Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణి-అట్ఠకథా • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
విపాకుద్ధారకథా
Vipākuddhārakathā
ఇదాని విపాకుద్ధారకథాయ మాతికా ఠపేతబ్బా – తిపిటకచూళనాగత్థేరో తావ ఆహ – ఏకాయ కుసలచేతనాయ సోళస విపాకచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. ఏత్థేవ ద్వాదసకమగ్గోపి అహేతుకట్ఠకమ్పీతి. మోరవాపివాసీ మహాదత్తత్థేరో పనాహ – ఏకాయ కుసలచేతనాయ ద్వాదస విపాకచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. ఏత్థేవ దసకమగ్గోపి అహేతుకట్ఠకమ్పీతి. తిపిటకమహాధమ్మరక్ఖితత్థేరో ఆహ – ఏకాయ కుసలచేతనాయ దస విపాకచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి, ఏత్థేవ అహేతుకట్ఠకన్తి.
Idāni vipākuddhārakathāya mātikā ṭhapetabbā – tipiṭakacūḷanāgatthero tāva āha – ekāya kusalacetanāya soḷasa vipākacittāni uppajjanti. Ettheva dvādasakamaggopi ahetukaṭṭhakampīti. Moravāpivāsī mahādattatthero panāha – ekāya kusalacetanāya dvādasa vipākacittāni uppajjanti. Ettheva dasakamaggopi ahetukaṭṭhakampīti. Tipiṭakamahādhammarakkhitatthero āha – ekāya kusalacetanāya dasa vipākacittāni uppajjanti, ettheva ahetukaṭṭhakanti.
ఇమస్మిం ఠానే సాకేతపఞ్హం నామ గణ్హింసు. సాకేతే కిర ఉపాసకా సాలాయం నిసీదిత్వా ‘కిం ను ఖో ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే ఏకా పటిసన్ధి హోతి ఉదాహు నానా’తి? పఞ్హం నామ సముట్ఠాపేత్వా నిచ్ఛేతుం అసక్కోన్తా ఆభిధమ్మికత్థేరే ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛింసు. థేరా ‘యథా ఏకస్మా అమ్బబీజా ఏకోవ అఙ్కురో నిక్ఖమతి, ఏవం ఏకావ పటిసన్ధి హోతీ’తి సఞ్ఞాపేసుం. అథేకదివసం ‘కిం ను ఖో నానాచేతనాహి కమ్మే ఆయూహితే పటిసన్ధియో నానా హోన్తి ఉదాహు ఏకా’తి? పఞ్హం సముట్ఠాపేత్వా నిచ్ఛేతుం అసక్కోన్తా థేరే పుచ్ఛింసు. థేరా ‘యథా బహూసు అమ్బబీజేసు రోపితేసు బహూ అఙ్కురా నిక్ఖమన్తి, ఏవం బహుకావ పటిసన్ధియో హోన్తీ’తి సఞ్ఞాపేసుం.
Imasmiṃ ṭhāne sāketapañhaṃ nāma gaṇhiṃsu. Sākete kira upāsakā sālāyaṃ nisīditvā ‘kiṃ nu kho ekāya cetanāya kamme āyūhite ekā paṭisandhi hoti udāhu nānā’ti? Pañhaṃ nāma samuṭṭhāpetvā nicchetuṃ asakkontā ābhidhammikatthere upasaṅkamitvā pucchiṃsu. Therā ‘yathā ekasmā ambabījā ekova aṅkuro nikkhamati, evaṃ ekāva paṭisandhi hotī’ti saññāpesuṃ. Athekadivasaṃ ‘kiṃ nu kho nānācetanāhi kamme āyūhite paṭisandhiyo nānā honti udāhu ekā’ti? Pañhaṃ samuṭṭhāpetvā nicchetuṃ asakkontā there pucchiṃsu. Therā ‘yathā bahūsu ambabījesu ropitesu bahū aṅkurā nikkhamanti, evaṃ bahukāva paṭisandhiyo hontī’ti saññāpesuṃ.
అపరమ్పి ఇమస్మిం ఠానే ఉస్సదకిత్తనం నామ గహితం. ఇమేసఞ్హి సత్తానం లోభోపి ఉస్సన్నో హోతి, దోసోపి మోహోపి; అలోభోపి అదోసోపి అమోహోపి. తం నేసం ఉస్సన్నభావం కో నియామేతీతి? పుబ్బహేతు నియామేతి. కమ్మాయూహనక్ఖణేయేవ నానత్తం హోతి. కథం? ‘‘యస్స హి కమ్మాయూహనక్ఖణే లోభో బలవా హోతి అలోభో మన్దో, అదోసామోహా బలవన్తో దోసమోహా మన్దా, తస్స మన్దో అలోభో లోభం పరియాదాతుం న సక్కోతి, అదోసామోహా పన బలవన్తో దోసమోహే పరియాదాతుం సక్కోన్తి. తస్మా సో తేన కమ్మేన దిన్నపటిసన్ధివసేన నిబ్బత్తో లుద్ధో హోతి, సుఖసీలో అక్కోధనో, పఞ్ఞవా పన హోతి వజిరూపమఞాణో’’తి.
Aparampi imasmiṃ ṭhāne ussadakittanaṃ nāma gahitaṃ. Imesañhi sattānaṃ lobhopi ussanno hoti, dosopi mohopi; alobhopi adosopi amohopi. Taṃ nesaṃ ussannabhāvaṃ ko niyāmetīti? Pubbahetu niyāmeti. Kammāyūhanakkhaṇeyeva nānattaṃ hoti. Kathaṃ? ‘‘Yassa hi kammāyūhanakkhaṇe lobho balavā hoti alobho mando, adosāmohā balavanto dosamohā mandā, tassa mando alobho lobhaṃ pariyādātuṃ na sakkoti, adosāmohā pana balavanto dosamohe pariyādātuṃ sakkonti. Tasmā so tena kammena dinnapaṭisandhivasena nibbatto luddho hoti, sukhasīlo akkodhano, paññavā pana hoti vajirūpamañāṇo’’ti.
‘యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే లోభదోసా బలవన్తో హోన్తి అలోభాదోసా మన్దా, అమోహో బలవా మోహో మన్దో, సో పురిమనయేనేవ లుద్ధో చేవ హోతి దుట్ఠో చ, పఞ్ఞవా పన హోతి వజిరూపమఞాణో దత్తాభయత్థేరో వియ.
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe lobhadosā balavanto honti alobhādosā mandā, amoho balavā moho mando, so purimanayeneva luddho ceva hoti duṭṭho ca, paññavā pana hoti vajirūpamañāṇo dattābhayatthero viya.
‘యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే లోభాదోసమోహా బలవన్తో హోన్తి ఇతరే మన్దా, సో పురిమనయేనేవ లుద్ధో చేవ హోతి దన్ధో చ, సుఖసీలకో పన హోతి అక్కోధనో.
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe lobhādosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva luddho ceva hoti dandho ca, sukhasīlako pana hoti akkodhano.
‘తథా యస్స కమ్మాయూహనక్ఖణే తయోపి లోభదోసమోహా బలవన్తో హోన్తి అలోభాదయో మన్దా, సో పురిమనయేనేవ లుద్ధో చేవ హోతి దుట్ఠో చ మూళ్హో చ.
‘Tathā yassa kammāyūhanakkhaṇe tayopi lobhadosamohā balavanto honti alobhādayo mandā, so purimanayeneva luddho ceva hoti duṭṭho ca mūḷho ca.
‘యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే అలోభదోసమోహా బలవన్తో హోన్తి ఇతరే మన్దా, సో పురిమనయేనేవ అప్పకిలేసో హోతి, దిబ్బారమ్మణమ్పి దిస్వా నిచ్చలో, దుట్ఠో పన హోతి దన్ధపఞ్ఞో చాతి.
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe alobhadosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva appakileso hoti, dibbārammaṇampi disvā niccalo, duṭṭho pana hoti dandhapañño cāti.
‘యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే అలోభాదోసమోహా బలవన్తో హోన్తి ఇతరే మన్దా, సో పురిమనయేనేవ అలుద్ధో చేవ హోతి, సుఖసీలకో చ, దన్ధో పన హోతి.
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe alobhādosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva aluddho ceva hoti, sukhasīlako ca, dandho pana hoti.
‘తథా యస్స కమ్మాయూహనక్ఖణే అలోభదోసామోహా బలవన్తో హోన్తి ఇతరే మన్దా, సో పురిమనయేనేవ అలుద్ధో చేవ హోతి పఞ్ఞవా చ, దుట్ఠో చ పన హోతి కోధనో.
‘Tathā yassa kammāyūhanakkhaṇe alobhadosāmohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva aluddho ceva hoti paññavā ca, duṭṭho ca pana hoti kodhano.
‘యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే తయోపి అలోభాదయో బలవన్తో హోన్తి లోభాదయో మన్దా, సో మహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరో వియ అలుద్ధో అదుట్ఠో పఞ్ఞవా చ హోతీ’తి.
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe tayopi alobhādayo balavanto honti lobhādayo mandā, so mahāsaṅgharakkhitatthero viya aluddho aduṭṭho paññavā ca hotī’ti.
అపరమ్పి ఇమస్మిం ఠానే హేతుకిత్తనం నామ గహితం. తిహేతుకకమ్మఞ్హి తిహేతుకమ్పి దుహేతుకమ్పి అహేతుకమ్పి విపాకం దేతి. దుహేతుకకమ్మం తిహేతుకవిపాకం న దేతి, ఇతరం దేతి. తిహేతుకకమ్మేన పటిసన్ధి తిహేతుకాపి హోతి, దుహేతుకాపి; అహేతుకా న హోతి. దుహేతుకేన దుహేతుకాపి హోతి అహేతుకాపి; తిహేతుకా న హోతి. అసఙ్ఖారికం కుసలం అసఙ్ఖారికమ్పి ససఙ్ఖారికమ్పి విపాకం దేతి. ససఙ్ఖారికం ససఙ్ఖారికమ్పి అసఙ్ఖారికమ్పి విపాకం దేతి. ఆరమ్మణేన వేదనా పరివత్తేతబ్బా. జవనేన తదారమ్మణం నియామేతబ్బం.
Aparampi imasmiṃ ṭhāne hetukittanaṃ nāma gahitaṃ. Tihetukakammañhi tihetukampi duhetukampi ahetukampi vipākaṃ deti. Duhetukakammaṃ tihetukavipākaṃ na deti, itaraṃ deti. Tihetukakammena paṭisandhi tihetukāpi hoti, duhetukāpi; ahetukā na hoti. Duhetukena duhetukāpi hoti ahetukāpi; tihetukā na hoti. Asaṅkhārikaṃ kusalaṃ asaṅkhārikampi sasaṅkhārikampi vipākaṃ deti. Sasaṅkhārikaṃ sasaṅkhārikampi asaṅkhārikampi vipākaṃ deti. Ārammaṇena vedanā parivattetabbā. Javanena tadārammaṇaṃ niyāmetabbaṃ.
ఇదాని తస్స తస్స థేరస్స వాదే సోళసమగ్గాదయో వేదితబ్బా. పఠమకామావచరకుసలసదిసేన హి పఠమమహావిపాకచిత్తేన గహితపటిసన్ధికస్స గబ్భావాసతో నిక్ఖమిత్వా సంవరాసంవరే పట్ఠపేతుం సమత్థభావం ఉపగతస్స చక్ఖుద్వారస్మిం ‘ఇట్ఠారమ్మణే’ ఆపాథమాగతే కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గే అనావట్టితేయేవ అతిక్కమనఆరమ్మణానం పమాణం నత్థి. కస్మా ఏవం హోతి? ఆరమ్మణదుబ్బలతాయ. అయం తావ ఏకో మోఘవారో.
Idāni tassa tassa therassa vāde soḷasamaggādayo veditabbā. Paṭhamakāmāvacarakusalasadisena hi paṭhamamahāvipākacittena gahitapaṭisandhikassa gabbhāvāsato nikkhamitvā saṃvarāsaṃvare paṭṭhapetuṃ samatthabhāvaṃ upagatassa cakkhudvārasmiṃ ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthamāgate kiriyamanodhātuyā bhavaṅge anāvaṭṭiteyeva atikkamanaārammaṇānaṃ pamāṇaṃ natthi. Kasmā evaṃ hoti? Ārammaṇadubbalatāya. Ayaṃ tāva eko moghavāro.
సచే పన భవఙ్గం ఆవట్టేతి, కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గే ఆవట్టితే, వోట్ఠబ్బనం అపాపేత్వావ అన్తరా, చక్ఖువిఞ్ఞాణే వా సమ్పటిచ్ఛనే వా సన్తీరణే వా ఠత్వా నివత్తిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. వోట్ఠబ్బనవసేన పన ఠత్వా ఏకం వా ద్వే వా చిత్తాని పవత్తన్తి. తతో ఆసేవనం లభిత్వా జవనట్ఠానే ఠత్వా పున భవఙ్గం ఓతరతి ఇదమ్పి ఆరమ్మణదుబ్బలతాయ ఏవ హోతి. అయం పన వారో ‘దిట్ఠం వియ మే, సుతం వియ మే’తిఆదీని వదనకాలే లబ్భతి. అయమ్పి దుతియో మోఘవారో.
Sace pana bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite, voṭṭhabbanaṃ apāpetvāva antarā, cakkhuviññāṇe vā sampaṭicchane vā santīraṇe vā ṭhatvā nivattissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Voṭṭhabbanavasena pana ṭhatvā ekaṃ vā dve vā cittāni pavattanti. Tato āsevanaṃ labhitvā javanaṭṭhāne ṭhatvā puna bhavaṅgaṃ otarati idampi ārammaṇadubbalatāya eva hoti. Ayaṃ pana vāro ‘diṭṭhaṃ viya me, sutaṃ viya me’tiādīni vadanakāle labbhati. Ayampi dutiyo moghavāro.
అపరస్స కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గే ఆవట్టితే వీథిచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి, జవనం జవతి. జవనపరియోసానే పన తదారమ్మణస్స వారో. తస్మిం అనుప్పన్నేయేవ భవఙ్గం ఓతరతి. తత్రాయం ఉపమా – యథా హి నదియా ఆవరణం బన్ధిత్వా మహామాతికాభిముఖే ఉదకే కతే ఉదకం గన్త్వా ఉభోసు తీరేసు కేదారే పూరేత్వా అతిరేకం కక్కటకమగ్గాదీహి పలాయిత్వా పున నదింయేవ ఓతరతి, ఏవమేతం దట్ఠబ్బం. ఏత్థ హి నదియం ఉదకప్పవత్తనకాలో వియ భవఙ్గవీథిప్పవత్తనకాలో . ఆవరణబన్ధనకాలో వియ కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గస్స ఆవట్టనకాలో. మహామాతికాయ ఉదకప్పవత్తనకాలో వియ వీథిచిత్తప్పవత్తి. ఉభోసు తీరేసు కేదారపూరణం వియ జవనం. కక్కటకమగ్గాదీహి పలాయిత్వా పున ఉదకస్స నదీఓతరణం వియ జవనం జవిత్వా తదారమ్మణే అనుప్పన్నేయేవ పున భవఙ్గోతరణం. ఏవం భవఙ్గం ఓతరణచిత్తానమ్పి గణనపథో నత్థి. ఇదఞ్చాపి ఆరమ్మణదుబ్బలతాయ ఏవ హోతి. అయం తతియో మోఘవారో.
