| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
វិបាកុទ្ធារកថា
Vipākuddhārakathā
ឥទានិ វិបាកុទ្ធារកថាយ មាតិកា ឋបេតព្ពា – តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ តាវ អាហ – ឯកាយ កុសលចេតនាយ សោឡស វិបាកចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឯត្ថេវ ទ្វាទសកមគ្គោបិ អហេតុកដ្ឋកម្បីតិ។ មោរវាបិវាសី មហាទត្តត្ថេរោ បនាហ – ឯកាយ កុសលចេតនាយ ទ្វាទស វិបាកចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឯត្ថេវ ទសកមគ្គោបិ អហេតុកដ្ឋកម្បីតិ។ តិបិដកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរោ អាហ – ឯកាយ កុសលចេតនាយ ទស វិបាកចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯត្ថេវ អហេតុកដ្ឋកន្តិ។
Idāni vipākuddhārakathāya mātikā ṭhapetabbā – tipiṭakacūḷanāgatthero tāva āha – ekāya kusalacetanāya soḷasa vipākacittāni uppajjanti. Ettheva dvādasakamaggopi ahetukaṭṭhakampīti. Moravāpivāsī mahādattatthero panāha – ekāya kusalacetanāya dvādasa vipākacittāni uppajjanti. Ettheva dasakamaggopi ahetukaṭṭhakampīti. Tipiṭakamahādhammarakkhitatthero āha – ekāya kusalacetanāya dasa vipākacittāni uppajjanti, ettheva ahetukaṭṭhakanti.
ឥមស្មិំ ឋានេ សាកេតបញ្ហំ នាម គណ្ហិំសុ។ សាកេតេ កិរ ឧបាសកា សាលាយំ និសីទិត្វា ‘កិំ នុ ខោ ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ ឯកា បដិសន្ធិ ហោតិ ឧទាហុ នានា’តិ? បញ្ហំ នាម សមុដ្ឋាបេត្វា និច្ឆេតុំ អសក្កោន្តា អាភិធម្មិកត្ថេរេ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆិំសុ។ ថេរា ‘យថា ឯកស្មា អម្ពពីជា ឯកោវ អង្កុរោ និក្ខមតិ, ឯវំ ឯកាវ បដិសន្ធិ ហោតី’តិ សញ្ញាបេសុំ។ អថេកទិវសំ ‘កិំ នុ ខោ នានាចេតនាហិ កម្មេ អាយូហិតេ បដិសន្ធិយោ នានា ហោន្តិ ឧទាហុ ឯកា’តិ? បញ្ហំ សមុដ្ឋាបេត្វា និច្ឆេតុំ អសក្កោន្តា ថេរេ បុច្ឆិំសុ។ ថេរា ‘យថា ពហូសុ អម្ពពីជេសុ រោបិតេសុ ពហូ អង្កុរា និក្ខមន្តិ, ឯវំ ពហុកាវ បដិសន្ធិយោ ហោន្តី’តិ សញ្ញាបេសុំ។
Imasmiṃ ṭhāne sāketapañhaṃ nāma gaṇhiṃsu. Sākete kira upāsakā sālāyaṃ nisīditvā ‘kiṃ nu kho ekāya cetanāya kamme āyūhite ekā paṭisandhi hoti udāhu nānā’ti? Pañhaṃ nāma samuṭṭhāpetvā nicchetuṃ asakkontā ābhidhammikatthere upasaṅkamitvā pucchiṃsu. Therā ‘yathā ekasmā ambabījā ekova aṅkuro nikkhamati, evaṃ ekāva paṭisandhi hotī’ti saññāpesuṃ. Athekadivasaṃ ‘kiṃ nu kho nānācetanāhi kamme āyūhite paṭisandhiyo nānā honti udāhu ekā’ti? Pañhaṃ samuṭṭhāpetvā nicchetuṃ asakkontā there pucchiṃsu. Therā ‘yathā bahūsu ambabījesu ropitesu bahū aṅkurā nikkhamanti, evaṃ bahukāva paṭisandhiyo hontī’ti saññāpesuṃ.
អបរម្បិ ឥមស្មិំ ឋានេ ឧស្សទកិត្តនំ នាម គហិតំ។ ឥមេសញ្ហិ សត្តានំ លោភោបិ ឧស្សន្នោ ហោតិ, ទោសោបិ មោហោបិ; អលោភោបិ អទោសោបិ អមោហោបិ។ តំ នេសំ ឧស្សន្នភាវំ កោ និយាមេតីតិ? បុព្ពហេតុ និយាមេតិ។ កម្មាយូហនក្ខណេយេវ នានត្តំ ហោតិ។ កថំ? ‘‘យស្ស ហិ កម្មាយូហនក្ខណេ លោភោ ពលវា ហោតិ អលោភោ មន្ទោ, អទោសាមោហា ពលវន្តោ ទោសមោហា មន្ទា, តស្ស មន្ទោ អលោភោ លោភំ បរិយាទាតុំ ន សក្កោតិ, អទោសាមោហា បន ពលវន្តោ ទោសមោហេ បរិយាទាតុំ សក្កោន្តិ។ តស្មា សោ តេន កម្មេន ទិន្នបដិសន្ធិវសេន និព្ពត្តោ លុទ្ធោ ហោតិ, សុខសីលោ អក្កោធនោ, បញ្ញវា បន ហោតិ វជិរូបមញាណោ’’តិ។
Aparampi imasmiṃ ṭhāne ussadakittanaṃ nāma gahitaṃ. Imesañhi sattānaṃ lobhopi ussanno hoti, dosopi mohopi; alobhopi adosopi amohopi. Taṃ nesaṃ ussannabhāvaṃ ko niyāmetīti? Pubbahetu niyāmeti. Kammāyūhanakkhaṇeyeva nānattaṃ hoti. Kathaṃ? ‘‘Yassa hi kammāyūhanakkhaṇe lobho balavā hoti alobho mando, adosāmohā balavanto dosamohā mandā, tassa mando alobho lobhaṃ pariyādātuṃ na sakkoti, adosāmohā pana balavanto dosamohe pariyādātuṃ sakkonti. Tasmā so tena kammena dinnapaṭisandhivasena nibbatto luddho hoti, sukhasīlo akkodhano, paññavā pana hoti vajirūpamañāṇo’’ti.
‘យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ លោភទោសា ពលវន្តោ ហោន្តិ អលោភាទោសា មន្ទា, អមោហោ ពលវា មោហោ មន្ទោ, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទុដ្ឋោ ច, បញ្ញវា បន ហោតិ វជិរូបមញាណោ ទត្តាភយត្ថេរោ វិយ។
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe lobhadosā balavanto honti alobhādosā mandā, amoho balavā moho mando, so purimanayeneva luddho ceva hoti duṭṭho ca, paññavā pana hoti vajirūpamañāṇo dattābhayatthero viya.
‘យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ លោភាទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទន្ធោ ច, សុខសីលកោ បន ហោតិ អក្កោធនោ។
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe lobhādosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva luddho ceva hoti dandho ca, sukhasīlako pana hoti akkodhano.
‘តថា យស្ស កម្មាយូហនក្ខណេ តយោបិ លោភទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ អលោភាទយោ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ លុទ្ធោ ចេវ ហោតិ ទុដ្ឋោ ច មូឡ្ហោ ច។
‘Tathā yassa kammāyūhanakkhaṇe tayopi lobhadosamohā balavanto honti alobhādayo mandā, so purimanayeneva luddho ceva hoti duṭṭho ca mūḷho ca.
‘យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អប្បកិលេសោ ហោតិ, ទិព្ពារម្មណម្បិ ទិស្វា និច្ចលោ, ទុដ្ឋោ បន ហោតិ ទន្ធបញ្ញោ ចាតិ។
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe alobhadosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva appakileso hoti, dibbārammaṇampi disvā niccalo, duṭṭho pana hoti dandhapañño cāti.
‘យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភាទោសមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អលុទ្ធោ ចេវ ហោតិ, សុខសីលកោ ច, ទន្ធោ បន ហោតិ។
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe alobhādosamohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva aluddho ceva hoti, sukhasīlako ca, dandho pana hoti.
‘តថា យស្ស កម្មាយូហនក្ខណេ អលោភទោសាមោហា ពលវន្តោ ហោន្តិ ឥតរេ មន្ទា, សោ បុរិមនយេនេវ អលុទ្ធោ ចេវ ហោតិ បញ្ញវា ច, ទុដ្ឋោ ច បន ហោតិ កោធនោ។
‘Tathā yassa kammāyūhanakkhaṇe alobhadosāmohā balavanto honti itare mandā, so purimanayeneva aluddho ceva hoti paññavā ca, duṭṭho ca pana hoti kodhano.
‘យស្ស បន កម្មាយូហនក្ខណេ តយោបិ អលោភាទយោ ពលវន្តោ ហោន្តិ លោភាទយោ មន្ទា, សោ មហាសង្ឃរក្ខិតត្ថេរោ វិយ អលុទ្ធោ អទុដ្ឋោ បញ្ញវា ច ហោតី’តិ។
‘Yassa pana kammāyūhanakkhaṇe tayopi alobhādayo balavanto honti lobhādayo mandā, so mahāsaṅgharakkhitatthero viya aluddho aduṭṭho paññavā ca hotī’ti.
អបរម្បិ ឥមស្មិំ ឋានេ ហេតុកិត្តនំ នាម គហិតំ។ តិហេតុកកម្មញ្ហិ តិហេតុកម្បិ ទុហេតុកម្បិ អហេតុកម្បិ វិបាកំ ទេតិ។ ទុហេតុកកម្មំ តិហេតុកវិបាកំ ន ទេតិ, ឥតរំ ទេតិ។ តិហេតុកកម្មេន បដិសន្ធិ តិហេតុកាបិ ហោតិ, ទុហេតុកាបិ; អហេតុកា ន ហោតិ។ ទុហេតុកេន ទុហេតុកាបិ ហោតិ អហេតុកាបិ; តិហេតុកា ន ហោតិ។ អសង្ខារិកំ កុសលំ អសង្ខារិកម្បិ សសង្ខារិកម្បិ វិបាកំ ទេតិ។ សសង្ខារិកំ សសង្ខារិកម្បិ អសង្ខារិកម្បិ វិបាកំ ទេតិ។ អារម្មណេន វេទនា បរិវត្តេតព្ពា។ ជវនេន តទារម្មណំ និយាមេតព្ពំ។
Aparampi imasmiṃ ṭhāne hetukittanaṃ nāma gahitaṃ. Tihetukakammañhi tihetukampi duhetukampi ahetukampi vipākaṃ deti. Duhetukakammaṃ tihetukavipākaṃ na deti, itaraṃ deti. Tihetukakammena paṭisandhi tihetukāpi hoti, duhetukāpi; ahetukā na hoti. Duhetukena duhetukāpi hoti ahetukāpi; tihetukā na hoti. Asaṅkhārikaṃ kusalaṃ asaṅkhārikampi sasaṅkhārikampi vipākaṃ deti. Sasaṅkhārikaṃ sasaṅkhārikampi asaṅkhārikampi vipākaṃ deti. Ārammaṇena vedanā parivattetabbā. Javanena tadārammaṇaṃ niyāmetabbaṃ.
ឥទានិ តស្ស តស្ស ថេរស្ស វាទេ សោឡសមគ្គាទយោ វេទិតព្ពា។ បឋមកាមាវចរកុសលសទិសេន ហិ បឋមមហាវិបាកចិត្តេន គហិតបដិសន្ធិកស្ស គព្ភាវាសតោ និក្ខមិត្វា សំវរាសំវរេ បដ្ឋបេតុំ សមត្ថភាវំ ឧបគតស្ស ចក្ខុទ្វារស្មិំ ‘ឥដ្ឋារម្មណេ’ អាបាថមាគតេ កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គេ អនាវដ្ដិតេយេវ អតិក្កមនអារម្មណានំ បមាណំ នត្ថិ។ កស្មា ឯវំ ហោតិ? អារម្មណទុព្ពលតាយ។ អយំ តាវ ឯកោ មោឃវារោ។
Idāni tassa tassa therassa vāde soḷasamaggādayo veditabbā. Paṭhamakāmāvacarakusalasadisena hi paṭhamamahāvipākacittena gahitapaṭisandhikassa gabbhāvāsato nikkhamitvā saṃvarāsaṃvare paṭṭhapetuṃ samatthabhāvaṃ upagatassa cakkhudvārasmiṃ ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthamāgate kiriyamanodhātuyā bhavaṅge anāvaṭṭiteyeva atikkamanaārammaṇānaṃ pamāṇaṃ natthi. Kasmā evaṃ hoti? Ārammaṇadubbalatāya. Ayaṃ tāva eko moghavāro.
សចេ បន ភវង្គំ អាវដ្ដេតិ, កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គេ អាវដ្ដិតេ, វោដ្ឋព្ពនំ អបាបេត្វាវ អន្តរា, ចក្ខុវិញ្ញាណេ វា សម្បដិច្ឆនេ វា សន្តីរណេ វា ឋត្វា និវត្តិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ។ វោដ្ឋព្ពនវសេន បន ឋត្វា ឯកំ វា ទ្វេ វា ចិត្តានិ បវត្តន្តិ។ តតោ អាសេវនំ លភិត្វា ជវនដ្ឋានេ ឋត្វា បុន ភវង្គំ ឱតរតិ ឥទម្បិ អារម្មណទុព្ពលតាយ ឯវ ហោតិ។ អយំ បន វារោ ‘ទិដ្ឋំ វិយ មេ, សុតំ វិយ មេ’តិអាទីនិ វទនកាលេ លព្ភតិ។ អយម្បិ ទុតិយោ មោឃវារោ។
Sace pana bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite, voṭṭhabbanaṃ apāpetvāva antarā, cakkhuviññāṇe vā sampaṭicchane vā santīraṇe vā ṭhatvā nivattissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Voṭṭhabbanavasena pana ṭhatvā ekaṃ vā dve vā cittāni pavattanti. Tato āsevanaṃ labhitvā javanaṭṭhāne ṭhatvā puna bhavaṅgaṃ otarati idampi ārammaṇadubbalatāya eva hoti. Ayaṃ pana vāro ‘diṭṭhaṃ viya me, sutaṃ viya me’tiādīni vadanakāle labbhati. Ayampi dutiyo moghavāro.
អបរស្ស កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គេ អាវដ្ដិតេ វីថិចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ជវនំ ជវតិ។ ជវនបរិយោសានេ បន តទារម្មណស្ស វារោ។ តស្មិំ អនុប្បន្នេយេវ ភវង្គំ ឱតរតិ។ តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ នទិយា អាវរណំ ពន្ធិត្វា មហាមាតិកាភិមុខេ ឧទកេ កតេ ឧទកំ គន្ត្វា ឧភោសុ តីរេសុ កេទារេ បូរេត្វា អតិរេកំ កក្កដកមគ្គាទីហិ បលាយិត្វា បុន នទិំយេវ ឱតរតិ, ឯវមេតំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯត្ថ ហិ នទិយំ ឧទកប្បវត្តនកាលោ វិយ ភវង្គវីថិប្បវត្តនកាលោ ។ អាវរណពន្ធនកាលោ វិយ កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គស្ស អាវដ្ដនកាលោ។ មហាមាតិកាយ ឧទកប្បវត្តនកាលោ វិយ វីថិចិត្តប្បវត្តិ។ ឧភោសុ តីរេសុ កេទារបូរណំ វិយ ជវនំ។ កក្កដកមគ្គាទីហិ បលាយិត្វា បុន ឧទកស្ស នទីឱតរណំ វិយ ជវនំ ជវិត្វា តទារម្មណេ អនុប្បន្នេយេវ បុន ភវង្គោតរណំ។ ឯវំ ភវង្គំ ឱតរណចិត្តានម្បិ គណនបថោ នត្ថិ។ ឥទញ្ចាបិ អារម្មណទុព្ពលតាយ ឯវ ហោតិ។ អយំ តតិយោ មោឃវារោ។
Aparassa kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite vīthicittāni uppajjanti, javanaṃ javati. Javanapariyosāne pana tadārammaṇassa vāro. Tasmiṃ anuppanneyeva bhavaṅgaṃ otarati. Tatrāyaṃ upamā – yathā hi nadiyā āvaraṇaṃ bandhitvā mahāmātikābhimukhe udake kate udakaṃ gantvā ubhosu tīresu kedāre pūretvā atirekaṃ kakkaṭakamaggādīhi palāyitvā puna nadiṃyeva otarati, evametaṃ daṭṭhabbaṃ. Ettha hi nadiyaṃ udakappavattanakālo viya bhavaṅgavīthippavattanakālo . Āvaraṇabandhanakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭanakālo. Mahāmātikāya udakappavattanakālo viya vīthicittappavatti. Ubhosu tīresu kedārapūraṇaṃ viya javanaṃ. Kakkaṭakamaggādīhi palāyitvā puna udakassa nadīotaraṇaṃ viya javanaṃ javitvā tadārammaṇe anuppanneyeva puna bhavaṅgotaraṇaṃ. Evaṃ bhavaṅgaṃ otaraṇacittānampi gaṇanapatho natthi. Idañcāpi ārammaṇadubbalatāya eva hoti. Ayaṃ tatiyo moghavāro.
