि सोमनस्ससहगतानि, अकुसलतो चत्तारि, किरियतो पञ्चाति इमेसं तेरसन्नं चित्तानं अञ्ञतरेन जवितपरियोसाने तदारम्मणं पतिट्ठहमानं सोमनस्ससहगतअसङ्खारिकतिहेतुकचित्तम्पि दुहेतुकचित्तम्पि पतिट्ठाति। एवमस्स चक्खुद्वारे चक्खुविञ्ञाणादीनि तीणि, तदारम्मणानि द्वेति, पञ्च गणनूपगचित्तानि होन्ति।
Tatrāyaṃ nayo – somanassasahagatatihetukaasaṅkhārikacittena hi kamme āyūhite tādiseneva vipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthagate heṭṭhā vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Tassa kusalato cattāri somanassasahagatāni, akusalato cattāri, kiriyato pañcāti imesaṃ terasannaṃ cittānaṃ aññatarena javitapariyosāne tadārammaṇaṃ patiṭṭhahamānaṃ somanassasahagataasaṅkhārikatihetukacittampi duhetukacittampi patiṭṭhāti. Evamassa cakkhudvāre cakkhuviññāṇādīni tīṇi, tadārammaṇāni dveti, pañca gaṇanūpagacittāni honti.
आरम्मणेन पन वेदनं परिवत्तेत्वा कुसलतो चतुन्नं, अकुसलतो चतुन्नं, किरियतो चतुन्नन्ति, द्वादसन्नं उपेक्खासहगतचित्तानं अञ्ञतरेन जवितावसाने उपेक्खासहगततिहेतुकअसङ्खारिकविपाकम्पि दुहेतुकअसङ्खारिकविपाकम्पि तदारम्मणं हुत्वा उप्पज्जति। एवमस्स चक्खुद्वारे उपेक्खासहगतसन्तीरणं, इमानि द्वे तदारम्मणानीति, तीणि गणनूपगचित्तानि होन्ति। तानि पुरिमेहि पञ्चहि सद्धिं अट्ठ। सोतद्वारादीसुपि अट्ठ अट्ठाति एकाय चेतनाय कम्मे आयूहिते समचत्तालीस चित्तानि उप्पज्जन्ति। अग्गहितग्गहणेन पन चक्खुद्वारे अट्ठ, सोतविञ्ञाणादीनि चत्तारीति, द्वादस होन्ति। तत्थ ‘मूलभवङ्गता’‘आगन्तुकभवङ्गता’‘अम्बोपमनियामकथा’ च वुत्तनयेनेव वेदितब्बा।
Ārammaṇena pana vedanaṃ parivattetvā kusalato catunnaṃ, akusalato catunnaṃ, kiriyato catunnanti, dvādasannaṃ upekkhāsahagatacittānaṃ aññatarena javitāvasāne upekkhāsahagatatihetukaasaṅkhārikavipākampi duhetukaasaṅkhārikavipākampi tadārammaṇaṃ hutvā uppajjati. Evamassa cakkhudvāre upekkhāsahagatasantīraṇaṃ, imāni dve tadārammaṇānīti, tīṇi gaṇanūpagacittāni honti. Tāni purimehi pañcahi saddhiṃ aṭṭha. Sotadvārādīsupi aṭṭha aṭṭhāti ekāya cetanāya kamme āyūhite samacattālīsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre aṭṭha, sotaviññāṇādīni cattārīti, dvādasa honti. Tattha ‘mūlabhavaṅgatā’‘āgantukabhavaṅgatā’‘ambopamaniyāmakathā’ ca vuttanayeneva veditabbā.
सोमनस्ससहगततिहेतुकससङ्खारिककुसलचित्तेन कम्मे आयूहितेपि उपेक्खासहगततिहेतुकअसङ्खारिकससङ्खारिकेहि कम्मे आयूहितेपि एसेव नयो। तत्थ यन्तोपमापि एत्थ पाकतिका एव। एत्तावता तिहेतुककम्मेन तिहेतुकपटिसन्धि होतीति वारो कथितो। तिहेतुककम्मेन दुहेतुकपटिसन्धि होतीति वारो पन पटिच्छन्नो हुत्वा गतो।
Somanassasahagatatihetukasasaṅkhārikakusalacittena kamme āyūhitepi upekkhāsahagatatihetukaasaṅkhārikasasaṅkhārikehi kamme āyūhitepi eseva nayo. Tattha yantopamāpi ettha pākatikā eva. Ettāvatā tihetukakammena tihetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito. Tihetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro pana paṭicchanno hutvā gato.