Aparassa kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite vīthicittāni uppajjanti, javanaṃ javati. Javanapariyosāne pana tadārammaṇassa vāro. Tasmiṃ anuppanneyeva bhavaṅgaṃ otarati. Tatrāyaṃ upamā – yathā hi nadiyā āvaraṇaṃ bandhitvā mahāmātikābhimukhe udake kate udakaṃ gantvā ubhosu tīresu kedāre pūretvā atirekaṃ kakkaṭakamaggādīhi palāyitvā puna nadiṃyeva otarati, evametaṃ daṭṭhabbaṃ. Ettha hi nadiyaṃ udakappavattanakālo viya bhavaṅgavīthippavattanakālo . Āvaraṇabandhanakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭanakālo. Mahāmātikāya udakappavattanakālo viya vīthicittappavatti. Ubhosu tīresu kedārapūraṇaṃ viya javanaṃ. Kakkaṭakamaggādīhi palāyitvā puna udakassa nadīotaraṇaṃ viya javanaṃ javitvā tadārammaṇe anuppanneyeva puna bhavaṅgotaraṇaṃ. Evaṃ bhavaṅgaṃ otaraṇacittānampi gaṇanapatho natthi. Idañcāpi ārammaṇadubbalatāya eva hoti. Ayaṃ tatiyo moghavāro.
సచే పన బలవారమ్మణం ఆపాథగతం హోతి కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గే ఆవట్టితే చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని ఉప్పజ్జన్తి. జవనట్ఠానే పన పఠమకామావచరకుసలచిత్తం జవనం హుత్వా ఛసత్తవారే జవిత్వా తదారమ్మణస్స వారం దేతి. తదారమ్మణం పతిట్ఠహమానం తంసదిసమేవ మహావిపాకచిత్తం పతిట్ఠాతి. ఇదం ద్వే నామాని లభతి – పటిసన్ధిచిత్తసదిసత్తా ‘మూలభవఙ్గ’న్తి చ, యం జవనేన గహితం ఆరమ్మణం తస్స గహితత్తా ‘తదారమ్మణ’న్తి చ. ఇమస్మిం ఠానే చక్ఖువిఞ్ఞాణం సమ్పటిచ్ఛనం సన్తీరణం తదారమ్మణన్తి చత్తారి విపాకచిత్తాని గణనూపగాని హోన్తి.
Sace pana balavārammaṇaṃ āpāthagataṃ hoti kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite cakkhuviññāṇādīni uppajjanti. Javanaṭṭhāne pana paṭhamakāmāvacarakusalacittaṃ javanaṃ hutvā chasattavāre javitvā tadārammaṇassa vāraṃ deti. Tadārammaṇaṃ patiṭṭhahamānaṃ taṃsadisameva mahāvipākacittaṃ patiṭṭhāti. Idaṃ dve nāmāni labhati – paṭisandhicittasadisattā ‘mūlabhavaṅga’nti ca, yaṃ javanena gahitaṃ ārammaṇaṃ tassa gahitattā ‘tadārammaṇa’nti ca. Imasmiṃ ṭhāne cakkhuviññāṇaṃ sampaṭicchanaṃ santīraṇaṃ tadārammaṇanti cattāri vipākacittāni gaṇanūpagāni honti.
యదా పన దుతియకుసలచిత్తం జవనం హోతి, తదా తంసదిసం దుతియవిపాకచిత్తమేవ తదారమ్మణం హుత్వా పతిట్ఠాతి. ఇదఞ్చ ద్వే నామాని లభతి . పటిసన్ధిచిత్తేన అసదిసత్తా ‘ఆగన్తుకభవఙ్గ’న్తి చ పురిమనయేనేవ ‘తదారమ్మణ’న్తి చ. ఇమినా సద్ధిం పురిమాని చత్తారి పఞ్చ హోన్తి.
Yadā pana dutiyakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ dutiyavipākacittameva tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idañca dve nāmāni labhati . Paṭisandhicittena asadisattā ‘āgantukabhavaṅga’nti ca purimanayeneva ‘tadārammaṇa’nti ca. Iminā saddhiṃ purimāni cattāri pañca honti.
యదా పన తతియకుసలచిత్తం జవనం హోతి, తదా తంసదిసం తతియవిపాకచిత్తం తదారమ్మణం హుత్వా పతిట్ఠాతి. ఇదమ్పి వుత్తనయేనేవ ‘ఆగన్తుకభవఙ్గం’‘తదారమ్మణ’న్తి చ ద్వే నామాని లభతి. ఇమినా సద్ధిం పురిమాని పఞ్చ ఛ హోన్తి.
Yadā pana tatiyakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ tatiyavipākacittaṃ tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idampi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhati. Iminā saddhiṃ purimāni pañca cha honti.
యదా పన చతుత్థకుసలచిత్తం జవనం హోతి, తదా తంసదిసం చతుత్థవిపాకచిత్తం తదారమ్మణం హుత్వా పతిట్ఠాతి. ఇదమ్పి వుత్తనయేనేవ ‘ఆగన్తుకభవఙ్గం’‘తదారమ్మణ’న్తి చ ద్వే నామాని లభతి. ఇమినా సద్ధిం పురిమాని ఛ సత్త హోన్తి.
Yadā pana catutthakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ catutthavipākacittaṃ tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idampi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhati. Iminā saddhiṃ purimāni cha satta honti.
యదా పన తస్మిం ద్వారే ‘ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణం’ ఆపాథమాగచ్ఛతి, తత్రాపి వుత్తనయేనేవ తయో మోఘవారా లబ్భన్తి. యస్మా పన ఆరమ్మణేన వేదనా పరివత్తతి తస్మా తత్థ ఉపేక్ఖాసహగతసన్తీరణం. చతున్నఞ్చ ఉపేక్ఖాసహగతమహాకుసలజవనానం పరియోసానే చత్తారి ఉపేక్ఖాసహగతమహావిపాకచిత్తానేవ తదారమ్మణభావేన పతిట్ఠహన్తి. తానిపి వుత్తనయేనేవ ‘ఆగన్తుకభవఙ్గం’‘తదారమ్మణ’న్తి చ ద్వే నామాని లభన్తి. ‘పిట్ఠిభవఙ్గానీ’తిపి వుచ్చన్తి ఏవ. ఇతి ఇమాని పఞ్చ పురిమేహి సత్తహి సద్ధిం ద్వాదస హోన్తి. ఏవం చక్ఖుద్వారే ద్వాదస, సోతద్వారాదీసు ద్వాదస ద్వాదసాతి, సమసట్ఠి హోన్తి. ఏవం ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే సమసట్ఠి విపాకచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. అగ్గహితగ్గహణేన పన చక్ఖుద్వారే ద్వాదస, సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణాని చత్తారీతి సోళస హోన్తి.
Yadā pana tasmiṃ dvāre ‘iṭṭhamajjhattārammaṇaṃ’ āpāthamāgacchati, tatrāpi vuttanayeneva tayo moghavārā labbhanti. Yasmā pana ārammaṇena vedanā parivattati tasmā tattha upekkhāsahagatasantīraṇaṃ. Catunnañca upekkhāsahagatamahākusalajavanānaṃ pariyosāne cattāri upekkhāsahagatamahāvipākacittāneva tadārammaṇabhāvena patiṭṭhahanti. Tānipi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhanti. ‘Piṭṭhibhavaṅgānī’tipi vuccanti eva. Iti imāni pañca purimehi sattahi saddhiṃ dvādasa honti. Evaṃ cakkhudvāre dvādasa, sotadvārādīsu dvādasa dvādasāti, samasaṭṭhi honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite samasaṭṭhi vipākacittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre dvādasa, sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti soḷasa honti.
ఇమస్మిం ఠానే అమ్బోపమం నామ గణ్హింసు – ఏకో కిర పురిసో ఫలితమ్బరుక్ఖమూలే ససీసం పారుపిత్వా నిపన్నో నిద్దాయతి. అథేకం అమ్బపక్కం వణ్టతో ముచ్చిత్వా తస్స కణ్ణసక్ఖలిం పుఞ్ఛమానం వియ ‘థ’న్తి భూమియం పతి. సో తస్స సద్దేన పబుజ్ఝిత్వా ఉమ్మీలేత్వా ఓలోకేసి. తతో హత్థం పసారేత్వా ఫలం గహేత్వా మద్దిత్వా ఉపసిఙ్ఘిత్వా పరిభుఞ్జి.
Imasmiṃ ṭhāne ambopamaṃ nāma gaṇhiṃsu – eko kira puriso phalitambarukkhamūle sasīsaṃ pārupitvā nipanno niddāyati. Athekaṃ ambapakkaṃ vaṇṭato muccitvā tassa kaṇṇasakkhaliṃ puñchamānaṃ viya ‘tha’nti bhūmiyaṃ pati. So tassa saddena pabujjhitvā ummīletvā olokesi. Tato hatthaṃ pasāretvā phalaṃ gahetvā madditvā upasiṅghitvā paribhuñji.
తత్థ, తస్స పురిసస్స అమ్బరుక్ఖమూలే నిద్దాయనకాలో వియ భవఙ్గసమఙ్గికాలో. అమ్బపక్కస్స వణ్టతో ముచ్చిత్వా కణ్ణసక్ఖలిం పుఞ్ఛమానస్స పతనకాలో వియ ఆరమ్మణస్స పసాదఘట్టనకాలో. తేన సద్దేన పబుద్ధకాలో వియ కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గస్స ఆవట్టితకాలో. ఉమ్మీలేత్వా ఓలోకితకాలో వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స దస్సనకిచ్చసాధనకాలో. హత్థం పసారేత్వా గహితకాలో వియ విపాకమనోధాతుయా ఆరమ్మణస్స సమ్పటిచ్ఛితకాలో. గహేత్వా మద్దితకాలో వియ విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆరమ్మణస్స సన్తీరణకాలో. ఉపసిఙ్ఘితకాలో వియ కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆరమ్మణస్స వవత్థాపితకాలో . పరిభుత్తకాలో వియ జవనస్స ఆరమ్మణరసం అనుభవితకాలో. అయం ఉపమా కిం దీపేతి? ఆరమ్మణస్స పసాదఘట్టనమేవ కిచ్చం. తేన పసాదే ఘట్టితే కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గావట్టనమేవ, చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స దస్సనమత్తకమేవ, విపాకమనోధాతుయా ఆరమ్మణసమ్పటిచ్ఛనమత్తకమేవ, విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆరమ్మణసన్తీరణమత్తకమేవ, కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆరమ్మణవవత్థాపనమత్తకమేవ కిచ్చం. ఏకన్తేన పన ఆరమ్మణరసం జవనమేవ అనుభవతీతి దీపేతి.
Tattha, tassa purisassa ambarukkhamūle niddāyanakālo viya bhavaṅgasamaṅgikālo. Ambapakkassa vaṇṭato muccitvā kaṇṇasakkhaliṃ puñchamānassa patanakālo viya ārammaṇassa pasādaghaṭṭanakālo. Tena saddena pabuddhakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Ummīletvā olokitakālo viya cakkhuviññāṇassa dassanakiccasādhanakālo. Hatthaṃ pasāretvā gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. Gahetvā madditakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. Upasiṅghitakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo . Paribhuttakālo viya javanassa ārammaṇarasaṃ anubhavitakālo. Ayaṃ upamā kiṃ dīpeti? Ārammaṇassa pasādaghaṭṭanameva kiccaṃ. Tena pasāde ghaṭṭite kiriyamanodhātuyā bhavaṅgāvaṭṭanameva, cakkhuviññāṇassa dassanamattakameva, vipākamanodhātuyā ārammaṇasampaṭicchanamattakameva, vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇasantīraṇamattakameva, kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇavavatthāpanamattakameva kiccaṃ. Ekantena pana ārammaṇarasaṃ javanameva anubhavatīti dīpeti.
ఏత్థ చ ‘త్వం భవఙ్గం నామ హోహి, త్వం ఆవజ్జనం నామ, త్వం దస్సనం నామ, త్వం సమ్పటిచ్ఛనం నామ, త్వం సన్తీరణం నామ, త్వం వోట్ఠబ్బనం నామ, త్వం జవనం నామ, హోహీ’తి కోచి కత్తా వా కారేతా వా నత్థి.
Ettha ca ‘tvaṃ bhavaṅgaṃ nāma hohi, tvaṃ āvajjanaṃ nāma, tvaṃ dassanaṃ nāma, tvaṃ sampaṭicchanaṃ nāma, tvaṃ santīraṇaṃ nāma, tvaṃ voṭṭhabbanaṃ nāma, tvaṃ javanaṃ nāma, hohī’ti koci kattā vā kāretā vā natthi.
ఇమస్మిం పన ఠానే పఞ్చవిధం నియామం నామ గణ్హింసు – బీజనియామం ఉతునియామం కమ్మనియామం ధమ్మనియామం చిత్తనియామన్తి. తత్థ కులత్థగచ్ఛస్స ఉత్తరగ్గభావో, దక్ఖిణవల్లియా దక్ఖిణతో రుక్ఖపరిహరణం, సూరియావట్టపుప్ఫానం సూరియాభిముఖభావో, మాలువలతాయ రుక్ఖాభిముఖగమనమేవ, నాళికేరస్స మత్థకే ఛిద్దసబ్భావోతి తేసం తేసం బీజానం తంతంసదిసఫలదానం బీజనియామో నామ. తస్మిం తస్మిం సమయే తేసం తేసం రుక్ఖానం ఏకప్పహారేనేవ పుప్ఫఫలపల్లవగ్గహణం ఉతునియామో నామ. తిహేతుకకమ్మం తిహేతుకదుహేతుకాహేతుకవిపాకం దేతి. దుహేతుకకమ్మం దుహేతుకాహేతుకవిపాకం దేతి, తిహేతుకం న దేతీతి, ఏవం తస్స తస్స కమ్మస్స తంతంసదిసవిపాకదానమేవ కమ్మనియామో నామ.
Imasmiṃ pana ṭhāne pañcavidhaṃ niyāmaṃ nāma gaṇhiṃsu – bījaniyāmaṃ utuniyāmaṃ kammaniyāmaṃ dhammaniyāmaṃ cittaniyāmanti. Tattha kulatthagacchassa uttaraggabhāvo, dakkhiṇavalliyā dakkhiṇato rukkhapariharaṇaṃ, sūriyāvaṭṭapupphānaṃ sūriyābhimukhabhāvo, māluvalatāya rukkhābhimukhagamanameva, nāḷikerassa matthake chiddasabbhāvoti tesaṃ tesaṃ bījānaṃ taṃtaṃsadisaphaladānaṃ bījaniyāmo nāma. Tasmiṃ tasmiṃ samaye tesaṃ tesaṃ rukkhānaṃ ekappahāreneva pupphaphalapallavaggahaṇaṃ utuniyāmo nāma. Tihetukakammaṃ tihetukaduhetukāhetukavipākaṃ deti. Duhetukakammaṃ duhetukāhetukavipākaṃ deti, tihetukaṃ na detīti, evaṃ tassa tassa kammassa taṃtaṃsadisavipākadānameva kammaniyāmo nāma.