សចេ បន ពលវារម្មណំ អាបាថគតំ ហោតិ កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គេ អាវដ្ដិតេ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ជវនដ្ឋានេ បន បឋមកាមាវចរកុសលចិត្តំ ជវនំ ហុត្វា ឆសត្តវារេ ជវិត្វា តទារម្មណស្ស វារំ ទេតិ។ តទារម្មណំ បតិដ្ឋហមានំ តំសទិសមេវ មហាវិបាកចិត្តំ បតិដ្ឋាតិ។ ឥទំ ទ្វេ នាមានិ លភតិ – បដិសន្ធិចិត្តសទិសត្តា ‘មូលភវង្គ’ន្តិ ច, យំ ជវនេន គហិតំ អារម្មណំ តស្ស គហិតត្តា ‘តទារម្មណ’ន្តិ ច។ ឥមស្មិំ ឋានេ ចក្ខុវិញ្ញាណំ សម្បដិច្ឆនំ សន្តីរណំ តទារម្មណន្តិ ចត្តារិ វិបាកចិត្តានិ គណនូបគានិ ហោន្តិ។
Sace pana balavārammaṇaṃ āpāthagataṃ hoti kiriyamanodhātuyā bhavaṅge āvaṭṭite cakkhuviññāṇādīni uppajjanti. Javanaṭṭhāne pana paṭhamakāmāvacarakusalacittaṃ javanaṃ hutvā chasattavāre javitvā tadārammaṇassa vāraṃ deti. Tadārammaṇaṃ patiṭṭhahamānaṃ taṃsadisameva mahāvipākacittaṃ patiṭṭhāti. Idaṃ dve nāmāni labhati – paṭisandhicittasadisattā ‘mūlabhavaṅga’nti ca, yaṃ javanena gahitaṃ ārammaṇaṃ tassa gahitattā ‘tadārammaṇa’nti ca. Imasmiṃ ṭhāne cakkhuviññāṇaṃ sampaṭicchanaṃ santīraṇaṃ tadārammaṇanti cattāri vipākacittāni gaṇanūpagāni honti.
យទា បន ទុតិយកុសលចិត្តំ ជវនំ ហោតិ, តទា តំសទិសំ ទុតិយវិបាកចិត្តមេវ តទារម្មណំ ហុត្វា បតិដ្ឋាតិ។ ឥទញ្ច ទ្វេ នាមានិ លភតិ ។ បដិសន្ធិចិត្តេន អសទិសត្តា ‘អាគន្តុកភវង្គ’ន្តិ ច បុរិមនយេនេវ ‘តទារម្មណ’ន្តិ ច។ ឥមិនា សទ្ធិំ បុរិមានិ ចត្តារិ បញ្ច ហោន្តិ។
Yadā pana dutiyakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ dutiyavipākacittameva tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idañca dve nāmāni labhati . Paṭisandhicittena asadisattā ‘āgantukabhavaṅga’nti ca purimanayeneva ‘tadārammaṇa’nti ca. Iminā saddhiṃ purimāni cattāri pañca honti.
យទា បន តតិយកុសលចិត្តំ ជវនំ ហោតិ, តទា តំសទិសំ តតិយវិបាកចិត្តំ តទារម្មណំ ហុត្វា បតិដ្ឋាតិ។ ឥទម្បិ វុត្តនយេនេវ ‘អាគន្តុកភវង្គំ’‘តទារម្មណ’ន្តិ ច ទ្វេ នាមានិ លភតិ។ ឥមិនា សទ្ធិំ បុរិមានិ បញ្ច ឆ ហោន្តិ។
Yadā pana tatiyakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ tatiyavipākacittaṃ tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idampi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhati. Iminā saddhiṃ purimāni pañca cha honti.
យទា បន ចតុត្ថកុសលចិត្តំ ជវនំ ហោតិ, តទា តំសទិសំ ចតុត្ថវិបាកចិត្តំ តទារម្មណំ ហុត្វា បតិដ្ឋាតិ។ ឥទម្បិ វុត្តនយេនេវ ‘អាគន្តុកភវង្គំ’‘តទារម្មណ’ន្តិ ច ទ្វេ នាមានិ លភតិ។ ឥមិនា សទ្ធិំ បុរិមានិ ឆ សត្ត ហោន្តិ។
Yadā pana catutthakusalacittaṃ javanaṃ hoti, tadā taṃsadisaṃ catutthavipākacittaṃ tadārammaṇaṃ hutvā patiṭṭhāti. Idampi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhati. Iminā saddhiṃ purimāni cha satta honti.
យទា បន តស្មិំ ទ្វារេ ‘ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណំ’ អាបាថមាគច្ឆតិ, តត្រាបិ វុត្តនយេនេវ តយោ មោឃវារា លព្ភន្តិ។ យស្មា បន អារម្មណេន វេទនា បរិវត្តតិ តស្មា តត្ថ ឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណំ។ ចតុន្នញ្ច ឧបេក្ខាសហគតមហាកុសលជវនានំ បរិយោសានេ ចត្តារិ ឧបេក្ខាសហគតមហាវិបាកចិត្តានេវ តទារម្មណភាវេន បតិដ្ឋហន្តិ។ តានិបិ វុត្តនយេនេវ ‘អាគន្តុកភវង្គំ’‘តទារម្មណ’ន្តិ ច ទ្វេ នាមានិ លភន្តិ។ ‘បិដ្ឋិភវង្គានី’តិបិ វុច្ចន្តិ ឯវ។ ឥតិ ឥមានិ បញ្ច បុរិមេហិ សត្តហិ សទ្ធិំ ទ្វាទស ហោន្តិ។ ឯវំ ចក្ខុទ្វារេ ទ្វាទស, សោតទ្វារាទីសុ ទ្វាទស ទ្វាទសាតិ, សមសដ្ឋិ ហោន្តិ។ ឯវំ ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ សមសដ្ឋិ វិបាកចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ អគ្គហិតគ្គហណេន បន ចក្ខុទ្វារេ ទ្វាទស, សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ ចត្តារីតិ សោឡស ហោន្តិ។
Yadā pana tasmiṃ dvāre ‘iṭṭhamajjhattārammaṇaṃ’ āpāthamāgacchati, tatrāpi vuttanayeneva tayo moghavārā labbhanti. Yasmā pana ārammaṇena vedanā parivattati tasmā tattha upekkhāsahagatasantīraṇaṃ. Catunnañca upekkhāsahagatamahākusalajavanānaṃ pariyosāne cattāri upekkhāsahagatamahāvipākacittāneva tadārammaṇabhāvena patiṭṭhahanti. Tānipi vuttanayeneva ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti ca dve nāmāni labhanti. ‘Piṭṭhibhavaṅgānī’tipi vuccanti eva. Iti imāni pañca purimehi sattahi saddhiṃ dvādasa honti. Evaṃ cakkhudvāre dvādasa, sotadvārādīsu dvādasa dvādasāti, samasaṭṭhi honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite samasaṭṭhi vipākacittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre dvādasa, sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti soḷasa honti.
ឥមស្មិំ ឋានេ អម្ពោបមំ នាម គណ្ហិំសុ – ឯកោ កិរ បុរិសោ ផលិតម្ពរុក្ខមូលេ សសីសំ បារុបិត្វា និបន្នោ និទ្ទាយតិ។ អថេកំ អម្ពបក្កំ វណ្ដតោ មុច្ចិត្វា តស្ស កណ្ណសក្ខលិំ បុញ្ឆមានំ វិយ ‘ថ’ន្តិ ភូមិយំ បតិ។ សោ តស្ស សទ្ទេន បពុជ្ឈិត្វា ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេសិ។ តតោ ហត្ថំ បសារេត្វា ផលំ គហេត្វា មទ្ទិត្វា ឧបសិង្ឃិត្វា បរិភុញ្ជិ។
Imasmiṃ ṭhāne ambopamaṃ nāma gaṇhiṃsu – eko kira puriso phalitambarukkhamūle sasīsaṃ pārupitvā nipanno niddāyati. Athekaṃ ambapakkaṃ vaṇṭato muccitvā tassa kaṇṇasakkhaliṃ puñchamānaṃ viya ‘tha’nti bhūmiyaṃ pati. So tassa saddena pabujjhitvā ummīletvā olokesi. Tato hatthaṃ pasāretvā phalaṃ gahetvā madditvā upasiṅghitvā paribhuñji.
តត្ថ, តស្ស បុរិសស្ស អម្ពរុក្ខមូលេ និទ្ទាយនកាលោ វិយ ភវង្គសមង្គិកាលោ។ អម្ពបក្កស្ស វណ្ដតោ មុច្ចិត្វា កណ្ណសក្ខលិំ បុញ្ឆមានស្ស បតនកាលោ វិយ អារម្មណស្ស បសាទឃដ្ដនកាលោ។ តេន សទ្ទេន បពុទ្ធកាលោ វិយ កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គស្ស អាវដ្ដិតកាលោ។ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកិតកាលោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ទស្សនកិច្ចសាធនកាលោ។ ហត្ថំ បសារេត្វា គហិតកាលោ វិយ វិបាកមនោធាតុយា អារម្មណស្ស សម្បដិច្ឆិតកាលោ។ គហេត្វា មទ្ទិតកាលោ វិយ វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណស្ស សន្តីរណកាលោ។ ឧបសិង្ឃិតកាលោ វិយ កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណស្ស វវត្ថាបិតកាលោ ។ បរិភុត្តកាលោ វិយ ជវនស្ស អារម្មណរសំ អនុភវិតកាលោ។ អយំ ឧបមា កិំ ទីបេតិ? អារម្មណស្ស បសាទឃដ្ដនមេវ កិច្ចំ។ តេន បសាទេ ឃដ្ដិតេ កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គាវដ្ដនមេវ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ទស្សនមត្តកមេវ, វិបាកមនោធាតុយា អារម្មណសម្បដិច្ឆនមត្តកមេវ, វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណសន្តីរណមត្តកមេវ, កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណវវត្ថាបនមត្តកមេវ កិច្ចំ។ ឯកន្តេន បន អារម្មណរសំ ជវនមេវ អនុភវតីតិ ទីបេតិ។
Tattha, tassa purisassa ambarukkhamūle niddāyanakālo viya bhavaṅgasamaṅgikālo. Ambapakkassa vaṇṭato muccitvā kaṇṇasakkhaliṃ puñchamānassa patanakālo viya ārammaṇassa pasādaghaṭṭanakālo. Tena saddena pabuddhakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Ummīletvā olokitakālo viya cakkhuviññāṇassa dassanakiccasādhanakālo. Hatthaṃ pasāretvā gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. Gahetvā madditakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. Upasiṅghitakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo . Paribhuttakālo viya javanassa ārammaṇarasaṃ anubhavitakālo. Ayaṃ upamā kiṃ dīpeti? Ārammaṇassa pasādaghaṭṭanameva kiccaṃ. Tena pasāde ghaṭṭite kiriyamanodhātuyā bhavaṅgāvaṭṭanameva, cakkhuviññāṇassa dassanamattakameva, vipākamanodhātuyā ārammaṇasampaṭicchanamattakameva, vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇasantīraṇamattakameva, kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇavavatthāpanamattakameva kiccaṃ. Ekantena pana ārammaṇarasaṃ javanameva anubhavatīti dīpeti.
ឯត្ថ ច ‘ត្វំ ភវង្គំ នាម ហោហិ, ត្វំ អាវជ្ជនំ នាម, ត្វំ ទស្សនំ នាម, ត្វំ សម្បដិច្ឆនំ នាម, ត្វំ សន្តីរណំ នាម, ត្វំ វោដ្ឋព្ពនំ នាម, ត្វំ ជវនំ នាម, ហោហី’តិ កោចិ កត្តា វា ការេតា វា នត្ថិ។
Ettha ca ‘tvaṃ bhavaṅgaṃ nāma hohi, tvaṃ āvajjanaṃ nāma, tvaṃ dassanaṃ nāma, tvaṃ sampaṭicchanaṃ nāma, tvaṃ santīraṇaṃ nāma, tvaṃ voṭṭhabbanaṃ nāma, tvaṃ javanaṃ nāma, hohī’ti koci kattā vā kāretā vā natthi.
ឥមស្មិំ បន ឋានេ បញ្ចវិធំ និយាមំ នាម គណ្ហិំសុ – ពីជនិយាមំ ឧតុនិយាមំ កម្មនិយាមំ ធម្មនិយាមំ ចិត្តនិយាមន្តិ។ តត្ថ កុលត្ថគច្ឆស្ស ឧត្តរគ្គភាវោ, ទក្ខិណវល្លិយា ទក្ខិណតោ រុក្ខបរិហរណំ, សូរិយាវដ្ដបុប្ផានំ សូរិយាភិមុខភាវោ, មាលុវលតាយ រុក្ខាភិមុខគមនមេវ, នាឡិកេរស្ស មត្ថកេ ឆិទ្ទសព្ភាវោតិ តេសំ តេសំ ពីជានំ តំតំសទិសផលទានំ ពីជនិយាមោ នាម។ តស្មិំ តស្មិំ សមយេ តេសំ តេសំ រុក្ខានំ ឯកប្បហារេនេវ បុប្ផផលបល្លវគ្គហណំ ឧតុនិយាមោ នាម។ តិហេតុកកម្មំ តិហេតុកទុហេតុកាហេតុកវិបាកំ ទេតិ។ ទុហេតុកកម្មំ ទុហេតុកាហេតុកវិបាកំ ទេតិ, តិហេតុកំ ន ទេតីតិ, ឯវំ តស្ស តស្ស កម្មស្ស តំតំសទិសវិបាកទានមេវ កម្មនិយាមោ នាម។
Imasmiṃ pana ṭhāne pañcavidhaṃ niyāmaṃ nāma gaṇhiṃsu – bījaniyāmaṃ utuniyāmaṃ kammaniyāmaṃ dhammaniyāmaṃ cittaniyāmanti. Tattha kulatthagacchassa uttaraggabhāvo, dakkhiṇavalliyā dakkhiṇato rukkhapariharaṇaṃ, sūriyāvaṭṭapupphānaṃ sūriyābhimukhabhāvo, māluvalatāya rukkhābhimukhagamanameva, nāḷikerassa matthake chiddasabbhāvoti tesaṃ tesaṃ bījānaṃ taṃtaṃsadisaphaladānaṃ bījaniyāmo nāma. Tasmiṃ tasmiṃ samaye tesaṃ tesaṃ rukkhānaṃ ekappahāreneva pupphaphalapallavaggahaṇaṃ utuniyāmo nāma. Tihetukakammaṃ tihetukaduhetukāhetukavipākaṃ deti. Duhetukakammaṃ duhetukāhetukavipākaṃ deti, tihetukaṃ na detīti, evaṃ tassa tassa kammassa taṃtaṃsadisavipākadānameva kammaniyāmo nāma.