इदानि दुहेतुककम्मेन दुहेतुकपटिसन्धिकथा होति। सोमनस्ससहगतदुहेतुकअसङ्खारिकचित्तेन हि कम्मे आयूहिते तादिसेनेव विपाकचित्तेन गहितपटिसन्धिकस्स वुड्ढिप्पत्तस्स चक्खुद्वारे इट्ठारम्मणे आपाथगते हेट्ठा वुत्तनयेनेव तयो मोघवारा होन्ति। दुहेतुकस्स पन जवनकिरिया नत्थि। तस्मा कुसलतो चत्तारि सोमनस्ससहगतानि, अकुसलतो चत्तारीति इमेसं अट्ठन्नं अञ्ञतरेन जवितपरियोसाने दुहेतुकमेव सोमनस्ससहगतअसङ्खारिकं तदारम्मणं होति। एवमस्स चक्खुविञ्ञाणादीनि तीणि, इदञ्च तदारम्मणन्ति, चत्तारि गणनूपगचित्तानि होन्ति। ‘इट्ठमज्झत्तारम्मणे’ पन कुसलतो उपेक्खासहगतानं चतुन्नं, अकुसलतो चतुन्नन्ति, अट्ठन्नं अञ्ञतरेन जवितपरियोसाने दुहेतुकमेव उपेक्खासहगतं असङ्खारिकं तदारम्मणं होति। एवमस्स उपेक्खासहगतसन्तीरणं, इदञ्च तदारम्मणन्ति, द्वे गणनूपगचित्तानि होन्ति। तानि पुरिमेहि चतूहि सद्धिं छ। सोतद्वारादीसुपि छ छाति एकाय चेतनाय कम्मे आयूहिते समतिंस चित्तानि उप्पज्जन्ति। अग्गहितग्गहणेन पन चक्खुद्वारे छ, सोतविञ्ञाणादीनि चत्तारीति दस होन्ति। अम्बोपमनियामकथा पाकतिका एव। यन्तोपमा इध न लब्भतीति वुत्तं।
Idāni duhetukakammena duhetukapaṭisandhikathā hoti. Somanassasahagataduhetukaasaṅkhārikacittena hi kamme āyūhite tādiseneva vipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre iṭṭhārammaṇe āpāthagate heṭṭhā vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Duhetukassa pana javanakiriyā natthi. Tasmā kusalato cattāri somanassasahagatāni, akusalato cattārīti imesaṃ aṭṭhannaṃ aññatarena javitapariyosāne duhetukameva somanassasahagataasaṅkhārikaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Evamassa cakkhuviññāṇādīni tīṇi, idañca tadārammaṇanti, cattāri gaṇanūpagacittāni honti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ pana kusalato upekkhāsahagatānaṃ catunnaṃ, akusalato catunnanti, aṭṭhannaṃ aññatarena javitapariyosāne duhetukameva upekkhāsahagataṃ asaṅkhārikaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Evamassa upekkhāsahagatasantīraṇaṃ, idañca tadārammaṇanti, dve gaṇanūpagacittāni honti. Tāni purimehi catūhi saddhiṃ cha. Sotadvārādīsupi cha chāti ekāya cetanāya kamme āyūhite samatiṃsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cha, sotaviññāṇādīni cattārīti dasa honti. Ambopamaniyāmakathā pākatikā eva. Yantopamā idha na labbhatīti vuttaṃ.
सोमनस्ससहगतदुहेतुकससङ्खारिककुसलचित्तेन कम्मे आयूहितेपि उपेक्खासहगतदुहेतुकअसङ्खारिकससङ्खारिकेहि कम्मे आयूहितेपि एसेव नयो। एत्तावता दुहेतुककम्मेन दुहेतुकपटिसन्धि होतीति वारो कथितो।
Somanassasahagataduhetukasasaṅkhārikakusalacittena kamme āyūhitepi upekkhāsahagataduhetukaasaṅkhārikasasaṅkhārikehi kamme āyūhitepi eseva nayo. Ettāvatā duhetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito.