అపరోపి కమ్మసరిక్ఖకవిపాకవసేనేవ కమ్మనియామో హోతి. తస్స దీపనత్థమిదం వత్థుం కథేన్తి – సమ్మాసమ్బుద్ధకాలే సావత్థియా ద్వారగామో ఝాయి . తతో పజ్జలితం తిణకరళం ఉట్ఠహిత్వా ఆకాసేన గచ్ఛతో కాకస్స గీవాయ పటిముఞ్చి. సో విరవన్తో భూమియం పతిత్వా కాలమకాసి. మహాసముద్దేపి ఏకా నావా నిచ్చలా అట్ఠాసి. హేట్ఠా కేనచి నిరుద్ధభావం అపస్సన్తా కాళకణ్ణిసలాకం విచారేసుం. సా నావికస్సేవ ఉపాసికాయ హత్థే పతి. తతో ఏకిస్సా కారణా మా సబ్బే నస్సన్తు, ఉదకే నం ఖిపామాతి ఆహంసు. నావికో ‘న సక్ఖిస్సామి ఏతం ఉదకే ఉప్పిలవమానం పస్సితు’న్తి వాలికాఘటం గీవాయం బన్ధాపేత్వా ఖిపాపేసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ నావా ఖిత్తసరో వియ పక్ఖన్ది. ఏకో భిక్ఖు లేణే వసతి. మహన్తం పబ్బతకూటం పతిత్వా ద్వారం పిదహి. తం సత్తమే దివసే సయమేవ అపగతం. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స జేతవనే నిసీదిత్వా ధమ్మం కథేన్తస్స ఇమాని తీణి వత్థూని ఏకప్పహారేనేవ ఆరోచేసుం. సత్థా ‘న ఏతం అఞ్ఞేహి కతం, తేహి కతకమ్మమేవ త’న్తి అతీతం ఆహరిత్వా దస్సేన్తో ఆహ –
Aparopi kammasarikkhakavipākavaseneva kammaniyāmo hoti. Tassa dīpanatthamidaṃ vatthuṃ kathenti – sammāsambuddhakāle sāvatthiyā dvāragāmo jhāyi . Tato pajjalitaṃ tiṇakaraḷaṃ uṭṭhahitvā ākāsena gacchato kākassa gīvāya paṭimuñci. So viravanto bhūmiyaṃ patitvā kālamakāsi. Mahāsamuddepi ekā nāvā niccalā aṭṭhāsi. Heṭṭhā kenaci niruddhabhāvaṃ apassantā kāḷakaṇṇisalākaṃ vicāresuṃ. Sā nāvikasseva upāsikāya hatthe pati. Tato ekissā kāraṇā mā sabbe nassantu, udake naṃ khipāmāti āhaṃsu. Nāviko ‘na sakkhissāmi etaṃ udake uppilavamānaṃ passitu’nti vālikāghaṭaṃ gīvāyaṃ bandhāpetvā khipāpesi. Taṅkhaṇaññeva nāvā khittasaro viya pakkhandi. Eko bhikkhu leṇe vasati. Mahantaṃ pabbatakūṭaṃ patitvā dvāraṃ pidahi. Taṃ sattame divase sayameva apagataṃ. Sammāsambuddhassa jetavane nisīditvā dhammaṃ kathentassa imāni tīṇi vatthūni ekappahāreneva ārocesuṃ. Satthā ‘na etaṃ aññehi kataṃ, tehi katakammameva ta’nti atītaṃ āharitvā dassento āha –
కాకో పురిమత్తభావే మనుస్సో హుత్వా ఏకం దుట్ఠగోణం దమేతుం అసక్కోన్తో గీవాయ పలాలవేణిం బన్ధిత్వా అగ్గిం అదాసి. గోణో తేనేవ మతో. ఇదాని తం కమ్మం ఏతస్స ఆకాసేన గచ్ఛతోపి న ముచ్చితుం అదాసి. సాపి ఇత్థీ పురిమత్తభావే ఏకా ఇత్థీయేవ. ఏకో కుక్కురో తాయ పరిచితో హుత్వా అరఞ్ఞం గచ్ఛన్తియా సద్ధిం గచ్ఛతి, సద్ధిమేవాగచ్ఛతి. మనుస్సా ‘నిక్ఖన్తో ఇదాని అమ్హాకం సునఖలుద్దకో’తి ఉప్పణ్డేన్తి. సా తేన అట్టీయమానా కుక్కురం నివారేతుం అసక్కోన్తీ వాలికాఘటం గీవాయ బన్ధిత్వా ఉదకే ఖిపి. తం కమ్మం తస్సా సముద్దమజ్ఝే ముచ్చితుం నాదాసి. సోపి భిక్ఖు పురిమత్తభావే గోపాలకో హుత్వా బిలం పవిట్ఠాయ గోధాయ సాఖాభఙ్గముట్ఠియా ద్వారం థకేసి. తతో సత్తమే దివసే సయం ఆగన్త్వా వివరి. గోధా కమ్పమానా నిక్ఖమి. కరుణాయ తం న మారేసి. తం కమ్మం తస్స పబ్బతన్తరం పవిసిత్వా నిసిన్నస్స ముచ్చితుం నాదాసీతి. ఇమాని తీణి వత్థూని సమోధానేత్వా ఇమం గాథమాహ –
Kāko purimattabhāve manusso hutvā ekaṃ duṭṭhagoṇaṃ dametuṃ asakkonto gīvāya palālaveṇiṃ bandhitvā aggiṃ adāsi. Goṇo teneva mato. Idāni taṃ kammaṃ etassa ākāsena gacchatopi na muccituṃ adāsi. Sāpi itthī purimattabhāve ekā itthīyeva. Eko kukkuro tāya paricito hutvā araññaṃ gacchantiyā saddhiṃ gacchati, saddhimevāgacchati. Manussā ‘nikkhanto idāni amhākaṃ sunakhaluddako’ti uppaṇḍenti. Sā tena aṭṭīyamānā kukkuraṃ nivāretuṃ asakkontī vālikāghaṭaṃ gīvāya bandhitvā udake khipi. Taṃ kammaṃ tassā samuddamajjhe muccituṃ nādāsi. Sopi bhikkhu purimattabhāve gopālako hutvā bilaṃ paviṭṭhāya godhāya sākhābhaṅgamuṭṭhiyā dvāraṃ thakesi. Tato sattame divase sayaṃ āgantvā vivari. Godhā kampamānā nikkhami. Karuṇāya taṃ na māresi. Taṃ kammaṃ tassa pabbatantaraṃ pavisitvā nisinnassa muccituṃ nādāsīti. Imāni tīṇi vatthūni samodhānetvā imaṃ gāthamāha –
‘‘న అన్తలిక్ఖే న సముద్దమజ్ఝే,
‘‘Na antalikkhe na samuddamajjhe,
న పబ్బతానం వివరం పవిస్స;
Na pabbatānaṃ vivaraṃ pavissa;
న విజ్జతే సో జగతిప్పదేసో,
Na vijjate so jagatippadeso,
యత్థట్ఠితో ముచ్చేయ్య పాపకమ్మా’’తి. (ధ॰ ప॰ ౧౨౭);
Yatthaṭṭhito mucceyya pāpakammā’’ti. (dha. pa. 127);
అయమ్పి కమ్మనియామోయేవ నామ. అఞ్ఞానిపి ఏవరూపాని వత్థూని కథేతబ్బాని.
Ayampi kammaniyāmoyeva nāma. Aññānipi evarūpāni vatthūni kathetabbāni.
బోధిసత్తానం పన పటిసన్ధిగ్గహణే, మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమనే, అభిసమ్బోధియం తథాగతస్స ధమ్మచక్కప్పవత్తనే, ఆయుసఙ్ఖారస్స ఓస్సజ్జనే, పరినిబ్బానే చ దససహస్సచక్కవాళకమ్పనం ధమ్మనియామో నామ.
Bodhisattānaṃ pana paṭisandhiggahaṇe, mātukucchito nikkhamane, abhisambodhiyaṃ tathāgatassa dhammacakkappavattane, āyusaṅkhārassa ossajjane, parinibbāne ca dasasahassacakkavāḷakampanaṃ dhammaniyāmo nāma.
ఆరమ్మణేన పన పసాదే ఘట్టితే ‘త్వం ఆవజ్జనం నామ హోహి…పే॰… త్వం జవనం నామ హోహీ’తి కోచి కత్తా వా కారేతా వా నత్థి, అత్తనో అత్తనో పన ధమ్మతాయ ఏవ ఆరమ్మణేన పసాదస్స ఘట్టితకాలతో పట్ఠాయ కిరియమనోధాతుచిత్తం భవఙ్గం ఆవట్టేతి, చక్ఖువిఞ్ఞాణం దస్సనకిచ్చం సాధేతి, విపాకమనోధాతు సమ్పటిచ్ఛనకిచ్చం సాధేతి, విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతు సన్తీరణకిచ్చం సాధేతి, కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతు వోట్ఠబ్బనకిచ్చం సాధేతి, జవనం ఆరమ్మణరసం అనుభవతీతి అయం చిత్తనియామో నామ. అయం ఇధ అధిప్పేతో.
Ārammaṇena pana pasāde ghaṭṭite ‘tvaṃ āvajjanaṃ nāma hohi…pe… tvaṃ javanaṃ nāma hohī’ti koci kattā vā kāretā vā natthi, attano attano pana dhammatāya eva ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālato paṭṭhāya kiriyamanodhātucittaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ sādheti, vipākamanodhātu sampaṭicchanakiccaṃ sādheti, vipākamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ sādheti, kiriyamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādheti, javanaṃ ārammaṇarasaṃ anubhavatīti ayaṃ cittaniyāmo nāma. Ayaṃ idha adhippeto.
ససఙ్ఖారికతిహేతుకకుసలేనాపి ఉపేక్ఖాసహగతేహి అసఙ్ఖారికససఙ్ఖారికకుసలచిత్తేహిపి కమ్మే ఆయూహితే తంసదిసవిపాకచిత్తేహి ఆదిన్నాయ పటిసన్ధియా ఏసేవ నయో. ఉపేక్ఖాసహగతద్వయే పన పఠమం ‘ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణవసేన’ పవత్తిం దస్సేత్వా పచ్ఛా ‘ఇట్ఠారమ్మణవసేన’ దస్సేతబ్బా.
Sasaṅkhārikatihetukakusalenāpi upekkhāsahagatehi asaṅkhārikasasaṅkhārikakusalacittehipi kamme āyūhite taṃsadisavipākacittehi ādinnāya paṭisandhiyā eseva nayo. Upekkhāsahagatadvaye pana paṭhamaṃ ‘iṭṭhamajjhattārammaṇavasena’ pavattiṃ dassetvā pacchā ‘iṭṭhārammaṇavasena’ dassetabbā.
ఏవమ్పి ఏకేకస్మిం ద్వారే ద్వాదస ద్వాదస హుత్వా సమసట్ఠి హోన్తి. అగ్గహితగ్గహణేన సోళస విపాకచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి.
Evampi ekekasmiṃ dvāre dvādasa dvādasa hutvā samasaṭṭhi honti. Aggahitaggahaṇena soḷasa vipākacittāni uppajjanti.
ఇమస్మిం ఠానే పఞ్చఉచ్ఛునాళియన్తోపమం నామ గణ్హింసు. ఉచ్ఛుపీళనసమయే కిర ఏకస్మా గామా ఏకాదస యన్తవాహా నిక్ఖమిత్వా ఏకం ఉచ్ఛువాటం దిస్వా తస్స పరిపక్కభావం ఞత్వా ఉచ్ఛుసామికం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘యన్తవాహా మయ’న్తి ఆరోచేసుం. సో ‘అహం తుమ్హేయేవ పరియేసామీ’తి ఉచ్ఛుసాలం తే గహేత్వా అగమాసి. తే తత్థ నాళియన్తం సజ్జేత్వా ‘మయం ఏకాదస జనా, అపరమ్పి ఏకం లద్ధుం వట్టతి, వేతనేన గణ్హథా’తి ఆహంసు. ఉచ్ఛుసామికో ‘అహమేవ సహాయో భవిస్సామీ’తి ఉచ్ఛూనం సాలం పూరాపేత్వా తేసం సహాయో అహోసి. తే అత్తనో అత్తనో కిచ్చాని కత్వా, ఫాణితపాచకేన ఉచ్ఛురసే పక్కే, గుళబన్ధకేన బద్ధే, ఉచ్ఛుసామికేన తులయిత్వా భాగేసు దిన్నేసు, అత్తనో అత్తనో భాగం ఆదాయ ఉచ్ఛుసాలం సామికస్స పటిచ్ఛాపేత్వా, ఏతేనేవ ఉపాయేన అపరాసుపి చతూసు సాలాసు కమ్మం కత్వా పక్కమింసు.
Imasmiṃ ṭhāne pañcaucchunāḷiyantopamaṃ nāma gaṇhiṃsu. Ucchupīḷanasamaye kira ekasmā gāmā ekādasa yantavāhā nikkhamitvā ekaṃ ucchuvāṭaṃ disvā tassa paripakkabhāvaṃ ñatvā ucchusāmikaṃ upasaṅkamitvā ‘yantavāhā maya’nti ārocesuṃ. So ‘ahaṃ tumheyeva pariyesāmī’ti ucchusālaṃ te gahetvā agamāsi. Te tattha nāḷiyantaṃ sajjetvā ‘mayaṃ ekādasa janā, aparampi ekaṃ laddhuṃ vaṭṭati, vetanena gaṇhathā’ti āhaṃsu. Ucchusāmiko ‘ahameva sahāyo bhavissāmī’ti ucchūnaṃ sālaṃ pūrāpetvā tesaṃ sahāyo ahosi. Te attano attano kiccāni katvā, phāṇitapācakena ucchurase pakke, guḷabandhakena baddhe, ucchusāmikena tulayitvā bhāgesu dinnesu, attano attano bhāgaṃ ādāya ucchusālaṃ sāmikassa paṭicchāpetvā, eteneva upāyena aparāsupi catūsu sālāsu kammaṃ katvā pakkamiṃsu.
తత్థ పఞ్చ యన్తసాలా వియ పఞ్చ పసాదా దట్ఠబ్బా. పఞ్చ ఉచ్ఛువాటా వియ పఞ్చ ఆరమ్మణాని. ఏకాదస విచరణకయన్తవాహా వియ ఏకాదస విపాకచిత్తాని. పఞ్చ ఉచ్ఛుసాలాసామినో వియ పఞ్చవిఞ్ఞాణాని. పఠమకసాలాయం సామికేన సద్ధిం ద్వాదసన్నం జనానం ఏకతోవ హుత్వా కతకమ్మానం భాగగ్గహణకాలో వియ ఏకాదసన్నం విపాకచిత్తానం చక్ఖువిఞ్ఞాణేన సద్ధిం ఏకతో హుత్వా చక్ఖుద్వారే రూపారమ్మణే సకసకకిచ్చకరణకాలో. సాలాసామికస్స సాలాయ సమ్పటిచ్ఛనకాలో వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స ద్వారసఙ్కన్తిఅకరణం. దుతియ తతియ చతుత్థ పఞ్చమసాలాయ ద్వాదసన్నం ఏకతో హుత్వా కతకమ్మానం భాగగ్గహణకాలో వియ ఏకాదసన్నం విపాకచిత్తానం కాయవిఞ్ఞాణేన సద్ధిం ఏకతో హుత్వా కాయద్వారే ఫోట్ఠబ్బారమ్మణే సకసకకిచ్చకరణకాలో. సాలాసామికస్స సాలాయ సమ్పటిచ్ఛనకాలో వియ కాయవిఞ్ఞాణస్స ద్వారసఙ్కన్తిఅకరణం వేదితబ్బం. ఏత్తావతా తిహేతుకకమ్మేన పటిసన్ధి తిహేతుకా హోతీతి వారో కథితో. యా పన తేన దుహేతుకపటిసన్ధి హోతి, సా పటిచ్ఛన్నావ హుత్వా గతా.