អបរោបិ កម្មសរិក្ខកវិបាកវសេនេវ កម្មនិយាមោ ហោតិ។ តស្ស ទីបនត្ថមិទំ វត្ថុំ កថេន្តិ – សម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ សាវត្ថិយា ទ្វារគាមោ ឈាយិ ។ តតោ បជ្ជលិតំ តិណករឡំ ឧដ្ឋហិត្វា អាកាសេន គច្ឆតោ កាកស្ស គីវាយ បដិមុញ្ចិ។ សោ វិរវន្តោ ភូមិយំ បតិត្វា កាលមកាសិ។ មហាសមុទ្ទេបិ ឯកា នាវា និច្ចលា អដ្ឋាសិ។ ហេដ្ឋា កេនចិ និរុទ្ធភាវំ អបស្សន្តា កាឡកណ្ណិសលាកំ វិចារេសុំ។ សា នាវិកស្សេវ ឧបាសិកាយ ហត្ថេ បតិ។ តតោ ឯកិស្សា ការណា មា សព្ពេ នស្សន្តុ, ឧទកេ នំ ខិបាមាតិ អាហំសុ។ នាវិកោ ‘ន សក្ខិស្សាមិ ឯតំ ឧទកេ ឧប្បិលវមានំ បស្សិតុ’ន្តិ វាលិកាឃដំ គីវាយំ ពន្ធាបេត្វា ខិបាបេសិ។ តង្ខណញ្ញេវ នាវា ខិត្តសរោ វិយ បក្ខន្ទិ។ ឯកោ ភិក្ខុ លេណេ វសតិ។ មហន្តំ បព្ពតកូដំ បតិត្វា ទ្វារំ បិទហិ។ តំ សត្តមេ ទិវសេ សយមេវ អបគតំ។ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ជេតវនេ និសីទិត្វា ធម្មំ កថេន្តស្ស ឥមានិ តីណិ វត្ថូនិ ឯកប្បហារេនេវ អារោចេសុំ។ សត្ថា ‘ន ឯតំ អញ្ញេហិ កតំ, តេហិ កតកម្មមេវ ត’ន្តិ អតីតំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ –
Aparopi kammasarikkhakavipākavaseneva kammaniyāmo hoti. Tassa dīpanatthamidaṃ vatthuṃ kathenti – sammāsambuddhakāle sāvatthiyā dvāragāmo jhāyi . Tato pajjalitaṃ tiṇakaraḷaṃ uṭṭhahitvā ākāsena gacchato kākassa gīvāya paṭimuñci. So viravanto bhūmiyaṃ patitvā kālamakāsi. Mahāsamuddepi ekā nāvā niccalā aṭṭhāsi. Heṭṭhā kenaci niruddhabhāvaṃ apassantā kāḷakaṇṇisalākaṃ vicāresuṃ. Sā nāvikasseva upāsikāya hatthe pati. Tato ekissā kāraṇā mā sabbe nassantu, udake naṃ khipāmāti āhaṃsu. Nāviko ‘na sakkhissāmi etaṃ udake uppilavamānaṃ passitu’nti vālikāghaṭaṃ gīvāyaṃ bandhāpetvā khipāpesi. Taṅkhaṇaññeva nāvā khittasaro viya pakkhandi. Eko bhikkhu leṇe vasati. Mahantaṃ pabbatakūṭaṃ patitvā dvāraṃ pidahi. Taṃ sattame divase sayameva apagataṃ. Sammāsambuddhassa jetavane nisīditvā dhammaṃ kathentassa imāni tīṇi vatthūni ekappahāreneva ārocesuṃ. Satthā ‘na etaṃ aññehi kataṃ, tehi katakammameva ta’nti atītaṃ āharitvā dassento āha –
កាកោ បុរិមត្តភាវេ មនុស្សោ ហុត្វា ឯកំ ទុដ្ឋគោណំ ទមេតុំ អសក្កោន្តោ គីវាយ បលាលវេណិំ ពន្ធិត្វា អគ្គិំ អទាសិ។ គោណោ តេនេវ មតោ។ ឥទានិ តំ កម្មំ ឯតស្ស អាកាសេន គច្ឆតោបិ ន មុច្ចិតុំ អទាសិ។ សាបិ ឥត្ថី បុរិមត្តភាវេ ឯកា ឥត្ថីយេវ។ ឯកោ កុក្កុរោ តាយ បរិចិតោ ហុត្វា អរញ្ញំ គច្ឆន្តិយា សទ្ធិំ គច្ឆតិ, សទ្ធិមេវាគច្ឆតិ។ មនុស្សា ‘និក្ខន្តោ ឥទានិ អម្ហាកំ សុនខលុទ្ទកោ’តិ ឧប្បណ្ឌេន្តិ។ សា តេន អដ្ដីយមានា កុក្កុរំ និវារេតុំ អសក្កោន្តី វាលិកាឃដំ គីវាយ ពន្ធិត្វា ឧទកេ ខិបិ។ តំ កម្មំ តស្សា សមុទ្ទមជ្ឈេ មុច្ចិតុំ នាទាសិ។ សោបិ ភិក្ខុ បុរិមត្តភាវេ គោបាលកោ ហុត្វា ពិលំ បវិដ្ឋាយ គោធាយ សាខាភង្គមុដ្ឋិយា ទ្វារំ ថកេសិ។ តតោ សត្តមេ ទិវសេ សយំ អាគន្ត្វា វិវរិ។ គោធា កម្បមានា និក្ខមិ។ ករុណាយ តំ ន មារេសិ។ តំ កម្មំ តស្ស បព្ពតន្តរំ បវិសិត្វា និសិន្នស្ស មុច្ចិតុំ នាទាសីតិ។ ឥមានិ តីណិ វត្ថូនិ សមោធានេត្វា ឥមំ គាថមាហ –
Kāko purimattabhāve manusso hutvā ekaṃ duṭṭhagoṇaṃ dametuṃ asakkonto gīvāya palālaveṇiṃ bandhitvā aggiṃ adāsi. Goṇo teneva mato. Idāni taṃ kammaṃ etassa ākāsena gacchatopi na muccituṃ adāsi. Sāpi itthī purimattabhāve ekā itthīyeva. Eko kukkuro tāya paricito hutvā araññaṃ gacchantiyā saddhiṃ gacchati, saddhimevāgacchati. Manussā ‘nikkhanto idāni amhākaṃ sunakhaluddako’ti uppaṇḍenti. Sā tena aṭṭīyamānā kukkuraṃ nivāretuṃ asakkontī vālikāghaṭaṃ gīvāya bandhitvā udake khipi. Taṃ kammaṃ tassā samuddamajjhe muccituṃ nādāsi. Sopi bhikkhu purimattabhāve gopālako hutvā bilaṃ paviṭṭhāya godhāya sākhābhaṅgamuṭṭhiyā dvāraṃ thakesi. Tato sattame divase sayaṃ āgantvā vivari. Godhā kampamānā nikkhami. Karuṇāya taṃ na māresi. Taṃ kammaṃ tassa pabbatantaraṃ pavisitvā nisinnassa muccituṃ nādāsīti. Imāni tīṇi vatthūni samodhānetvā imaṃ gāthamāha –
‘‘ន អន្តលិក្ខេ ន សមុទ្ទមជ្ឈេ,
‘‘Na antalikkhe na samuddamajjhe,
ន បព្ពតានំ វិវរំ បវិស្ស;
Na pabbatānaṃ vivaraṃ pavissa;
ន វិជ្ជតេ សោ ជគតិប្បទេសោ,
Na vijjate so jagatippadeso,
យត្ថដ្ឋិតោ មុច្ចេយ្យ បាបកម្មា’’តិ។ (ធ. ប. ១២៧);
Yatthaṭṭhito mucceyya pāpakammā’’ti. (dha. pa. 127);
អយម្បិ កម្មនិយាមោយេវ នាម។ អញ្ញានិបិ ឯវរូបានិ វត្ថូនិ កថេតព្ពានិ។
Ayampi kammaniyāmoyeva nāma. Aññānipi evarūpāni vatthūni kathetabbāni.
ពោធិសត្តានំ បន បដិសន្ធិគ្គហណេ, មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនេ, អភិសម្ពោធិយំ តថាគតស្ស ធម្មចក្កប្បវត្តនេ, អាយុសង្ខារស្ស ឱស្សជ្ជនេ, បរិនិព្ពានេ ច ទសសហស្សចក្កវាឡកម្បនំ ធម្មនិយាមោ នាម។
Bodhisattānaṃ pana paṭisandhiggahaṇe, mātukucchito nikkhamane, abhisambodhiyaṃ tathāgatassa dhammacakkappavattane, āyusaṅkhārassa ossajjane, parinibbāne ca dasasahassacakkavāḷakampanaṃ dhammaniyāmo nāma.
អារម្មណេន បន បសាទេ ឃដ្ដិតេ ‘ត្វំ អាវជ្ជនំ នាម ហោហិ…បេ.… ត្វំ ជវនំ នាម ហោហី’តិ កោចិ កត្តា វា ការេតា វា នត្ថិ, អត្តនោ អត្តនោ បន ធម្មតាយ ឯវ អារម្មណេន បសាទស្ស ឃដ្ដិតកាលតោ បដ្ឋាយ កិរិយមនោធាតុចិត្តំ ភវង្គំ អាវដ្ដេតិ, ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទស្សនកិច្ចំ សាធេតិ, វិបាកមនោធាតុ សម្បដិច្ឆនកិច្ចំ សាធេតិ, វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ សន្តីរណកិច្ចំ សាធេតិ, កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចំ សាធេតិ, ជវនំ អារម្មណរសំ អនុភវតីតិ អយំ ចិត្តនិយាមោ នាម។ អយំ ឥធ អធិប្បេតោ។
Ārammaṇena pana pasāde ghaṭṭite ‘tvaṃ āvajjanaṃ nāma hohi…pe… tvaṃ javanaṃ nāma hohī’ti koci kattā vā kāretā vā natthi, attano attano pana dhammatāya eva ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālato paṭṭhāya kiriyamanodhātucittaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ sādheti, vipākamanodhātu sampaṭicchanakiccaṃ sādheti, vipākamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ sādheti, kiriyamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādheti, javanaṃ ārammaṇarasaṃ anubhavatīti ayaṃ cittaniyāmo nāma. Ayaṃ idha adhippeto.
សសង្ខារិកតិហេតុកកុសលេនាបិ ឧបេក្ខាសហគតេហិ អសង្ខារិកសសង្ខារិកកុសលចិត្តេហិបិ កម្មេ អាយូហិតេ តំសទិសវិបាកចិត្តេហិ អាទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ឯសេវ នយោ។ ឧបេក្ខាសហគតទ្វយេ បន បឋមំ ‘ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណវសេន’ បវត្តិំ ទស្សេត្វា បច្ឆា ‘ឥដ្ឋារម្មណវសេន’ ទស្សេតព្ពា។
Sasaṅkhārikatihetukakusalenāpi upekkhāsahagatehi asaṅkhārikasasaṅkhārikakusalacittehipi kamme āyūhite taṃsadisavipākacittehi ādinnāya paṭisandhiyā eseva nayo. Upekkhāsahagatadvaye pana paṭhamaṃ ‘iṭṭhamajjhattārammaṇavasena’ pavattiṃ dassetvā pacchā ‘iṭṭhārammaṇavasena’ dassetabbā.
ឯវម្បិ ឯកេកស្មិំ ទ្វារេ ទ្វាទស ទ្វាទស ហុត្វា សមសដ្ឋិ ហោន្តិ។ អគ្គហិតគ្គហណេន សោឡស វិបាកចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។
Evampi ekekasmiṃ dvāre dvādasa dvādasa hutvā samasaṭṭhi honti. Aggahitaggahaṇena soḷasa vipākacittāni uppajjanti.
ឥមស្មិំ ឋានេ បញ្ចឧច្ឆុនាឡិយន្តោបមំ នាម គណ្ហិំសុ។ ឧច្ឆុបីឡនសមយេ កិរ ឯកស្មា គាមា ឯកាទស យន្តវាហា និក្ខមិត្វា ឯកំ ឧច្ឆុវាដំ ទិស្វា តស្ស បរិបក្កភាវំ ញត្វា ឧច្ឆុសាមិកំ ឧបសង្កមិត្វា ‘យន្តវាហា មយ’ន្តិ អារោចេសុំ។ សោ ‘អហំ តុម្ហេយេវ បរិយេសាមី’តិ ឧច្ឆុសាលំ តេ គហេត្វា អគមាសិ។ តេ តត្ថ នាឡិយន្តំ សជ្ជេត្វា ‘មយំ ឯកាទស ជនា, អបរម្បិ ឯកំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, វេតនេន គណ្ហថា’តិ អាហំសុ។ ឧច្ឆុសាមិកោ ‘អហមេវ សហាយោ ភវិស្សាមី’តិ ឧច្ឆូនំ សាលំ បូរាបេត្វា តេសំ សហាយោ អហោសិ។ តេ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចានិ កត្វា, ផាណិតបាចកេន ឧច្ឆុរសេ បក្កេ, គុឡពន្ធកេន ពទ្ធេ, ឧច្ឆុសាមិកេន តុលយិត្វា ភាគេសុ ទិន្នេសុ, អត្តនោ អត្តនោ ភាគំ អាទាយ ឧច្ឆុសាលំ សាមិកស្ស បដិច្ឆាបេត្វា, ឯតេនេវ ឧបាយេន អបរាសុបិ ចតូសុ សាលាសុ កម្មំ កត្វា បក្កមិំសុ។
Imasmiṃ ṭhāne pañcaucchunāḷiyantopamaṃ nāma gaṇhiṃsu. Ucchupīḷanasamaye kira ekasmā gāmā ekādasa yantavāhā nikkhamitvā ekaṃ ucchuvāṭaṃ disvā tassa paripakkabhāvaṃ ñatvā ucchusāmikaṃ upasaṅkamitvā ‘yantavāhā maya’nti ārocesuṃ. So ‘ahaṃ tumheyeva pariyesāmī’ti ucchusālaṃ te gahetvā agamāsi. Te tattha nāḷiyantaṃ sajjetvā ‘mayaṃ ekādasa janā, aparampi ekaṃ laddhuṃ vaṭṭati, vetanena gaṇhathā’ti āhaṃsu. Ucchusāmiko ‘ahameva sahāyo bhavissāmī’ti ucchūnaṃ sālaṃ pūrāpetvā tesaṃ sahāyo ahosi. Te attano attano kiccāni katvā, phāṇitapācakena ucchurase pakke, guḷabandhakena baddhe, ucchusāmikena tulayitvā bhāgesu dinnesu, attano attano bhāgaṃ ādāya ucchusālaṃ sāmikassa paṭicchāpetvā, eteneva upāyena aparāsupi catūsu sālāsu kammaṃ katvā pakkamiṃsu.