अहेतुकपटिसन्धि होतीति वारो पन एवं वेदितब्बो – कुसलतो चतूहि ञाणविप्पयुत्तेहि कम्मे आयूहिते, कुसलविपाकाहेतुकमनोविञ्ञाणधातुया उपेक्खासहगताय पटिसन्धिया गहिताय, कम्मसदिसा पटिसन्धीति न वत्तब्बा। इतो पट्ठाय हेट्ठा वुत्तनयेनेव कथेत्वा इट्ठेपि इट्ठमज्झत्तेपि चित्तप्पवत्ति वेदितब्बा। इमस्स हि थेरस्स वादे पिण्डजवनं जवति। सेसा इदं पन जवनं कुसलत्थाय वा अकुसलत्थाय वा को नियामेतीतिआदिकथा सब्बा हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति। एत्तावता मोरवापीवासीमहादत्तत्थेरवादे द्वादसकमग्गो निट्ठितो सद्धिं दसकमग्गेन चेव अहेतुकट्ठकेन च।
Ahetukapaṭisandhi hotīti vāro pana evaṃ veditabbo – kusalato catūhi ñāṇavippayuttehi kamme āyūhite, kusalavipākāhetukamanoviññāṇadhātuyā upekkhāsahagatāya paṭisandhiyā gahitāya, kammasadisā paṭisandhīti na vattabbā. Ito paṭṭhāya heṭṭhā vuttanayeneva kathetvā iṭṭhepi iṭṭhamajjhattepi cittappavatti veditabbā. Imassa hi therassa vāde piṇḍajavanaṃ javati. Sesā idaṃ pana javanaṃ kusalatthāya vā akusalatthāya vā ko niyāmetītiādikathā sabbā heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāti. Ettāvatā moravāpīvāsīmahādattattheravāde dvādasakamaggo niṭṭhito saddhiṃ dasakamaggena ceva ahetukaṭṭhakena ca.
इदानि महाधम्मरक्खितत्थेरवादे दसकमग्गकथा होति। तत्थ साकेतपञ्हउस्सदकित्तनानि पाकतिकानेव। हेतुकित्तने पन अयं विसेसो। तिहेतुककम्मं तिहेतुकविपाकम्पि दुहेतुकविपाकम्पि अहेतुकविपाकम्पि देति। दुहेतुककम्मं तिहेतुकमेव न देति, इतरं देति। तिहेतुककम्मेन पटिसन्धि तिहेतुकाव होति; दुहेतुकाहेतुका न होति। दुहेतुककम्मेन दुहेतुकाहेतुका होति, तिहेतुका न होति। असङ्खारिककम्मं विपाकं असङ्खारिकमेव देति, नो ससङ्खारिकं। ससङ्खारिकम्पि ससङ्खारिकमेव देति, नो असङ्खारिकं। आरम्मणेन वेदना परिवत्तेतब्बा। जवनं पिण्डजवनमेव जवति। आदितो पट्ठाय चित्तानि कथेतब्बानि।
Idāni mahādhammarakkhitattheravāde dasakamaggakathā hoti. Tattha sāketapañhaussadakittanāni pākatikāneva. Hetukittane pana ayaṃ viseso. Tihetukakammaṃ tihetukavipākampi duhetukavipākampi ahetukavipākampi deti. Duhetukakammaṃ tihetukameva na deti, itaraṃ deti. Tihetukakammena paṭisandhi tihetukāva hoti; duhetukāhetukā na hoti. Duhetukakammena duhetukāhetukā hoti, tihetukā na hoti. Asaṅkhārikakammaṃ vipākaṃ asaṅkhārikameva deti, no sasaṅkhārikaṃ. Sasaṅkhārikampi sasaṅkhārikameva deti, no asaṅkhārikaṃ. Ārammaṇena vedanā parivattetabbā. Javanaṃ piṇḍajavanameva javati. Ādito paṭṭhāya cittāni kathetabbāni.