Tattha pañca yantasālā viya pañca pasādā daṭṭhabbā. Pañca ucchuvāṭā viya pañca ārammaṇāni. Ekādasa vicaraṇakayantavāhā viya ekādasa vipākacittāni. Pañca ucchusālāsāmino viya pañcaviññāṇāni. Paṭhamakasālāyaṃ sāmikena saddhiṃ dvādasannaṃ janānaṃ ekatova hutvā katakammānaṃ bhāgaggahaṇakālo viya ekādasannaṃ vipākacittānaṃ cakkhuviññāṇena saddhiṃ ekato hutvā cakkhudvāre rūpārammaṇe sakasakakiccakaraṇakālo. Sālāsāmikassa sālāya sampaṭicchanakālo viya cakkhuviññāṇassa dvārasaṅkantiakaraṇaṃ. Dutiya tatiya catuttha pañcamasālāya dvādasannaṃ ekato hutvā katakammānaṃ bhāgaggahaṇakālo viya ekādasannaṃ vipākacittānaṃ kāyaviññāṇena saddhiṃ ekato hutvā kāyadvāre phoṭṭhabbārammaṇe sakasakakiccakaraṇakālo. Sālāsāmikassa sālāya sampaṭicchanakālo viya kāyaviññāṇassa dvārasaṅkantiakaraṇaṃ veditabbaṃ. Ettāvatā tihetukakammena paṭisandhi tihetukā hotīti vāro kathito. Yā pana tena duhetukapaṭisandhi hoti, sā paṭicchannāva hutvā gatā.
ఇదాని దుహేతుకకమ్మేన దుహేతుకా పటిసన్ధి హోతీతి వారో కథేతబ్బో. దుహేతుకేన హి సోమనస్ససహగతఅసఙ్ఖారికచిత్తేన కమ్మే ఆయూహితే తంసదిసేనేవ దుహేతుకవిపాకచిత్తేన గహితపటిసన్ధికస్స వుత్తనయేనేవ చక్ఖుద్వారే ‘ఇట్ఠారమ్మణే’ ఆపాథమాగతే తయో మోఘవారా. దుహేతుకసోమనస్ససహగతఅసఙ్ఖారికజవనావసానే తంసదిసమేవ మూలభవఙ్గసఙ్ఖాతం తదారమ్మణం. ససఙ్ఖారికజవనావసానే తంసదిసమేవ ఆగన్తుకభవఙ్గసఙ్ఖాతం తదారమ్మణం. ‘ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణే’ ద్విన్నం ఉపేక్ఖాసహగతజవనానం అవసానే తాదిసానేవ ద్వే తదారమ్మణాని ఉప్పజ్జన్తి. ఇధ ఏకేకస్మిం ద్వారే అట్ఠ అట్ఠ కత్వా సమచత్తాలీస చిత్తాని. అగ్గహితగ్గహణేన పన చక్ఖుద్వారే అట్ఠ, సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణాని చత్తారీతి ద్వాదస హోన్తి. ఏవం ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే ద్వాదస విపాకచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. అమ్బోపమపఞ్చనియామకథా పాకతికా ఏవ. దుహేతుకసేసచిత్తత్తయసదిసవిపాకేన గహితపటిసన్ధికేపి ఏసేవ నయో. యన్తవాహోపమాయ పనేత్థ సత్త యన్తవాహా. తేహి తత్థ యన్తే నామ సజ్జితే సాలాసామికం అట్ఠమం కత్వా వుత్తనయానుసారేన యోజనా వేదితబ్బా. ఏత్తావతా దుహేతుకకమ్మేన దుహేతుకపటిసన్ధి హోతీతి వారో కథితో.
Idāni duhetukakammena duhetukā paṭisandhi hotīti vāro kathetabbo. Duhetukena hi somanassasahagataasaṅkhārikacittena kamme āyūhite taṃsadiseneva duhetukavipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuttanayeneva cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthamāgate tayo moghavārā. Duhetukasomanassasahagataasaṅkhārikajavanāvasāne taṃsadisameva mūlabhavaṅgasaṅkhātaṃ tadārammaṇaṃ. Sasaṅkhārikajavanāvasāne taṃsadisameva āgantukabhavaṅgasaṅkhātaṃ tadārammaṇaṃ. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ dvinnaṃ upekkhāsahagatajavanānaṃ avasāne tādisāneva dve tadārammaṇāni uppajjanti. Idha ekekasmiṃ dvāre aṭṭha aṭṭha katvā samacattālīsa cittāni. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre aṭṭha, sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti dvādasa honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite dvādasa vipākacittāni uppajjanti. Ambopamapañcaniyāmakathā pākatikā eva. Duhetukasesacittattayasadisavipākena gahitapaṭisandhikepi eseva nayo. Yantavāhopamāya panettha satta yantavāhā. Tehi tattha yante nāma sajjite sālāsāmikaṃ aṭṭhamaṃ katvā vuttanayānusārena yojanā veditabbā. Ettāvatā duhetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito.
ఇదాని అహేతుకపటిసన్ధికథా హోతి – చతున్నఞ్హి దుహేతుకకుసలచిత్తానం అఞ్ఞతరేన కమ్మే ఆయూహితే కుసలవిపాకఉపేక్ఖాసహగతాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుచిత్తేన గహితపటిసన్ధికస్స పటిసన్ధి కమ్మసదిసాతి న వత్తబ్బా. కమ్మఞ్హి దుహేతుకం పటిసన్ధి అహేతుకా. తస్స వుడ్ఢిప్పత్తస్స చక్ఖుద్వారే ‘ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణే’ ఆపాథమాగతే పురిమనయేనేవ తయో మోఘవారా వేదితబ్బా. చతున్నం పన దుహేతుకకుసలచిత్తానం అఞ్ఞతరజవనస్స పరియోసానే అహేతుకచిత్తం తదారమ్మణభావేన పతిట్ఠాతి. తం ‘మూలభవఙ్గం’‘తదారమ్మణ’న్తి ద్వే నామాని లభతి. ఏవమేత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం సమ్పటిచ్ఛనం ఉపేక్ఖాసహగతసన్తీరణం తదారమ్మణమ్పి ఉపేక్ఖాసహగతమేవాతి తేసు ఏకం గహేత్వా గణనూపగాని తీణేవ హోన్తి.
Idāni ahetukapaṭisandhikathā hoti – catunnañhi duhetukakusalacittānaṃ aññatarena kamme āyūhite kusalavipākaupekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātucittena gahitapaṭisandhikassa paṭisandhi kammasadisāti na vattabbā. Kammañhi duhetukaṃ paṭisandhi ahetukā. Tassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhamajjhattārammaṇe’ āpāthamāgate purimanayeneva tayo moghavārā veditabbā. Catunnaṃ pana duhetukakusalacittānaṃ aññatarajavanassa pariyosāne ahetukacittaṃ tadārammaṇabhāvena patiṭṭhāti. Taṃ ‘mūlabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamettha cakkhuviññāṇaṃ sampaṭicchanaṃ upekkhāsahagatasantīraṇaṃ tadārammaṇampi upekkhāsahagatamevāti tesu ekaṃ gahetvā gaṇanūpagāni tīṇeva honti.
‘ఇట్ఠారమ్మణే’ పన సన్తీరణమ్పి తదారమ్మణమ్పి సోమనస్ససహగతమేవ. తేసు ఏకం గహేత్వా పురిమాని తీణి చత్తారి హోన్తి. ఏవం పఞ్చసు ద్వారేసు చత్తారి చత్తారి కత్వా ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే వీసతి విపాకచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తీతి వేదితబ్బాని. అగ్గహితగ్గహణేన పన చక్ఖుద్వారే చత్తారి సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణాని చత్తారీతి అట్ఠ హోన్తి. ఇదం ‘అహేతుకట్ఠకం’ నామ. ఇదం మనుస్సలోకేన గహితం.
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana santīraṇampi tadārammaṇampi somanassasahagatameva. Tesu ekaṃ gahetvā purimāni tīṇi cattāri honti. Evaṃ pañcasu dvāresu cattāri cattāri katvā ekāya cetanāya kamme āyūhite vīsati vipākacittāni uppajjantīti veditabbāni. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cattāri sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti aṭṭha honti. Idaṃ ‘ahetukaṭṭhakaṃ’ nāma. Idaṃ manussalokena gahitaṃ.
చతూసు పన అపాయేసు పవత్తే లబ్భతి. యదా హి మహామోగ్గల్లానత్థేరో నిరయే పదుమం మాపేత్వా పదుమకణ్ణికాయ నిసిన్నో నేరయికానం ధమ్మకథం కథేసి, తదా తేసం థేరం పస్సన్తానం కుసలవిపాకం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి. సద్దం సుణన్తానం సోతవిఞ్ఞాణం, చన్దనవనే దివావిహారం నిసీదిత్వా గతస్స చీవరగన్ధఘాయనకాలే ఘానవిఞ్ఞాణం, నిరయగ్గిం నిబ్బాపేతుం దేవం వస్సాపేత్వా పానీయదానకాలే జివ్హావిఞ్ఞాణం, మన్దమన్దవాతసముట్ఠాపనకాలే కాయవిఞ్ఞాణన్తి ఏవం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని పఞ్చ , ఏకం సమ్పటిచ్ఛనం, ద్వే సన్తీరణానీతి అహేతుకట్ఠకం లబ్భతి . నాగసుపణ్ణవేమానికపేతానమ్పి అకుసలేన పటిసన్ధి హోతి. పవత్తే కుసలం విపచ్చతి. తథా చక్కవత్తినో మఙ్గలహత్థిఅస్సాదీనం. అయం తావ ‘ఇట్ఠఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణేసు’ కుసలజవనవసేన కథామగ్గో.
Catūsu pana apāyesu pavatte labbhati. Yadā hi mahāmoggallānatthero niraye padumaṃ māpetvā padumakaṇṇikāya nisinno nerayikānaṃ dhammakathaṃ kathesi, tadā tesaṃ theraṃ passantānaṃ kusalavipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppajjati. Saddaṃ suṇantānaṃ sotaviññāṇaṃ, candanavane divāvihāraṃ nisīditvā gatassa cīvaragandhaghāyanakāle ghānaviññāṇaṃ, nirayaggiṃ nibbāpetuṃ devaṃ vassāpetvā pānīyadānakāle jivhāviññāṇaṃ, mandamandavātasamuṭṭhāpanakāle kāyaviññāṇanti evaṃ cakkhuviññāṇādīni pañca , ekaṃ sampaṭicchanaṃ, dve santīraṇānīti ahetukaṭṭhakaṃ labbhati . Nāgasupaṇṇavemānikapetānampi akusalena paṭisandhi hoti. Pavatte kusalaṃ vipaccati. Tathā cakkavattino maṅgalahatthiassādīnaṃ. Ayaṃ tāva ‘iṭṭhaiṭṭhamajjhattārammaṇesu’ kusalajavanavasena kathāmaggo.
‘ఇట్ఠారమ్మణే’ పన చతూసు సోమనస్ససహగతాకుసలచిత్తేసు జవితేసు కుసలవిపాకం సోమనస్ససహగతాహేతుకచిత్తం తదారమ్మణం హోతి. ‘ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణే’ చతూసు ఉపేక్ఖాసహగతలోభసమ్పయుత్తేసు జవితేసు కుసలవిపాకం ఉపేక్ఖాసహగతాహేతుకచిత్తం తదారమ్మణం హోతి. యం పన ‘జవనేన తదారమ్మణం నియమేతబ్బ’న్తి వుత్తం తం కుసలం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. దోమనస్ససహగతజవనానన్తరం తదారమ్మణం ఉప్పజ్జమానం కిం ఉప్పజ్జతీతి? అకుసలవిపాకాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుచిత్తం ఉప్పజ్జతి.
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana catūsu somanassasahagatākusalacittesu javitesu kusalavipākaṃ somanassasahagatāhetukacittaṃ tadārammaṇaṃ hoti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ catūsu upekkhāsahagatalobhasampayuttesu javitesu kusalavipākaṃ upekkhāsahagatāhetukacittaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Yaṃ pana ‘javanena tadārammaṇaṃ niyametabba’nti vuttaṃ taṃ kusalaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Domanassasahagatajavanānantaraṃ tadārammaṇaṃ uppajjamānaṃ kiṃ uppajjatīti? Akusalavipākāhetukamanoviññāṇadhātucittaṃ uppajjati.
ఇదం పన జవనం కుసలత్థాయ వా అకుసలత్థాయ వా కో నియామేతీతి? ఆవజ్జనఞ్చేవ వోట్ఠబ్బనఞ్చ. ఆవజ్జనేన హి యోనిసో ఆవట్టితే వోట్ఠబ్బనేన యోనిసో వవత్థాపితే జవనం అకుసలం భవిస్సతీతి అట్ఠానమేతం. ఆవజ్జనేన అయోనిసో ఆవట్టితే వోట్ఠబ్బనేన అయోనిసో వవత్థాపితే జవనం కుసలం భవిస్సతీతిపి అట్ఠానమేతం. ఉభయేన పన యోనిసో ఆవట్టితే వవత్థాపితే చ జవనం కుసలం హోతి, అయోనిసో అకుసలన్తి వేదితబ్బం.
Idaṃ pana javanaṃ kusalatthāya vā akusalatthāya vā ko niyāmetīti? Āvajjanañceva voṭṭhabbanañca. Āvajjanena hi yoniso āvaṭṭite voṭṭhabbanena yoniso vavatthāpite javanaṃ akusalaṃ bhavissatīti aṭṭhānametaṃ. Āvajjanena ayoniso āvaṭṭite voṭṭhabbanena ayoniso vavatthāpite javanaṃ kusalaṃ bhavissatītipi aṭṭhānametaṃ. Ubhayena pana yoniso āvaṭṭite vavatthāpite ca javanaṃ kusalaṃ hoti, ayoniso akusalanti veditabbaṃ.
‘ఇట్ఠారమ్మణే’ పన కఙ్ఖతో ఉద్ధతస్స చ తదారమ్మణం కిం హోతీతి? ఇట్ఠారమ్మణస్మిం కఙ్ఖతు వా మా వా, ఉద్ధతో వా హోతు మా వా, కుసలవిపాకాహేతుకసోమనస్సచిత్తమేవ తదారమ్మణం హోతి, ‘ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణే’ ‘కుసలవిపాకాహేతుకఉపేక్ఖాసహగత’న్తి, అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపతో అత్థదీపనో మహాధమ్మరక్ఖితత్థేరవాదో నామ. సోమనస్ససహగతస్మిఞ్హి జవనే జవితే పఞ్చ తదారమ్మణాని గవేసితబ్బానీతి. ఉపేక్ఖాసహగతస్మిం జవనే జవితే ఛ గవేసితబ్బానీతి.
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana kaṅkhato uddhatassa ca tadārammaṇaṃ kiṃ hotīti? Iṭṭhārammaṇasmiṃ kaṅkhatu vā mā vā, uddhato vā hotu mā vā, kusalavipākāhetukasomanassacittameva tadārammaṇaṃ hoti, ‘iṭṭhamajjhattārammaṇe’ ‘kusalavipākāhetukaupekkhāsahagata’nti, ayaṃ panettha saṅkhepato atthadīpano mahādhammarakkhitattheravādo nāma. Somanassasahagatasmiñhi javane javite pañca tadārammaṇāni gavesitabbānīti. Upekkhāsahagatasmiṃ javane javite cha gavesitabbānīti.