តត្ថ បញ្ច យន្តសាលា វិយ បញ្ច បសាទា ទដ្ឋព្ពា។ បញ្ច ឧច្ឆុវាដា វិយ បញ្ច អារម្មណានិ។ ឯកាទស វិចរណកយន្តវាហា វិយ ឯកាទស វិបាកចិត្តានិ។ បញ្ច ឧច្ឆុសាលាសាមិនោ វិយ បញ្ចវិញ្ញាណានិ។ បឋមកសាលាយំ សាមិកេន សទ្ធិំ ទ្វាទសន្នំ ជនានំ ឯកតោវ ហុត្វា កតកម្មានំ ភាគគ្គហណកាលោ វិយ ឯកាទសន្នំ វិបាកចិត្តានំ ចក្ខុវិញ្ញាណេន សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា ចក្ខុទ្វារេ រូបារម្មណេ សកសកកិច្ចករណកាលោ។ សាលាសាមិកស្ស សាលាយ សម្បដិច្ឆនកាលោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ទ្វារសង្កន្តិអករណំ។ ទុតិយ តតិយ ចតុត្ថ បញ្ចមសាលាយ ទ្វាទសន្នំ ឯកតោ ហុត្វា កតកម្មានំ ភាគគ្គហណកាលោ វិយ ឯកាទសន្នំ វិបាកចិត្តានំ កាយវិញ្ញាណេន សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា កាយទ្វារេ ផោដ្ឋព្ពារម្មណេ សកសកកិច្ចករណកាលោ។ សាលាសាមិកស្ស សាលាយ សម្បដិច្ឆនកាលោ វិយ កាយវិញ្ញាណស្ស ទ្វារសង្កន្តិអករណំ វេទិតព្ពំ។ ឯត្តាវតា តិហេតុកកម្មេន បដិសន្ធិ តិហេតុកា ហោតីតិ វារោ កថិតោ។ យា បន តេន ទុហេតុកបដិសន្ធិ ហោតិ, សា បដិច្ឆន្នាវ ហុត្វា គតា។
Tattha pañca yantasālā viya pañca pasādā daṭṭhabbā. Pañca ucchuvāṭā viya pañca ārammaṇāni. Ekādasa vicaraṇakayantavāhā viya ekādasa vipākacittāni. Pañca ucchusālāsāmino viya pañcaviññāṇāni. Paṭhamakasālāyaṃ sāmikena saddhiṃ dvādasannaṃ janānaṃ ekatova hutvā katakammānaṃ bhāgaggahaṇakālo viya ekādasannaṃ vipākacittānaṃ cakkhuviññāṇena saddhiṃ ekato hutvā cakkhudvāre rūpārammaṇe sakasakakiccakaraṇakālo. Sālāsāmikassa sālāya sampaṭicchanakālo viya cakkhuviññāṇassa dvārasaṅkantiakaraṇaṃ. Dutiya tatiya catuttha pañcamasālāya dvādasannaṃ ekato hutvā katakammānaṃ bhāgaggahaṇakālo viya ekādasannaṃ vipākacittānaṃ kāyaviññāṇena saddhiṃ ekato hutvā kāyadvāre phoṭṭhabbārammaṇe sakasakakiccakaraṇakālo. Sālāsāmikassa sālāya sampaṭicchanakālo viya kāyaviññāṇassa dvārasaṅkantiakaraṇaṃ veditabbaṃ. Ettāvatā tihetukakammena paṭisandhi tihetukā hotīti vāro kathito. Yā pana tena duhetukapaṭisandhi hoti, sā paṭicchannāva hutvā gatā.
ឥទានិ ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកា បដិសន្ធិ ហោតីតិ វារោ កថេតព្ពោ។ ទុហេតុកេន ហិ សោមនស្សសហគតអសង្ខារិកចិត្តេន កម្មេ អាយូហិតេ តំសទិសេនេវ ទុហេតុកវិបាកចិត្តេន គហិតបដិសន្ធិកស្ស វុត្តនយេនេវ ចក្ខុទ្វារេ ‘ឥដ្ឋារម្មណេ’ អាបាថមាគតេ តយោ មោឃវារា។ ទុហេតុកសោមនស្សសហគតអសង្ខារិកជវនាវសានេ តំសទិសមេវ មូលភវង្គសង្ខាតំ តទារម្មណំ។ សសង្ខារិកជវនាវសានេ តំសទិសមេវ អាគន្តុកភវង្គសង្ខាតំ តទារម្មណំ។ ‘ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ’ ទ្វិន្នំ ឧបេក្ខាសហគតជវនានំ អវសានេ តាទិសានេវ ទ្វេ តទារម្មណានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ ឥធ ឯកេកស្មិំ ទ្វារេ អដ្ឋ អដ្ឋ កត្វា សមចត្តាលីស ចិត្តានិ។ អគ្គហិតគ្គហណេន បន ចក្ខុទ្វារេ អដ្ឋ, សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ ចត្តារីតិ ទ្វាទស ហោន្តិ។ ឯវំ ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ ទ្វាទស វិបាកចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ អម្ពោបមបញ្ចនិយាមកថា បាកតិកា ឯវ។ ទុហេតុកសេសចិត្តត្តយសទិសវិបាកេន គហិតបដិសន្ធិកេបិ ឯសេវ នយោ។ យន្តវាហោបមាយ បនេត្ថ សត្ត យន្តវាហា។ តេហិ តត្ថ យន្តេ នាម សជ្ជិតេ សាលាសាមិកំ អដ្ឋមំ កត្វា វុត្តនយានុសារេន យោជនា វេទិតព្ពា។ ឯត្តាវតា ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកបដិសន្ធិ ហោតីតិ វារោ កថិតោ។
Idāni duhetukakammena duhetukā paṭisandhi hotīti vāro kathetabbo. Duhetukena hi somanassasahagataasaṅkhārikacittena kamme āyūhite taṃsadiseneva duhetukavipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuttanayeneva cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthamāgate tayo moghavārā. Duhetukasomanassasahagataasaṅkhārikajavanāvasāne taṃsadisameva mūlabhavaṅgasaṅkhātaṃ tadārammaṇaṃ. Sasaṅkhārikajavanāvasāne taṃsadisameva āgantukabhavaṅgasaṅkhātaṃ tadārammaṇaṃ. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ dvinnaṃ upekkhāsahagatajavanānaṃ avasāne tādisāneva dve tadārammaṇāni uppajjanti. Idha ekekasmiṃ dvāre aṭṭha aṭṭha katvā samacattālīsa cittāni. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre aṭṭha, sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti dvādasa honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite dvādasa vipākacittāni uppajjanti. Ambopamapañcaniyāmakathā pākatikā eva. Duhetukasesacittattayasadisavipākena gahitapaṭisandhikepi eseva nayo. Yantavāhopamāya panettha satta yantavāhā. Tehi tattha yante nāma sajjite sālāsāmikaṃ aṭṭhamaṃ katvā vuttanayānusārena yojanā veditabbā. Ettāvatā duhetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito.
ឥទានិ អហេតុកបដិសន្ធិកថា ហោតិ – ចតុន្នញ្ហិ ទុហេតុកកុសលចិត្តានំ អញ្ញតរេន កម្មេ អាយូហិតេ កុសលវិបាកឧបេក្ខាសហគតាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុចិត្តេន គហិតបដិសន្ធិកស្ស បដិសន្ធិ កម្មសទិសាតិ ន វត្តព្ពា។ កម្មញ្ហិ ទុហេតុកំ បដិសន្ធិ អហេតុកា។ តស្ស វុឌ្ឍិប្បត្តស្ស ចក្ខុទ្វារេ ‘ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ’ អាបាថមាគតេ បុរិមនយេនេវ តយោ មោឃវារា វេទិតព្ពា។ ចតុន្នំ បន ទុហេតុកកុសលចិត្តានំ អញ្ញតរជវនស្ស បរិយោសានេ អហេតុកចិត្តំ តទារម្មណភាវេន បតិដ្ឋាតិ។ តំ ‘មូលភវង្គំ’‘តទារម្មណ’ន្តិ ទ្វេ នាមានិ លភតិ។ ឯវមេត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណំ សម្បដិច្ឆនំ ឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណំ តទារម្មណម្បិ ឧបេក្ខាសហគតមេវាតិ តេសុ ឯកំ គហេត្វា គណនូបគានិ តីណេវ ហោន្តិ។
Idāni ahetukapaṭisandhikathā hoti – catunnañhi duhetukakusalacittānaṃ aññatarena kamme āyūhite kusalavipākaupekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātucittena gahitapaṭisandhikassa paṭisandhi kammasadisāti na vattabbā. Kammañhi duhetukaṃ paṭisandhi ahetukā. Tassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhamajjhattārammaṇe’ āpāthamāgate purimanayeneva tayo moghavārā veditabbā. Catunnaṃ pana duhetukakusalacittānaṃ aññatarajavanassa pariyosāne ahetukacittaṃ tadārammaṇabhāvena patiṭṭhāti. Taṃ ‘mūlabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamettha cakkhuviññāṇaṃ sampaṭicchanaṃ upekkhāsahagatasantīraṇaṃ tadārammaṇampi upekkhāsahagatamevāti tesu ekaṃ gahetvā gaṇanūpagāni tīṇeva honti.
‘ឥដ្ឋារម្មណេ’ បន សន្តីរណម្បិ តទារម្មណម្បិ សោមនស្សសហគតមេវ។ តេសុ ឯកំ គហេត្វា បុរិមានិ តីណិ ចត្តារិ ហោន្តិ។ ឯវំ បញ្ចសុ ទ្វារេសុ ចត្តារិ ចត្តារិ កត្វា ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ វីសតិ វិបាកចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពានិ។ អគ្គហិតគ្គហណេន បន ចក្ខុទ្វារេ ចត្តារិ សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ ចត្តារីតិ អដ្ឋ ហោន្តិ។ ឥទំ ‘អហេតុកដ្ឋកំ’ នាម។ ឥទំ មនុស្សលោកេន គហិតំ។
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana santīraṇampi tadārammaṇampi somanassasahagatameva. Tesu ekaṃ gahetvā purimāni tīṇi cattāri honti. Evaṃ pañcasu dvāresu cattāri cattāri katvā ekāya cetanāya kamme āyūhite vīsati vipākacittāni uppajjantīti veditabbāni. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cattāri sotaghānajivhākāyaviññāṇāni cattārīti aṭṭha honti. Idaṃ ‘ahetukaṭṭhakaṃ’ nāma. Idaṃ manussalokena gahitaṃ.
ចតូសុ បន អបាយេសុ បវត្តេ លព្ភតិ។ យទា ហិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ និរយេ បទុមំ មាបេត្វា បទុមកណ្ណិកាយ និសិន្នោ នេរយិកានំ ធម្មកថំ កថេសិ, តទា តេសំ ថេរំ បស្សន្តានំ កុសលវិបាកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ។ សទ្ទំ សុណន្តានំ សោតវិញ្ញាណំ, ចន្ទនវនេ ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា គតស្ស ចីវរគន្ធឃាយនកាលេ ឃានវិញ្ញាណំ, និរយគ្គិំ និព្ពាបេតុំ ទេវំ វស្សាបេត្វា បានីយទានកាលេ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ, មន្ទមន្ទវាតសមុដ្ឋាបនកាលេ កាយវិញ្ញាណន្តិ ឯវំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ បញ្ច , ឯកំ សម្បដិច្ឆនំ, ទ្វេ សន្តីរណានីតិ អហេតុកដ្ឋកំ លព្ភតិ ។ នាគសុបណ្ណវេមានិកបេតានម្បិ អកុសលេន បដិសន្ធិ ហោតិ។ បវត្តេ កុសលំ វិបច្ចតិ។ តថា ចក្កវត្តិនោ មង្គលហត្ថិអស្សាទីនំ។ អយំ តាវ ‘ឥដ្ឋឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេសុ’ កុសលជវនវសេន កថាមគ្គោ។
Catūsu pana apāyesu pavatte labbhati. Yadā hi mahāmoggallānatthero niraye padumaṃ māpetvā padumakaṇṇikāya nisinno nerayikānaṃ dhammakathaṃ kathesi, tadā tesaṃ theraṃ passantānaṃ kusalavipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppajjati. Saddaṃ suṇantānaṃ sotaviññāṇaṃ, candanavane divāvihāraṃ nisīditvā gatassa cīvaragandhaghāyanakāle ghānaviññāṇaṃ, nirayaggiṃ nibbāpetuṃ devaṃ vassāpetvā pānīyadānakāle jivhāviññāṇaṃ, mandamandavātasamuṭṭhāpanakāle kāyaviññāṇanti evaṃ cakkhuviññāṇādīni pañca , ekaṃ sampaṭicchanaṃ, dve santīraṇānīti ahetukaṭṭhakaṃ labbhati . Nāgasupaṇṇavemānikapetānampi akusalena paṭisandhi hoti. Pavatte kusalaṃ vipaccati. Tathā cakkavattino maṅgalahatthiassādīnaṃ. Ayaṃ tāva ‘iṭṭhaiṭṭhamajjhattārammaṇesu’ kusalajavanavasena kathāmaggo.
‘ឥដ្ឋារម្មណេ’ បន ចតូសុ សោមនស្សសហគតាកុសលចិត្តេសុ ជវិតេសុ កុសលវិបាកំ សោមនស្សសហគតាហេតុកចិត្តំ តទារម្មណំ ហោតិ។ ‘ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ’ ចតូសុ ឧបេក្ខាសហគតលោភសម្បយុត្តេសុ ជវិតេសុ កុសលវិបាកំ ឧបេក្ខាសហគតាហេតុកចិត្តំ តទារម្មណំ ហោតិ។ យំ បន ‘ជវនេន តទារម្មណំ និយមេតព្ព’ន្តិ វុត្តំ តំ កុសលំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ទោមនស្សសហគតជវនានន្តរំ តទារម្មណំ ឧប្បជ្ជមានំ កិំ ឧប្បជ្ជតីតិ? អកុសលវិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana catūsu somanassasahagatākusalacittesu javitesu kusalavipākaṃ somanassasahagatāhetukacittaṃ tadārammaṇaṃ hoti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ catūsu upekkhāsahagatalobhasampayuttesu javitesu kusalavipākaṃ upekkhāsahagatāhetukacittaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Yaṃ pana ‘javanena tadārammaṇaṃ niyametabba’nti vuttaṃ taṃ kusalaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Domanassasahagatajavanānantaraṃ tadārammaṇaṃ uppajjamānaṃ kiṃ uppajjatīti? Akusalavipākāhetukamanoviññāṇadhātucittaṃ uppajjati.
ឥទំ បន ជវនំ កុសលត្ថាយ វា អកុសលត្ថាយ វា កោ និយាមេតីតិ? អាវជ្ជនញ្ចេវ វោដ្ឋព្ពនញ្ច។ អាវជ្ជនេន ហិ យោនិសោ អាវដ្ដិតេ វោដ្ឋព្ពនេន យោនិសោ វវត្ថាបិតេ ជវនំ អកុសលំ ភវិស្សតីតិ អដ្ឋានមេតំ។ អាវជ្ជនេន អយោនិសោ អាវដ្ដិតេ វោដ្ឋព្ពនេន អយោនិសោ វវត្ថាបិតេ ជវនំ កុសលំ ភវិស្សតីតិបិ អដ្ឋានមេតំ។ ឧភយេន បន យោនិសោ អាវដ្ដិតេ វវត្ថាបិតេ ច ជវនំ កុសលំ ហោតិ, អយោនិសោ អកុសលន្តិ វេទិតព្ពំ។
Idaṃ pana javanaṃ kusalatthāya vā akusalatthāya vā ko niyāmetīti? Āvajjanañceva voṭṭhabbanañca. Āvajjanena hi yoniso āvaṭṭite voṭṭhabbanena yoniso vavatthāpite javanaṃ akusalaṃ bhavissatīti aṭṭhānametaṃ. Āvajjanena ayoniso āvaṭṭite voṭṭhabbanena ayoniso vavatthāpite javanaṃ kusalaṃ bhavissatītipi aṭṭhānametaṃ. Ubhayena pana yoniso āvaṭṭite vavatthāpite ca javanaṃ kusalaṃ hoti, ayoniso akusalanti veditabbaṃ.
‘ឥដ្ឋារម្មណេ’ បន កង្ខតោ ឧទ្ធតស្ស ច តទារម្មណំ កិំ ហោតីតិ? ឥដ្ឋារម្មណស្មិំ កង្ខតុ វា មា វា, ឧទ្ធតោ វា ហោតុ មា វា, កុសលវិបាកាហេតុកសោមនស្សចិត្តមេវ តទារម្មណំ ហោតិ, ‘ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ’ ‘កុសលវិបាកាហេតុកឧបេក្ខាសហគត’ន្តិ, អយំ បនេត្ថ សង្ខេបតោ អត្ថទីបនោ មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទោ នាម។ សោមនស្សសហគតស្មិញ្ហិ ជវនេ ជវិតេ បញ្ច តទារម្មណានិ គវេសិតព្ពានីតិ។ ឧបេក្ខាសហគតស្មិំ ជវនេ ជវិតេ ឆ គវេសិតព្ពានីតិ។
‘Iṭṭhārammaṇe’ pana kaṅkhato uddhatassa ca tadārammaṇaṃ kiṃ hotīti? Iṭṭhārammaṇasmiṃ kaṅkhatu vā mā vā, uddhato vā hotu mā vā, kusalavipākāhetukasomanassacittameva tadārammaṇaṃ hoti, ‘iṭṭhamajjhattārammaṇe’ ‘kusalavipākāhetukaupekkhāsahagata’nti, ayaṃ panettha saṅkhepato atthadīpano mahādhammarakkhitattheravādo nāma. Somanassasahagatasmiñhi javane javite pañca tadārammaṇāni gavesitabbānīti. Upekkhāsahagatasmiṃ javane javite cha gavesitabbānīti.