तत्रायं कथा – एको पठमकुसलचित्तेन कम्मं आयूहति, पठमविपाकचित्तेनेव पटिसन्धिं गण्हाति। अयं कम्मसदिसा पटिसन्धि। तस्स वुड्ढिप्पत्तस्स चक्खुद्वारे ‘इट्ठारम्मणे’ आपाथगते वुत्तनयेनेव तयो मोघवारा होन्ति। अथस्स हेट्ठा वुत्तानं तेरसन्नं सोमनस्ससहगतजवनानं अञ्ञतरेन जवितपरियोसाने पठमविपाकचित्तमेव तदारम्मणं होति। तं ‘मूलभवङ्गं’ ‘तदारम्मण’न्ति द्वे नामानि लभति। एवमस्स चक्खुविञ्ञाणादीनि तीणि, इदञ्च तदारम्मणन्ति, चत्तारि गणनूपगचित्तानि होन्ति। ‘इट्ठमज्झत्तारम्मणे’ हेट्ठा वुत्तानंयेव द्वादसन्नं उपेक्खासहगतजवनानं अञ्ञतरेन जवितपरियोसाने उपेक्खासहगतं तिहेतुकं असङ्खारिकचित्तं तदारम्मणताय पवत्तति। तं ‘आगन्तुकभवङ्गं’‘तदारम्मण’न्ति द्वे नामानि लभति। एवमस्स उपेक्खासहगतसन्तीरणं इदञ्च तदारम्मणन्ति द्वे गणनूपगचित्तानि। तानि पुरिमेहि चतूहि सद्धिं छ होन्ति। एवं एकाय चेतनाय कम्मे आयूहिते पञ्चसु द्वारेसु समतिंस चित्तानि उप्पज्जन्ति। अग्गहितग्गहणेन पन चक्खुद्वारे छ, सोतविञ्ञाणादीनि चत्तारीति दस होन्ति। अम्बोपमनियामकथा पाकतिकायेव।
Tatrāyaṃ kathā – eko paṭhamakusalacittena kammaṃ āyūhati, paṭhamavipākacitteneva paṭisandhiṃ gaṇhāti. Ayaṃ kammasadisā paṭisandhi. Tassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthagate vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Athassa heṭṭhā vuttānaṃ terasannaṃ somanassasahagatajavanānaṃ aññatarena javitapariyosāne paṭhamavipākacittameva tadārammaṇaṃ hoti. Taṃ ‘mūlabhavaṅgaṃ’ ‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamassa cakkhuviññāṇādīni tīṇi, idañca tadārammaṇanti, cattāri gaṇanūpagacittāni honti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ heṭṭhā vuttānaṃyeva dvādasannaṃ upekkhāsahagatajavanānaṃ aññatarena javitapariyosāne upekkhāsahagataṃ tihetukaṃ asaṅkhārikacittaṃ tadārammaṇatāya pavattati. Taṃ ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamassa upekkhāsahagatasantīraṇaṃ idañca tadārammaṇanti dve gaṇanūpagacittāni. Tāni purimehi catūhi saddhiṃ cha honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite pañcasu dvāresu samatiṃsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cha, sotaviññāṇādīni cattārīti dasa honti. Ambopamaniyāmakathā pākatikāyeva.
दुतियततियचतुत्थकुसलचित्तेहि कम्मे आयूहितेपि एत्तकानेव विपाकचित्तानि होन्ति। चतूहि उपेक्खासहगतचित्तेहि आयूहितेपि एसेव नयो। इध पन पठमं इट्ठमज्झत्तारम्मणं दस्सेतब्बं। पच्छा इट्ठारम्मणेन वेदना परिवत्तेतब्बा। अम्बोपमनियामकथा पाकतिका एव। यन्तोपमा न लब्भति। ‘कुसलतो पन चतुन्नं ञाणविप्पयुत्तानं अञ्ञतरेन कम्मे आयूहिते’ति इतो पट्ठाय सब्बं वित्थारेत्वा अहेतुकट्ठकं कथेतब्बं। एत्तावता महाधम्मरक्खितत्थेरवादे दसकमग्गो निट्ठितो होति, सद्धिं अहेतुकट्ठकेनाति।
Dutiyatatiyacatutthakusalacittehi kamme āyūhitepi ettakāneva vipākacittāni honti. Catūhi upekkhāsahagatacittehi āyūhitepi eseva nayo. Idha pana paṭhamaṃ iṭṭhamajjhattārammaṇaṃ dassetabbaṃ. Pacchā iṭṭhārammaṇena vedanā parivattetabbā. Ambopamaniyāmakathā pākatikā eva. Yantopamā na labbhati. ‘Kusalato pana catunnaṃ ñāṇavippayuttānaṃ aññatarena kamme āyūhite’ti ito paṭṭhāya sabbaṃ vitthāretvā ahetukaṭṭhakaṃ kathetabbaṃ. Ettāvatā mahādhammarakkhitattheravāde dasakamaggo niṭṭhito hoti, saddhiṃ ahetukaṭṭhakenāti.