అథ యదా సోమనస్ససహగతపటిసన్ధికస్స పవత్తే ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పమాదేన పరిహీనజ్ఝానస్స ‘పణీతధమ్మో మే నట్ఠో’తి పచ్చవేక్ఖతో విప్పటిసారవసేన దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి, తదా కిం ఉప్పజ్జతి? ‘సోమనస్సానన్తరఞ్హి దోమనస్సం దోమనస్సానన్తరఞ్చ సోమనస్సం’ పట్ఠానే పటిసిద్ధం. మహగ్గతధమ్మం ఆరబ్భ జవనే జవితే తదారమ్మణమ్పి తత్థేవ పటిసిద్ధన్తి? కుసలవిపాకా వా అకుసలవిపాకా వా ఉపేక్ఖాసహగతాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు ఉప్పజ్జతి , కిమస్సా ఆవజ్జనన్తి? ‘భవఙ్గావజ్జనానం వియ నత్థస్సా ఆవజ్జనకిచ్చ’న్తి. ‘ఏతాని తావ అత్తనో నిన్నత్తా చ చిణ్ణత్తా చ సముదాచారత్తా చ ఉప్పజ్జన్తు, అయం కథం ఉప్పజ్జతీ’తి? ‘యథా నిరోధస్స అనన్తరపచ్చయం నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం, నిరోధా వుట్ఠహన్తస్స ఫలసమాపత్తిచిత్తం, అరియమగ్గచిత్తం, మగ్గానన్తరాని ఫలచిత్తాని, ఏవం అసన్తేపి ఆవజ్జనే, నిన్నచిణ్ణసముదాచారభావేన ఉప్పజ్జతి. వినా హి ఆవజ్జనేన చిత్తం ఉప్పజ్జతి, ఆరమ్మణేన పన వినా నుప్పజ్జతీ’తి. ‘అథ కిమస్సారమ్మణ’న్తి? ‘రూపాదీసు పరిత్తధమ్మేసు అఞ్ఞతరం. ఏతేసు హి యదేవ తస్మిం సమయే ఆపాథమాగతం హోతి, తం ఆరబ్భ ఏతం చిత్తం ఉప్పజ్జతీ’తి వేదితబ్బం.
Atha yadā somanassasahagatapaṭisandhikassa pavatte jhānaṃ nibbattetvā pamādena parihīnajjhānassa ‘paṇītadhammo me naṭṭho’ti paccavekkhato vippaṭisāravasena domanassaṃ uppajjati, tadā kiṃ uppajjati? ‘Somanassānantarañhi domanassaṃ domanassānantarañca somanassaṃ’ paṭṭhāne paṭisiddhaṃ. Mahaggatadhammaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇampi tattheva paṭisiddhanti? Kusalavipākā vā akusalavipākā vā upekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātu uppajjati , kimassā āvajjananti? ‘Bhavaṅgāvajjanānaṃ viya natthassā āvajjanakicca’nti. ‘Etāni tāva attano ninnattā ca ciṇṇattā ca samudācārattā ca uppajjantu, ayaṃ kathaṃ uppajjatī’ti? ‘Yathā nirodhassa anantarapaccayaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ, nirodhā vuṭṭhahantassa phalasamāpatticittaṃ, ariyamaggacittaṃ, maggānantarāni phalacittāni, evaṃ asantepi āvajjane, ninnaciṇṇasamudācārabhāvena uppajjati. Vinā hi āvajjanena cittaṃ uppajjati, ārammaṇena pana vinā nuppajjatī’ti. ‘Atha kimassārammaṇa’nti? ‘Rūpādīsu parittadhammesu aññataraṃ. Etesu hi yadeva tasmiṃ samaye āpāthamāgataṃ hoti, taṃ ārabbha etaṃ cittaṃ uppajjatī’ti veditabbaṃ.
ఇదాని సబ్బేసమ్పి ఏతేసం చిత్తానం పాకటభావత్థం అయం పకిణ్ణకనయో వుత్తో –
Idāni sabbesampi etesaṃ cittānaṃ pākaṭabhāvatthaṃ ayaṃ pakiṇṇakanayo vutto –
సుత్తం దోవారికో చ, గామిల్లో అమ్బో కోలియకేన చ;
Suttaṃ dovāriko ca, gāmillo ambo koliyakena ca;
జచ్చన్ధో పీఠసప్పీ చ, విసయగ్గాహో చ ఉపనిస్సయమత్థసోతి.
Jaccandho pīṭhasappī ca, visayaggāho ca upanissayamatthasoti.
తత్థ ‘సుత్త’న్తి, ఏకో పన్థమక్కటకో పఞ్చసు దిసాసు సుత్తం పసారేత్వా జాలం కత్వా మజ్ఝే నిపజ్జతి. పఠమదిసాయ పసారితసుత్తే పాణకేన వా పటఙ్గేన వా మక్ఖికాయ వా పహటే నిపన్నట్ఠానతో చలిత్వా నిక్ఖమిత్వా సుత్తానుసారేన గన్త్వా తస్స యూసం పివిత్వా పునఆగన్త్వా తత్థేవ నిపజ్జతి. దుతియదిసాదీసు పహటకాలేపి ఏవమేవ కరోతి.
Tattha ‘sutta’nti, eko panthamakkaṭako pañcasu disāsu suttaṃ pasāretvā jālaṃ katvā majjhe nipajjati. Paṭhamadisāya pasāritasutte pāṇakena vā paṭaṅgena vā makkhikāya vā pahaṭe nipannaṭṭhānato calitvā nikkhamitvā suttānusārena gantvā tassa yūsaṃ pivitvā punaāgantvā tattheva nipajjati. Dutiyadisādīsu pahaṭakālepi evameva karoti.
తత్థ పఞ్చసు దిసాసు పసారితసుత్తం వియ పఞ్చపసాదా. మజ్ఝే నిపన్నమక్కటకో వియ చిత్తం. పాణకాదీహి సుత్తఘట్టనకాలో వియ ఆరమ్మణేన పసాదస్స ఘట్టితకాలో. మజ్ఝే నిపన్నమక్కటకస్స చలనం వియ పసాదఘట్టనకం ఆరమ్మణం గహేత్వా కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గస్స ఆవట్టితకాలో. సుత్తానుసారేన గమనకాలో వియ వీథిచిత్తప్పవత్తి. సీసే విజ్ఝిత్వా యూసపివనం వియ జవనస్స ఆరమ్మణే జవితకాలో. పునఆగన్త్వా మజ్ఝే నిపజ్జనం వియ చిత్తస్స హదయవత్థుమేవ నిస్సాయ పవత్తనం.
Tattha pañcasu disāsu pasāritasuttaṃ viya pañcapasādā. Majjhe nipannamakkaṭako viya cittaṃ. Pāṇakādīhi suttaghaṭṭanakālo viya ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālo. Majjhe nipannamakkaṭakassa calanaṃ viya pasādaghaṭṭanakaṃ ārammaṇaṃ gahetvā kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Suttānusārena gamanakālo viya vīthicittappavatti. Sīse vijjhitvā yūsapivanaṃ viya javanassa ārammaṇe javitakālo. Punaāgantvā majjhe nipajjanaṃ viya cittassa hadayavatthumeva nissāya pavattanaṃ.
ఇదం ఓపమ్మం కిం దీపేతి? ఆరమ్మణేన పసాదే ఘట్టితే పసాదవత్థుకచిత్తతో హదయరూపవత్థుకచిత్తం పఠమతరం ఉప్పజ్జతీతి దీపేతి. ఏకేకం ఆరమ్మణం ద్వీసు ద్వీసు ద్వారేసు ఆపాథమాగచ్ఛతీతిపి.
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Ārammaṇena pasāde ghaṭṭite pasādavatthukacittato hadayarūpavatthukacittaṃ paṭhamataraṃ uppajjatīti dīpeti. Ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchatītipi.
‘దోవారికో’తి , ఏకో రాజా సయనగతో నిద్దాయతి. తస్స పరిచారకో పాదే పరిమజ్జన్తో నిసీది. బధిరదోవారికో ద్వారే ఠితో. తయో పటిహారా పటిపాటియా ఠితా. అథేకో పచ్చన్తవాసీ మనుస్సో పణ్ణాకారం ఆదాయ ఆగన్త్వా ద్వారం ఆకోటేసి. బధిరదోవారికో సద్దం న సుణాతి. పాదపరిమజ్జకో సఞ్ఞం అదాసి. తాయ సఞ్ఞాయ ద్వారం వివరిత్వా పస్సి. పఠమపటిహారో పణ్ణాకారం గహేత్వా దుతియస్స అదాసి, దుతియో తతియస్స, తతియో రఞ్ఞో. రాజా పరిభుఞ్జి.
‘Dovāriko’ti , eko rājā sayanagato niddāyati. Tassa paricārako pāde parimajjanto nisīdi. Badhiradovāriko dvāre ṭhito. Tayo paṭihārā paṭipāṭiyā ṭhitā. Atheko paccantavāsī manusso paṇṇākāraṃ ādāya āgantvā dvāraṃ ākoṭesi. Badhiradovāriko saddaṃ na suṇāti. Pādaparimajjako saññaṃ adāsi. Tāya saññāya dvāraṃ vivaritvā passi. Paṭhamapaṭihāro paṇṇākāraṃ gahetvā dutiyassa adāsi, dutiyo tatiyassa, tatiyo rañño. Rājā paribhuñji.
తత్థ సో రాజా వియ జవనం దట్ఠబ్బం. పాదపరిమజ్జకో వియ ఆవజ్జనం. బధిరదోవారికో వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణం. తయో పటిహారా వియ సమ్పటిచ్ఛనాదీని తీణి వీథిచిత్తాని. పచ్చన్తవాసినో పణ్ణాకారం ఆదాయ ఆగన్త్వా ద్వారాకోటనం వియ ఆరమ్మణస్స పసాదఘట్టనం. పాదపరిమజ్జకేన సఞ్ఞాయ దిన్నకాలో వియ కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గస్స ఆవట్టితకాలో. తేన దిన్నసఞ్ఞాయ బధిరదోవారికస్స ద్వారవివరణకాలో వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స ఆరమ్మణే దస్సనకిచ్చసాధనకాలో. పఠమపటిహారేన పణ్ణాకారస్స గహితకాలో వియ విపాకమనోధాతుయా ఆరమ్మణస్స సమ్పటిచ్ఛితకాలో. పఠమేన దుతియస్స దిన్నకాలో వియ విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆరమ్మణస్స సన్తీరణకాలో. దుతియేన తతియస్స దిన్నకాలో వియ కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆరమ్మణస్స వవత్థాపితకాలో. తతియేన రఞ్ఞో దిన్నకాలో వియ వోట్ఠబ్బనేన జవనస్స నియ్యాదితకాలో. రఞ్ఞో పరిభోగకాలో వియ జవనస్స ఆరమ్మణరసానుభవనకాలో.
Tattha so rājā viya javanaṃ daṭṭhabbaṃ. Pādaparimajjako viya āvajjanaṃ. Badhiradovāriko viya cakkhuviññāṇaṃ. Tayo paṭihārā viya sampaṭicchanādīni tīṇi vīthicittāni. Paccantavāsino paṇṇākāraṃ ādāya āgantvā dvārākoṭanaṃ viya ārammaṇassa pasādaghaṭṭanaṃ. Pādaparimajjakena saññāya dinnakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Tena dinnasaññāya badhiradovārikassa dvāravivaraṇakālo viya cakkhuviññāṇassa ārammaṇe dassanakiccasādhanakālo. Paṭhamapaṭihārena paṇṇākārassa gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. Paṭhamena dutiyassa dinnakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. Dutiyena tatiyassa dinnakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo. Tatiyena rañño dinnakālo viya voṭṭhabbanena javanassa niyyāditakālo. Rañño paribhogakālo viya javanassa ārammaṇarasānubhavanakālo.
ఇదం ఓపమ్మం కిం దీపేతి? ఆరమ్మణస్స పసాదఘట్టమత్తనమేవ కిచ్చం, కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గావట్టనమత్తమేవ, చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం దస్సనసమ్పటిచ్ఛనసన్తీరణవవత్థాపనమత్తానేవ కిచ్చాని. ఏకన్తేన పన జవనమేవ ఆరమ్మణరసం అనుభోతీతి దీపేతి.
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Ārammaṇassa pasādaghaṭṭamattanameva kiccaṃ, kiriyamanodhātuyā bhavaṅgāvaṭṭanamattameva, cakkhuviññāṇādīnaṃ dassanasampaṭicchanasantīraṇavavatthāpanamattāneva kiccāni. Ekantena pana javanameva ārammaṇarasaṃ anubhotīti dīpeti.
‘గామిల్లో’తి , సమ్బహులా గామదారకా అన్తరవీథియం పంసుకీళం కీళన్తి. తత్థేకస్స హత్థే కహాపణో పటిహఞ్ఞి. సో ‘మయ్హం హత్థే పటిహతం, కిం ను ఖో ఏత’న్తి ఆహ. అథేకో ‘పణ్డరం ఏత’న్తి ఆహ. అపరో సహ పంసునా గాళ్హం గణ్హి. అఞ్ఞో ‘పుథులం చతురస్సం ఏత’న్తి ఆహ. అపరో ‘కహాపణో ఏసో’తి ఆహ. అథ నం ఆహరిత్వా మాతు అదాసి. సా కమ్మే ఉపనేసి.
‘Gāmillo’ti , sambahulā gāmadārakā antaravīthiyaṃ paṃsukīḷaṃ kīḷanti. Tatthekassa hatthe kahāpaṇo paṭihaññi. So ‘mayhaṃ hatthe paṭihataṃ, kiṃ nu kho eta’nti āha. Atheko ‘paṇḍaraṃ eta’nti āha. Aparo saha paṃsunā gāḷhaṃ gaṇhi. Añño ‘puthulaṃ caturassaṃ eta’nti āha. Aparo ‘kahāpaṇo eso’ti āha. Atha naṃ āharitvā mātu adāsi. Sā kamme upanesi.
తత్థ సమ్బహులానం దారకానం అన్తరవీథియం కీళన్తానం నిసిన్నకాలో వియ భవఙ్గచిత్తప్పవత్తి దట్ఠబ్బా. కహాపణస్స హత్థే పటిహతకాలో వియ ఆరమ్మణేన పసాదస్స ఘట్టితకాలో. ‘కిం ను ఖో ఏత’న్తి వుత్తకాలో వియ తం ఆరమ్మణం గహేత్వా కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గస్స ఆవట్టితకాలో. ‘పణ్డరం ఏత’న్తి వుత్తకాలో వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణేన దస్సనకిచ్చస్స సాధితకాలో. సహ పంసునా గాళ్హం గహితకాలో వియ విపాకమనోధాతుయా ఆరమ్మణస్స సమ్పటిచ్ఛితకాలో. ‘పుథులం చతురస్సం ఏత’న్తి వుత్తకాలో వియ విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆరమ్మణస్స సన్తీరణకాలో. ‘ఏసో కహాపణో’తి వుత్తకాలో వియ కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆరమ్మణస్స వవత్థాపితకాలో. మాతరా కమ్మే ఉపనీతకాలో వియ జవనస్స ఆరమ్మణరసానుభవనం వేదితబ్బం.