អថ យទា សោមនស្សសហគតបដិសន្ធិកស្ស បវត្តេ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា បមាទេន បរិហីនជ្ឈានស្ស ‘បណីតធម្មោ មេ នដ្ឋោ’តិ បច្ចវេក្ខតោ វិប្បដិសារវសេន ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, តទា កិំ ឧប្បជ្ជតិ? ‘សោមនស្សានន្តរញ្ហិ ទោមនស្សំ ទោមនស្សានន្តរញ្ច សោមនស្សំ’ បដ្ឋានេ បដិសិទ្ធំ។ មហគ្គតធម្មំ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណម្បិ តត្ថេវ បដិសិទ្ធន្តិ? កុសលវិបាកា វា អកុសលវិបាកា វា ឧបេក្ខាសហគតាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បជ្ជតិ , កិមស្សា អាវជ្ជនន្តិ? ‘ភវង្គាវជ្ជនានំ វិយ នត្ថស្សា អាវជ្ជនកិច្ច’ន្តិ។ ‘ឯតានិ តាវ អត្តនោ និន្នត្តា ច ចិណ្ណត្តា ច សមុទាចារត្តា ច ឧប្បជ្ជន្តុ, អយំ កថំ ឧប្បជ្ជតី’តិ? ‘យថា និរោធស្ស អនន្តរបច្ចយំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ, និរោធា វុដ្ឋហន្តស្ស ផលសមាបត្តិចិត្តំ, អរិយមគ្គចិត្តំ, មគ្គានន្តរានិ ផលចិត្តានិ, ឯវំ អសន្តេបិ អាវជ្ជនេ, និន្នចិណ្ណសមុទាចារភាវេន ឧប្បជ្ជតិ។ វិនា ហិ អាវជ្ជនេន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, អារម្មណេន បន វិនា នុប្បជ្ជតី’តិ។ ‘អថ កិមស្សារម្មណ’ន្តិ? ‘រូបាទីសុ បរិត្តធម្មេសុ អញ្ញតរំ។ ឯតេសុ ហិ យទេវ តស្មិំ សមយេ អាបាថមាគតំ ហោតិ, តំ អារព្ភ ឯតំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’តិ វេទិតព្ពំ។
Atha yadā somanassasahagatapaṭisandhikassa pavatte jhānaṃ nibbattetvā pamādena parihīnajjhānassa ‘paṇītadhammo me naṭṭho’ti paccavekkhato vippaṭisāravasena domanassaṃ uppajjati, tadā kiṃ uppajjati? ‘Somanassānantarañhi domanassaṃ domanassānantarañca somanassaṃ’ paṭṭhāne paṭisiddhaṃ. Mahaggatadhammaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇampi tattheva paṭisiddhanti? Kusalavipākā vā akusalavipākā vā upekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātu uppajjati , kimassā āvajjananti? ‘Bhavaṅgāvajjanānaṃ viya natthassā āvajjanakicca’nti. ‘Etāni tāva attano ninnattā ca ciṇṇattā ca samudācārattā ca uppajjantu, ayaṃ kathaṃ uppajjatī’ti? ‘Yathā nirodhassa anantarapaccayaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ, nirodhā vuṭṭhahantassa phalasamāpatticittaṃ, ariyamaggacittaṃ, maggānantarāni phalacittāni, evaṃ asantepi āvajjane, ninnaciṇṇasamudācārabhāvena uppajjati. Vinā hi āvajjanena cittaṃ uppajjati, ārammaṇena pana vinā nuppajjatī’ti. ‘Atha kimassārammaṇa’nti? ‘Rūpādīsu parittadhammesu aññataraṃ. Etesu hi yadeva tasmiṃ samaye āpāthamāgataṃ hoti, taṃ ārabbha etaṃ cittaṃ uppajjatī’ti veditabbaṃ.
ឥទានិ សព្ពេសម្បិ ឯតេសំ ចិត្តានំ បាកដភាវត្ថំ អយំ បកិណ្ណកនយោ វុត្តោ –
Idāni sabbesampi etesaṃ cittānaṃ pākaṭabhāvatthaṃ ayaṃ pakiṇṇakanayo vutto –
សុត្តំ ទោវារិកោ ច, គាមិល្លោ អម្ពោ កោលិយកេន ច;
Suttaṃ dovāriko ca, gāmillo ambo koliyakena ca;
ជច្ចន្ធោ បីឋសប្បី ច, វិសយគ្គាហោ ច ឧបនិស្សយមត្ថសោតិ។
Jaccandho pīṭhasappī ca, visayaggāho ca upanissayamatthasoti.
តត្ថ ‘សុត្ត’ន្តិ, ឯកោ បន្ថមក្កដកោ បញ្ចសុ ទិសាសុ សុត្តំ បសារេត្វា ជាលំ កត្វា មជ្ឈេ និបជ្ជតិ។ បឋមទិសាយ បសារិតសុត្តេ បាណកេន វា បដង្គេន វា មក្ខិកាយ វា បហដេ និបន្នដ្ឋានតោ ចលិត្វា និក្ខមិត្វា សុត្តានុសារេន គន្ត្វា តស្ស យូសំ បិវិត្វា បុនអាគន្ត្វា តត្ថេវ និបជ្ជតិ។ ទុតិយទិសាទីសុ បហដកាលេបិ ឯវមេវ ករោតិ។
Tattha ‘sutta’nti, eko panthamakkaṭako pañcasu disāsu suttaṃ pasāretvā jālaṃ katvā majjhe nipajjati. Paṭhamadisāya pasāritasutte pāṇakena vā paṭaṅgena vā makkhikāya vā pahaṭe nipannaṭṭhānato calitvā nikkhamitvā suttānusārena gantvā tassa yūsaṃ pivitvā punaāgantvā tattheva nipajjati. Dutiyadisādīsu pahaṭakālepi evameva karoti.
តត្ថ បញ្ចសុ ទិសាសុ បសារិតសុត្តំ វិយ បញ្ចបសាទា។ មជ្ឈេ និបន្នមក្កដកោ វិយ ចិត្តំ។ បាណកាទីហិ សុត្តឃដ្ដនកាលោ វិយ អារម្មណេន បសាទស្ស ឃដ្ដិតកាលោ។ មជ្ឈេ និបន្នមក្កដកស្ស ចលនំ វិយ បសាទឃដ្ដនកំ អារម្មណំ គហេត្វា កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គស្ស អាវដ្ដិតកាលោ។ សុត្តានុសារេន គមនកាលោ វិយ វីថិចិត្តប្បវត្តិ។ សីសេ វិជ្ឈិត្វា យូសបិវនំ វិយ ជវនស្ស អារម្មណេ ជវិតកាលោ។ បុនអាគន្ត្វា មជ្ឈេ និបជ្ជនំ វិយ ចិត្តស្ស ហទយវត្ថុមេវ និស្សាយ បវត្តនំ។
Tattha pañcasu disāsu pasāritasuttaṃ viya pañcapasādā. Majjhe nipannamakkaṭako viya cittaṃ. Pāṇakādīhi suttaghaṭṭanakālo viya ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālo. Majjhe nipannamakkaṭakassa calanaṃ viya pasādaghaṭṭanakaṃ ārammaṇaṃ gahetvā kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Suttānusārena gamanakālo viya vīthicittappavatti. Sīse vijjhitvā yūsapivanaṃ viya javanassa ārammaṇe javitakālo. Punaāgantvā majjhe nipajjanaṃ viya cittassa hadayavatthumeva nissāya pavattanaṃ.
ឥទំ ឱបម្មំ កិំ ទីបេតិ? អារម្មណេន បសាទេ ឃដ្ដិតេ បសាទវត្ថុកចិត្តតោ ហទយរូបវត្ថុកចិត្តំ បឋមតរំ ឧប្បជ្ជតីតិ ទីបេតិ។ ឯកេកំ អារម្មណំ ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ អាបាថមាគច្ឆតីតិបិ។
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Ārammaṇena pasāde ghaṭṭite pasādavatthukacittato hadayarūpavatthukacittaṃ paṭhamataraṃ uppajjatīti dīpeti. Ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchatītipi.
‘ទោវារិកោ’តិ , ឯកោ រាជា សយនគតោ និទ្ទាយតិ។ តស្ស បរិចារកោ បាទេ បរិមជ្ជន្តោ និសីទិ។ ពធិរទោវារិកោ ទ្វារេ ឋិតោ។ តយោ បដិហារា បដិបាដិយា ឋិតា។ អថេកោ បច្ចន្តវាសី មនុស្សោ បណ្ណាការំ អាទាយ អាគន្ត្វា ទ្វារំ អាកោដេសិ។ ពធិរទោវារិកោ សទ្ទំ ន សុណាតិ។ បាទបរិមជ្ជកោ សញ្ញំ អទាសិ។ តាយ សញ្ញាយ ទ្វារំ វិវរិត្វា បស្សិ។ បឋមបដិហារោ បណ្ណាការំ គហេត្វា ទុតិយស្ស អទាសិ, ទុតិយោ តតិយស្ស, តតិយោ រញ្ញោ។ រាជា បរិភុញ្ជិ។
‘Dovāriko’ti , eko rājā sayanagato niddāyati. Tassa paricārako pāde parimajjanto nisīdi. Badhiradovāriko dvāre ṭhito. Tayo paṭihārā paṭipāṭiyā ṭhitā. Atheko paccantavāsī manusso paṇṇākāraṃ ādāya āgantvā dvāraṃ ākoṭesi. Badhiradovāriko saddaṃ na suṇāti. Pādaparimajjako saññaṃ adāsi. Tāya saññāya dvāraṃ vivaritvā passi. Paṭhamapaṭihāro paṇṇākāraṃ gahetvā dutiyassa adāsi, dutiyo tatiyassa, tatiyo rañño. Rājā paribhuñji.
តត្ថ សោ រាជា វិយ ជវនំ ទដ្ឋព្ពំ។ បាទបរិមជ្ជកោ វិយ អាវជ្ជនំ។ ពធិរទោវារិកោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណំ។ តយោ បដិហារា វិយ សម្បដិច្ឆនាទីនិ តីណិ វីថិចិត្តានិ។ បច្ចន្តវាសិនោ បណ្ណាការំ អាទាយ អាគន្ត្វា ទ្វារាកោដនំ វិយ អារម្មណស្ស បសាទឃដ្ដនំ។ បាទបរិមជ្ជកេន សញ្ញាយ ទិន្នកាលោ វិយ កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គស្ស អាវដ្ដិតកាលោ។ តេន ទិន្នសញ្ញាយ ពធិរទោវារិកស្ស ទ្វារវិវរណកាលោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណេ ទស្សនកិច្ចសាធនកាលោ។ បឋមបដិហារេន បណ្ណាការស្ស គហិតកាលោ វិយ វិបាកមនោធាតុយា អារម្មណស្ស សម្បដិច្ឆិតកាលោ។ បឋមេន ទុតិយស្ស ទិន្នកាលោ វិយ វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណស្ស សន្តីរណកាលោ។ ទុតិយេន តតិយស្ស ទិន្នកាលោ វិយ កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណស្ស វវត្ថាបិតកាលោ។ តតិយេន រញ្ញោ ទិន្នកាលោ វិយ វោដ្ឋព្ពនេន ជវនស្ស និយ្យាទិតកាលោ។ រញ្ញោ បរិភោគកាលោ វិយ ជវនស្ស អារម្មណរសានុភវនកាលោ។
Tattha so rājā viya javanaṃ daṭṭhabbaṃ. Pādaparimajjako viya āvajjanaṃ. Badhiradovāriko viya cakkhuviññāṇaṃ. Tayo paṭihārā viya sampaṭicchanādīni tīṇi vīthicittāni. Paccantavāsino paṇṇākāraṃ ādāya āgantvā dvārākoṭanaṃ viya ārammaṇassa pasādaghaṭṭanaṃ. Pādaparimajjakena saññāya dinnakālo viya kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. Tena dinnasaññāya badhiradovārikassa dvāravivaraṇakālo viya cakkhuviññāṇassa ārammaṇe dassanakiccasādhanakālo. Paṭhamapaṭihārena paṇṇākārassa gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. Paṭhamena dutiyassa dinnakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. Dutiyena tatiyassa dinnakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo. Tatiyena rañño dinnakālo viya voṭṭhabbanena javanassa niyyāditakālo. Rañño paribhogakālo viya javanassa ārammaṇarasānubhavanakālo.
ឥទំ ឱបម្មំ កិំ ទីបេតិ? អារម្មណស្ស បសាទឃដ្ដមត្តនមេវ កិច្ចំ, កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គាវដ្ដនមត្តមេវ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ ទស្សនសម្បដិច្ឆនសន្តីរណវវត្ថាបនមត្តានេវ កិច្ចានិ។ ឯកន្តេន បន ជវនមេវ អារម្មណរសំ អនុភោតីតិ ទីបេតិ។
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Ārammaṇassa pasādaghaṭṭamattanameva kiccaṃ, kiriyamanodhātuyā bhavaṅgāvaṭṭanamattameva, cakkhuviññāṇādīnaṃ dassanasampaṭicchanasantīraṇavavatthāpanamattāneva kiccāni. Ekantena pana javanameva ārammaṇarasaṃ anubhotīti dīpeti.
‘គាមិល្លោ’តិ , សម្ពហុលា គាមទារកា អន្តរវីថិយំ បំសុកីឡំ កីឡន្តិ។ តត្ថេកស្ស ហត្ថេ កហាបណោ បដិហញ្ញិ។ សោ ‘មយ្ហំ ហត្ថេ បដិហតំ, កិំ នុ ខោ ឯត’ន្តិ អាហ។ អថេកោ ‘បណ្ឌរំ ឯត’ន្តិ អាហ។ អបរោ សហ បំសុនា គាឡ្ហំ គណ្ហិ។ អញ្ញោ ‘បុថុលំ ចតុរស្សំ ឯត’ន្តិ អាហ។ អបរោ ‘កហាបណោ ឯសោ’តិ អាហ។ អថ នំ អាហរិត្វា មាតុ អទាសិ។ សា កម្មេ ឧបនេសិ។
‘Gāmillo’ti , sambahulā gāmadārakā antaravīthiyaṃ paṃsukīḷaṃ kīḷanti. Tatthekassa hatthe kahāpaṇo paṭihaññi. So ‘mayhaṃ hatthe paṭihataṃ, kiṃ nu kho eta’nti āha. Atheko ‘paṇḍaraṃ eta’nti āha. Aparo saha paṃsunā gāḷhaṃ gaṇhi. Añño ‘puthulaṃ caturassaṃ eta’nti āha. Aparo ‘kahāpaṇo eso’ti āha. Atha naṃ āharitvā mātu adāsi. Sā kamme upanesi.
តត្ថ សម្ពហុលានំ ទារកានំ អន្តរវីថិយំ កីឡន្តានំ និសិន្នកាលោ វិយ ភវង្គចិត្តប្បវត្តិ ទដ្ឋព្ពា។ កហាបណស្ស ហត្ថេ បដិហតកាលោ វិយ អារម្មណេន បសាទស្ស ឃដ្ដិតកាលោ។ ‘កិំ នុ ខោ ឯត’ន្តិ វុត្តកាលោ វិយ តំ អារម្មណំ គហេត្វា កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គស្ស អាវដ្ដិតកាលោ។ ‘បណ្ឌរំ ឯត’ន្តិ វុត្តកាលោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទស្សនកិច្ចស្ស សាធិតកាលោ។ សហ បំសុនា គាឡ្ហំ គហិតកាលោ វិយ វិបាកមនោធាតុយា អារម្មណស្ស សម្បដិច្ឆិតកាលោ។ ‘បុថុលំ ចតុរស្សំ ឯត’ន្តិ វុត្តកាលោ វិយ វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណស្ស សន្តីរណកាលោ។ ‘ឯសោ កហាបណោ’តិ វុត្តកាលោ វិយ កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណស្ស វវត្ថាបិតកាលោ។ មាតរា កម្មេ ឧបនីតកាលោ វិយ ជវនស្ស អារម្មណរសានុភវនំ វេទិតព្ពំ។
Tattha sambahulānaṃ dārakānaṃ antaravīthiyaṃ kīḷantānaṃ nisinnakālo viya bhavaṅgacittappavatti daṭṭhabbā. Kahāpaṇassa hatthe paṭihatakālo viya ārammaṇena pasādassa ghaṭṭitakālo. ‘Kiṃ nu kho eta’nti vuttakālo viya taṃ ārammaṇaṃ gahetvā kiriyamanodhātuyā bhavaṅgassa āvaṭṭitakālo. ‘Paṇḍaraṃ eta’nti vuttakālo viya cakkhuviññāṇena dassanakiccassa sādhitakālo. Saha paṃsunā gāḷhaṃ gahitakālo viya vipākamanodhātuyā ārammaṇassa sampaṭicchitakālo. ‘Puthulaṃ caturassaṃ eta’nti vuttakālo viya vipākamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa santīraṇakālo. ‘Eso kahāpaṇo’ti vuttakālo viya kiriyamanoviññāṇadhātuyā ārammaṇassa vavatthāpitakālo. Mātarā kamme upanītakālo viya javanassa ārammaṇarasānubhavanaṃ veditabbaṃ.