इमेसं पन तिण्णं थेरानं कतरस्स वादो गहेतब्बोति? न कस्सचि एकंसेन। सब्बेसं पन वादेसु युत्तं गहेतब्बं। पठमवादस्मिञ्हि ससङ्खारासङ्खारविधानं पच्चयभेदतो अधिप्पेतं। तेनेत्थ , असङ्खारिककुसलस्स दुब्बलपच्चयेहि उप्पन्नं ससङ्खारिकविपाकं, ससङ्खारिककुसलस्स बलवपच्चयेहि उप्पन्नं असङ्खारिकविपाकञ्च गहेत्वा, लब्भमानानिपि किरियजवनानि पहाय, कुसलजवनेन तदारम्मणं आरम्मणेन च वेदनं नियामेत्वा, सेक्खपुथुज्जनवसेन सोळसकमग्गो कथितो। यं पनेत्थ अकुसलजवनावसाने अहेतुकविपाकमेव तदारम्मणं दस्सितं, तं इतरेसु न दस्सितमेव। तस्मा तं तत्थ तेसु वुत्तं सहेतुकविपाकञ्च, एत्थापि सब्बमिदं लब्भतेव। तत्रायं नयो – यदा हि कुसलजवनानं अन्तरन्तरा अकुसलं जवति, तदा कुसलावसाने आचिण्णसदिसमेव, अकुसलावसाने सहेतुकं तदारम्मणं युत्तं। यदा निरन्तरं अकुसलमेव तदा अहेतुकं। एवं ताव पठमवादे युत्तं गहेतब्बं।
Imesaṃ pana tiṇṇaṃ therānaṃ katarassa vādo gahetabboti? Na kassaci ekaṃsena. Sabbesaṃ pana vādesu yuttaṃ gahetabbaṃ. Paṭhamavādasmiñhi sasaṅkhārāsaṅkhāravidhānaṃ paccayabhedato adhippetaṃ. Tenettha , asaṅkhārikakusalassa dubbalapaccayehi uppannaṃ sasaṅkhārikavipākaṃ, sasaṅkhārikakusalassa balavapaccayehi uppannaṃ asaṅkhārikavipākañca gahetvā, labbhamānānipi kiriyajavanāni pahāya, kusalajavanena tadārammaṇaṃ ārammaṇena ca vedanaṃ niyāmetvā, sekkhaputhujjanavasena soḷasakamaggo kathito. Yaṃ panettha akusalajavanāvasāne ahetukavipākameva tadārammaṇaṃ dassitaṃ, taṃ itaresu na dassitameva. Tasmā taṃ tattha tesu vuttaṃ sahetukavipākañca, etthāpi sabbamidaṃ labbhateva. Tatrāyaṃ nayo – yadā hi kusalajavanānaṃ antarantarā akusalaṃ javati, tadā kusalāvasāne āciṇṇasadisameva, akusalāvasāne sahetukaṃ tadārammaṇaṃ yuttaṃ. Yadā nirantaraṃ akusalameva tadā ahetukaṃ. Evaṃ tāva paṭhamavāde yuttaṃ gahetabbaṃ.