Tattha sambahulānaṃ dārakānaṃ antaravīthiyaṃ kīḷantānaṃ nisinnakālo viya bhavaṅgacittappavatti daṭṭhabbā. Kahāpaṇassa hatthe paṭihatakālo viya ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālo. ‘Kiṃ nu kho eta’nti vuttakālo viya taṃ ārammaṇaṃ gahetvā kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. ‘Paṇḍaraṃ eta’nti vuttakālo viya cakkhuviññāṇena dassanakiccassa sādhitakālo. Saha paṃsunā gāḷhaṃ gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. ‘Puthulaṃ caturassaṃ eta’nti vuttakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. ‘Eso kahāpaṇo’ti vuttakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo. Mātarā kamme upanītakālo viya javanassa ārammaṇarasānubhavanaṃ veditabbaṃ.
ఇదం ఓపమ్మం కిం దీపేతి? కిరియమనోధాతు అదిస్వావ భవఙ్గం ఆవట్టేతి, విపాకమనోధాతు అదిస్వావ సమ్పటిచ్ఛతి, విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతు అదిస్వావ సన్తీరేతి, కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతు అదిస్వావ వవత్థాపేతి, జవనం అదిస్వావ ఆరమ్మణరసం అనుభోతి. ఏకన్తేన పన చక్ఖువిఞ్ఞాణమేవ దస్సనకిచ్చం సాధేతీతి దీపేతి.
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Kiriyamanodhātu adisvāva bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, vipākamanodhātu adisvāva sampaṭicchati, vipākamanoviññāṇadhātu adisvāva santīreti, kiriyamanoviññāṇadhātu adisvāva vavatthāpeti, javanaṃ adisvāva ārammaṇarasaṃ anubhoti. Ekantena pana cakkhuviññāṇameva dassanakiccaṃ sādhetīti dīpeti.
‘అమ్బో కోలియకేన చా’తి, ఇదం హేట్ఠా వుత్తం అమ్బోపమఞ్చ ఉచ్ఛుసాలాసామికోపమఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం.
‘Ambo koliyakena cā’ti, idaṃ heṭṭhā vuttaṃ ambopamañca ucchusālāsāmikopamañca sandhāya vuttaṃ.
‘జచ్చన్ధో పీఠసప్పీ చా’తి, ఉభోపి కిర తే నగరద్వారే సాలాయం నిసీదింసు. తత్థ పీఠసప్పీ ఆహ – ‘భో అన్ధక, కస్మా త్వం ఇధ సుస్సమానో విచరసి, అసుకో పదేసో సుభిక్ఖో బహ్వన్నపానో, కిం తత్థ గన్త్వా సుఖేన జీవితుం న వట్టతీ’తి? ‘మయ్హం తావ తయా ఆచిక్ఖితం, తుయ్హం పన తత్థ గన్త్వా సుఖేన జీవితుం కిం న వట్టతీ’తి? ‘మయ్హం గన్తుం పాదా నత్థీ’తి. ‘మయ్హమ్పి పస్సితుం చక్ఖూని నత్థీ’తి. ‘యది ఏవం, తవ పాదా హోన్తు, మమ చక్ఖూనీ’తి ఉభోపి ‘సాధూ’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా జచ్చన్ధో పీఠసప్పిం ఖన్ధం ఆరోపేసి. సో తస్స ఖన్ధే నిసీదిత్వా వామహత్థేనస్స సీసం పరిక్ఖిపిత్వా దక్ఖిణహత్థేన ‘ఇమస్మిం ఠానే మూలం ఆవరిత్వా ఠితం, ఇమస్మిం పాసాణో, వామం ముఞ్చ దక్ఖిణం గణ్హ, దక్ఖిణం ముఞ్చ వామం గణ్హా’తి మగ్గం నియమేత్వా ఆచిక్ఖతి. ఏవం జచ్చన్ధస్స పాదా పీఠసప్పిస్స చక్ఖూనీతి ఉభోపి సమ్పయోగేన ఇచ్ఛితట్ఠానం గన్త్వా సుఖేన జీవింసు.
‘Jaccandho pīṭhasappī cā’ti, ubhopi kira te nagaradvāre sālāyaṃ nisīdiṃsu. Tattha pīṭhasappī āha – ‘bho andhaka, kasmā tvaṃ idha sussamāno vicarasi, asuko padeso subhikkho bahvannapāno, kiṃ tattha gantvā sukhena jīvituṃ na vaṭṭatī’ti? ‘Mayhaṃ tāva tayā ācikkhitaṃ, tuyhaṃ pana tattha gantvā sukhena jīvituṃ kiṃ na vaṭṭatī’ti? ‘Mayhaṃ gantuṃ pādā natthī’ti. ‘Mayhampi passituṃ cakkhūni natthī’ti. ‘Yadi evaṃ, tava pādā hontu, mama cakkhūnī’ti ubhopi ‘sādhū’ti sampaṭicchitvā jaccandho pīṭhasappiṃ khandhaṃ āropesi. So tassa khandhe nisīditvā vāmahatthenassa sīsaṃ parikkhipitvā dakkhiṇahatthena ‘imasmiṃ ṭhāne mūlaṃ āvaritvā ṭhitaṃ, imasmiṃ pāsāṇo, vāmaṃ muñca dakkhiṇaṃ gaṇha, dakkhiṇaṃ muñca vāmaṃ gaṇhā’ti maggaṃ niyametvā ācikkhati. Evaṃ jaccandhassa pādā pīṭhasappissa cakkhūnīti ubhopi sampayogena icchitaṭṭhānaṃ gantvā sukhena jīviṃsu.
తత్థ జచ్చన్ధో వియ రూపకాయో, పీఠసప్పీ వియ అరూపకాయో. పీఠసప్పినా వినా జచ్చన్ధస్స దిసం గన్తుం గమనాభిసఙ్ఖారస్స అనిబ్బత్తితకాలో వియ రూపస్స అరూపేన వినా ఆదానగహణచోపనం పాపేతుం అసమత్థతా. జచ్చన్ధేన వినా పీఠసప్పిస్స దిసం గన్తుం గమనాభిసఙ్ఖారస్స అప్పవత్తనం వియ పఞ్చవోకారే రూపం, వినా అరూపస్స అప్పవత్తి. ద్విన్నమ్పి సమ్పయోగేన ఇచ్ఛితట్ఠానం గన్త్వా సుఖేన జీవితకాలో వియ రూపారూపధమ్మానం అఞ్ఞమఞ్ఞయోగేన సబ్బకిచ్చేసు పవత్తిసమ్భావోతి. అయం పఞ్హో పఞ్చవోకారభవవసేన కథితో.
Tattha jaccandho viya rūpakāyo, pīṭhasappī viya arūpakāyo. Pīṭhasappinā vinā jaccandhassa disaṃ gantuṃ gamanābhisaṅkhārassa anibbattitakālo viya rūpassa arūpena vinā ādānagahaṇacopanaṃ pāpetuṃ asamatthatā. Jaccandhena vinā pīṭhasappissa disaṃ gantuṃ gamanābhisaṅkhārassa appavattanaṃ viya pañcavokāre rūpaṃ, vinā arūpassa appavatti. Dvinnampi sampayogena icchitaṭṭhānaṃ gantvā sukhena jīvitakālo viya rūpārūpadhammānaṃ aññamaññayogena sabbakiccesu pavattisambhāvoti. Ayaṃ pañho pañcavokārabhavavasena kathito.
‘విసయగ్గాహో’ చాతి, చక్ఖు రూపవిసయం గణ్హాతి. సోతాదీని సద్దాదివిసయే.
‘Visayaggāho’ cāti, cakkhu rūpavisayaṃ gaṇhāti. Sotādīni saddādivisaye.
‘ఉపనిస్సయమత్థసో’తి, ‘ఉపనిస్సయతో’ చ ‘అత్థతో’ చ. తత్థ అసమ్భిన్నత్తా చక్ఖుస్స, ఆపాథగతత్తా రూపానం, ఆలోకసన్నిస్సితం, మనసికారహేతుకం చతూహి పచ్చయేహి ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణం, సద్ధిం సమ్పయుత్తధమ్మేహి. తత్థ మతస్సాపి చక్ఖు సమ్భిన్నం హోతి. జీవతో నిరుద్ధమ్పి, పిత్తేన వా సేమ్హేన వా రుహిరేన వా పలిబుద్ధమ్పి, చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స పచ్చయో భవితుం అసక్కోన్తం ‘సమ్భిన్నం’ నామ హోతి. సక్కోన్తం అసమ్భిన్నం నామ. సోతాదీసుపి ఏసేవ నయో. చక్ఖుస్మిం పన అసమ్భిన్నేపి బహిద్ధా రూపారమ్మణే ఆపాథం అనాగచ్ఛన్తే చక్ఖువిఞ్ఞాణం నుప్పజ్జతి. తస్మిం పన ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తేపి ఆలోకసన్నిస్సయే అసతి నుప్పజ్జతి. తస్మిం సన్తేపి కిరియమనోధాతుయా భవఙ్గే అనావట్టితే నుప్పజ్జతి. ఆవట్టితేయేవ ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పజ్జమానం సమ్పయుత్తధమ్మేహి సద్ధింయేవ ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమే చత్తారో పచ్చయే లభిత్వా ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణం (మ॰ ని॰ ౧.౩౦౬ థోకం విసదిసం).
‘Upanissayamatthaso’ti, ‘upanissayato’ ca ‘atthato’ ca. Tattha asambhinnattā cakkhussa, āpāthagatattā rūpānaṃ, ālokasannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha matassāpi cakkhu sambhinnaṃ hoti. Jīvato niruddhampi, pittena vā semhena vā ruhirena vā palibuddhampi, cakkhuviññāṇassa paccayo bhavituṃ asakkontaṃ ‘sambhinnaṃ’ nāma hoti. Sakkontaṃ asambhinnaṃ nāma. Sotādīsupi eseva nayo. Cakkhusmiṃ pana asambhinnepi bahiddhā rūpārammaṇe āpāthaṃ anāgacchante cakkhuviññāṇaṃ nuppajjati. Tasmiṃ pana āpāthaṃ āgacchantepi ālokasannissaye asati nuppajjati. Tasmiṃ santepi kiriyamanodhātuyā bhavaṅge anāvaṭṭite nuppajjati. Āvaṭṭiteyeva uppajjati. Evaṃ uppajjamānaṃ sampayuttadhammehi saddhiṃyeva uppajjati. Iti ime cattāro paccaye labhitvā uppajjati cakkhuviññāṇaṃ (ma. ni. 1.306 thokaṃ visadisaṃ).
అసమ్భిన్నత్తా సోతస్స, ఆపాథగతత్తా సద్దానం, ఆకాససన్నిస్సితం, మనసికారహేతుకం చతూహి పచ్చయేహి ఉప్పజ్జతి సోతవిఞ్ఞాణం, సద్ధిం సమ్పయుత్తధమ్మేహి. తత్థ ‘ఆకాససన్నిస్సిత’న్తి ఆకాససన్నిస్సయం లద్ధావ ఉప్పజ్జతి, న వినా తేన. న హి పిహితకణ్ణచ్ఛిద్దస్స సోతవిఞ్ఞాణం పవత్తతి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం. యథా చేత్థ ఏవం ఇతో పరేసుపి. విసేసమత్తం పన వక్ఖామ.
Asambhinnattā sotassa, āpāthagatattā saddānaṃ, ākāsasannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati sotaviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘ākāsasannissita’nti ākāsasannissayaṃ laddhāva uppajjati, na vinā tena. Na hi pihitakaṇṇacchiddassa sotaviññāṇaṃ pavattati. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Yathā cettha evaṃ ito paresupi. Visesamattaṃ pana vakkhāma.
అసమ్భిన్నత్తా ఘానస్స, ఆపాథగతత్తా గన్ధానం, వాయోసన్నిస్సితం, మనసికారహేతుకం చతూహి పచ్చయేహి ఉప్పజ్జతి ఘానవిఞ్ఞాణం , సద్ధిం సమ్పయుత్తధమ్మేహి. తత్థ ‘వాయోసన్నిస్సిత’న్తి ఘానబిలం వాయుమ్హి పవిసన్తేయేవ ఉప్పజ్జతి, తస్మిం అసతి నుప్పజ్జతీతి అత్థో.
Asambhinnattā ghānassa, āpāthagatattā gandhānaṃ, vāyosannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati ghānaviññāṇaṃ , saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘vāyosannissita’nti ghānabilaṃ vāyumhi pavisanteyeva uppajjati, tasmiṃ asati nuppajjatīti attho.
అసమ్భిన్నత్తా జివ్హాయ, ఆపాథగతత్తా రసానం, ఆపోసన్నిస్సితం, మనసికారహేతుకం చతూహి పచ్చయేహి ఉప్పజ్జతి జివ్హావిఞ్ఞాణం, సద్ధిం సమ్పయుత్తధమ్మేహి. తత్థ ‘ఆపోసన్నిస్సిత’న్తి జివ్హాతేమనం ఆపం లద్ధావ ఉప్పజ్జతి, న వినా తేన. సుక్ఖజివ్హానఞ్హి సుక్ఖఖాదనీయే జివ్హాయ ఠపితేపి జివ్హావిఞ్ఞాణం నుప్పజ్జతేవ.
Asambhinnattā jivhāya, āpāthagatattā rasānaṃ, āposannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati jivhāviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘āposannissita’nti jivhātemanaṃ āpaṃ laddhāva uppajjati, na vinā tena. Sukkhajivhānañhi sukkhakhādanīye jivhāya ṭhapitepi jivhāviññāṇaṃ nuppajjateva.
అసమ్భిన్నత్తా కాయస్స, ఆపాథగతత్తా ఫోట్ఠబ్బానం, పథవిసన్నిస్సితం, మనసికారహేతుకం చతూహి పచ్చయేహి ఉప్పజ్జతి కాయవిఞ్ఞాణం, సద్ధిం సమ్పయుత్తధమ్మేహి. తత్థ ‘పథవిసన్నిస్సిత’న్తి కాయపసాదపచ్చయం పథవిసన్నిస్సయం లద్ధావ ఉప్పజ్జతి, న తేన వినా. కాయద్వారస్మిఞ్హి బహిద్ధామహాభూతారమ్మణం అజ్ఝత్తికం కాయపసాదం ఘట్టేత్వా పసాదపచ్చయేసు మహాభూతేసు పటిహఞ్ఞతి.
Asambhinnattā kāyassa, āpāthagatattā phoṭṭhabbānaṃ, pathavisannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati kāyaviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘pathavisannissita’nti kāyapasādapaccayaṃ pathavisannissayaṃ laddhāva uppajjati, na tena vinā. Kāyadvārasmiñhi bahiddhāmahābhūtārammaṇaṃ ajjhattikaṃ kāyapasādaṃ ghaṭṭetvā pasādapaccayesu mahābhūtesu paṭihaññati.