ឥទំ ឱបម្មំ កិំ ទីបេតិ? កិរិយមនោធាតុ អទិស្វាវ ភវង្គំ អាវដ្ដេតិ, វិបាកមនោធាតុ អទិស្វាវ សម្បដិច្ឆតិ, វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ អទិស្វាវ សន្តីរេតិ, កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុ អទិស្វាវ វវត្ថាបេតិ, ជវនំ អទិស្វាវ អារម្មណរសំ អនុភោតិ។ ឯកន្តេន បន ចក្ខុវិញ្ញាណមេវ ទស្សនកិច្ចំ សាធេតីតិ ទីបេតិ។
Idaṃ opammaṃ kiṃ dīpeti? Kiriyamanodhātu adisvāva bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti, vipākamanodhātu adisvāva sampaṭicchati, vipākamanoviññāṇadhātu adisvāva santīreti, kiriyamanoviññāṇadhātu adisvāva vavatthāpeti, javanaṃ adisvāva ārammaṇarasaṃ anubhoti. Ekantena pana cakkhuviññāṇameva dassanakiccaṃ sādhetīti dīpeti.
‘អម្ពោ កោលិយកេន ចា’តិ, ឥទំ ហេដ្ឋា វុត្តំ អម្ពោបមញ្ច ឧច្ឆុសាលាសាមិកោបមញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ។
‘Ambo koliyakena cā’ti, idaṃ heṭṭhā vuttaṃ ambopamañca ucchusālāsāmikopamañca sandhāya vuttaṃ.
‘ជច្ចន្ធោ បីឋសប្បី ចា’តិ, ឧភោបិ កិរ តេ នគរទ្វារេ សាលាយំ និសីទិំសុ។ តត្ថ បីឋសប្បី អាហ – ‘ភោ អន្ធក, កស្មា ត្វំ ឥធ សុស្សមានោ វិចរសិ, អសុកោ បទេសោ សុភិក្ខោ ពហ្វន្នបានោ, កិំ តត្ថ គន្ត្វា សុខេន ជីវិតុំ ន វដ្ដតី’តិ? ‘មយ្ហំ តាវ តយា អាចិក្ខិតំ, តុយ្ហំ បន តត្ថ គន្ត្វា សុខេន ជីវិតុំ កិំ ន វដ្ដតី’តិ? ‘មយ្ហំ គន្តុំ បាទា នត្ថី’តិ។ ‘មយ្ហម្បិ បស្សិតុំ ចក្ខូនិ នត្ថី’តិ។ ‘យទិ ឯវំ, តវ បាទា ហោន្តុ, មម ចក្ខូនី’តិ ឧភោបិ ‘សាធូ’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ជច្ចន្ធោ បីឋសប្បិំ ខន្ធំ អារោបេសិ។ សោ តស្ស ខន្ធេ និសីទិត្វា វាមហត្ថេនស្ស សីសំ បរិក្ខិបិត្វា ទក្ខិណហត្ថេន ‘ឥមស្មិំ ឋានេ មូលំ អាវរិត្វា ឋិតំ, ឥមស្មិំ បាសាណោ, វាមំ មុញ្ច ទក្ខិណំ គណ្ហ, ទក្ខិណំ មុញ្ច វាមំ គណ្ហា’តិ មគ្គំ និយមេត្វា អាចិក្ខតិ។ ឯវំ ជច្ចន្ធស្ស បាទា បីឋសប្បិស្ស ចក្ខូនីតិ ឧភោបិ សម្បយោគេន ឥច្ឆិតដ្ឋានំ គន្ត្វា សុខេន ជីវិំសុ។
‘Jaccandho pīṭhasappī cā’ti, ubhopi kira te nagaradvāre sālāyaṃ nisīdiṃsu. Tattha pīṭhasappī āha – ‘bho andhaka, kasmā tvaṃ idha sussamāno vicarasi, asuko padeso subhikkho bahvannapāno, kiṃ tattha gantvā sukhena jīvituṃ na vaṭṭatī’ti? ‘Mayhaṃ tāva tayā ācikkhitaṃ, tuyhaṃ pana tattha gantvā sukhena jīvituṃ kiṃ na vaṭṭatī’ti? ‘Mayhaṃ gantuṃ pādā natthī’ti. ‘Mayhampi passituṃ cakkhūni natthī’ti. ‘Yadi evaṃ, tava pādā hontu, mama cakkhūnī’ti ubhopi ‘sādhū’ti sampaṭicchitvā jaccandho pīṭhasappiṃ khandhaṃ āropesi. So tassa khandhe nisīditvā vāmahatthenassa sīsaṃ parikkhipitvā dakkhiṇahatthena ‘imasmiṃ ṭhāne mūlaṃ āvaritvā ṭhitaṃ, imasmiṃ pāsāṇo, vāmaṃ muñca dakkhiṇaṃ gaṇha, dakkhiṇaṃ muñca vāmaṃ gaṇhā’ti maggaṃ niyametvā ācikkhati. Evaṃ jaccandhassa pādā pīṭhasappissa cakkhūnīti ubhopi sampayogena icchitaṭṭhānaṃ gantvā sukhena jīviṃsu.
តត្ថ ជច្ចន្ធោ វិយ រូបកាយោ, បីឋសប្បី វិយ អរូបកាយោ។ បីឋសប្បិនា វិនា ជច្ចន្ធស្ស ទិសំ គន្តុំ គមនាភិសង្ខារស្ស អនិព្ពត្តិតកាលោ វិយ រូបស្ស អរូបេន វិនា អាទានគហណចោបនំ បាបេតុំ អសមត្ថតា។ ជច្ចន្ធេន វិនា បីឋសប្បិស្ស ទិសំ គន្តុំ គមនាភិសង្ខារស្ស អប្បវត្តនំ វិយ បញ្ចវោការេ រូបំ, វិនា អរូបស្ស អប្បវត្តិ។ ទ្វិន្នម្បិ សម្បយោគេន ឥច្ឆិតដ្ឋានំ គន្ត្វា សុខេន ជីវិតកាលោ វិយ រូបារូបធម្មានំ អញ្ញមញ្ញយោគេន សព្ពកិច្ចេសុ បវត្តិសម្ភាវោតិ។ អយំ បញ្ហោ បញ្ចវោការភវវសេន កថិតោ។
Tattha jaccandho viya rūpakāyo, pīṭhasappī viya arūpakāyo. Pīṭhasappinā vinā jaccandhassa disaṃ gantuṃ gamanābhisaṅkhārassa anibbattitakālo viya rūpassa arūpena vinā ādānagahaṇacopanaṃ pāpetuṃ asamatthatā. Jaccandhena vinā pīṭhasappissa disaṃ gantuṃ gamanābhisaṅkhārassa appavattanaṃ viya pañcavokāre rūpaṃ, vinā arūpassa appavatti. Dvinnampi sampayogena icchitaṭṭhānaṃ gantvā sukhena jīvitakālo viya rūpārūpadhammānaṃ aññamaññayogena sabbakiccesu pavattisambhāvoti. Ayaṃ pañho pañcavokārabhavavasena kathito.
‘វិសយគ្គាហោ’ ចាតិ, ចក្ខុ រូបវិសយំ គណ្ហាតិ។ សោតាទីនិ សទ្ទាទិវិសយេ។
‘Visayaggāho’ cāti, cakkhu rūpavisayaṃ gaṇhāti. Sotādīni saddādivisaye.
‘ឧបនិស្សយមត្ថសោ’តិ, ‘ឧបនិស្សយតោ’ ច ‘អត្ថតោ’ ច។ តត្ថ អសម្ភិន្នត្តា ចក្ខុស្ស, អាបាថគតត្តា រូបានំ, អាលោកសន្និស្សិតំ, មនសិការហេតុកំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ។ តត្ថ មតស្សាបិ ចក្ខុ សម្ភិន្នំ ហោតិ។ ជីវតោ និរុទ្ធម្បិ, បិត្តេន វា សេម្ហេន វា រុហិរេន វា បលិពុទ្ធម្បិ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ អសក្កោន្តំ ‘សម្ភិន្នំ’ នាម ហោតិ។ សក្កោន្តំ អសម្ភិន្នំ នាម។ សោតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ចក្ខុស្មិំ បន អសម្ភិន្នេបិ ពហិទ្ធា រូបារម្មណេ អាបាថំ អនាគច្ឆន្តេ ចក្ខុវិញ្ញាណំ នុប្បជ្ជតិ។ តស្មិំ បន អាបាថំ អាគច្ឆន្តេបិ អាលោកសន្និស្សយេ អសតិ នុប្បជ្ជតិ។ តស្មិំ សន្តេបិ កិរិយមនោធាតុយា ភវង្គេ អនាវដ្ដិតេ នុប្បជ្ជតិ។ អាវដ្ដិតេយេវ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវំ ឧប្បជ្ជមានំ សម្បយុត្តធម្មេហិ សទ្ធិំយេវ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិ ឥមេ ចត្តារោ បច្ចយេ លភិត្វា ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ (ម. និ. ១.៣០៦ ថោកំ វិសទិសំ)។
‘Upanissayamatthaso’ti, ‘upanissayato’ ca ‘atthato’ ca. Tattha asambhinnattā cakkhussa, āpāthagatattā rūpānaṃ, ālokasannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha matassāpi cakkhu sambhinnaṃ hoti. Jīvato niruddhampi, pittena vā semhena vā ruhirena vā palibuddhampi, cakkhuviññāṇassa paccayo bhavituṃ asakkontaṃ ‘sambhinnaṃ’ nāma hoti. Sakkontaṃ asambhinnaṃ nāma. Sotādīsupi eseva nayo. Cakkhusmiṃ pana asambhinnepi bahiddhā rūpārammaṇe āpāthaṃ anāgacchante cakkhuviññāṇaṃ nuppajjati. Tasmiṃ pana āpāthaṃ āgacchantepi ālokasannissaye asati nuppajjati. Tasmiṃ santepi kiriyamanodhātuyā bhavaṅge anāvaṭṭite nuppajjati. Āvaṭṭiteyeva uppajjati. Evaṃ uppajjamānaṃ sampayuttadhammehi saddhiṃyeva uppajjati. Iti ime cattāro paccaye labhitvā uppajjati cakkhuviññāṇaṃ (ma. ni. 1.306 thokaṃ visadisaṃ).
អសម្ភិន្នត្តា សោតស្ស, អាបាថគតត្តា សទ្ទានំ, អាកាសសន្និស្សិតំ, មនសិការហេតុកំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជតិ សោតវិញ្ញាណំ, សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ។ តត្ថ ‘អាកាសសន្និស្សិត’ន្តិ អាកាសសន្និស្សយំ លទ្ធាវ ឧប្បជ្ជតិ, ន វិនា តេន។ ន ហិ បិហិតកណ្ណច្ឆិទ្ទស្ស សោតវិញ្ញាណំ បវត្តតិ។ សេសំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ យថា ចេត្ថ ឯវំ ឥតោ បរេសុបិ។ វិសេសមត្តំ បន វក្ខាម។
Asambhinnattā sotassa, āpāthagatattā saddānaṃ, ākāsasannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati sotaviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘ākāsasannissita’nti ākāsasannissayaṃ laddhāva uppajjati, na vinā tena. Na hi pihitakaṇṇacchiddassa sotaviññāṇaṃ pavattati. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Yathā cettha evaṃ ito paresupi. Visesamattaṃ pana vakkhāma.
អសម្ភិន្នត្តា ឃានស្ស, អាបាថគតត្តា គន្ធានំ, វាយោសន្និស្សិតំ, មនសិការហេតុកំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជតិ ឃានវិញ្ញាណំ , សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ។ តត្ថ ‘វាយោសន្និស្សិត’ន្តិ ឃានពិលំ វាយុម្ហិ បវិសន្តេយេវ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ អសតិ នុប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ។
Asambhinnattā ghānassa, āpāthagatattā gandhānaṃ, vāyosannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati ghānaviññāṇaṃ , saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘vāyosannissita’nti ghānabilaṃ vāyumhi pavisanteyeva uppajjati, tasmiṃ asati nuppajjatīti attho.
អសម្ភិន្នត្តា ជិវ្ហាយ, អាបាថគតត្តា រសានំ, អាបោសន្និស្សិតំ, មនសិការហេតុកំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជតិ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ, សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ។ តត្ថ ‘អាបោសន្និស្សិត’ន្តិ ជិវ្ហាតេមនំ អាបំ លទ្ធាវ ឧប្បជ្ជតិ, ន វិនា តេន។ សុក្ខជិវ្ហានញ្ហិ សុក្ខខាទនីយេ ជិវ្ហាយ ឋបិតេបិ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ នុប្បជ្ជតេវ។
Asambhinnattā jivhāya, āpāthagatattā rasānaṃ, āposannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati jivhāviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘āposannissita’nti jivhātemanaṃ āpaṃ laddhāva uppajjati, na vinā tena. Sukkhajivhānañhi sukkhakhādanīye jivhāya ṭhapitepi jivhāviññāṇaṃ nuppajjateva.
អសម្ភិន្នត្តា កាយស្ស, អាបាថគតត្តា ផោដ្ឋព្ពានំ, បថវិសន្និស្សិតំ, មនសិការហេតុកំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជតិ កាយវិញ្ញាណំ, សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ។ តត្ថ ‘បថវិសន្និស្សិត’ន្តិ កាយបសាទបច្ចយំ បថវិសន្និស្សយំ លទ្ធាវ ឧប្បជ្ជតិ, ន តេន វិនា។ កាយទ្វារស្មិញ្ហិ ពហិទ្ធាមហាភូតារម្មណំ អជ្ឈត្តិកំ កាយបសាទំ ឃដ្ដេត្វា បសាទបច្ចយេសុ មហាភូតេសុ បដិហញ្ញតិ។
Asambhinnattā kāyassa, āpāthagatattā phoṭṭhabbānaṃ, pathavisannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati kāyaviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘pathavisannissita’nti kāyapasādapaccayaṃ pathavisannissayaṃ laddhāva uppajjati, na tena vinā. Kāyadvārasmiñhi bahiddhāmahābhūtārammaṇaṃ ajjhattikaṃ kāyapasādaṃ ghaṭṭetvā pasādapaccayesu mahābhūtesu paṭihaññati.