दुतियवादे पन कुसलतो ससङ्खारासङ्खारविधानं अधिप्पेतं। तेनेत्थ असङ्खारिककुसलस्स असङ्खारिकमेव विपाकं, ससङ्खारिककुसलस्स च ससङ्खारिकमेव गहेत्वा, जवनेन तदारम्मणनियामं अकत्वा, सब्बेसम्पि सेक्खासेक्खपुथुज्जनानं उप्पत्तिरहो पिण्डजवनवसेनेव द्वादसकमग्गो कथितो। तिहेतुकजवनावसाने पनेत्थ तिहेतुकं तदारम्मणं युत्तं। दुहेतुकजवनावसाने दुहेतुकं, अहेतुकजवनावसाने अहेतुकं भाजेत्वा पन न वुत्तं। एवं दुतियवादे युत्तं गहेतब्बं।
Dutiyavāde pana kusalato sasaṅkhārāsaṅkhāravidhānaṃ adhippetaṃ. Tenettha asaṅkhārikakusalassa asaṅkhārikameva vipākaṃ, sasaṅkhārikakusalassa ca sasaṅkhārikameva gahetvā, javanena tadārammaṇaniyāmaṃ akatvā, sabbesampi sekkhāsekkhaputhujjanānaṃ uppattiraho piṇḍajavanavaseneva dvādasakamaggo kathito. Tihetukajavanāvasāne panettha tihetukaṃ tadārammaṇaṃ yuttaṃ. Duhetukajavanāvasāne duhetukaṃ, ahetukajavanāvasāne ahetukaṃ bhājetvā pana na vuttaṃ. Evaṃ dutiyavāde yuttaṃ gahetabbaṃ.
ततियवादेपि कुसलतोव असङ्खारससङ्खारविधानं अधिप्पेतं। ‘तिहेतुककम्मं तिहेतुकविपाकम्पि दुहेतुकविपाकम्पि अहेतुकविपाकम्पि देती’ति पन वचनतो असङ्खारिकतिहेतुकपटिसन्धिकस्स असङ्खारिकदुहेतुकेनपि तदारम्मणेन भवितब्बं। तं अदस्सेत्वा हेतुसदिसमेव तदारम्मणं दस्सितं। तं पुरिमाय हेतुकित्तनलद्धिया न युज्जति। केवलं दसकमग्गविभावनत्थमेव वुत्तं। इतरम्पि पन लब्भतेव। एवं ततियवादेपि युत्तं गहेतब्बं। अयञ्च सब्बापि पटिसन्धिजनकस्सेव कम्मस्स विपाकं सन्धाय तदारम्मणकथा। ‘सहेतुकं भवङ्गं अहेतुकस्स भवङ्गस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’ति (पट्ठा॰ ३.१.१०२) वचनतो पन नानाकम्मेन अहेतुकपटिसन्धिकस्सापि सहेतुकविपाकं तदारम्मणं उप्पज्जति। तस्स उप्पत्तिविधानं महापकरणे आवि भविस्सतीति।
Tatiyavādepi kusalatova asaṅkhārasasaṅkhāravidhānaṃ adhippetaṃ. ‘Tihetukakammaṃ tihetukavipākampi duhetukavipākampi ahetukavipākampi detī’ti pana vacanato asaṅkhārikatihetukapaṭisandhikassa asaṅkhārikaduhetukenapi tadārammaṇena bhavitabbaṃ. Taṃ adassetvā hetusadisameva tadārammaṇaṃ dassitaṃ. Taṃ purimāya hetukittanaladdhiyā na yujjati. Kevalaṃ dasakamaggavibhāvanatthameva vuttaṃ. Itarampi pana labbhateva. Evaṃ tatiyavādepi yuttaṃ gahetabbaṃ. Ayañca sabbāpi paṭisandhijanakasseva kammassa vipākaṃ sandhāya tadārammaṇakathā. ‘Sahetukaṃ bhavaṅgaṃ ahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’ti (paṭṭhā. 3.1.102) vacanato pana nānākammena ahetukapaṭisandhikassāpi sahetukavipākaṃ tadārammaṇaṃ uppajjati. Tassa uppattividhānaṃ mahāpakaraṇe āvi bhavissatīti.
कामावचरकुसलविपाककथा निट्ठिता।
Kāmāvacarakusalavipākakathā niṭṭhitā.