అసమ్భిన్నత్తా మనస్స, ఆపాథగతత్తా ధమ్మానం, వత్థుసన్నిస్సితం, మనసికారహేతుకం చతూహి పచ్చయేహి ఉప్పజ్జతి మనోవిఞ్ఞాణం, సద్ధిం సమ్పయుత్తధమ్మేహి. తత్థ ‘మనో’తి భవఙ్గచిత్తం. తం నిరుద్ధమ్పి, ఆవజ్జనచిత్తస్స పచ్చయో భవితుం అసమత్థం మన్దథామగతమేవ పవత్తమానమ్పి, సమ్భిన్నం నామ హోతి. ఆవజ్జనస్స పన పచ్చయో భవితుం సమత్థం అసమ్భిన్నం నామ. ‘ఆపాథగతత్తా ధమ్మాన’న్తి ధమ్మారమ్మణే ఆపాథగతే. ‘వత్థుసన్నిస్సిత’న్తి హదయవత్థుసన్నిస్సయం లద్ధావ ఉప్పజ్జతి, న తేన వినా. అయమ్పి పఞ్హో పఞ్చవోకారభవం సన్ధాయ కథితో. ‘మనసికారహేతుక’న్తి కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా భవఙ్గే ఆవట్టితేయేవ ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. అయం తావ ‘ఉపనిస్సయమత్థసో’తి ఏత్థ ఉపనిస్సయవణ్ణనా.
Asambhinnattā manassa, āpāthagatattā dhammānaṃ, vatthusannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati manoviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘mano’ti bhavaṅgacittaṃ. Taṃ niruddhampi, āvajjanacittassa paccayo bhavituṃ asamatthaṃ mandathāmagatameva pavattamānampi, sambhinnaṃ nāma hoti. Āvajjanassa pana paccayo bhavituṃ samatthaṃ asambhinnaṃ nāma. ‘Āpāthagatattā dhammāna’nti dhammārammaṇe āpāthagate. ‘Vatthusannissita’nti hadayavatthusannissayaṃ laddhāva uppajjati, na tena vinā. Ayampi pañho pañcavokārabhavaṃ sandhāya kathito. ‘Manasikārahetuka’nti kiriyamanoviññāṇadhātuyā bhavaṅge āvaṭṭiteyeva uppajjatīti attho. Ayaṃ tāva ‘upanissayamatthaso’ti ettha upanissayavaṇṇanā.
‘అత్థతో’ పన చక్ఖు దస్సనత్థం, సోతం సవనత్థం, ఘానం ఘాయనత్థం, జివ్హా సాయనత్థా, కాయో ఫుసనత్థో , మనో విజాననత్థో. తత్థ దస్సనం అత్థో అస్స. తఞ్హి తేన నిప్ఫాదేతబ్బన్తి దస్సనత్థం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్తావతా తిపిటకచూళనాగత్థేరవాదే సోళసకమగ్గో నిట్ఠితో, సద్ధిం ద్వాదసకమగ్గేన చేవ అహేతుకట్ఠకేన చాతి.
‘Atthato’ pana cakkhu dassanatthaṃ, sotaṃ savanatthaṃ, ghānaṃ ghāyanatthaṃ, jivhā sāyanatthā, kāyo phusanattho , mano vijānanattho. Tattha dassanaṃ attho assa. Tañhi tena nipphādetabbanti dassanatthaṃ. Sesesupi eseva nayo. Ettāvatā tipiṭakacūḷanāgattheravāde soḷasakamaggo niṭṭhito, saddhiṃ dvādasakamaggena ceva ahetukaṭṭhakena cāti.
ఇదాని మోరవాపీవాసీమహాదత్తత్థేరవాదే ద్వాదసకమగ్గకథా హోతి. తత్థ సాకేతపఞ్హఉస్సదకిత్తనహేతుకిత్తనాని పాకతికానేవ. అయం పన థేరో అసఙ్ఖారికససఙ్ఖారికేసు దోసం దిస్వా ‘అసఙ్ఖారికం అసఙ్ఖారికమేవ విపాకం దేతి, నో ససఙ్ఖారికం; ససఙ్ఖారికమ్పి ససఙ్ఖారికమేవ నో అసఙ్ఖారిక’న్తి ఆహ. జవనేన చేస చిత్తనియామం న కథేతి. ఆరమ్మణేన పన వేదనానియామం కథేతి. తేనస్స విపాకుద్ధారే ద్వాదసకమగ్గో నామ జాతో. దసకమగ్గోపి, అహేతుకట్ఠకమ్పి ఏత్థేవ పవిట్ఠం.
Idāni moravāpīvāsīmahādattattheravāde dvādasakamaggakathā hoti. Tattha sāketapañhaussadakittanahetukittanāni pākatikāneva. Ayaṃ pana thero asaṅkhārikasasaṅkhārikesu dosaṃ disvā ‘asaṅkhārikaṃ asaṅkhārikameva vipākaṃ deti, no sasaṅkhārikaṃ; sasaṅkhārikampi sasaṅkhārikameva no asaṅkhārika’nti āha. Javanena cesa cittaniyāmaṃ na katheti. Ārammaṇena pana vedanāniyāmaṃ katheti. Tenassa vipākuddhāre dvādasakamaggo nāma jāto. Dasakamaggopi, ahetukaṭṭhakampi ettheva paviṭṭhaṃ.
తత్రాయం నయో – సోమనస్ససహగతతిహేతుకఅసఙ్ఖారికచిత్తేన హి కమ్మే ఆయూహితే తాదిసేనేవ విపాకచిత్తేన గహితపటిసన్ధికస్స వుడ్ఢిప్పత్తస్స చక్ఖుద్వారే ‘ఇట్ఠారమ్మణే’ ఆపాథగతే హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ తయో మోఘవారా హోన్తి. తస్స కుసలతో చత్తారి సోమనస్ససహగతాని, అకుసలతో చత్తారి, కిరియతో పఞ్చాతి ఇమేసం తేరసన్నం చిత్తానం అఞ్ఞతరేన జవితపరియోసానే తదారమ్మణం పతిట్ఠహమానం సోమనస్ససహగతఅసఙ్ఖారికతిహేతుకచిత్తమ్పి దుహేతుకచిత్తమ్పి పతిట్ఠాతి. ఏవమస్స చక్ఖుద్వారే చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని తీణి, తదారమ్మణాని ద్వేతి, పఞ్చ గణనూపగచిత్తాని హోన్తి.
Tatrāyaṃ nayo – somanassasahagatatihetukaasaṅkhārikacittena hi kamme āyūhite tādiseneva vipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthagate heṭṭhā vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Tassa kusalato cattāri somanassasahagatāni, akusalato cattāri, kiriyato pañcāti imesaṃ terasannaṃ cittānaṃ aññatarena javitapariyosāne tadārammaṇaṃ patiṭṭhahamānaṃ somanassasahagataasaṅkhārikatihetukacittampi duhetukacittampi patiṭṭhāti. Evamassa cakkhudvāre cakkhuviññāṇādīni tīṇi, tadārammaṇāni dveti, pañca gaṇanūpagacittāni honti.
ఆరమ్మణేన పన వేదనం పరివత్తేత్వా కుసలతో చతున్నం, అకుసలతో చతున్నం, కిరియతో చతున్నన్తి, ద్వాదసన్నం ఉపేక్ఖాసహగతచిత్తానం అఞ్ఞతరేన జవితావసానే ఉపేక్ఖాసహగతతిహేతుకఅసఙ్ఖారికవిపాకమ్పి దుహేతుకఅసఙ్ఖారికవిపాకమ్పి తదారమ్మణం హుత్వా ఉప్పజ్జతి. ఏవమస్స చక్ఖుద్వారే ఉపేక్ఖాసహగతసన్తీరణం, ఇమాని ద్వే తదారమ్మణానీతి, తీణి గణనూపగచిత్తాని హోన్తి. తాని పురిమేహి పఞ్చహి సద్ధిం అట్ఠ. సోతద్వారాదీసుపి అట్ఠ అట్ఠాతి ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే సమచత్తాలీస చిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. అగ్గహితగ్గహణేన పన చక్ఖుద్వారే అట్ఠ, సోతవిఞ్ఞాణాదీని చత్తారీతి, ద్వాదస హోన్తి. తత్థ ‘మూలభవఙ్గతా’‘ఆగన్తుకభవఙ్గతా’‘అమ్బోపమనియామకథా’ చ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.
Ārammaṇena pana vedanaṃ parivattetvā kusalato catunnaṃ, akusalato catunnaṃ, kiriyato catunnanti, dvādasannaṃ upekkhāsahagatacittānaṃ aññatarena javitāvasāne upekkhāsahagatatihetukaasaṅkhārikavipākampi duhetukaasaṅkhārikavipākampi tadārammaṇaṃ hutvā uppajjati. Evamassa cakkhudvāre upekkhāsahagatasantīraṇaṃ, imāni dve tadārammaṇānīti, tīṇi gaṇanūpagacittāni honti. Tāni purimehi pañcahi saddhiṃ aṭṭha. Sotadvārādīsupi aṭṭha aṭṭhāti ekāya cetanāya kamme āyūhite samacattālīsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre aṭṭha, sotaviññāṇādīni cattārīti, dvādasa honti. Tattha ‘mūlabhavaṅgatā’‘āgantukabhavaṅgatā’‘ambopamaniyāmakathā’ ca vuttanayeneva veditabbā.
సోమనస్ససహగతతిహేతుకససఙ్ఖారికకుసలచిత్తేన కమ్మే ఆయూహితేపి ఉపేక్ఖాసహగతతిహేతుకఅసఙ్ఖారికససఙ్ఖారికేహి కమ్మే ఆయూహితేపి ఏసేవ నయో. తత్థ యన్తోపమాపి ఏత్థ పాకతికా ఏవ. ఏత్తావతా తిహేతుకకమ్మేన తిహేతుకపటిసన్ధి హోతీతి వారో కథితో. తిహేతుకకమ్మేన దుహేతుకపటిసన్ధి హోతీతి వారో పన పటిచ్ఛన్నో హుత్వా గతో.
Somanassasahagatatihetukasasaṅkhārikakusalacittena kamme āyūhitepi upekkhāsahagatatihetukaasaṅkhārikasasaṅkhārikehi kamme āyūhitepi eseva nayo. Tattha yantopamāpi ettha pākatikā eva. Ettāvatā tihetukakammena tihetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito. Tihetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro pana paṭicchanno hutvā gato.
ఇదాని దుహేతుకకమ్మేన దుహేతుకపటిసన్ధికథా హోతి. సోమనస్ససహగతదుహేతుకఅసఙ్ఖారికచిత్తేన హి కమ్మే ఆయూహితే తాదిసేనేవ విపాకచిత్తేన గహితపటిసన్ధికస్స వుడ్ఢిప్పత్తస్స చక్ఖుద్వారే ఇట్ఠారమ్మణే ఆపాథగతే హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ తయో మోఘవారా హోన్తి. దుహేతుకస్స పన జవనకిరియా నత్థి. తస్మా కుసలతో చత్తారి సోమనస్ససహగతాని, అకుసలతో చత్తారీతి ఇమేసం అట్ఠన్నం అఞ్ఞతరేన జవితపరియోసానే దుహేతుకమేవ సోమనస్ససహగతఅసఙ్ఖారికం తదారమ్మణం హోతి. ఏవమస్స చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని తీణి, ఇదఞ్చ తదారమ్మణన్తి, చత్తారి గణనూపగచిత్తాని హోన్తి. ‘ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణే’ పన కుసలతో ఉపేక్ఖాసహగతానం చతున్నం, అకుసలతో చతున్నన్తి, అట్ఠన్నం అఞ్ఞతరేన జవితపరియోసానే దుహేతుకమేవ ఉపేక్ఖాసహగతం అసఙ్ఖారికం తదారమ్మణం హోతి. ఏవమస్స ఉపేక్ఖాసహగతసన్తీరణం, ఇదఞ్చ తదారమ్మణన్తి, ద్వే గణనూపగచిత్తాని హోన్తి. తాని పురిమేహి చతూహి సద్ధిం ఛ. సోతద్వారాదీసుపి ఛ ఛాతి ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే సమతింస చిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. అగ్గహితగ్గహణేన పన చక్ఖుద్వారే ఛ, సోతవిఞ్ఞాణాదీని చత్తారీతి దస హోన్తి. అమ్బోపమనియామకథా పాకతికా ఏవ. యన్తోపమా ఇధ న లబ్భతీతి వుత్తం.
Idāni duhetukakammena duhetukapaṭisandhikathā hoti. Somanassasahagataduhetukaasaṅkhārikacittena hi kamme āyūhite tādiseneva vipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre iṭṭhārammaṇe āpāthagate heṭṭhā vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Duhetukassa pana javanakiriyā natthi. Tasmā kusalato cattāri somanassasahagatāni, akusalato cattārīti imesaṃ aṭṭhannaṃ aññatarena javitapariyosāne duhetukameva somanassasahagataasaṅkhārikaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Evamassa cakkhuviññāṇādīni tīṇi, idañca tadārammaṇanti, cattāri gaṇanūpagacittāni honti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ pana kusalato upekkhāsahagatānaṃ catunnaṃ, akusalato catunnanti, aṭṭhannaṃ aññatarena javitapariyosāne duhetukameva upekkhāsahagataṃ asaṅkhārikaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Evamassa upekkhāsahagatasantīraṇaṃ, idañca tadārammaṇanti, dve gaṇanūpagacittāni honti. Tāni purimehi catūhi saddhiṃ cha. Sotadvārādīsupi cha chāti ekāya cetanāya kamme āyūhite samatiṃsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cha, sotaviññāṇādīni cattārīti dasa honti. Ambopamaniyāmakathā pākatikā eva. Yantopamā idha na labbhatīti vuttaṃ.
సోమనస్ససహగతదుహేతుకససఙ్ఖారికకుసలచిత్తేన కమ్మే ఆయూహితేపి ఉపేక్ఖాసహగతదుహేతుకఅసఙ్ఖారికససఙ్ఖారికేహి కమ్మే ఆయూహితేపి ఏసేవ నయో. ఏత్తావతా దుహేతుకకమ్మేన దుహేతుకపటిసన్ధి హోతీతి వారో కథితో.
Somanassasahagataduhetukasasaṅkhārikakusalacittena kamme āyūhitepi upekkhāsahagataduhetukaasaṅkhārikasasaṅkhārikehi kamme āyūhitepi eseva nayo. Ettāvatā duhetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito.
అహేతుకపటిసన్ధి హోతీతి వారో పన ఏవం వేదితబ్బో – కుసలతో చతూహి ఞాణవిప్పయుత్తేహి కమ్మే ఆయూహితే, కుసలవిపాకాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఉపేక్ఖాసహగతాయ పటిసన్ధియా గహితాయ, కమ్మసదిసా పటిసన్ధీతి న వత్తబ్బా. ఇతో పట్ఠాయ హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ కథేత్వా ఇట్ఠేపి ఇట్ఠమజ్ఝత్తేపి చిత్తప్పవత్తి వేదితబ్బా. ఇమస్స హి థేరస్స వాదే పిణ్డజవనం జవతి. సేసా ఇదం పన జవనం కుసలత్థాయ వా అకుసలత్థాయ వా కో నియామేతీతిఆదికథా సబ్బా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాతి. ఏత్తావతా మోరవాపీవాసీమహాదత్తత్థేరవాదే ద్వాదసకమగ్గో నిట్ఠితో సద్ధిం దసకమగ్గేన చేవ అహేతుకట్ఠకేన చ.
Ahetukapaṭisandhi hotīti vāro pana evaṃ veditabbo – kusalato catūhi ñāṇavippayuttehi kamme āyūhite, kusalavipākāhetukamanoviññāṇadhātuyā upekkhāsahagatāya paṭisandhiyā gahitāya, kammasadisā paṭisandhīti na vattabbā. Ito paṭṭhāya heṭṭhā vuttanayeneva kathetvā iṭṭhepi iṭṭhamajjhattepi cittappavatti veditabbā. Imassa hi therassa vāde piṇḍajavanaṃ javati. Sesā idaṃ pana javanaṃ kusalatthāya vā akusalatthāya vā ko niyāmetītiādikathā sabbā heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāti. Ettāvatā moravāpīvāsīmahādattattheravāde dvādasakamaggo niṭṭhito saddhiṃ dasakamaggena ceva ahetukaṭṭhakena ca.