អសម្ភិន្នត្តា មនស្ស, អាបាថគតត្តា ធម្មានំ, វត្ថុសន្និស្សិតំ, មនសិការហេតុកំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណំ, សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ។ តត្ថ ‘មនោ’តិ ភវង្គចិត្តំ។ តំ និរុទ្ធម្បិ, អាវជ្ជនចិត្តស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ អសមត្ថំ មន្ទថាមគតមេវ បវត្តមានម្បិ, សម្ភិន្នំ នាម ហោតិ។ អាវជ្ជនស្ស បន បច្ចយោ ភវិតុំ សមត្ថំ អសម្ភិន្នំ នាម។ ‘អាបាថគតត្តា ធម្មាន’ន្តិ ធម្មារម្មណេ អាបាថគតេ។ ‘វត្ថុសន្និស្សិត’ន្តិ ហទយវត្ថុសន្និស្សយំ លទ្ធាវ ឧប្បជ្ជតិ, ន តេន វិនា។ អយម្បិ បញ្ហោ បញ្ចវោការភវំ សន្ធាយ កថិតោ។ ‘មនសិការហេតុក’ន្តិ កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុយា ភវង្គេ អាវដ្ដិតេយេវ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ។ អយំ តាវ ‘ឧបនិស្សយមត្ថសោ’តិ ឯត្ថ ឧបនិស្សយវណ្ណនា។
Asambhinnattā manassa, āpāthagatattā dhammānaṃ, vatthusannissitaṃ, manasikārahetukaṃ catūhi paccayehi uppajjati manoviññāṇaṃ, saddhiṃ sampayuttadhammehi. Tattha ‘mano’ti bhavaṅgacittaṃ. Taṃ niruddhampi, āvajjanacittassa paccayo bhavituṃ asamatthaṃ mandathāmagatameva pavattamānampi, sambhinnaṃ nāma hoti. Āvajjanassa pana paccayo bhavituṃ samatthaṃ asambhinnaṃ nāma. ‘Āpāthagatattā dhammāna’nti dhammārammaṇe āpāthagate. ‘Vatthusannissita’nti hadayavatthusannissayaṃ laddhāva uppajjati, na tena vinā. Ayampi pañho pañcavokārabhavaṃ sandhāya kathito. ‘Manasikārahetuka’nti kiriyamanoviññāṇadhātuyā bhavaṅge āvaṭṭiteyeva uppajjatīti attho. Ayaṃ tāva ‘upanissayamatthaso’ti ettha upanissayavaṇṇanā.
‘អត្ថតោ’ បន ចក្ខុ ទស្សនត្ថំ, សោតំ សវនត្ថំ, ឃានំ ឃាយនត្ថំ, ជិវ្ហា សាយនត្ថា, កាយោ ផុសនត្ថោ , មនោ វិជាននត្ថោ។ តត្ថ ទស្សនំ អត្ថោ អស្ស។ តញ្ហិ តេន និប្ផាទេតព្ពន្តិ ទស្សនត្ថំ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្តាវតា តិបិដកចូឡនាគត្ថេរវាទេ សោឡសកមគ្គោ និដ្ឋិតោ, សទ្ធិំ ទ្វាទសកមគ្គេន ចេវ អហេតុកដ្ឋកេន ចាតិ។
‘Atthato’ pana cakkhu dassanatthaṃ, sotaṃ savanatthaṃ, ghānaṃ ghāyanatthaṃ, jivhā sāyanatthā, kāyo phusanattho , mano vijānanattho. Tattha dassanaṃ attho assa. Tañhi tena nipphādetabbanti dassanatthaṃ. Sesesupi eseva nayo. Ettāvatā tipiṭakacūḷanāgattheravāde soḷasakamaggo niṭṭhito, saddhiṃ dvādasakamaggena ceva ahetukaṭṭhakena cāti.
ឥទានិ មោរវាបីវាសីមហាទត្តត្ថេរវាទេ ទ្វាទសកមគ្គកថា ហោតិ។ តត្ថ សាកេតបញ្ហឧស្សទកិត្តនហេតុកិត្តនានិ បាកតិកានេវ។ អយំ បន ថេរោ អសង្ខារិកសសង្ខារិកេសុ ទោសំ ទិស្វា ‘អសង្ខារិកំ អសង្ខារិកមេវ វិបាកំ ទេតិ, នោ សសង្ខារិកំ; សសង្ខារិកម្បិ សសង្ខារិកមេវ នោ អសង្ខារិក’ន្តិ អាហ។ ជវនេន ចេស ចិត្តនិយាមំ ន កថេតិ។ អារម្មណេន បន វេទនានិយាមំ កថេតិ។ តេនស្ស វិបាកុទ្ធារេ ទ្វាទសកមគ្គោ នាម ជាតោ។ ទសកមគ្គោបិ, អហេតុកដ្ឋកម្បិ ឯត្ថេវ បវិដ្ឋំ។
Idāni moravāpīvāsīmahādattattheravāde dvādasakamaggakathā hoti. Tattha sāketapañhaussadakittanahetukittanāni pākatikāneva. Ayaṃ pana thero asaṅkhārikasasaṅkhārikesu dosaṃ disvā ‘asaṅkhārikaṃ asaṅkhārikameva vipākaṃ deti, no sasaṅkhārikaṃ; sasaṅkhārikampi sasaṅkhārikameva no asaṅkhārika’nti āha. Javanena cesa cittaniyāmaṃ na katheti. Ārammaṇena pana vedanāniyāmaṃ katheti. Tenassa vipākuddhāre dvādasakamaggo nāma jāto. Dasakamaggopi, ahetukaṭṭhakampi ettheva paviṭṭhaṃ.
តត្រាយំ នយោ – សោមនស្សសហគតតិហេតុកអសង្ខារិកចិត្តេន ហិ កម្មេ អាយូហិតេ តាទិសេនេវ វិបាកចិត្តេន គហិតបដិសន្ធិកស្ស វុឌ្ឍិប្បត្តស្ស ចក្ខុទ្វារេ ‘ឥដ្ឋារម្មណេ’ អាបាថគតេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ តយោ មោឃវារា ហោន្តិ។ តស្ស កុសលតោ ចត្តារិ សោមនស្សសហគតានិ, អកុសលតោ ចត្តារិ, កិរិយតោ បញ្ចាតិ ឥមេសំ តេរសន្នំ ចិត្តានំ អញ្ញតរេន ជវិតបរិយោសានេ តទារម្មណំ បតិដ្ឋហមានំ សោមនស្សសហគតអសង្ខារិកតិហេតុកចិត្តម្បិ ទុហេតុកចិត្តម្បិ បតិដ្ឋាតិ។ ឯវមស្ស ចក្ខុទ្វារេ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ តីណិ, តទារម្មណានិ ទ្វេតិ, បញ្ច គណនូបគចិត្តានិ ហោន្តិ។
Tatrāyaṃ nayo – somanassasahagatatihetukaasaṅkhārikacittena hi kamme āyūhite tādiseneva vipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthagate heṭṭhā vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Tassa kusalato cattāri somanassasahagatāni, akusalato cattāri, kiriyato pañcāti imesaṃ terasannaṃ cittānaṃ aññatarena javitapariyosāne tadārammaṇaṃ patiṭṭhahamānaṃ somanassasahagataasaṅkhārikatihetukacittampi duhetukacittampi patiṭṭhāti. Evamassa cakkhudvāre cakkhuviññāṇādīni tīṇi, tadārammaṇāni dveti, pañca gaṇanūpagacittāni honti.
អារម្មណេន បន វេទនំ បរិវត្តេត្វា កុសលតោ ចតុន្នំ, អកុសលតោ ចតុន្នំ, កិរិយតោ ចតុន្នន្តិ, ទ្វាទសន្នំ ឧបេក្ខាសហគតចិត្តានំ អញ្ញតរេន ជវិតាវសានេ ឧបេក្ខាសហគតតិហេតុកអសង្ខារិកវិបាកម្បិ ទុហេតុកអសង្ខារិកវិបាកម្បិ តទារម្មណំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវមស្ស ចក្ខុទ្វារេ ឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណំ, ឥមានិ ទ្វេ តទារម្មណានីតិ, តីណិ គណនូបគចិត្តានិ ហោន្តិ។ តានិ បុរិមេហិ បញ្ចហិ សទ្ធិំ អដ្ឋ។ សោតទ្វារាទីសុបិ អដ្ឋ អដ្ឋាតិ ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ សមចត្តាលីស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ អគ្គហិតគ្គហណេន បន ចក្ខុទ្វារេ អដ្ឋ, សោតវិញ្ញាណាទីនិ ចត្តារីតិ, ទ្វាទស ហោន្តិ។ តត្ថ ‘មូលភវង្គតា’‘អាគន្តុកភវង្គតា’‘អម្ពោបមនិយាមកថា’ ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។
Ārammaṇena pana vedanaṃ parivattetvā kusalato catunnaṃ, akusalato catunnaṃ, kiriyato catunnanti, dvādasannaṃ upekkhāsahagatacittānaṃ aññatarena javitāvasāne upekkhāsahagatatihetukaasaṅkhārikavipākampi duhetukaasaṅkhārikavipākampi tadārammaṇaṃ hutvā uppajjati. Evamassa cakkhudvāre upekkhāsahagatasantīraṇaṃ, imāni dve tadārammaṇānīti, tīṇi gaṇanūpagacittāni honti. Tāni purimehi pañcahi saddhiṃ aṭṭha. Sotadvārādīsupi aṭṭha aṭṭhāti ekāya cetanāya kamme āyūhite samacattālīsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre aṭṭha, sotaviññāṇādīni cattārīti, dvādasa honti. Tattha ‘mūlabhavaṅgatā’‘āgantukabhavaṅgatā’‘ambopamaniyāmakathā’ ca vuttanayeneva veditabbā.
សោមនស្សសហគតតិហេតុកសសង្ខារិកកុសលចិត្តេន កម្មេ អាយូហិតេបិ ឧបេក្ខាសហគតតិហេតុកអសង្ខារិកសសង្ខារិកេហិ កម្មេ អាយូហិតេបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ យន្តោបមាបិ ឯត្ថ បាកតិកា ឯវ។ ឯត្តាវតា តិហេតុកកម្មេន តិហេតុកបដិសន្ធិ ហោតីតិ វារោ កថិតោ។ តិហេតុកកម្មេន ទុហេតុកបដិសន្ធិ ហោតីតិ វារោ បន បដិច្ឆន្នោ ហុត្វា គតោ។
Somanassasahagatatihetukasasaṅkhārikakusalacittena kamme āyūhitepi upekkhāsahagatatihetukaasaṅkhārikasasaṅkhārikehi kamme āyūhitepi eseva nayo. Tattha yantopamāpi ettha pākatikā eva. Ettāvatā tihetukakammena tihetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito. Tihetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro pana paṭicchanno hutvā gato.
ឥទានិ ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកបដិសន្ធិកថា ហោតិ។ សោមនស្សសហគតទុហេតុកអសង្ខារិកចិត្តេន ហិ កម្មេ អាយូហិតេ តាទិសេនេវ វិបាកចិត្តេន គហិតបដិសន្ធិកស្ស វុឌ្ឍិប្បត្តស្ស ចក្ខុទ្វារេ ឥដ្ឋារម្មណេ អាបាថគតេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ តយោ មោឃវារា ហោន្តិ។ ទុហេតុកស្ស បន ជវនកិរិយា នត្ថិ។ តស្មា កុសលតោ ចត្តារិ សោមនស្សសហគតានិ, អកុសលតោ ចត្តារីតិ ឥមេសំ អដ្ឋន្នំ អញ្ញតរេន ជវិតបរិយោសានេ ទុហេតុកមេវ សោមនស្សសហគតអសង្ខារិកំ តទារម្មណំ ហោតិ។ ឯវមស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ តីណិ, ឥទញ្ច តទារម្មណន្តិ, ចត្តារិ គណនូបគចិត្តានិ ហោន្តិ។ ‘ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ’ បន កុសលតោ ឧបេក្ខាសហគតានំ ចតុន្នំ, អកុសលតោ ចតុន្នន្តិ, អដ្ឋន្នំ អញ្ញតរេន ជវិតបរិយោសានេ ទុហេតុកមេវ ឧបេក្ខាសហគតំ អសង្ខារិកំ តទារម្មណំ ហោតិ។ ឯវមស្ស ឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណំ, ឥទញ្ច តទារម្មណន្តិ, ទ្វេ គណនូបគចិត្តានិ ហោន្តិ។ តានិ បុរិមេហិ ចតូហិ សទ្ធិំ ឆ។ សោតទ្វារាទីសុបិ ឆ ឆាតិ ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ សមតិំស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ អគ្គហិតគ្គហណេន បន ចក្ខុទ្វារេ ឆ, សោតវិញ្ញាណាទីនិ ចត្តារីតិ ទស ហោន្តិ។ អម្ពោបមនិយាមកថា បាកតិកា ឯវ។ យន្តោបមា ឥធ ន លព្ភតីតិ វុត្តំ។
Idāni duhetukakammena duhetukapaṭisandhikathā hoti. Somanassasahagataduhetukaasaṅkhārikacittena hi kamme āyūhite tādiseneva vipākacittena gahitapaṭisandhikassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre iṭṭhārammaṇe āpāthagate heṭṭhā vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Duhetukassa pana javanakiriyā natthi. Tasmā kusalato cattāri somanassasahagatāni, akusalato cattārīti imesaṃ aṭṭhannaṃ aññatarena javitapariyosāne duhetukameva somanassasahagataasaṅkhārikaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Evamassa cakkhuviññāṇādīni tīṇi, idañca tadārammaṇanti, cattāri gaṇanūpagacittāni honti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ pana kusalato upekkhāsahagatānaṃ catunnaṃ, akusalato catunnanti, aṭṭhannaṃ aññatarena javitapariyosāne duhetukameva upekkhāsahagataṃ asaṅkhārikaṃ tadārammaṇaṃ hoti. Evamassa upekkhāsahagatasantīraṇaṃ, idañca tadārammaṇanti, dve gaṇanūpagacittāni honti. Tāni purimehi catūhi saddhiṃ cha. Sotadvārādīsupi cha chāti ekāya cetanāya kamme āyūhite samatiṃsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cha, sotaviññāṇādīni cattārīti dasa honti. Ambopamaniyāmakathā pākatikā eva. Yantopamā idha na labbhatīti vuttaṃ.
សោមនស្សសហគតទុហេតុកសសង្ខារិកកុសលចិត្តេន កម្មេ អាយូហិតេបិ ឧបេក្ខាសហគតទុហេតុកអសង្ខារិកសសង្ខារិកេហិ កម្មេ អាយូហិតេបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្តាវតា ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកបដិសន្ធិ ហោតីតិ វារោ កថិតោ។
Somanassasahagataduhetukasasaṅkhārikakusalacittena kamme āyūhitepi upekkhāsahagataduhetukaasaṅkhārikasasaṅkhārikehi kamme āyūhitepi eseva nayo. Ettāvatā duhetukakammena duhetukapaṭisandhi hotīti vāro kathito.
អហេតុកបដិសន្ធិ ហោតីតិ វារោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – កុសលតោ ចតូហិ ញាណវិប្បយុត្តេហិ កម្មេ អាយូហិតេ, កុសលវិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយា ឧបេក្ខាសហគតាយ បដិសន្ធិយា គហិតាយ, កម្មសទិសា បដិសន្ធីតិ ន វត្តព្ពា។ ឥតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ កថេត្វា ឥដ្ឋេបិ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេបិ ចិត្តប្បវត្តិ វេទិតព្ពា។ ឥមស្ស ហិ ថេរស្ស វាទេ បិណ្ឌជវនំ ជវតិ។ សេសា ឥទំ បន ជវនំ កុសលត្ថាយ វា អកុសលត្ថាយ វា កោ និយាមេតីតិអាទិកថា សព្ពា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ។ ឯត្តាវតា មោរវាបីវាសីមហាទត្តត្ថេរវាទេ ទ្វាទសកមគ្គោ និដ្ឋិតោ សទ្ធិំ ទសកមគ្គេន ចេវ អហេតុកដ្ឋកេន ច។
Ahetukapaṭisandhi hotīti vāro pana evaṃ veditabbo – kusalato catūhi ñāṇavippayuttehi kamme āyūhite, kusalavipākāhetukamanoviññāṇadhātuyā upekkhāsahagatāya paṭisandhiyā gahitāya, kammasadisā paṭisandhīti na vattabbā. Ito paṭṭhāya heṭṭhā vuttanayeneva kathetvā iṭṭhepi iṭṭhamajjhattepi cittappavatti veditabbā. Imassa hi therassa vāde piṇḍajavanaṃ javati. Sesā idaṃ pana javanaṃ kusalatthāya vā akusalatthāya vā ko niyāmetītiādikathā sabbā heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāti. Ettāvatā moravāpīvāsīmahādattattheravāde dvādasakamaggo niṭṭhito saddhiṃ dasakamaggena ceva ahetukaṭṭhakena ca.