ఇదాని మహాధమ్మరక్ఖితత్థేరవాదే దసకమగ్గకథా హోతి. తత్థ సాకేతపఞ్హఉస్సదకిత్తనాని పాకతికానేవ. హేతుకిత్తనే పన అయం విసేసో. తిహేతుకకమ్మం తిహేతుకవిపాకమ్పి దుహేతుకవిపాకమ్పి అహేతుకవిపాకమ్పి దేతి. దుహేతుకకమ్మం తిహేతుకమేవ న దేతి, ఇతరం దేతి. తిహేతుకకమ్మేన పటిసన్ధి తిహేతుకావ హోతి; దుహేతుకాహేతుకా న హోతి. దుహేతుకకమ్మేన దుహేతుకాహేతుకా హోతి, తిహేతుకా న హోతి. అసఙ్ఖారికకమ్మం విపాకం అసఙ్ఖారికమేవ దేతి, నో ససఙ్ఖారికం. ససఙ్ఖారికమ్పి ససఙ్ఖారికమేవ దేతి, నో అసఙ్ఖారికం. ఆరమ్మణేన వేదనా పరివత్తేతబ్బా. జవనం పిణ్డజవనమేవ జవతి. ఆదితో పట్ఠాయ చిత్తాని కథేతబ్బాని.
Idāni mahādhammarakkhitattheravāde dasakamaggakathā hoti. Tattha sāketapañhaussadakittanāni pākatikāneva. Hetukittane pana ayaṃ viseso. Tihetukakammaṃ tihetukavipākampi duhetukavipākampi ahetukavipākampi deti. Duhetukakammaṃ tihetukameva na deti, itaraṃ deti. Tihetukakammena paṭisandhi tihetukāva hoti; duhetukāhetukā na hoti. Duhetukakammena duhetukāhetukā hoti, tihetukā na hoti. Asaṅkhārikakammaṃ vipākaṃ asaṅkhārikameva deti, no sasaṅkhārikaṃ. Sasaṅkhārikampi sasaṅkhārikameva deti, no asaṅkhārikaṃ. Ārammaṇena vedanā parivattetabbā. Javanaṃ piṇḍajavanameva javati. Ādito paṭṭhāya cittāni kathetabbāni.
తత్రాయం కథా – ఏకో పఠమకుసలచిత్తేన కమ్మం ఆయూహతి, పఠమవిపాకచిత్తేనేవ పటిసన్ధిం గణ్హాతి. అయం కమ్మసదిసా పటిసన్ధి. తస్స వుడ్ఢిప్పత్తస్స చక్ఖుద్వారే ‘ఇట్ఠారమ్మణే’ ఆపాథగతే వుత్తనయేనేవ తయో మోఘవారా హోన్తి. అథస్స హేట్ఠా వుత్తానం తేరసన్నం సోమనస్ససహగతజవనానం అఞ్ఞతరేన జవితపరియోసానే పఠమవిపాకచిత్తమేవ తదారమ్మణం హోతి. తం ‘మూలభవఙ్గం’ ‘తదారమ్మణ’న్తి ద్వే నామాని లభతి. ఏవమస్స చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని తీణి, ఇదఞ్చ తదారమ్మణన్తి, చత్తారి గణనూపగచిత్తాని హోన్తి. ‘ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణే’ హేట్ఠా వుత్తానంయేవ ద్వాదసన్నం ఉపేక్ఖాసహగతజవనానం అఞ్ఞతరేన జవితపరియోసానే ఉపేక్ఖాసహగతం తిహేతుకం అసఙ్ఖారికచిత్తం తదారమ్మణతాయ పవత్తతి. తం ‘ఆగన్తుకభవఙ్గం’‘తదారమ్మణ’న్తి ద్వే నామాని లభతి. ఏవమస్స ఉపేక్ఖాసహగతసన్తీరణం ఇదఞ్చ తదారమ్మణన్తి ద్వే గణనూపగచిత్తాని. తాని పురిమేహి చతూహి సద్ధిం ఛ హోన్తి. ఏవం ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే పఞ్చసు ద్వారేసు సమతింస చిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. అగ్గహితగ్గహణేన పన చక్ఖుద్వారే ఛ, సోతవిఞ్ఞాణాదీని చత్తారీతి దస హోన్తి. అమ్బోపమనియామకథా పాకతికాయేవ.
Tatrāyaṃ kathā – eko paṭhamakusalacittena kammaṃ āyūhati, paṭhamavipākacitteneva paṭisandhiṃ gaṇhāti. Ayaṃ kammasadisā paṭisandhi. Tassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthagate vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Athassa heṭṭhā vuttānaṃ terasannaṃ somanassasahagatajavanānaṃ aññatarena javitapariyosāne paṭhamavipākacittameva tadārammaṇaṃ hoti. Taṃ ‘mūlabhavaṅgaṃ’ ‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamassa cakkhuviññāṇādīni tīṇi, idañca tadārammaṇanti, cattāri gaṇanūpagacittāni honti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ heṭṭhā vuttānaṃyeva dvādasannaṃ upekkhāsahagatajavanānaṃ aññatarena javitapariyosāne upekkhāsahagataṃ tihetukaṃ asaṅkhārikacittaṃ tadārammaṇatāya pavattati. Taṃ ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamassa upekkhāsahagatasantīraṇaṃ idañca tadārammaṇanti dve gaṇanūpagacittāni. Tāni purimehi catūhi saddhiṃ cha honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite pañcasu dvāresu samatiṃsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cha, sotaviññāṇādīni cattārīti dasa honti. Ambopamaniyāmakathā pākatikāyeva.
దుతియతతియచతుత్థకుసలచిత్తేహి కమ్మే ఆయూహితేపి ఏత్తకానేవ విపాకచిత్తాని హోన్తి. చతూహి ఉపేక్ఖాసహగతచిత్తేహి ఆయూహితేపి ఏసేవ నయో. ఇధ పన పఠమం ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణం దస్సేతబ్బం. పచ్ఛా ఇట్ఠారమ్మణేన వేదనా పరివత్తేతబ్బా. అమ్బోపమనియామకథా పాకతికా ఏవ. యన్తోపమా న లబ్భతి. ‘కుసలతో పన చతున్నం ఞాణవిప్పయుత్తానం అఞ్ఞతరేన కమ్మే ఆయూహితే’తి ఇతో పట్ఠాయ సబ్బం విత్థారేత్వా అహేతుకట్ఠకం కథేతబ్బం. ఏత్తావతా మహాధమ్మరక్ఖితత్థేరవాదే దసకమగ్గో నిట్ఠితో హోతి, సద్ధిం అహేతుకట్ఠకేనాతి.
Dutiyatatiyacatutthakusalacittehi kamme āyūhitepi ettakāneva vipākacittāni honti. Catūhi upekkhāsahagatacittehi āyūhitepi eseva nayo. Idha pana paṭhamaṃ iṭṭhamajjhattārammaṇaṃ dassetabbaṃ. Pacchā iṭṭhārammaṇena vedanā parivattetabbā. Ambopamaniyāmakathā pākatikā eva. Yantopamā na labbhati. ‘Kusalato pana catunnaṃ ñāṇavippayuttānaṃ aññatarena kamme āyūhite’ti ito paṭṭhāya sabbaṃ vitthāretvā ahetukaṭṭhakaṃ kathetabbaṃ. Ettāvatā mahādhammarakkhitattheravāde dasakamaggo niṭṭhito hoti, saddhiṃ ahetukaṭṭhakenāti.
ఇమేసం పన తిణ్ణం థేరానం కతరస్స వాదో గహేతబ్బోతి? న కస్సచి ఏకంసేన. సబ్బేసం పన వాదేసు యుత్తం గహేతబ్బం. పఠమవాదస్మిఞ్హి ససఙ్ఖారాసఙ్ఖారవిధానం పచ్చయభేదతో అధిప్పేతం. తేనేత్థ , అసఙ్ఖారికకుసలస్స దుబ్బలపచ్చయేహి ఉప్పన్నం ససఙ్ఖారికవిపాకం, ససఙ్ఖారికకుసలస్స బలవపచ్చయేహి ఉప్పన్నం అసఙ్ఖారికవిపాకఞ్చ గహేత్వా, లబ్భమానానిపి కిరియజవనాని పహాయ, కుసలజవనేన తదారమ్మణం ఆరమ్మణేన చ వేదనం నియామేత్వా, సేక్ఖపుథుజ్జనవసేన సోళసకమగ్గో కథితో. యం పనేత్థ అకుసలజవనావసానే అహేతుకవిపాకమేవ తదారమ్మణం దస్సితం, తం ఇతరేసు న దస్సితమేవ. తస్మా తం తత్థ తేసు వుత్తం సహేతుకవిపాకఞ్చ, ఏత్థాపి సబ్బమిదం లబ్భతేవ. తత్రాయం నయో – యదా హి కుసలజవనానం అన్తరన్తరా అకుసలం జవతి, తదా కుసలావసానే ఆచిణ్ణసదిసమేవ, అకుసలావసానే సహేతుకం తదారమ్మణం యుత్తం. యదా నిరన్తరం అకుసలమేవ తదా అహేతుకం. ఏవం తావ పఠమవాదే యుత్తం గహేతబ్బం.
Imesaṃ pana tiṇṇaṃ therānaṃ katarassa vādo gahetabboti? Na kassaci ekaṃsena. Sabbesaṃ pana vādesu yuttaṃ gahetabbaṃ. Paṭhamavādasmiñhi sasaṅkhārāsaṅkhāravidhānaṃ paccayabhedato adhippetaṃ. Tenettha , asaṅkhārikakusalassa dubbalapaccayehi uppannaṃ sasaṅkhārikavipākaṃ, sasaṅkhārikakusalassa balavapaccayehi uppannaṃ asaṅkhārikavipākañca gahetvā, labbhamānānipi kiriyajavanāni pahāya, kusalajavanena tadārammaṇaṃ ārammaṇena ca vedanaṃ niyāmetvā, sekkhaputhujjanavasena soḷasakamaggo kathito. Yaṃ panettha akusalajavanāvasāne ahetukavipākameva tadārammaṇaṃ dassitaṃ, taṃ itaresu na dassitameva. Tasmā taṃ tattha tesu vuttaṃ sahetukavipākañca, etthāpi sabbamidaṃ labbhateva. Tatrāyaṃ nayo – yadā hi kusalajavanānaṃ antarantarā akusalaṃ javati, tadā kusalāvasāne āciṇṇasadisameva, akusalāvasāne sahetukaṃ tadārammaṇaṃ yuttaṃ. Yadā nirantaraṃ akusalameva tadā ahetukaṃ. Evaṃ tāva paṭhamavāde yuttaṃ gahetabbaṃ.
దుతియవాదే పన కుసలతో ససఙ్ఖారాసఙ్ఖారవిధానం అధిప్పేతం. తేనేత్థ అసఙ్ఖారికకుసలస్స అసఙ్ఖారికమేవ విపాకం, ససఙ్ఖారికకుసలస్స చ ససఙ్ఖారికమేవ గహేత్వా, జవనేన తదారమ్మణనియామం అకత్వా, సబ్బేసమ్పి సేక్ఖాసేక్ఖపుథుజ్జనానం ఉప్పత్తిరహో పిణ్డజవనవసేనేవ ద్వాదసకమగ్గో కథితో. తిహేతుకజవనావసానే పనేత్థ తిహేతుకం తదారమ్మణం యుత్తం. దుహేతుకజవనావసానే దుహేతుకం, అహేతుకజవనావసానే అహేతుకం భాజేత్వా పన న వుత్తం. ఏవం దుతియవాదే యుత్తం గహేతబ్బం.
Dutiyavāde pana kusalato sasaṅkhārāsaṅkhāravidhānaṃ adhippetaṃ. Tenettha asaṅkhārikakusalassa asaṅkhārikameva vipākaṃ, sasaṅkhārikakusalassa ca sasaṅkhārikameva gahetvā, javanena tadārammaṇaniyāmaṃ akatvā, sabbesampi sekkhāsekkhaputhujjanānaṃ uppattiraho piṇḍajavanavaseneva dvādasakamaggo kathito. Tihetukajavanāvasāne panettha tihetukaṃ tadārammaṇaṃ yuttaṃ. Duhetukajavanāvasāne duhetukaṃ, ahetukajavanāvasāne ahetukaṃ bhājetvā pana na vuttaṃ. Evaṃ dutiyavāde yuttaṃ gahetabbaṃ.
తతియవాదేపి కుసలతోవ అసఙ్ఖారససఙ్ఖారవిధానం అధిప్పేతం. ‘తిహేతుకకమ్మం తిహేతుకవిపాకమ్పి దుహేతుకవిపాకమ్పి అహేతుకవిపాకమ్పి దేతీ’తి పన వచనతో అసఙ్ఖారికతిహేతుకపటిసన్ధికస్స అసఙ్ఖారికదుహేతుకేనపి తదారమ్మణేన భవితబ్బం. తం అదస్సేత్వా హేతుసదిసమేవ తదారమ్మణం దస్సితం. తం పురిమాయ హేతుకిత్తనలద్ధియా న యుజ్జతి. కేవలం దసకమగ్గవిభావనత్థమేవ వుత్తం. ఇతరమ్పి పన లబ్భతేవ. ఏవం తతియవాదేపి యుత్తం గహేతబ్బం. అయఞ్చ సబ్బాపి పటిసన్ధిజనకస్సేవ కమ్మస్స విపాకం సన్ధాయ తదారమ్మణకథా. ‘సహేతుకం భవఙ్గం అహేతుకస్స భవఙ్గస్స అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో’తి (పట్ఠా॰ ౩.౧.౧౦౨) వచనతో పన నానాకమ్మేన అహేతుకపటిసన్ధికస్సాపి సహేతుకవిపాకం తదారమ్మణం ఉప్పజ్జతి. తస్స ఉప్పత్తివిధానం మహాపకరణే ఆవి భవిస్సతీతి.
Tatiyavādepi kusalatova asaṅkhārasasaṅkhāravidhānaṃ adhippetaṃ. ‘Tihetukakammaṃ tihetukavipākampi duhetukavipākampi ahetukavipākampi detī’ti pana vacanato asaṅkhārikatihetukapaṭisandhikassa asaṅkhārikaduhetukenapi tadārammaṇena bhavitabbaṃ. Taṃ adassetvā hetusadisameva tadārammaṇaṃ dassitaṃ. Taṃ purimāya hetukittanaladdhiyā na yujjati. Kevalaṃ dasakamaggavibhāvanatthameva vuttaṃ. Itarampi pana labbhateva. Evaṃ tatiyavādepi yuttaṃ gahetabbaṃ. Ayañca sabbāpi paṭisandhijanakasseva kammassa vipākaṃ sandhāya tadārammaṇakathā. ‘Sahetukaṃ bhavaṅgaṃ ahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’ti (paṭṭhā. 3.1.102) vacanato pana nānākammena ahetukapaṭisandhikassāpi sahetukavipākaṃ tadārammaṇaṃ uppajjati. Tassa uppattividhānaṃ mahāpakaraṇe āvi bhavissatīti.
కామావచరకుసలవిపాకకథా నిట్ఠితా.
Kāmāvacarakusalavipākakathā niṭṭhitā.