ឥទានិ មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទេ ទសកមគ្គកថា ហោតិ។ តត្ថ សាកេតបញ្ហឧស្សទកិត្តនានិ បាកតិកានេវ។ ហេតុកិត្តនេ បន អយំ វិសេសោ។ តិហេតុកកម្មំ តិហេតុកវិបាកម្បិ ទុហេតុកវិបាកម្បិ អហេតុកវិបាកម្បិ ទេតិ។ ទុហេតុកកម្មំ តិហេតុកមេវ ន ទេតិ, ឥតរំ ទេតិ។ តិហេតុកកម្មេន បដិសន្ធិ តិហេតុកាវ ហោតិ; ទុហេតុកាហេតុកា ន ហោតិ។ ទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកាហេតុកា ហោតិ, តិហេតុកា ន ហោតិ។ អសង្ខារិកកម្មំ វិបាកំ អសង្ខារិកមេវ ទេតិ, នោ សសង្ខារិកំ។ សសង្ខារិកម្បិ សសង្ខារិកមេវ ទេតិ, នោ អសង្ខារិកំ។ អារម្មណេន វេទនា បរិវត្តេតព្ពា។ ជវនំ បិណ្ឌជវនមេវ ជវតិ។ អាទិតោ បដ្ឋាយ ចិត្តានិ កថេតព្ពានិ។
Idāni mahādhammarakkhitattheravāde dasakamaggakathā hoti. Tattha sāketapañhaussadakittanāni pākatikāneva. Hetukittane pana ayaṃ viseso. Tihetukakammaṃ tihetukavipākampi duhetukavipākampi ahetukavipākampi deti. Duhetukakammaṃ tihetukameva na deti, itaraṃ deti. Tihetukakammena paṭisandhi tihetukāva hoti; duhetukāhetukā na hoti. Duhetukakammena duhetukāhetukā hoti, tihetukā na hoti. Asaṅkhārikakammaṃ vipākaṃ asaṅkhārikameva deti, no sasaṅkhārikaṃ. Sasaṅkhārikampi sasaṅkhārikameva deti, no asaṅkhārikaṃ. Ārammaṇena vedanā parivattetabbā. Javanaṃ piṇḍajavanameva javati. Ādito paṭṭhāya cittāni kathetabbāni.
តត្រាយំ កថា – ឯកោ បឋមកុសលចិត្តេន កម្មំ អាយូហតិ, បឋមវិបាកចិត្តេនេវ បដិសន្ធិំ គណ្ហាតិ។ អយំ កម្មសទិសា បដិសន្ធិ។ តស្ស វុឌ្ឍិប្បត្តស្ស ចក្ខុទ្វារេ ‘ឥដ្ឋារម្មណេ’ អាបាថគតេ វុត្តនយេនេវ តយោ មោឃវារា ហោន្តិ។ អថស្ស ហេដ្ឋា វុត្តានំ តេរសន្នំ សោមនស្សសហគតជវនានំ អញ្ញតរេន ជវិតបរិយោសានេ បឋមវិបាកចិត្តមេវ តទារម្មណំ ហោតិ។ តំ ‘មូលភវង្គំ’ ‘តទារម្មណ’ន្តិ ទ្វេ នាមានិ លភតិ។ ឯវមស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ តីណិ, ឥទញ្ច តទារម្មណន្តិ, ចត្តារិ គណនូបគចិត្តានិ ហោន្តិ។ ‘ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ’ ហេដ្ឋា វុត្តានំយេវ ទ្វាទសន្នំ ឧបេក្ខាសហគតជវនានំ អញ្ញតរេន ជវិតបរិយោសានេ ឧបេក្ខាសហគតំ តិហេតុកំ អសង្ខារិកចិត្តំ តទារម្មណតាយ បវត្តតិ។ តំ ‘អាគន្តុកភវង្គំ’‘តទារម្មណ’ន្តិ ទ្វេ នាមានិ លភតិ។ ឯវមស្ស ឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណំ ឥទញ្ច តទារម្មណន្តិ ទ្វេ គណនូបគចិត្តានិ។ តានិ បុរិមេហិ ចតូហិ សទ្ធិំ ឆ ហោន្តិ។ ឯវំ ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ បញ្ចសុ ទ្វារេសុ សមតិំស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ អគ្គហិតគ្គហណេន បន ចក្ខុទ្វារេ ឆ, សោតវិញ្ញាណាទីនិ ចត្តារីតិ ទស ហោន្តិ។ អម្ពោបមនិយាមកថា បាកតិកាយេវ។
Tatrāyaṃ kathā – eko paṭhamakusalacittena kammaṃ āyūhati, paṭhamavipākacitteneva paṭisandhiṃ gaṇhāti. Ayaṃ kammasadisā paṭisandhi. Tassa vuḍḍhippattassa cakkhudvāre ‘iṭṭhārammaṇe’ āpāthagate vuttanayeneva tayo moghavārā honti. Athassa heṭṭhā vuttānaṃ terasannaṃ somanassasahagatajavanānaṃ aññatarena javitapariyosāne paṭhamavipākacittameva tadārammaṇaṃ hoti. Taṃ ‘mūlabhavaṅgaṃ’ ‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamassa cakkhuviññāṇādīni tīṇi, idañca tadārammaṇanti, cattāri gaṇanūpagacittāni honti. ‘Iṭṭhamajjhattārammaṇe’ heṭṭhā vuttānaṃyeva dvādasannaṃ upekkhāsahagatajavanānaṃ aññatarena javitapariyosāne upekkhāsahagataṃ tihetukaṃ asaṅkhārikacittaṃ tadārammaṇatāya pavattati. Taṃ ‘āgantukabhavaṅgaṃ’‘tadārammaṇa’nti dve nāmāni labhati. Evamassa upekkhāsahagatasantīraṇaṃ idañca tadārammaṇanti dve gaṇanūpagacittāni. Tāni purimehi catūhi saddhiṃ cha honti. Evaṃ ekāya cetanāya kamme āyūhite pañcasu dvāresu samatiṃsa cittāni uppajjanti. Aggahitaggahaṇena pana cakkhudvāre cha, sotaviññāṇādīni cattārīti dasa honti. Ambopamaniyāmakathā pākatikāyeva.
ទុតិយតតិយចតុត្ថកុសលចិត្តេហិ កម្មេ អាយូហិតេបិ ឯត្តកានេវ វិបាកចិត្តានិ ហោន្តិ។ ចតូហិ ឧបេក្ខាសហគតចិត្តេហិ អាយូហិតេបិ ឯសេវ នយោ។ ឥធ បន បឋមំ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណំ ទស្សេតព្ពំ។ បច្ឆា ឥដ្ឋារម្មណេន វេទនា បរិវត្តេតព្ពា។ អម្ពោបមនិយាមកថា បាកតិកា ឯវ។ យន្តោបមា ន លព្ភតិ។ ‘កុសលតោ បន ចតុន្នំ ញាណវិប្បយុត្តានំ អញ្ញតរេន កម្មេ អាយូហិតេ’តិ ឥតោ បដ្ឋាយ សព្ពំ វិត្ថារេត្វា អហេតុកដ្ឋកំ កថេតព្ពំ។ ឯត្តាវតា មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទេ ទសកមគ្គោ និដ្ឋិតោ ហោតិ, សទ្ធិំ អហេតុកដ្ឋកេនាតិ។
Dutiyatatiyacatutthakusalacittehi kamme āyūhitepi ettakāneva vipākacittāni honti. Catūhi upekkhāsahagatacittehi āyūhitepi eseva nayo. Idha pana paṭhamaṃ iṭṭhamajjhattārammaṇaṃ dassetabbaṃ. Pacchā iṭṭhārammaṇena vedanā parivattetabbā. Ambopamaniyāmakathā pākatikā eva. Yantopamā na labbhati. ‘Kusalato pana catunnaṃ ñāṇavippayuttānaṃ aññatarena kamme āyūhite’ti ito paṭṭhāya sabbaṃ vitthāretvā ahetukaṭṭhakaṃ kathetabbaṃ. Ettāvatā mahādhammarakkhitattheravāde dasakamaggo niṭṭhito hoti, saddhiṃ ahetukaṭṭhakenāti.
ឥមេសំ បន តិណ្ណំ ថេរានំ កតរស្ស វាទោ គហេតព្ពោតិ? ន កស្សចិ ឯកំសេន។ សព្ពេសំ បន វាទេសុ យុត្តំ គហេតព្ពំ។ បឋមវាទស្មិញ្ហិ សសង្ខារាសង្ខារវិធានំ បច្ចយភេទតោ អធិប្បេតំ។ តេនេត្ថ , អសង្ខារិកកុសលស្ស ទុព្ពលបច្ចយេហិ ឧប្បន្នំ សសង្ខារិកវិបាកំ, សសង្ខារិកកុសលស្ស ពលវបច្ចយេហិ ឧប្បន្នំ អសង្ខារិកវិបាកញ្ច គហេត្វា, លព្ភមានានិបិ កិរិយជវនានិ បហាយ, កុសលជវនេន តទារម្មណំ អារម្មណេន ច វេទនំ និយាមេត្វា, សេក្ខបុថុជ្ជនវសេន សោឡសកមគ្គោ កថិតោ។ យំ បនេត្ថ អកុសលជវនាវសានេ អហេតុកវិបាកមេវ តទារម្មណំ ទស្សិតំ, តំ ឥតរេសុ ន ទស្សិតមេវ។ តស្មា តំ តត្ថ តេសុ វុត្តំ សហេតុកវិបាកញ្ច, ឯត្ថាបិ សព្ពមិទំ លព្ភតេវ។ តត្រាយំ នយោ – យទា ហិ កុសលជវនានំ អន្តរន្តរា អកុសលំ ជវតិ, តទា កុសលាវសានេ អាចិណ្ណសទិសមេវ, អកុសលាវសានេ សហេតុកំ តទារម្មណំ យុត្តំ។ យទា និរន្តរំ អកុសលមេវ តទា អហេតុកំ។ ឯវំ តាវ បឋមវាទេ យុត្តំ គហេតព្ពំ។
Imesaṃ pana tiṇṇaṃ therānaṃ katarassa vādo gahetabboti? Na kassaci ekaṃsena. Sabbesaṃ pana vādesu yuttaṃ gahetabbaṃ. Paṭhamavādasmiñhi sasaṅkhārāsaṅkhāravidhānaṃ paccayabhedato adhippetaṃ. Tenettha , asaṅkhārikakusalassa dubbalapaccayehi uppannaṃ sasaṅkhārikavipākaṃ, sasaṅkhārikakusalassa balavapaccayehi uppannaṃ asaṅkhārikavipākañca gahetvā, labbhamānānipi kiriyajavanāni pahāya, kusalajavanena tadārammaṇaṃ ārammaṇena ca vedanaṃ niyāmetvā, sekkhaputhujjanavasena soḷasakamaggo kathito. Yaṃ panettha akusalajavanāvasāne ahetukavipākameva tadārammaṇaṃ dassitaṃ, taṃ itaresu na dassitameva. Tasmā taṃ tattha tesu vuttaṃ sahetukavipākañca, etthāpi sabbamidaṃ labbhateva. Tatrāyaṃ nayo – yadā hi kusalajavanānaṃ antarantarā akusalaṃ javati, tadā kusalāvasāne āciṇṇasadisameva, akusalāvasāne sahetukaṃ tadārammaṇaṃ yuttaṃ. Yadā nirantaraṃ akusalameva tadā ahetukaṃ. Evaṃ tāva paṭhamavāde yuttaṃ gahetabbaṃ.
ទុតិយវាទេ បន កុសលតោ សសង្ខារាសង្ខារវិធានំ អធិប្បេតំ។ តេនេត្ថ អសង្ខារិកកុសលស្ស អសង្ខារិកមេវ វិបាកំ, សសង្ខារិកកុសលស្ស ច សសង្ខារិកមេវ គហេត្វា, ជវនេន តទារម្មណនិយាមំ អកត្វា, សព្ពេសម្បិ សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនានំ ឧប្បត្តិរហោ បិណ្ឌជវនវសេនេវ ទ្វាទសកមគ្គោ កថិតោ។ តិហេតុកជវនាវសានេ បនេត្ថ តិហេតុកំ តទារម្មណំ យុត្តំ។ ទុហេតុកជវនាវសានេ ទុហេតុកំ, អហេតុកជវនាវសានេ អហេតុកំ ភាជេត្វា បន ន វុត្តំ។ ឯវំ ទុតិយវាទេ យុត្តំ គហេតព្ពំ។
Dutiyavāde pana kusalato sasaṅkhārāsaṅkhāravidhānaṃ adhippetaṃ. Tenettha asaṅkhārikakusalassa asaṅkhārikameva vipākaṃ, sasaṅkhārikakusalassa ca sasaṅkhārikameva gahetvā, javanena tadārammaṇaniyāmaṃ akatvā, sabbesampi sekkhāsekkhaputhujjanānaṃ uppattiraho piṇḍajavanavaseneva dvādasakamaggo kathito. Tihetukajavanāvasāne panettha tihetukaṃ tadārammaṇaṃ yuttaṃ. Duhetukajavanāvasāne duhetukaṃ, ahetukajavanāvasāne ahetukaṃ bhājetvā pana na vuttaṃ. Evaṃ dutiyavāde yuttaṃ gahetabbaṃ.
តតិយវាទេបិ កុសលតោវ អសង្ខារសសង្ខារវិធានំ អធិប្បេតំ។ ‘តិហេតុកកម្មំ តិហេតុកវិបាកម្បិ ទុហេតុកវិបាកម្បិ អហេតុកវិបាកម្បិ ទេតី’តិ បន វចនតោ អសង្ខារិកតិហេតុកបដិសន្ធិកស្ស អសង្ខារិកទុហេតុកេនបិ តទារម្មណេន ភវិតព្ពំ។ តំ អទស្សេត្វា ហេតុសទិសមេវ តទារម្មណំ ទស្សិតំ។ តំ បុរិមាយ ហេតុកិត្តនលទ្ធិយា ន យុជ្ជតិ។ កេវលំ ទសកមគ្គវិភាវនត្ថមេវ វុត្តំ។ ឥតរម្បិ បន លព្ភតេវ។ ឯវំ តតិយវាទេបិ យុត្តំ គហេតព្ពំ។ អយញ្ច សព្ពាបិ បដិសន្ធិជនកស្សេវ កម្មស្ស វិបាកំ សន្ធាយ តទារម្មណកថា។ ‘សហេតុកំ ភវង្គំ អហេតុកស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’តិ (បដ្ឋា. ៣.១.១០២) វចនតោ បន នានាកម្មេន អហេតុកបដិសន្ធិកស្សាបិ សហេតុកវិបាកំ តទារម្មណំ ឧប្បជ្ជតិ។ តស្ស ឧប្បត្តិវិធានំ មហាបករណេ អាវិ ភវិស្សតីតិ។
Tatiyavādepi kusalatova asaṅkhārasasaṅkhāravidhānaṃ adhippetaṃ. ‘Tihetukakammaṃ tihetukavipākampi duhetukavipākampi ahetukavipākampi detī’ti pana vacanato asaṅkhārikatihetukapaṭisandhikassa asaṅkhārikaduhetukenapi tadārammaṇena bhavitabbaṃ. Taṃ adassetvā hetusadisameva tadārammaṇaṃ dassitaṃ. Taṃ purimāya hetukittanaladdhiyā na yujjati. Kevalaṃ dasakamaggavibhāvanatthameva vuttaṃ. Itarampi pana labbhateva. Evaṃ tatiyavādepi yuttaṃ gahetabbaṃ. Ayañca sabbāpi paṭisandhijanakasseva kammassa vipākaṃ sandhāya tadārammaṇakathā. ‘Sahetukaṃ bhavaṅgaṃ ahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’ti (paṭṭhā. 3.1.102) vacanato pana nānākammena ahetukapaṭisandhikassāpi sahetukavipākaṃ tadārammaṇaṃ uppajjati. Tassa uppattividhānaṃ mahāpakaraṇe āvi bhavissatīti.
កាមាវចរកុសលវិបាកកថា និដ្ឋិតា។
Kāmāvacarakusalavipākakathā niṭṭhitā.
